Лизингтiк құқықтық қатынас. Факторинг. Франчайзинг
Жоспар.
Кiрiспе:
3 бет.
1. Тарау. Шарттың түсiнiгi және шарты 6 бет.
1. Шарт жасау.
7 бет.
2. Шарттың өзгертiлуi және бұзылуы
8 бет.
2. Тарау. Лизингтiк құқықтық қатынас. 10 бет.
2.1. Лизингтiк құқықтық қатынастардың құқықтық негiздерi.
2.2. Лизингтiң заңдылық табиғаты 11
бет.
2.3. Лизингтiң анықтамасы 14 бет.
2.4.Лизингтiң тараптары 15 бет.
2.5. Лизинг бойынша тараптардың құқықтық мiндеттерi
16 бет.
2.6. Лизинг түрлерi
18 бет.
3. Тарау. Факторинг. 21
бет.
3.1. Факторинг шартының заңы
22 бет.
3.2. Факторингтiк операцыалардың түрлерi
23 бет.
3.3. Факторинг шарттарының тараптары
26 бет
3.4. Факторинг шарты бойынша келiсiмдердiң құқықтық
аспектiлерi
30 бет.
4. Тарау. Франчайзинг.
36 бет.
4.1. Бизнесте франчайзингтiк жүйенiң ұйымдастырылуы
4.2. Франчайзинг түрлерi
40 бет.
4.3. Франчайзингтiң басымдылығы
42 бет
4.4. Шарттың франшиз туралы мазмұны
44 бет
4.5. Франчайзингтiк қатынастардың тоқтатылуы
48 бет.
4.6. Қазақстандағы франчайзинг iстiң жағдайы
50 бет.
Лизинг, факторинг, франчайзинг негiзiнде шарттарды
жасау және бұзу үлгiлерi.
51 бет.
Қорытынды: 56 бет.
Библиография
58 бет.
Кiрiспе.
Шарттар қоғамның және шаруашылықтың көптеген салаларда қолданылатын
құжаттардың iс жүзiндегi ең кең тобы болып табылады. Сондай-ақ шарттар
құжаттандыру жүйесiнiң бiрiне де кiрмейд. Бұл әртүрлi шаруашылық және басқа
да қатынастарды ресiмдейтiн құжаттар ретiнде шарттардың ерекшелiгiн айтады.
Қазiргi уақытта мемлекеттiк, сондай-ақ мемлекеттiк емес ұйымдардың көптеген
саны өмiр сүрiп жатқанда, шарттық қатынастар ерекше даму алды. Сондықтан да
оларды құру және ресiмдеу ережелерiне көңiл бөлу қажет.
Шарт-уақыттағы мейлiнше тұрақты құқықтық форма. Оның тарихы
мыңдаған жылдармен есептеледi. Осыншама ұзақ уақыт шарттардың қолданылуы –
сипаттары жағынан әртүрлi қоғамдық қатынастар бiрiге алатын алғыр құқықтық
форма туралы әңгiмеленiп отырғандығымен түсiндiрiледi. Оның әлеументтiк
экономикалық мазмұны өзгергенiне қарамастан шарттын құрылымы заңдық
техниканың тумысы ретiнде өзгерiссiз қалады.
Уақыт өткен сайын шарттың мүмкiн қатысушыларының құрамы
кеңейдi-жеке тұлғалармен (азаматтармен) қатар бұл рөлде ұжұмдық құрылымдар-
заңды тұлғаның құқығымен бөлiнген ұйымдар шыға бастады. Заңда қарастырылған
шарттар түрi әралуан бола бастады, нақты шартты құқықтық қатынастарды құрар
кездегi пайдаланылатын элементтердiң тәсiлдерi күрделендiрiледi.
Аталмыш диплом жұмысының мақсаты қызметтiң әртүрлi саласында
шарттарды ресiмдеуге байланысты мәселелердi жарыққа шығару, нақтылап
айтқанда лизингтiң, фаторингтiң, франчайзингтiң үлгiлерiнде.
Дипломдық жұмыс төрт бөлiмге бөлiнген.
Бiрiншiсiнде - көпшiлiк шарттарда қолданылатын және олардың
құрылымның принциптерiн игеруге мүмкiндiк беретiн жалпы қағидалар
суреттелген.
Екiншi бөлiмде жалпы принциптер қаржылық жолдың (лизингтiң) шарттың
жекелеген түрiне қолданылатындай нақтыланады, сондай-ақ шарттардың жасау,
өзгерту немесе бұзу ерекшелiктерi көрсетiледi.
Үшiншi бөлiмде факторинг шарты бойынша келiсiмдердiң құқұқтық
аспектiлерi ұсынұлған: жалпы қағидалар, факторинтiк оперциялардың
түрлерi; ақшалай талаптың жол беруiн қаржыландырудың шарты бойынша
туындайтын мәселелер.
Төртiнше бөлiмде - бiздiң эканомикамыз үшiн жаңа құбылыс франчайзинг
қарастырылды. Шарттың заты, франчайзинг шартын жасаған кезде тараптардың
құқұқтары мен мiндеттерi. Шарттарды құрудың маңызды заңдылық көздерi болып
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнда және еңбек туралы заңдар
жиынтығы табылды.
Азаматтық кодекстiң IV тарауында (29,37,45 бөлiмдер) азаматтық-
құқұқтық шарттар - лизингтi, факторингтi, фанчайзигтi реттеуге бағытталған
ережелер нормасы жинақталған.
Еңбек туралы заңдар кодексiнде шарттың мейлiнше кең
анықтамасы берiлген. Азаматтық кодекстiң IV тарауы (негiзгi бөлiгi)
тұтасқа жуық шарттарды реттеуге тура қатысы бар.
Өндiрiс саласын ғылыми-техникалық iлгерiмдiктiң ықпалымен
қайта құру және шаруашылық етудегi экономикалық шарттардың терең өзгеруi
бiздiң елiмiздiң халық шаруашылығы үшiн материалдық техникалық базаны
жаңартудың дәстүрi емес әдiстерiн енгiзудi және iздеудi, меншiктiң әр
түрiндегi нысандардың негiзгi қорларын жетiлдiрудi қажет етедi. Осындай
дәстүрлi емес әдiстердiң бiрi лизинг болып табылады. Кәсiпкерлiктегi
лизингтiк бизнестiң орны ең алдымен негiзгi қорлардың – машиналардың,
жабдықтардың,көлiктiк және басқа да құралдардың белсендi бөлiгiнiң маңызды
элементтерi ұсынатын лизингтiң нысандарымен анықталады.
Қазақстандағы лизинг дамуының ТМД лизингтiк нарықты қалыптастыруды
қоса, бәрiнен бұрын жабдықтау паркiнiң жайсыз жағдайына байланысты
(ескiрген жабдықтардың айрықша жеке салмағы, оны пайдаланудың төмен
тиiмдiлiгi, қосалқы бөлшектермен қамтамасыз ету және тағы басқа бұл
мәселелердi шешудiң бiр сыртқы сауда, кредиттiкжәне инвестициялық
операциялардың элементтерiн бiрiктiретiн лизинг болуы мүмкiн.
Қазiргi уақытта қазақстандық кәсiпорындар мынадай
мәселелермен соқтығысуда:
• кәсiпорындардың жеткiлiксiз қаржымен қарулануы;
• кредиттердiң өсiп жатқан;
• жоғары дебиторлы қарыз;
• төлемеушiлiктердiң өсуi;
• шетелдiк клиенттардың тауарды ашық емес шоттар сатып алу туралы
нұсқаулар.
Бұл қиындықтарды жеңу үшiн, экономика дамуының осы заманғы үрдiстерiне
бейiмделген банкiлiк қызмет көрсетулердiң перспективалы түрлерiнiң бiрiне
жүгiну керек, оның аты факторинг.
Факторинг шарты бойынша туындайтын қатынастар осы заманғы кәсiпкерлерге
ең алдымен қызықтылығы азаматтық құқықтық шарттардың осы түрi Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексiнiң екiншi бөлiмi қабылданғаннан кейiн
ресейлiк азаматтық заңдылықта алғаш рет пайда болды, бiрақ кейбiр
қазақстандық банктердiң қаржылық – кредиттiк қызметiнде бұл
пайдаланылады. әлемдiк практикада факторинг шарты ертеден және белсендi
қолданылуда. Факторинг шарты әртүрлi қатынастарды кеңiнен қамтиды. Бұл
жағдайда аталмыш шарт бойынша мiндеттемелердiң заңдық мәнiн
мiндеттемелiк құқыққа белгiлi ақшалай талапқа жол беру (цессия)
құрайды. Бiрақта өзiнде қарыз және кредит шарттарының элементтерiн,
кейде қайтарымды қаржылық қызмет көрсетулер элементтерiн бiрiктiретiн
факторинг қатынастары күрделi және көп қырлы сипатқа ие. Осыған
байланысты факторинг шарты бойынша қатынасқа Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексiнiң IV тарауының 37 бөлiмiмен белгiленген жеке
ережелер, сондай-ақ талапқа жол беру туралы жалпы қағидалар
таралады. Талапқа жол беру формасына қатысты нормалар факторинг
шартының формасын анықтайды. Цессияға қатысушылар мен факторинг
арасында туындайтын қатынастар мазмұнының сараптамасы факторинг шарты
бойынша кредиттiк-қаржылық қызмет көрсетулердi ұсыну жөнiндегi
мiндеттемелер талапқа жол берудiң жеке жағдайы деп айтуға жол
бермейдi.
Франчайзинг франчайзер мен франчайзердiң өзара қатнастарын анық
заңды ресiмдеудi талап етедi. Ол франчайзингiлiк келiсiм жасау
арқылы жүзеге асырылады. Бұл маңызды құжат, сондықтант
франчайзингiлiк келiсiм детальдерiн заңды өңдеуге уақытты да, ақшаны
да үнемдемеу керек.
Франчайзинг тек құқылық әрiптестiк және өзара тиiмдi принциптер
сақталған кезде ғана табысты бола алады. Шартты дайындағанда, оны
жасағанда және орындау үрдiсiндегi қатынастардың барлық сатыларында
тараптарға экономикалық есептерге сүйенiп, заң талаптарын және
iскерлiк әдет нормаларын сақтау қажет.
1. Тарау. Шарттың түсiнiгi және шарты.
Шарт туралы жалпы қағидалар Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодекстiң мiндеттi құқықтық жалпы бөлiмдегi
аяқталар бөлiмшесiнде жинақталған.
Шарттың түсiнiгiн анықтау 378 бапта берiлген. Шартпен екi немесе
бiрнеше тұлғалардың азаматтық құқықтар мен мiндеттердi орнатқаны,
өзгерткенi немесе тоқтатқаны туралы келiсiмi танылды.
Шарттарға, 4 бөлiммен қарастырылған екi және бiрнеше жақты
келiсiмдер туралы ережелер қолданылады.
Шарттардың туындаған мiндеттемелерге егер басқасы Азаматтық
Кодексте бар шарттардың жеке түрлерi туралы ережелермен
қарастырылмаса, мiндеттемелер туралы жалпы қағидалар қолданылады.
Азаматтық Кодексте шарттың бостандығы принцiпi бекiтiлген (380 бап),
тараптар заңмен немесе басқа да құқықтық актiлермен қарастырылған,
сонымен қатар қарастырылмаған шарттар жасай алады. әртүрлi шарттардың
элементтерi бар аралар шарттар жасауға жол берiледi. Азаматтық құқық
субъектiлерi шартты жасауда да, оның шартын анықтауда да еркiн.
Сонымен қатар шарт оны жасаған кезде тараптар үшiн мiндеттi заңмен
және басқа да құқықтық актiлермен белгiленген ережелерге сәйкес
келуi керек (383 бап). Осы принциптер шыға отырып: заңның керi
күшi жоқ, егер шарт жасасқаннан кейiн императивтiк нормалар
өзгерсе, егер заңмен басқасы қарастырылмаса, бұрынғы жасалған
шарттың шарттары өзiнiң күшiн сақтап қалады.
384. шартта қайтарымды және қайтарымсыз шарттардың
анықтамасы берiлген.
Шартты орындау тараптардың келiсiмiмен белгiленген баға
бойынша төленедi. Бағаны белгiлеу 385 баппен реттеледi.
Шарттың күшiне алу уақыты және оның қызметiнiң мерзiмiнiң
аяқталуы 386 бапқа сәйкес анықталды.
Басқалардың қатарына мына шарттар қарастырылған:
▪ жарияланымды шарт - комерциялық ұйыммен жасалған және тауар
сату, жұмыстарды орындау немесе қызмет көрсету бойынша оның
мiндеттерiн белгiлейтiн шарт, өз iсiнiң сипаты
бойынша мұндай ұйым өтiнiш айтқан кiсiнiң әрқайсысына қатысты
жүзеге асыру керек (387 бап).
▪ қосылу шарты – тараптардың бiр жағымен формулаларда немесе
стандарты формаларда шарттары анықталатын шарт және екi тараппен
ұсынылған шартқа тұтастай қосылу жолымен қабылданады (389 бап).
▪ тараптар келешекте мүлiктi беру, жұмысты орынду немесе қызмет
көрсету туралы шарт жасауға мiндеттеме алатын алдын – ала шарт
(390 бап).
▪ үшiншi тұлғаның пайдасына шарт – тараптар, қарыздар орындалды
кредитор бойынша жүргiзбеуге мiндеттi, ол шарта көрсетiлген немесе
көрсетiлмеген қаырыздардан мiдеттеменi өз пайдасына орындауды
талап етуге құқығы бар үшiншi тұлғаға жүргiзуге мiндеттi
екендiгiн белгiлеген шарт (391 бап).
Тиiстi түрдегi шартар үшiн әзiрленген шарттардың үлгiлiк
шарттарын қолдану тәртiбi 388 баппен реттеледi .
Шарттың сотпен шартын тақылау 392 бапен анықталды.[1]
Шарттардың туындаған мiндеттемелерге егер басқасы Азаматтық
Кодексте бар шарттардың жеке түрлерi туралы ережелермен
қарастырылмаса, мiндеттемелер туралы жалпы қағидалар қолданылады.
Азаматтық Кодексте шарттың бостандығы принцiпi бекiтiлген (380 бап),
тараптар заңмен немесе басқа да құқықтық актiлермен қарастырылған,
сонымен қатар қарастырылмаған шарттар жасай алады. әртүрлi шарттардың
элементтерi бар аралар шарттар жасауға жол берiледi. Азаматтық құқық
субъектiлерi шартты жасауда да, оның шартын анықтауда да еркiн.
Сонымен қатар шарт оны жасаған кезде тараптар үшiн мiндеттi заңмен
және басқа да құқықтық актiлермен белгiленген ережелерге сәйкес
келуi керек (383 бап). Осы принциптер шыға отырып: заңның керi
күшi жоқ, егер шарт жасасқаннан кейiн императивтiк нормалар
өзгерсе, егер заңмен басқасы қарастырылмаса, бұрынғы жасалған
шарттың шарттары өзiнiң күшiн сақтап қалады.
1.1. Шарт жасау.
Егер тараптар арасында тиiстi жағдайларда талап етiлетiн формада
шартың барлық мәндi шартарына келiсуге қол жеткiзiлсе шарт жасалады
деп есептеледi (393 бап).
Азаматтық Кодексте шартты жасау сәтi анық жазылған (397 бап, 1
тармақ). Шарт оферта (шарт жасауға ұсыныс) жiберген тұлға оның
акцептiк ( ұсыныстың қаблдауын) алған сәтте жасалады деп танылады .
Шарт формасы 394 баппен регламенттеледi.
Оферта және оферта iстеуге шақыруда айырмашылық бар. Жарияланымды
оферта бөлiнген. Оференттiң офертамен iстелген байланыстығы мен
офертаның сынсыздығы бекiтiлген.
Акцептке қойлар талаптар нақты жеткiзiлген, ол толық болуы
керек . (396 бап)
Акцептi шақырту тәртiбiне анықтама, акцепт үшiн мерзiмдi
белгiлейтiн немесе белгiлемейтiн офертаның негiзiнде шартқа қорытынды
бередi.
Акцепт туралы уақытында жiберiлген хабарлама уақытынан кешiгiп
келсе, оқиғаның ақыры 396 бапта анықталады.
Офертте ұсынылған басқа, өзгеше шарттарда шарт жасау туралы
жауап акцепт болып табылмайды және акцептен бас тарту болып табылады
және сонымен қатар жаңа оферта болып танылады.
Шарт жасау орны анықталған. Бұлай болып егер шартта басқа
орын көрсетiлмесе, оферта жiберген азаматтың тұрғылықты жерi немесе
заңды тұлғаның тұрғын орны танылады (398 бап).
399 бапта мiндеттi түрде шарт жасау тәтiбi қарастырылған,
алайда қай кезде оферта жiберген тарап үшiн шарт жасау мiндеттi
екендiгiн айрып бередi.
Шарт алдындағы дауларды сотпен шешудiң мүмкiн жағдайлары 400
бапта қарастырылған.
Саудаларда шарт жасауға жорл берiледi. Офертте ұсынылған басқа,
өзгеше шарттарда шарт жасау туралы жауап акцепт болып табылмайды
және акцептен бас тарту болып табылады және сонымен қатар жаңа
оферта болып танылады.
1.2. Шарты өзгерту және бұзу.
Шарттарды өзгерту және бұзу негiздерiнiң қатарына тараптардың
бiр жағынан шарты бұзуды бөлiп қарастыру керек. Бұл жағдайда екiншi
тарап соттық тәртiпте шарты өзгертудi немесе бұзуды талап ете
алады. Тараптың бiр жағынан шарты бұзу мына жағдайда мәндi болып
танылады , егер ол екiншi тарапқа айтарлықтай дәрежеде залал
келтiрсе , егер ло шарт жасаған кезде алуға құқылы екендiгiн
есептегеннен айырылып қалса. (401 бап).
Жағдайының мәндi өзгеруiмен байланысты шартты өзгерту және
бұзу қарастырылған. Жағдайдың өзгеруi мына жағдайда мәндi деп
танылады, олардың осыншама өзгерерiн тараптар ақылдылықпен көре
бiлсе, олар шартты мүлде жинамас едi немесе оларды айрықша
ерекшеленетiн жағдайларда жасар едi.
Егер тараптар шартты бұзу туралы немесе оны анық өзгерген
жағдайларға сәкес келтiту туралы келiсiмге қол жеткiзе алмаса шарт бұзылып
мүмкiн немесе 401 баптың 3 тармағында қарастырылған шарттар болған
жағдайда мүдделi жақтың талабы бойынша сотпен өзгертiлуi мүмкiн.
Шарттарды өзгерту және бұзу негiздерiнiң қатарына тараптардың бiр
жағынан шарты бұзуды бөлiп қарастыру керек. Бұл жағдайда екiншi
тарап соттық тәртiпте шарты өзгертудi немесе бұзуды талап ете
алады. Тараптың бiр жағынан шарты бұзу мына жағдайда мәндi болып
танылады , егер ол екiншi тарапқа айтарлықтай дәрежеде залал
келтiрсе , егер ло шарт жасаған кезде алуға құқылы екендiгiн
есептегеннен айырылып қалса. (401 бап).
Жағдайының мәндi өзгеруiмен байланысты шартты өзгерту және
бұзу қарастырылған. Жағдайдың өзгеруi мына жағдайда мәндi деп
танылады, олардың осыншама өзгерерiн тараптар ақылдылықпен көре
бiлсе, олар шартты мүлде жинамас едi немесе оларды айрықша
ерекшеленетiн жағдайларда жасар едi.
Қазақстан республикасының Азаматтық кодексiнде шартты өзгертудiң
және бұзудың тәтiбi мен зардабы анықталған.
Шартты өзгертудiң және бұзудың зардабы 403 бапта жазылған.
Шарт өзгерген кезде тараптардың мiндеттемелерi өзгертiлген түрiнде
сақталады.
Шарт бұзылған кезде тараптардың мiндеттемелерi тоқтатылады.[2]
2. Тарау. Лизингтiк құқықтың қатынас
2.1. Лизингтiк қатынастардың құқықтық негiздерi.
1995 жылға дейiн азаматтық құқыққа сәйкес лизингiлiк операциалар
келiсiм ретiнде өткiзiле алар едi. Лизингте сату сатып алу шартының
және мүлiктiк жалдау елементтерi барлығы аталған шарт түрлерiн
реттеушi нормалардың ұқсастығы бойынша қолданылуына мүмкiндiк
жасалды .
Қазақстанда лизингтiң азаматтық құқықтық институттын
қалыптастру әлi күнге дейiн жағасуда.
Лизингтiк қатынастарды регламенттейтiн бiрiншi актi болып Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексiнiң ерекше юөлiмi табылады.
Лизингiлiк келiсiмдер Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексiнiң 29 бөлiмiндегi 2 парагрофында (мүлiктiк жалдау)
суреттелген. Бұл парагрофтың (лизенг) деген атауы бар. Ол сегiз
баптан тұрады , онда лизенг шартының анықтамасы, шарттың заты,
шарттың затын беру тәртiбi, жолдаушыға кездейсоқ қаза табу
тәуекелiнiң көшуi, сатушының жауапкершiлiгi берiлген. Аталмыш параграф
азаматтық заңнаманың новелласы болып табылады.
Қазақстанда лизингiнiң табысты дамуына бiрқатар жағдайлар
кедергi келтiредi, солардың негiзгiсi құқықтық базаның жетiлдiрiлмеi
болып табылады. Жиi кездесетiн лизингiлiк келiсiмдерге қоса салық
салу мәселесiне қатысты.
Лизингiлiк қатынастарға қатысты бөлiмде Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексiнiң сараптамсы бiрқатар кемшiлiктердi анықтайды.
Мысалы, Азаматтық кодекс жалға мүлiктi беру мерзiмiне ешқандай
шектеу қоймайды. Шарттың қызмет ету ұзақтығы тараптардың қарауына
толықтай берiледi. Салықтық жеңiлдiктердi, сатуды сатып алу
келiсiмдерiн алу мақсатында оның астына жасырынатындардан лизинг
шартын шектеу қажеттiлiгiнiң мәселесi туындайды. [3]
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 566 бабына сәйкес
Лизинг шарты бойынша лизинг берушi лизинг алушы көрсеткен мүлiктi
сатушыдан өзiнiң меншiгiне сатып алуға мiндеттеме алады және бұл
мүлiктi лизинг алушыға уақытша иелiк етуге және төлемiне
кәсiпкерлiк мақсат үшiн пайдалануға бередi[4].
Бұл шектеу зиян әкелуi мүмкiн, өйткенi орендаторлар қатарынан
өздерiнiң жарғылық мақсаттарын орындау үшiн жалға алған мүлiктерiн
пайдаланатын коммерциялық емес ұйымдар шығарылып тасталынады.
Лизингiлiк қатынастарға қатысты бөлiмде Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексiнiң сараптамсы бiрқатар кемшiлiктердi анықтайды.
Мысалы, Азаматтық кодекс жалға мүлiктi беру мерзiмiне ешқандай
шектеу қоймайды. Шарттың қызмет ету ұзақтығы тараптардың қарауына
толықтай берiледi. Салықтық жеңiлдiктердi, сатуды сатып алу
келiсiмдерiн алу мақсатында оның астына жасырынатындардан лизинг
шартын шектеу қажеттiлiгiнiң мәселесi туындайды. [5]
Қазақстанда лизингiнiң табысты дамуына бiрқатар жағдайлар
кедергi келтiредi, солардың негiзгiсi құқықтық базаның жетiлдiрiлмеi
болып табылады. Жиi кездесетiн лизингiлiк келiсiмдерге қоса салық
салу мәселесiне қатысты.
Қазақстанда лизингiнiң табысты дамуына бiрқатар жағдайлар
кедергi келтiредi, солардың негiзгiсi құқықтық базаның жетiлдiрiлмеi
болып табылады. Жиi кездесетiн лизингiлiк келiсiмдерге қоса салық
салу мәселесiне қатысты.
Бұл шектеу зиян әкелуi мүмкiн, өйткенi орендаторлар қатарынан
өздерiнiң жарғылық мақсаттарын орындау үшiн жалға алған мүлiктерiн
пайдаланатын коммерциялық емес ұйымдар шығарылып тасталынады.
2.2. Лизингтiң заңдық табиғаты.
Лизинг терминi ағылшынның Jeasе етiстiгiнен шыққан және
мүлiктi жалға тапсыру және алу деген мағынаны бiлдiредi.
Лизингтiк қатынастардың күрделiлiгi және қатынастың жаңалығы олардың
заңды табиғатына қатысты әр түрлi пiкiрлердiң өмiр сүруiн алдын ала
белгiлеп бередi.
Екi негiзгi жақындауды бөлу қажет. Бiр мамандар лизингтi азаматтық
құқықтық дәстүрлi институттарының көмегiмен сараптайды: жал, сатып алу-
сату, қарыз, тапсырма шарттары және тағы басқалары. Екiншiлерi
лизингтiк қатынастардың күрделiлiгi мен түп нұсқалылығы олардың
ерекше қатынас ретiнде қарауға негiз бередi деп дәлелдейдi. Кейбiр
жағдайларда сараптама заты барлық қатынастар кешенi болады ол
басқаларында тек қана жабдықты кейiннен сатып алу құқығымен уақытша
пайдалануға беру туралы шарт (егер осындай шарт қосылса).
Лизингтiң кейбiр элементтерiнiң жал шартымен ұқсастығы
тұжырымдаманың пайда болуына әкелiп соқты, оған сәйкес лизинг шарты
ерекшелiк белгiлерi бар жал шарты ретiнде қарастырылады. Бұл пiкiрдi
немiс мамандары У. Бук Германиядағы лизинг жұмысында және К. Ларец
қаржылық құқық оқулығында бөлiседi. Бiрақ лизинг шартында ерекше
белгiлер қатарына жатқызбайтын ерекшелiктер бар. Лизингтiк
қатынастардың күрделiлiгi және қатынастың жаңалығы олардың заңды
табиғатына қатысты әр түрлi пiкiрлердiң өмiр сүруiн алдын ала белгiлеп
бередi.
Екi негiзгi жақындауды бөлу қажет. Бiр мамандар лизингтi азаматтық
құқықтық дәстүрлi институттарының көмегiмен сараптайды: жал, сатып алу-
сату, қарыз, тапсырма шарттары және тағы басқалары. Екiншiлерi
лизингтiк қатынастардың күрделiлiгi мен түп нұсқалылығы олардың
ерекше қатынас ретiнде қарауға негiз бередi деп дәлелдейдi. Кейбiр
жағдайларда сараптама заты барлық қатынастар кешенi болады ол
басқаларында тек қана жабдықты кейiннен сатып алу құқығымен уақытша
пайдалануға беру туралы шарт (егер осындай шарт қосылса).
Жабдықты пайдаланушымен мүмкiн болар сатып алу туралы шартты
қосу шарт мазмұнын айтарлықтай өзгертудi, осы шартқа байланысты сатып
алу бағасы, өткiзу мерзiмi, сатып алуға құқық көрсетiледi сондай-ақ
меншiк құқығының ауысу сәтi туралы және кездейсоқ қаза болу немесе
мүлiктiң бүлiнуi туралы мәселелер тұрады. Пайдаланушы - бұл жабдықты
потенциялды сатып алушы.
Лизингтiң кейбiр элементтерiнiң жал шартымен ұқсастығы
тұжырымдаманың пайда болуына әкелiп соқты, оған сәйкес лизинг шарты
ерекшелiк белгiлерi бар жал шарты ретiнде қарастырылады. Бұл пiкiрдi
немiс мамандары У. Бук Германиядағы лизинг жұмысында және К. Ларец
қаржылық құқық оқулығында бөлiседi. Бiрақ лизинг шартында ерекше
белгiлер қатарына жатқызбайтын ерекшелiктер бар. Лизингтiк
қатынастардың күрделiлiгi және қатынастың жаңалығы олардың заңды
табиғатына қатысты әр түрлi пiкiрлердiң өмiр сүруiн алдын ала белгiлеп
бередi.
Екi негiзгi жақындауды бөлу қажет. Бiр мамандар лизингтi азаматтық
құқықтық дәстүрлi институттарының көмегiмен сараптайды: жал, сатып алу-
сату, қарыз, тапсырма шарттары және тағы басқалары. Екiншiлерi
лизингтiк қатынастардың күрделiлiгi мен түп нұсқалылығы олардың
ерекше қатынас ретiнде қарауға негiз бередi деп дәлелдейдi. Кейбiр
жағдайларда сараптама заты барлық қатынастар кешенi болады ол
басқаларында тек қана жабдықты кейiннен сатып алу құқығымен уақытша
пайдалануға беру туралы шарт (егер осындай шарт қосылса).
Шартта лизинг берушi ретiнде лизингiлiк компания шығады, ол
нақты пайдаланушы үшiн дайындаушыдан жабдықты сатып алады.
Техникалық қызымет көрсету, сақтандыру күрделi жөндеу және тағы
басқа мiндеттер жал шартында жалға берушiнiң мiндетiнде, ал лизинг
шартында тәртiп бойынша пайдаланушыға немесе алғашқы меншiк иесiне
жүктеледi. Бұл лизинг шартына тиiстi қосымша түсiнiк қосу жолымен
жүзеге асырылады.
Жал және лизинг шарттарының айырмашылығы жауапкершiлiк және
тәуекел ауысуы мәселелерiн шешуде айқын анғарылады. Жал шартында
жалға берушi арендатор алдына арендатордың иелiгiне мүлiктi уақтылы
әкелмегенi, анықталған ақаулар және басқалар үшiн жауапкершiлiк
тартады. Лизинг шартында шарттың затына қатысты (сапа, пайдаланушының
мақсаттарына сәйкессiздiк шарттарды бұзғаны үшiн жауапкершiлiктi
жабдықты дайындаушы таратады. Нәтежесiнде пайдаланушы алдында
жабдықтың меншiк иесi жауап бермейдi, лизинг шартының тарапы болып
табылмайтын жабдықты дайындаушы жауап бередi. Кездейсоқ қаза табу
тәуекелiн немесе бүлдiргенi үшiн тәртiп бойынша пайдаланушы жауап
бередi, ал жал шартында әртүрлi елдердiң заңымен қарастырылғанындай,
барлық iске меншiк иесi жауап бередi, яғни жалға берушi.
Шартта лизинг берушi ретiнде лизингiлiк компания шығады, ол
нақты пайдаланушы үшiн дайындаушыдан жабдықты сатып алады.
Техникалық қызымет көрсету, сақтандыру күрделi жөндеу және тағы
басқа мiндеттер жал шартында жалға берушiнiң мiндетiнде, ал лизинг
шартында тәртiп бойынша пайдаланушыға немесе алғашқы меншiк иесiне
жүктеледi. Бұл лизинг шартына тиiстi қосымша түсiнiк қосу жолымен
жүзеге асырылады. Жал және лизинг шарттарының айырмашылығы
жауапкершiлiк және тәуекел ауысуы мәселелерiн шешуде айқын
анғарылады. Жал шартында жалға берушi арендатор алдына арендатордың
иелiгiне мүлiктi уақтылы әкелмегенi, анықталған ақаулар және
басқалар үшiн жауапкершiлiк тартады. Лизинг шартында шарттың затына
қатысты (сапа, пайдаланушының мақсаттарына сәйкессiздiк шарттарды
бұзғаны үшiн жауапкершiлiктi жабдықты дайындаушы таратады.
Нәтежесiнде пайдаланушы алдында жабдықтың меншiк иесi жауап
бермейдi, лизинг шартының тарапы болып табылмайтын жабдықты
дайындаушы жауап бередi. Кездейсоқ қаза табу тәуекелiн немесе
бүлдiргенi үшiн тәртiп бойынша пайдаланушы жауап бередi, ал жал
шартында әртүрлi елдердiң заңымен қарастырылғанындай, барлық iске
меншiк иесi жауап бередi, яғни жалға берушi.
Басқа зертеушiлер, мысалы Батыс Германдық цивилист И. Эссер
өзiнiң Қаржылық құқық деген жұмысында лизинг шартында сатып алуға
опционның болуы ерекше типтегi сатып алу сатуды мерзiмiн ұзарту
шарты ретiнде бағалауға мүмкiндiк бердi.
Мерзiмiн ұзартып сатып алу сату шарты кезiнде меншiк құқығы
сатушыдан сатып алушыға көшедi . Лизинг шарты кезiнде меншiк құқығы
жабдықты уақытша пайдалануға берген тұлғада сақталады.
Екi теориадада лизинг шарты қарастырылған, бiрақ барлық қатынас
кешенi емес.
Жабдықты уақытша пайдалануға беру туралы шарт кешеннiң бiр
элементi ретiнде жал шартымен көп жерi ұқсас .
Осындай үлгiмен, лизинг шартын шартық жаңа түрi ретiнде
қарастыру керек.
Жал және лизинг шарттарының айырмашылығы жауапкершiлiк және
тәуекел ауысуы мәселелерiн шешуде айқын анғарылады. Жал шартында
жалға берушi арендатор алдына арендатордың иелiгiне мүлiктi уақтылы
әкелмегенi, анықталған ақаулар және басқалар үшiн жауапкершiлiк
тартады. Лизинг шартында шарттың затына қатысты (сапа, пайдаланушының
мақсаттарына сәйкессiздiк шарттарды бұзғаны үшiн жауапкершiлiктi
жабдықты дайындаушы таратады. Нәтежесiнде пайдаланушы алдында
жабдықтың меншiк иесi жауап бермейдi, лизинг шартының тарапы болып
табылмайтын жабдықты дайындаушы жауап бередi. Кездейсоқ қаза табу
тәуекелiн немесе бүлдiргенi үшiн тәртiп бойынша пайдаланушы жауап
бередi, ал жал шартында әртүрлi елдердiң заңымен қарастырылғанындай,
барлық iске меншiк иесi жауап бередi, яғни жалға берушi. Жал және
лизинг шарттарының айырмашылығы жауапкершiлiк және тәуекел ауысуы
мәселелерiн шешуде айқын анғарылады. Жал шартында жалға берушi
арендатор алдына арендатордың иелiгiне мүлiктi уақтылы әкелмегенi,
анықталған ақаулар және басқалар үшiн жауапкершiлiк тартады. Лизинг
шартында шарттың затына қатысты (сапа, пайдаланушының мақсаттарына
сәйкессiздiк шарттарды бұзғаны үшiн жауапкершiлiктi жабдықты
дайындаушы таратады. Нәтежесiнде пайдаланушы алдында жабдықтың меншiк
иесi жауап бермейдi, лизинг шартының тарапы болып табылмайтын
жабдықты дайындаушы жауап бередi. Кездейсоқ қаза табу тәуекелiн
немесе бүлдiргенi үшiн тәртiп бойынша пайдаланушы жауап бередi, ал
жал шартында әртүрлi елдердiң заңымен қарастырылғанындай, барлық
iске меншiк иесi жауап бередi, яғни жалға берушi.
3. Лизингтiң анықтамасы.
Лизингтiң анықтамасы Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексiнiң 565 баптьың 1 бөлiмiнде берiлген .
Лизингтiң кез келген анықтамасы шектеулi .
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 565 баптың 2
бөлiмiне сәйкес:
Лизинг шартымен сатушы мен алынған мүлiк таңдауы лизинг
берушiмен жүзеге асыруды деп қарастырылған.
Лизингтiң негiзгi ерекшклiгi сол, жалға бұрынғы ұсталған мүлiк
бермейдi, жалға берушi сатып алған жаңа мүлiк берiледi . Жалдық
мерзiмi аяқтаған соң шартың шарттарына сәйкес орендатор мүлiктi
өз меншiгiне ала алады. Лизингтiң заты болып құнды қағаздар және
табиғи ресурстар брла алмайды.
Лизмнг заты болып, сондай - ақ жал шартының заты болп кез
келген зат болы алады, олар тек қана пайдаланған кезде өздерiнiң
шынайы қасиеттерiн жоғалтпау керек. Лизинг затына жаға алған
заттарды кәсiпкерлiк мақсатқа пайдалану талабы (ҚР. АК. 569 бабы)
қойылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 566 бабына сәйкес
Лизинг заты ғимарат, құрылыс, машиналар, жабдықтар, мүлiк, көлiк
құралдары, жер учаскелерi және басқада тұтынбайтын заттар бола
алады.
Лизингтiң заты болып құнды қағаздар және табиғи ресурстар брла
алмайды.
Лизмнг заты болып, сондай - ақ жал шартының заты болп кез
келген зат болы алады, олар тек қана пайдаланған кезде өздерiнiң
шынайы қасиеттерiн жоғалтпау керек. Лизинг затына жаға алған
заттарды кәсiпкерлiк мақсатқа пайдалану талабы (ҚР. АК. 569 бабы)
қойылады. Жер учаскелерi мүлiктi жал шартының заты бола алады (ҚР.
АК. 541 бабы), бiрақ лизингке берiлмейдi.
Жал және лизинг шарттарының айырмашылығы жауапкершiлiк және
тәуекел ауысуы мәселелерiн шешуде айқын анғарылады. Жал шартында
жалға берушi арендатор алдына арендатордың иелiгiне мүлiктi уақтылы
әкелмегенi, анықталған ақаулар және басқалар үшiн жауапкершiлiк
тартады. Лизинг шартында шарттың затына қатысты (сапа, пайдаланушының
мақсаттарына сәйкессiздiк шарттарды бұзғаны үшiн жауапкершiлiктi
жабдықты дайындаушы таратады. Нәтежесiнде пайдаланушы алдында
жабдықтың меншiк иесi жауап бермейдi, лизинг шартының тарапы болып
табылмайтын жабдықты дайындаушы жауап бередi. Кездейсоқ қаза табу
тәуекелiн немесе бүлдiргенi үшiн тәртiп бойынша пайдаланушы жауап
бередi, ал жал шартында әртүрлi елдердiң заңымен қарастырылғанындай,
барлық iске меншiк иесi жауап бередi, яғни жалға берушi.
2.4. Лизинг тараптары.
Лизингтiң классикалық шарты үш тұлғаны байланыстырады: мүлiктiң
сатушысын (дайындушы), онв алушыны (жалға берушi) және орендаторды.
бiрақ лизенгке қатымиушылар өзара бiр емес, тәртiп бойынша екi
шартпен байланысқан.
Лизингiлiк келiсiмде лизинг субъектiлерi арасындағы өзара қарым-
қатынас мына жүйе бойынша құрылады: мүлiктiң нақты және белгiлi
түрлерiн алуға мүделi потенциалды (болашақ) лизинг алушы өзiнде бар
ақпараттың, тәжiрибенiң, ұсыныстың негiзiнде жабдықтаушыны өзi
таңдайды. өзiнiң қаражаты жетiспеушiлiктен және жеке меншiгiне мүлiк
сатып алу үшiн кредиттiк ресурстарға кiруге мүмкiнгi шектеулi
болғандықтан лизинг алушы қажеттi қаражатты бар лизинг берушiге
келiсiмге қатысуы жөнiнде өтiнiш айтады. Лизинг берушiнiң бұл
қатысуы былайша болады:
- лизингтiк компания лизитнгалушы ағымдағы нарықтық деңгейге
келiскен бағаның сәйкестiгiн тексередi;
- лизинг берушi лизинг алушыға қажеттi мүлiктi жабдақтаушыдан
немесе өндiрушiден сатып алып бередi;
- сатып алынған мүлiктi лизинг алушыға лизинг шартындағы
шарттарда уақытша пайдалануға бередi[6].
Лизингiлiәк келiмге қатысушыларға жататындар:
а) лизингiлiк фирмалар мен компаниялар - лизинг берушiлер.
Лизинг берушiлер - лизингiлiк қызметтi жүзеге асыратын заңды тұлға,
яғни шарт бойынша бұл үшiн арнайы сатып алынған мүлiктi бередi.
Лизингiлiк келiсiмде лизинг субъектiлерi арасындағы өзара қарым-
қатынас мына жүйе бойынша құрылады: мүлiктiң нақты және белгiлi
түрлерiн алуға мүделi потенциалды (болашақ) лизинг алушы өзiнде бар
ақпараттың, тәжiрибенiң, ұсыныстың негiзiнде жабдықтаушыны өзi
таңдайды. өзiнiң қаражаты жетiспеушiлiктен және жеке меншiгiне мүлiк
сатып алу үшiн кредиттiк ресурстарға кiруге мүмкiнгi шектеулi
болғандықтан лизинг алушы қажеттi қаражатты бар лизинг берушiге
келiсiмге қатысуы жөнiнде өтiнiш айтады.Лизингiлiк компаниялар -
акционерлiк қоғамдар немесе басқа да ұйымдатсру - құқықтық түрiнде
құрылған коммерциалық ұйымдар.
б) өндiрiстiк кәсiпорындар - лизинг алушылар.
Лизинг алушы - кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асырушы заңды
тұлға, олар мүлiктi пайдалануға лизинг шарты бойынша алады.
в) келiсiм нысандарының, жабдықтың, техниканың, басқа да
мүлiктiң жабдықтаушылары, яғни сатушылар.
Лизингiлiк мүлiктiң сатушысы - кәсiпорын машинаны және
жабдықты дайындаушы немесе басқа заңды тұлға, немесе лизинг нысаны
болып табылатын мүлiктi сатушы азамат.
Лизингiлiк келiсiмнiң жанама қатысушылары болып лизинг берушi
кредиттейтiн және келiсiм гаранттары болатын коммерциялық және
инвестициялық банктер, сақтандыру компаниялары, делдалдар, лизингiлiк
брокерлер табылады.
Лизингiлiк мүлiктi сатып алуды қаржыландыруды және немесе заем
қаражаты есебiнен лизинг берушiлермен жүзеге асырылады.
2.5.Лизинг бойынша тараптардың құқықтары мен мiндеттерi.
Арендатордың мүлiктң сапасы және толықтығы туралы талап қоя бiлу
мүмкiндiгi лизингтiң ерекшелiгi болып табылады.
Бiрақ арендатор Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң
572 бабына сәйкес сатушы өз мiндеттерiн бұзған жағдайда жалға
берушiнiң келiсiмiнсiз сатушымен сатып алу сату шартын бұза
алмайды.
Жалпы ереже бойынша мүлiктiң кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ
бүлiну тәуекелiн оның меншiк иесi тартады. Лизинг шартында жалға
алынған мүлiктiң меншiк иесi болып жалға берушi табылады. Бiрақ
жалға алынған мүлiктiң кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүлiну
тәуекелiн оған жалға берiлген мүлiктi беру сәтiнен бастап арендатор
тартады[7].
Техникалық қызмет көрсетуде және жөндеудi жабдықтаушы немесе
лизинг алушының өзi жүзеге асырады. Бұл жағдай лизинг берушi иелiк
құқықта мүлiктi қарауға және толықтығын тексеруге құқы бар. Нысан
пайдалануға берiлгеннен кейiн лизинг берушi нысанда қабылдап алу
хаттамасында қол қоюға мiндеттi . Егер қабылдап алу кезiнде
кемшiлiктер анықталса лизинг берушi жабдықтаушыға белгiленген уақытта
оны жоюды тапсырады. Лизинг берушi жалға берiлген жабдықтың
жағдайы жүйелi түрде тексеруге және оның пайдаланылуының дұрыстығын
тексеруге құқы бар. Жалпы ереже бойынша мүлiктiң кездейсоқ жойылу
немесе кездейсоқ бүлiну тәуекелiн оның меншiк иесi тартады. Лизинг
шартында жалға алынған мүлiктiң меншiк иесi болып жалға берушi
табылады. Бiрақ жалға алынған мүлiктiң кездейсоқ жойылу немесе
кездейсоқ бүлiну тәуекелiн оған жалға берiлген мүлiктi беру сәтiнен
бастап арендатор тартады
Лизингiлiк операцияларды ұйымдастырған кезде лизинг алушы өзiне
мынадай мiндеттердi қабылдайды:
- келiсiм нысанын қабылдап алуды жүргiзу, қабылдап алудың барлық
қажеттi техникалық және құқықтық жағдайларын қамтамасыз ету;
- егер ол жабдықтаушының мiндетiне кiрмесе , монтаждыжәне нысанды
пайдалануға кiргiзудi жүзеге асыру;
- өнiмнiң толықтығын, жабдықтың жұмысының сапасын және жобалық
қуат жетiстiгiн растайды;
- кемшiлiктер анықталса олардың тiзiмiн қабылдап алу хаттамасында
көрсетiп, лизинг берушiге хабарлау керек.
Лизинг алушы сондай-ақ лизинг берушiге тiзiмi лизинг шартында
көрсетiлген қажеттi кепiлдемелердi ұсынады.
Лизинг алушы лизингберушiден мынадай қызмет көрсетулердi ала
алады: техникалық қызмет көрсетулер; салық салу, келiсiмдiресiмдеу
және басқа мәселелер бойынша консультациялық қызмет көрсетулер.
Техникалық қызмет көрсетуде және жөндеудi жабдықтаушы немесе
лизинг алушының өзi жүзеге асырады. Бұл жағдай лизинг берушi иелiк
құқықта мүлiктi қарауға және толықтығын тексеруге құқы бар. Нысан
пайдалануға берiлгеннен кейiн лизинг берушi нысанда қабылдап алу
хаттамасында қол қоюға мiндеттi . Егер қабылдап алу кезiнде
кемшiлiктер анықталса лизинг берушi жабдықтаушыға белгiленген уақытта
оны жоюды тапсырады. Лизинг берушi жалға берiлген жабдықтың
жағдайы жүйелi түрде тексеруге және оның пайдаланылуының дұрыстығын
тексеруге құқы бар. Техникалық қызмет көрсетуде және жөндеудi
жабдықтаушы немесе лизинг алушының өзi жүзеге асырады. Бұл жағдай
лизинг берушi иелiк құқықта мүлiктi қарауға және толықтығын
тексеруге құқы бар. Нысан пайдалануға берiлгеннен кейiн лизинг
берушi нысанда қабылдап алу хаттамасында қол қоюға мiндеттi . Егер
қабылдап алу кезiнде кемшiлiктер анықталса лизинг берушi
жабдықтаушыға белгiленген уақытта оны жоюды тапсырады. Лизинг берушi
жалға берiлген жабдықтың жағдайы жүйелi түрде тексеруге және оның
пайдаланылуының дұрыстығын тексеруге құқы бар.
6. Лизинг түрлерi.
Лизингiлiк қызмет көрсетулер рыногы лизингiлiк операцияларды
реттейтiн лизингiнiң көптүрлi формаларымен, лизингiлiк келiсiмдердiң
және заңдық нормалардың үлгiлерiмен сипатталады.
Лизинг түрлерiн бөлген кезде ең алдымен олардың жiктеу
белгiлерiне қарайды: жалға алған мүлiкке қатыстылығы; лизингiлiк
операцияны қаржыландыру типi; лизингiлiк мүлiктiң типi; лизингiлiк
келiсiмге қатысушылардың құрамы ; лизингке берiлген мүлiктiң типi;
лизингiлiк мүлiктiң қайтымдылық дәрежесi; салықтық , кедендiк және
амортизациялық жеңiлдiктер мен артықшылықтарға қатысы; лизингiлiк
төлемдер тәртiбi[8].
Жалға алынған мүлiкке қатысы бойынша лизинг былай бөлiнедi:
- таза - мүлiктi күту бойынша барлық шығындарды лизинг алушы
өзiне қабылдағанда. Бұл жағдайда лизинг алушы лизинг берушiге
таза төлемдердi аударады. Қызмет көрсетудiң көп түрi отандық
лизингiлiк жабдық рыногында таза болып келедi.
- толық немесе оны кейде дымқыл деп атайды. Бұл жағдайда
лизинг берушi мүлiктi күту бойынша бар шығынды өзiне алады.
- бөлшектi – бұл жағдайда лизинг берушiге мүлiктi күту бойынша
тек жекелеген қызметтер жүктеледi.
Қаржыландыру типi бойынша лизинг былай бөлiнедi:
- шұғыл – мүлiктiң бiр жолғы жолына жол берiлгенде.
- жаңартылытын – бiрiншi мерзiм аяқталғаннан кейiн лизинг шарты
келесi кезенге ұзартылады.
Келiсiмге қатысушылардың құрамына байланысты лизинг бойынша бөлiнедi:
- Тура лизинг – мүлiктiң меншiк иесi өзi нысанда лизингке
тапсырады. (екi жақты келiсiм) Бұл келiсiмдi классикалық
лизингiлiк келiсiм деп айтуға болмайды, өйткенi онда лизингiлiк
компания қатыстайды[9].
- Жанама лизинг – мүлiктi лизингке беру делдал арқылы
жүргiзiлгенде. Мұндай келiсiм классикалық лизингiлiк операциямен
ұқсас, онда жабдықтаушы, лизинг берушi, лизинг алушы қатыса
алады.
- Бөлек лизинг – лизингтiк бұл түрi авиатехника, теңiз және өзен
енмелерi, темiржол және жылжымалы састав, бұрғылау
платформалары сияқты күрделi, iрi масштабты нысандарды
қаржыландыру формасы ретiнде тараған.
Мүлiк типi бойынша былай бөлiнедi:
- Жылжитын мүлiк лизингi (жабдық, техника, автомабиль, ұшақтар,
т.б.), соның iшiнде жаңасы және пайдалануда болғандары.
- Жылжитын мүлiк лизингi (ғимарат, құрылыс).
Мүлiктiң қайтымдылық дәрежесi бойынша лизинг былайша бөлiнедi:
- Толық қайтымдылықты лизинг – лизингiлiк шарттың қызметiнiң
мерзiмi бойында мүлiктiң толық тозуы немесе тозуға
жақын
қаулы, соған сәйкес лизинг берушiге мүлiктiң толық құны
төленедi.
- Толық емес қайтымдылықты лизинг – бiр лизингiлiк шарттың
қызметiнiң мерзiмi бойында мүлiк жартылай тозады және соның
жартысы ғана қайтарылып алынады.
Қайтымдылық белгiлерiмен сәйкес қаржылық және оперативтiк лизинг
бөлiнедi:
- Қаржылық лизинг - әрiптестердiң арасындағы қатынастардың
күшi бар кезең бойы жабдықтың тозуының толық құнын
немесе
оның көп бөлiгiн жабатын лизингiлiк төлемдердiң төленуiн,
қосымша шығасыларды және лизинг берушiнiң табысын
қарастыратын қарым – қатынас.
- Оперативтiк лизинг – жалға берiлетiн заттарды сатып алу және
күтуге байланысты лизинг берушiнiң шығындары бiр лизингiлiк
келiсiм кезеңiнде толық төлемдермен жабылмайтын жылдық қарым –
қатынас. Ол 2-5 жалға жасалады. Оперативтiк лизинг кезiнде
нысанның жойылуы немесе бүлiну тәуекелi негiзiнен лизинг
берушiде болады.
Лизингiлiк операциялар жүргiзiлетiн нарық секторларынабайланысты
былайша бөлiнедi:
- Iшкi лизинг – онда келiсiмнiң барлық қатасушыларыбiр елден
болады.
- Сыртқы (халықаралық) лизинг – оған тараптардың бiрi басқа бiр
елдiң елге жататын келiсiмдер жатады. Лизингтiң бұл түрiне
лизинг берушiсi мен лизинг алушы жүргiзген келiсiмдер де
жатады, егер тараптардың бiр жағы өзiнiң iсiн шетелдiк
фирмамен бiрiгiп iстесе.
Сыртқы лизинг егер шетелдiк тарап болып лизинг берушi табылса
импорттық деп, ал егер шетелдiк тарап болып лизинг алушы табылса
экспорттық деп аталады.
Салықтық, жазу жеңiлдiктерiне қатысты лизинг былайша бөлiнедi:
- Мүлiкке салық салу, табыс, Н.Д.С, әртүрлi алымдар,
жеделдетiлген және тағы басқа бойынша жеңiлдiктердi пайдалану
арқылы.
- Жеңiлдiктердi пайдаланбай
түрлерi қарай.
Лизингiлiк төлемдердiң сипаты бойынша лизингтi бөлудi жүзеге асыру
мынаған байланысты:
- лизинг түрiне (қаржылық, оперативтiк)
- лизинг берушi мен лизинг алушы арасындағы есеп айырысу
формасын.
а) ақшалай, барлық төлемдер ақшалай түрде жүргiзiлгенде:
б) өтемдiк, төлемдер лизингке тапсырылған жабдықтардан өндiрiлген
тауарларды қою формасында немесе лизинг алушымен лизинг берушiнiң
бiр – бiрiне көрсеткен қызмет көрсету жолымен жүзеге асырылады:
в) аралас, төлемнiң көрсетiлген екi формасы да қолданылғанда .
- төлемнiң есепке алынар элеметтерiнiң құрамына (жазу, қосымша
қызмет көрсетулер, лизингiлiк мәрте, сақтандыру және т.б.)
- есептеу әдiсiнiң қолданылуына:
а) кесiмдi ортақ бағамен;
б) аванс ретiнде;
в) қалған құны бойынша мүлiктi сатып алу есебiмен;
г) еңгiзудiң кезендiк есебiмен жылдық, жартыжылдық , тоққсындық,
айлық;
д) төлемнiң шұғылдығының есебiмен ( төлемнiң басында, ортасында
немесе аяғында);
е) төлем әдiсiнiң есебiмен: бiркелкi тең үлестерiмен; көбейетiн
және азайатын мөлшерлермен (лизинг алушының қаржылық жағдайына және
шарттың шартына байланысты).
3. Тарау. Факторинг. Жалпы қағидалары.
Банкiлiк қызмет көрсетулердiң болашағы бар түрлерiнiң бiрi
факторинг болып табылады.
Факторинг - қарыздарды төлеттiрiп алуға , тауарлармен қызмет
көрсетулердi оларға төлемiн кейiн алумен қайта сатуға құқық алу.
Факторингтiк операциялар – сатылған тауарлар үшiн төлемдi
ұзартылған мерзiмдi түрiнде сатушылардың сатып алушыларға беретiн
коммерциялық кредитi негiзiнде туындады.
1988 жылы мемлекеттiк құқықты жүйелеудiң Халықаралық
институтымен қабылданған халықаралық факторинг туралы Конвенцияға
сәйкес ол кемiнде төрт белгiнiң екеуiн қанағаттандырғанда, бұл
операция факторинг деп аталады:
1. қарыздық талаптарды алдын ала төлеу формасында кредиттеудiң
барлығы;
1. жабдықтаушының бугалтерлiк есебiн жүргiзу, ең алдымен жүзеге
асыру есебiн;
2. оның берешектерiн инкасациялау;
3. жабдықтаушыны кредиттiк тәуекелден сақтандыру .
Факторингтiк қызмет көрсететiн қаржы институттары фактор –
фирмалар деп аталады. Олар iрi банкiлермен құрылады.
Факторинг операциясында, әдетiнше, үш тұлға қатысады: фактор
(банк) – талапты сатып алушы, бастапқы кредитор (клиент), клиенттен
төлемiнiң мерзiмi ұзартылған тауар алған қарызгер.
Факторингтiк қызмет көрсетулер шағын және орта кәсiпорындар үшiн
өте тиiмдi. Бiрақ шағын және орта кәсiпорын категориясына жататын
кәсiпорындардың бәрi бiрдей факторингтiк компанияның қызметiн
пайдалана алмайды. Факторинг - қарыздарды төлеттiрiп алуға ,
тауарлармен қызмет көрсетулердi оларға төлемiн кейiн алумен қайта
сатуға құқық алу.
Факторингтiк операциялар – сатылған тауарлар үшiн төлемдi
ұзартылған мерзiмдi түрiнде сатушылардың сатып алушыларға беретiн
коммерциялық кредитi негiзiнде туындады.
Факторингтiк қызмет көрсетулерге мыналар жатпайды:
- дебиторы көп кәсiпорын;
- стандартты емес немесе тар көлемдегi мамандандырылған
өнiмдердi өндiрумен айналысатын кәсiпорын;
- мердiгерлегмен жұмыс iстейтiн құрылыс және басқа фирмалар;
- сатқаннанкейiнгi қызмет көрсету шартында өзiнiң өнiмiн
сататын кәсiпорын;
- клиенттармен ұзақ мерзiмдi келiсiм жасайтын және өздерiнiң
шоттарын жұмыстың белгiлi кезеңi бiткеннен кейiн немесе
жабдық жүзеге асырылғанша қоятын кәсiпорын.
Факторингтiк операциялар жеке тұлғалардың , филиалдарының немесе
кәсiпорын бөлiмшелерiнiң қарыздық мiндеттемелерi бойынша
жүргiзiлмейдi. Факторинг - қарыздарды төлеттiрiп алуға , тауарлармен
қызмет көрсетулердi оларға төлемiн кейiн алумен қайта сатуға құқық
алу.
Факторингтiк операциялар – сатылған тауарлар үшiн төлемдi
ұзартылған мерзiмдi түрiнде сатушылардың сатып алушыларға беретiн
коммерциялық кредитi негiзiнде туындады.
3.1. Факторинг шартының заты.
Қазақстан заңында факторинг деп ақшалай талап келiсiмiндегi
қаржыландыру шартын айтады. Бұл бiр тарап (қаржылық агент) екiншi
тарапқа (клиентке) клиенттiң ақшалайталабы (кредитор) есебiнен
ақшалай қаржы бередi немесе беруге мiндеттеме алады. Қарызгерге
ақшалай талап клиенттiң қаржылық агент алдындағы мiндеттемесiн
орындау мақсатында клиентпен қаржылық агентке берiлуi мүмкiн.
Қаржылық агенттiң ақшалай талап келiсiмiндегi қаржыландыру шарты
бойынша мiндеттемесiн клиент үшiн бугалтерлiк есеп жүргiзуге, ал
сондай – ақ келiсiм заты болып табылатын ақшалай талаптармен
байланысты клиентке басқа қаржылық қызмет көрсету үлгiсiн
ұсынады[10].
Қаржылық агент ретiнде қаржылық шартты мұндай түрдегi қызметтi
жүзеге асыруға рұқсат бар банкiлер, кредиттiк ұйымдар және басқа
да коммерциялық ұйымдар жасай алады.
Қазақстан заңында факторинг деп ақшалай талап келiсiмiндегi
қаржыландыру шартын айтады. Бұл бiр тарап (қаржылық агент) екiншi
тарапқа (клиентке) клиенттiң ақшалайталабы (кредитор) есебiнен
ақшалай қаржы бередi немесе беруге мiндеттеме алады. Қарызгерге
ақшалай талап клиенттiң қаржылық агент алдындағы мiндеттемесiн
орындау мақсатында клиентпен қаржылық агентке берiлуi мүмкiн.
Қаржылық агенттiң ақшалай талап келiсiмiндегi қаржыландыру шарты
бойынша мiндеттемесiн клиент үшiн бугалтерлiк есеп жүргiзуге, ал
сондай – ақ келiсiм заты болып табылатын ақшалай талаптармен
байланысты клиентке басқа қаржылық қызмет көрсету үлгiсiн ұсынады
Қаржыландыру қойылған келiсiм заты төлем мерзiмi келген ақшалай
талап, сондай – ақ болашақта туындайтын ақшалай қаржыны алу құқығы
бола алады. Келiсiм заты болып табылатын ақшалай талап клиенттiң
қаржылық агентпеншартында анықталады.
Қаржылық агенттiң ақшалай талап келiсiмiндегi қаржыландыру
шарты бойынша мiндеттемесiн клиент үшiн бугалтерлiк есеп жүргiзуге,
ал сондай – ақ келiсiм заты болып табылатын ақшалай талаптармен
байланысты клиентке басқа қаржылық қызмет көрсету үлгiсiн ұсынады.
3.2. Факторингтiк операция түрлерi және комиссиялық жиын.
Банктердiң факторингiлiк операциалары былайша жiктеледi:
Iшкi, егер жабдықтаушы және оның клиентi , яғни сатып алу – сату
шарты жөнiндегi тараптар, сондай – ақ факторингтiк компания бiр елде
болса немесе халықаралық.
Ашық факторинг – қарыздар жабдықтаушы факторингтiк компанияның шот-
фактурасын бергендiгi жөнiндегi хабарлар кездегi факторингтiк қызмет
көрсету фопмасы.
Жабық немесе конфенденциалды факторинг өзiнiң атын тауар
жабдықтаушылардың сатуын кредиттеу үшiн жасырын қаржы қызметiн
атқаратындықтан алды, өйткенi контрагенттердiң ешқайсысы факторинг
компаниялалрының шот шот-фактураларын қайта алу туралы мағлұматты
бiлмейдi . Аталмыш жағдайда төлеушi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе:
3 бет.
1. Тарау. Шарттың түсiнiгi және шарты 6 бет.
1. Шарт жасау.
7 бет.
2. Шарттың өзгертiлуi және бұзылуы
8 бет.
2. Тарау. Лизингтiк құқықтық қатынас. 10 бет.
2.1. Лизингтiк құқықтық қатынастардың құқықтық негiздерi.
2.2. Лизингтiң заңдылық табиғаты 11
бет.
2.3. Лизингтiң анықтамасы 14 бет.
2.4.Лизингтiң тараптары 15 бет.
2.5. Лизинг бойынша тараптардың құқықтық мiндеттерi
16 бет.
2.6. Лизинг түрлерi
18 бет.
3. Тарау. Факторинг. 21
бет.
3.1. Факторинг шартының заңы
22 бет.
3.2. Факторингтiк операцыалардың түрлерi
23 бет.
3.3. Факторинг шарттарының тараптары
26 бет
3.4. Факторинг шарты бойынша келiсiмдердiң құқықтық
аспектiлерi
30 бет.
4. Тарау. Франчайзинг.
36 бет.
4.1. Бизнесте франчайзингтiк жүйенiң ұйымдастырылуы
4.2. Франчайзинг түрлерi
40 бет.
4.3. Франчайзингтiң басымдылығы
42 бет
4.4. Шарттың франшиз туралы мазмұны
44 бет
4.5. Франчайзингтiк қатынастардың тоқтатылуы
48 бет.
4.6. Қазақстандағы франчайзинг iстiң жағдайы
50 бет.
Лизинг, факторинг, франчайзинг негiзiнде шарттарды
жасау және бұзу үлгiлерi.
51 бет.
Қорытынды: 56 бет.
Библиография
58 бет.
Кiрiспе.
Шарттар қоғамның және шаруашылықтың көптеген салаларда қолданылатын
құжаттардың iс жүзiндегi ең кең тобы болып табылады. Сондай-ақ шарттар
құжаттандыру жүйесiнiң бiрiне де кiрмейд. Бұл әртүрлi шаруашылық және басқа
да қатынастарды ресiмдейтiн құжаттар ретiнде шарттардың ерекшелiгiн айтады.
Қазiргi уақытта мемлекеттiк, сондай-ақ мемлекеттiк емес ұйымдардың көптеген
саны өмiр сүрiп жатқанда, шарттық қатынастар ерекше даму алды. Сондықтан да
оларды құру және ресiмдеу ережелерiне көңiл бөлу қажет.
Шарт-уақыттағы мейлiнше тұрақты құқықтық форма. Оның тарихы
мыңдаған жылдармен есептеледi. Осыншама ұзақ уақыт шарттардың қолданылуы –
сипаттары жағынан әртүрлi қоғамдық қатынастар бiрiге алатын алғыр құқықтық
форма туралы әңгiмеленiп отырғандығымен түсiндiрiледi. Оның әлеументтiк
экономикалық мазмұны өзгергенiне қарамастан шарттын құрылымы заңдық
техниканың тумысы ретiнде өзгерiссiз қалады.
Уақыт өткен сайын шарттың мүмкiн қатысушыларының құрамы
кеңейдi-жеке тұлғалармен (азаматтармен) қатар бұл рөлде ұжұмдық құрылымдар-
заңды тұлғаның құқығымен бөлiнген ұйымдар шыға бастады. Заңда қарастырылған
шарттар түрi әралуан бола бастады, нақты шартты құқықтық қатынастарды құрар
кездегi пайдаланылатын элементтердiң тәсiлдерi күрделендiрiледi.
Аталмыш диплом жұмысының мақсаты қызметтiң әртүрлi саласында
шарттарды ресiмдеуге байланысты мәселелердi жарыққа шығару, нақтылап
айтқанда лизингтiң, фаторингтiң, франчайзингтiң үлгiлерiнде.
Дипломдық жұмыс төрт бөлiмге бөлiнген.
Бiрiншiсiнде - көпшiлiк шарттарда қолданылатын және олардың
құрылымның принциптерiн игеруге мүмкiндiк беретiн жалпы қағидалар
суреттелген.
Екiншi бөлiмде жалпы принциптер қаржылық жолдың (лизингтiң) шарттың
жекелеген түрiне қолданылатындай нақтыланады, сондай-ақ шарттардың жасау,
өзгерту немесе бұзу ерекшелiктерi көрсетiледi.
Үшiншi бөлiмде факторинг шарты бойынша келiсiмдердiң құқұқтық
аспектiлерi ұсынұлған: жалпы қағидалар, факторинтiк оперциялардың
түрлерi; ақшалай талаптың жол беруiн қаржыландырудың шарты бойынша
туындайтын мәселелер.
Төртiнше бөлiмде - бiздiң эканомикамыз үшiн жаңа құбылыс франчайзинг
қарастырылды. Шарттың заты, франчайзинг шартын жасаған кезде тараптардың
құқұқтары мен мiндеттерi. Шарттарды құрудың маңызды заңдылық көздерi болып
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнда және еңбек туралы заңдар
жиынтығы табылды.
Азаматтық кодекстiң IV тарауында (29,37,45 бөлiмдер) азаматтық-
құқұқтық шарттар - лизингтi, факторингтi, фанчайзигтi реттеуге бағытталған
ережелер нормасы жинақталған.
Еңбек туралы заңдар кодексiнде шарттың мейлiнше кең
анықтамасы берiлген. Азаматтық кодекстiң IV тарауы (негiзгi бөлiгi)
тұтасқа жуық шарттарды реттеуге тура қатысы бар.
Өндiрiс саласын ғылыми-техникалық iлгерiмдiктiң ықпалымен
қайта құру және шаруашылық етудегi экономикалық шарттардың терең өзгеруi
бiздiң елiмiздiң халық шаруашылығы үшiн материалдық техникалық базаны
жаңартудың дәстүрi емес әдiстерiн енгiзудi және iздеудi, меншiктiң әр
түрiндегi нысандардың негiзгi қорларын жетiлдiрудi қажет етедi. Осындай
дәстүрлi емес әдiстердiң бiрi лизинг болып табылады. Кәсiпкерлiктегi
лизингтiк бизнестiң орны ең алдымен негiзгi қорлардың – машиналардың,
жабдықтардың,көлiктiк және басқа да құралдардың белсендi бөлiгiнiң маңызды
элементтерi ұсынатын лизингтiң нысандарымен анықталады.
Қазақстандағы лизинг дамуының ТМД лизингтiк нарықты қалыптастыруды
қоса, бәрiнен бұрын жабдықтау паркiнiң жайсыз жағдайына байланысты
(ескiрген жабдықтардың айрықша жеке салмағы, оны пайдаланудың төмен
тиiмдiлiгi, қосалқы бөлшектермен қамтамасыз ету және тағы басқа бұл
мәселелердi шешудiң бiр сыртқы сауда, кредиттiкжәне инвестициялық
операциялардың элементтерiн бiрiктiретiн лизинг болуы мүмкiн.
Қазiргi уақытта қазақстандық кәсiпорындар мынадай
мәселелермен соқтығысуда:
• кәсiпорындардың жеткiлiксiз қаржымен қарулануы;
• кредиттердiң өсiп жатқан;
• жоғары дебиторлы қарыз;
• төлемеушiлiктердiң өсуi;
• шетелдiк клиенттардың тауарды ашық емес шоттар сатып алу туралы
нұсқаулар.
Бұл қиындықтарды жеңу үшiн, экономика дамуының осы заманғы үрдiстерiне
бейiмделген банкiлiк қызмет көрсетулердiң перспективалы түрлерiнiң бiрiне
жүгiну керек, оның аты факторинг.
Факторинг шарты бойынша туындайтын қатынастар осы заманғы кәсiпкерлерге
ең алдымен қызықтылығы азаматтық құқықтық шарттардың осы түрi Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексiнiң екiншi бөлiмi қабылданғаннан кейiн
ресейлiк азаматтық заңдылықта алғаш рет пайда болды, бiрақ кейбiр
қазақстандық банктердiң қаржылық – кредиттiк қызметiнде бұл
пайдаланылады. әлемдiк практикада факторинг шарты ертеден және белсендi
қолданылуда. Факторинг шарты әртүрлi қатынастарды кеңiнен қамтиды. Бұл
жағдайда аталмыш шарт бойынша мiндеттемелердiң заңдық мәнiн
мiндеттемелiк құқыққа белгiлi ақшалай талапқа жол беру (цессия)
құрайды. Бiрақта өзiнде қарыз және кредит шарттарының элементтерiн,
кейде қайтарымды қаржылық қызмет көрсетулер элементтерiн бiрiктiретiн
факторинг қатынастары күрделi және көп қырлы сипатқа ие. Осыған
байланысты факторинг шарты бойынша қатынасқа Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексiнiң IV тарауының 37 бөлiмiмен белгiленген жеке
ережелер, сондай-ақ талапқа жол беру туралы жалпы қағидалар
таралады. Талапқа жол беру формасына қатысты нормалар факторинг
шартының формасын анықтайды. Цессияға қатысушылар мен факторинг
арасында туындайтын қатынастар мазмұнының сараптамасы факторинг шарты
бойынша кредиттiк-қаржылық қызмет көрсетулердi ұсыну жөнiндегi
мiндеттемелер талапқа жол берудiң жеке жағдайы деп айтуға жол
бермейдi.
Франчайзинг франчайзер мен франчайзердiң өзара қатнастарын анық
заңды ресiмдеудi талап етедi. Ол франчайзингiлiк келiсiм жасау
арқылы жүзеге асырылады. Бұл маңызды құжат, сондықтант
франчайзингiлiк келiсiм детальдерiн заңды өңдеуге уақытты да, ақшаны
да үнемдемеу керек.
Франчайзинг тек құқылық әрiптестiк және өзара тиiмдi принциптер
сақталған кезде ғана табысты бола алады. Шартты дайындағанда, оны
жасағанда және орындау үрдiсiндегi қатынастардың барлық сатыларында
тараптарға экономикалық есептерге сүйенiп, заң талаптарын және
iскерлiк әдет нормаларын сақтау қажет.
1. Тарау. Шарттың түсiнiгi және шарты.
Шарт туралы жалпы қағидалар Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодекстiң мiндеттi құқықтық жалпы бөлiмдегi
аяқталар бөлiмшесiнде жинақталған.
Шарттың түсiнiгiн анықтау 378 бапта берiлген. Шартпен екi немесе
бiрнеше тұлғалардың азаматтық құқықтар мен мiндеттердi орнатқаны,
өзгерткенi немесе тоқтатқаны туралы келiсiмi танылды.
Шарттарға, 4 бөлiммен қарастырылған екi және бiрнеше жақты
келiсiмдер туралы ережелер қолданылады.
Шарттардың туындаған мiндеттемелерге егер басқасы Азаматтық
Кодексте бар шарттардың жеке түрлерi туралы ережелермен
қарастырылмаса, мiндеттемелер туралы жалпы қағидалар қолданылады.
Азаматтық Кодексте шарттың бостандығы принцiпi бекiтiлген (380 бап),
тараптар заңмен немесе басқа да құқықтық актiлермен қарастырылған,
сонымен қатар қарастырылмаған шарттар жасай алады. әртүрлi шарттардың
элементтерi бар аралар шарттар жасауға жол берiледi. Азаматтық құқық
субъектiлерi шартты жасауда да, оның шартын анықтауда да еркiн.
Сонымен қатар шарт оны жасаған кезде тараптар үшiн мiндеттi заңмен
және басқа да құқықтық актiлермен белгiленген ережелерге сәйкес
келуi керек (383 бап). Осы принциптер шыға отырып: заңның керi
күшi жоқ, егер шарт жасасқаннан кейiн императивтiк нормалар
өзгерсе, егер заңмен басқасы қарастырылмаса, бұрынғы жасалған
шарттың шарттары өзiнiң күшiн сақтап қалады.
384. шартта қайтарымды және қайтарымсыз шарттардың
анықтамасы берiлген.
Шартты орындау тараптардың келiсiмiмен белгiленген баға
бойынша төленедi. Бағаны белгiлеу 385 баппен реттеледi.
Шарттың күшiне алу уақыты және оның қызметiнiң мерзiмiнiң
аяқталуы 386 бапқа сәйкес анықталды.
Басқалардың қатарына мына шарттар қарастырылған:
▪ жарияланымды шарт - комерциялық ұйыммен жасалған және тауар
сату, жұмыстарды орындау немесе қызмет көрсету бойынша оның
мiндеттерiн белгiлейтiн шарт, өз iсiнiң сипаты
бойынша мұндай ұйым өтiнiш айтқан кiсiнiң әрқайсысына қатысты
жүзеге асыру керек (387 бап).
▪ қосылу шарты – тараптардың бiр жағымен формулаларда немесе
стандарты формаларда шарттары анықталатын шарт және екi тараппен
ұсынылған шартқа тұтастай қосылу жолымен қабылданады (389 бап).
▪ тараптар келешекте мүлiктi беру, жұмысты орынду немесе қызмет
көрсету туралы шарт жасауға мiндеттеме алатын алдын – ала шарт
(390 бап).
▪ үшiншi тұлғаның пайдасына шарт – тараптар, қарыздар орындалды
кредитор бойынша жүргiзбеуге мiндеттi, ол шарта көрсетiлген немесе
көрсетiлмеген қаырыздардан мiдеттеменi өз пайдасына орындауды
талап етуге құқығы бар үшiншi тұлғаға жүргiзуге мiндеттi
екендiгiн белгiлеген шарт (391 бап).
Тиiстi түрдегi шартар үшiн әзiрленген шарттардың үлгiлiк
шарттарын қолдану тәртiбi 388 баппен реттеледi .
Шарттың сотпен шартын тақылау 392 бапен анықталды.[1]
Шарттардың туындаған мiндеттемелерге егер басқасы Азаматтық
Кодексте бар шарттардың жеке түрлерi туралы ережелермен
қарастырылмаса, мiндеттемелер туралы жалпы қағидалар қолданылады.
Азаматтық Кодексте шарттың бостандығы принцiпi бекiтiлген (380 бап),
тараптар заңмен немесе басқа да құқықтық актiлермен қарастырылған,
сонымен қатар қарастырылмаған шарттар жасай алады. әртүрлi шарттардың
элементтерi бар аралар шарттар жасауға жол берiледi. Азаматтық құқық
субъектiлерi шартты жасауда да, оның шартын анықтауда да еркiн.
Сонымен қатар шарт оны жасаған кезде тараптар үшiн мiндеттi заңмен
және басқа да құқықтық актiлермен белгiленген ережелерге сәйкес
келуi керек (383 бап). Осы принциптер шыға отырып: заңның керi
күшi жоқ, егер шарт жасасқаннан кейiн императивтiк нормалар
өзгерсе, егер заңмен басқасы қарастырылмаса, бұрынғы жасалған
шарттың шарттары өзiнiң күшiн сақтап қалады.
1.1. Шарт жасау.
Егер тараптар арасында тиiстi жағдайларда талап етiлетiн формада
шартың барлық мәндi шартарына келiсуге қол жеткiзiлсе шарт жасалады
деп есептеледi (393 бап).
Азаматтық Кодексте шартты жасау сәтi анық жазылған (397 бап, 1
тармақ). Шарт оферта (шарт жасауға ұсыныс) жiберген тұлға оның
акцептiк ( ұсыныстың қаблдауын) алған сәтте жасалады деп танылады .
Шарт формасы 394 баппен регламенттеледi.
Оферта және оферта iстеуге шақыруда айырмашылық бар. Жарияланымды
оферта бөлiнген. Оференттiң офертамен iстелген байланыстығы мен
офертаның сынсыздығы бекiтiлген.
Акцептке қойлар талаптар нақты жеткiзiлген, ол толық болуы
керек . (396 бап)
Акцептi шақырту тәртiбiне анықтама, акцепт үшiн мерзiмдi
белгiлейтiн немесе белгiлемейтiн офертаның негiзiнде шартқа қорытынды
бередi.
Акцепт туралы уақытында жiберiлген хабарлама уақытынан кешiгiп
келсе, оқиғаның ақыры 396 бапта анықталады.
Офертте ұсынылған басқа, өзгеше шарттарда шарт жасау туралы
жауап акцепт болып табылмайды және акцептен бас тарту болып табылады
және сонымен қатар жаңа оферта болып танылады.
Шарт жасау орны анықталған. Бұлай болып егер шартта басқа
орын көрсетiлмесе, оферта жiберген азаматтың тұрғылықты жерi немесе
заңды тұлғаның тұрғын орны танылады (398 бап).
399 бапта мiндеттi түрде шарт жасау тәтiбi қарастырылған,
алайда қай кезде оферта жiберген тарап үшiн шарт жасау мiндеттi
екендiгiн айрып бередi.
Шарт алдындағы дауларды сотпен шешудiң мүмкiн жағдайлары 400
бапта қарастырылған.
Саудаларда шарт жасауға жорл берiледi. Офертте ұсынылған басқа,
өзгеше шарттарда шарт жасау туралы жауап акцепт болып табылмайды
және акцептен бас тарту болып табылады және сонымен қатар жаңа
оферта болып танылады.
1.2. Шарты өзгерту және бұзу.
Шарттарды өзгерту және бұзу негiздерiнiң қатарына тараптардың
бiр жағынан шарты бұзуды бөлiп қарастыру керек. Бұл жағдайда екiншi
тарап соттық тәртiпте шарты өзгертудi немесе бұзуды талап ете
алады. Тараптың бiр жағынан шарты бұзу мына жағдайда мәндi болып
танылады , егер ол екiншi тарапқа айтарлықтай дәрежеде залал
келтiрсе , егер ло шарт жасаған кезде алуға құқылы екендiгiн
есептегеннен айырылып қалса. (401 бап).
Жағдайының мәндi өзгеруiмен байланысты шартты өзгерту және
бұзу қарастырылған. Жағдайдың өзгеруi мына жағдайда мәндi деп
танылады, олардың осыншама өзгерерiн тараптар ақылдылықпен көре
бiлсе, олар шартты мүлде жинамас едi немесе оларды айрықша
ерекшеленетiн жағдайларда жасар едi.
Егер тараптар шартты бұзу туралы немесе оны анық өзгерген
жағдайларға сәкес келтiту туралы келiсiмге қол жеткiзе алмаса шарт бұзылып
мүмкiн немесе 401 баптың 3 тармағында қарастырылған шарттар болған
жағдайда мүдделi жақтың талабы бойынша сотпен өзгертiлуi мүмкiн.
Шарттарды өзгерту және бұзу негiздерiнiң қатарына тараптардың бiр
жағынан шарты бұзуды бөлiп қарастыру керек. Бұл жағдайда екiншi
тарап соттық тәртiпте шарты өзгертудi немесе бұзуды талап ете
алады. Тараптың бiр жағынан шарты бұзу мына жағдайда мәндi болып
танылады , егер ол екiншi тарапқа айтарлықтай дәрежеде залал
келтiрсе , егер ло шарт жасаған кезде алуға құқылы екендiгiн
есептегеннен айырылып қалса. (401 бап).
Жағдайының мәндi өзгеруiмен байланысты шартты өзгерту және
бұзу қарастырылған. Жағдайдың өзгеруi мына жағдайда мәндi деп
танылады, олардың осыншама өзгерерiн тараптар ақылдылықпен көре
бiлсе, олар шартты мүлде жинамас едi немесе оларды айрықша
ерекшеленетiн жағдайларда жасар едi.
Қазақстан республикасының Азаматтық кодексiнде шартты өзгертудiң
және бұзудың тәтiбi мен зардабы анықталған.
Шартты өзгертудiң және бұзудың зардабы 403 бапта жазылған.
Шарт өзгерген кезде тараптардың мiндеттемелерi өзгертiлген түрiнде
сақталады.
Шарт бұзылған кезде тараптардың мiндеттемелерi тоқтатылады.[2]
2. Тарау. Лизингтiк құқықтың қатынас
2.1. Лизингтiк қатынастардың құқықтық негiздерi.
1995 жылға дейiн азаматтық құқыққа сәйкес лизингiлiк операциалар
келiсiм ретiнде өткiзiле алар едi. Лизингте сату сатып алу шартының
және мүлiктiк жалдау елементтерi барлығы аталған шарт түрлерiн
реттеушi нормалардың ұқсастығы бойынша қолданылуына мүмкiндiк
жасалды .
Қазақстанда лизингтiң азаматтық құқықтық институттын
қалыптастру әлi күнге дейiн жағасуда.
Лизингтiк қатынастарды регламенттейтiн бiрiншi актi болып Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексiнiң ерекше юөлiмi табылады.
Лизингiлiк келiсiмдер Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексiнiң 29 бөлiмiндегi 2 парагрофында (мүлiктiк жалдау)
суреттелген. Бұл парагрофтың (лизенг) деген атауы бар. Ол сегiз
баптан тұрады , онда лизенг шартының анықтамасы, шарттың заты,
шарттың затын беру тәртiбi, жолдаушыға кездейсоқ қаза табу
тәуекелiнiң көшуi, сатушының жауапкершiлiгi берiлген. Аталмыш параграф
азаматтық заңнаманың новелласы болып табылады.
Қазақстанда лизингiнiң табысты дамуына бiрқатар жағдайлар
кедергi келтiредi, солардың негiзгiсi құқықтық базаның жетiлдiрiлмеi
болып табылады. Жиi кездесетiн лизингiлiк келiсiмдерге қоса салық
салу мәселесiне қатысты.
Лизингiлiк қатынастарға қатысты бөлiмде Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексiнiң сараптамсы бiрқатар кемшiлiктердi анықтайды.
Мысалы, Азаматтық кодекс жалға мүлiктi беру мерзiмiне ешқандай
шектеу қоймайды. Шарттың қызмет ету ұзақтығы тараптардың қарауына
толықтай берiледi. Салықтық жеңiлдiктердi, сатуды сатып алу
келiсiмдерiн алу мақсатында оның астына жасырынатындардан лизинг
шартын шектеу қажеттiлiгiнiң мәселесi туындайды. [3]
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 566 бабына сәйкес
Лизинг шарты бойынша лизинг берушi лизинг алушы көрсеткен мүлiктi
сатушыдан өзiнiң меншiгiне сатып алуға мiндеттеме алады және бұл
мүлiктi лизинг алушыға уақытша иелiк етуге және төлемiне
кәсiпкерлiк мақсат үшiн пайдалануға бередi[4].
Бұл шектеу зиян әкелуi мүмкiн, өйткенi орендаторлар қатарынан
өздерiнiң жарғылық мақсаттарын орындау үшiн жалға алған мүлiктерiн
пайдаланатын коммерциялық емес ұйымдар шығарылып тасталынады.
Лизингiлiк қатынастарға қатысты бөлiмде Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексiнiң сараптамсы бiрқатар кемшiлiктердi анықтайды.
Мысалы, Азаматтық кодекс жалға мүлiктi беру мерзiмiне ешқандай
шектеу қоймайды. Шарттың қызмет ету ұзақтығы тараптардың қарауына
толықтай берiледi. Салықтық жеңiлдiктердi, сатуды сатып алу
келiсiмдерiн алу мақсатында оның астына жасырынатындардан лизинг
шартын шектеу қажеттiлiгiнiң мәселесi туындайды. [5]
Қазақстанда лизингiнiң табысты дамуына бiрқатар жағдайлар
кедергi келтiредi, солардың негiзгiсi құқықтық базаның жетiлдiрiлмеi
болып табылады. Жиi кездесетiн лизингiлiк келiсiмдерге қоса салық
салу мәселесiне қатысты.
Қазақстанда лизингiнiң табысты дамуына бiрқатар жағдайлар
кедергi келтiредi, солардың негiзгiсi құқықтық базаның жетiлдiрiлмеi
болып табылады. Жиi кездесетiн лизингiлiк келiсiмдерге қоса салық
салу мәселесiне қатысты.
Бұл шектеу зиян әкелуi мүмкiн, өйткенi орендаторлар қатарынан
өздерiнiң жарғылық мақсаттарын орындау үшiн жалға алған мүлiктерiн
пайдаланатын коммерциялық емес ұйымдар шығарылып тасталынады.
2.2. Лизингтiң заңдық табиғаты.
Лизинг терминi ағылшынның Jeasе етiстiгiнен шыққан және
мүлiктi жалға тапсыру және алу деген мағынаны бiлдiредi.
Лизингтiк қатынастардың күрделiлiгi және қатынастың жаңалығы олардың
заңды табиғатына қатысты әр түрлi пiкiрлердiң өмiр сүруiн алдын ала
белгiлеп бередi.
Екi негiзгi жақындауды бөлу қажет. Бiр мамандар лизингтi азаматтық
құқықтық дәстүрлi институттарының көмегiмен сараптайды: жал, сатып алу-
сату, қарыз, тапсырма шарттары және тағы басқалары. Екiншiлерi
лизингтiк қатынастардың күрделiлiгi мен түп нұсқалылығы олардың
ерекше қатынас ретiнде қарауға негiз бередi деп дәлелдейдi. Кейбiр
жағдайларда сараптама заты барлық қатынастар кешенi болады ол
басқаларында тек қана жабдықты кейiннен сатып алу құқығымен уақытша
пайдалануға беру туралы шарт (егер осындай шарт қосылса).
Лизингтiң кейбiр элементтерiнiң жал шартымен ұқсастығы
тұжырымдаманың пайда болуына әкелiп соқты, оған сәйкес лизинг шарты
ерекшелiк белгiлерi бар жал шарты ретiнде қарастырылады. Бұл пiкiрдi
немiс мамандары У. Бук Германиядағы лизинг жұмысында және К. Ларец
қаржылық құқық оқулығында бөлiседi. Бiрақ лизинг шартында ерекше
белгiлер қатарына жатқызбайтын ерекшелiктер бар. Лизингтiк
қатынастардың күрделiлiгi және қатынастың жаңалығы олардың заңды
табиғатына қатысты әр түрлi пiкiрлердiң өмiр сүруiн алдын ала белгiлеп
бередi.
Екi негiзгi жақындауды бөлу қажет. Бiр мамандар лизингтi азаматтық
құқықтық дәстүрлi институттарының көмегiмен сараптайды: жал, сатып алу-
сату, қарыз, тапсырма шарттары және тағы басқалары. Екiншiлерi
лизингтiк қатынастардың күрделiлiгi мен түп нұсқалылығы олардың
ерекше қатынас ретiнде қарауға негiз бередi деп дәлелдейдi. Кейбiр
жағдайларда сараптама заты барлық қатынастар кешенi болады ол
басқаларында тек қана жабдықты кейiннен сатып алу құқығымен уақытша
пайдалануға беру туралы шарт (егер осындай шарт қосылса).
Жабдықты пайдаланушымен мүмкiн болар сатып алу туралы шартты
қосу шарт мазмұнын айтарлықтай өзгертудi, осы шартқа байланысты сатып
алу бағасы, өткiзу мерзiмi, сатып алуға құқық көрсетiледi сондай-ақ
меншiк құқығының ауысу сәтi туралы және кездейсоқ қаза болу немесе
мүлiктiң бүлiнуi туралы мәселелер тұрады. Пайдаланушы - бұл жабдықты
потенциялды сатып алушы.
Лизингтiң кейбiр элементтерiнiң жал шартымен ұқсастығы
тұжырымдаманың пайда болуына әкелiп соқты, оған сәйкес лизинг шарты
ерекшелiк белгiлерi бар жал шарты ретiнде қарастырылады. Бұл пiкiрдi
немiс мамандары У. Бук Германиядағы лизинг жұмысында және К. Ларец
қаржылық құқық оқулығында бөлiседi. Бiрақ лизинг шартында ерекше
белгiлер қатарына жатқызбайтын ерекшелiктер бар. Лизингтiк
қатынастардың күрделiлiгi және қатынастың жаңалығы олардың заңды
табиғатына қатысты әр түрлi пiкiрлердiң өмiр сүруiн алдын ала белгiлеп
бередi.
Екi негiзгi жақындауды бөлу қажет. Бiр мамандар лизингтi азаматтық
құқықтық дәстүрлi институттарының көмегiмен сараптайды: жал, сатып алу-
сату, қарыз, тапсырма шарттары және тағы басқалары. Екiншiлерi
лизингтiк қатынастардың күрделiлiгi мен түп нұсқалылығы олардың
ерекше қатынас ретiнде қарауға негiз бередi деп дәлелдейдi. Кейбiр
жағдайларда сараптама заты барлық қатынастар кешенi болады ол
басқаларында тек қана жабдықты кейiннен сатып алу құқығымен уақытша
пайдалануға беру туралы шарт (егер осындай шарт қосылса).
Шартта лизинг берушi ретiнде лизингiлiк компания шығады, ол
нақты пайдаланушы үшiн дайындаушыдан жабдықты сатып алады.
Техникалық қызымет көрсету, сақтандыру күрделi жөндеу және тағы
басқа мiндеттер жал шартында жалға берушiнiң мiндетiнде, ал лизинг
шартында тәртiп бойынша пайдаланушыға немесе алғашқы меншiк иесiне
жүктеледi. Бұл лизинг шартына тиiстi қосымша түсiнiк қосу жолымен
жүзеге асырылады.
Жал және лизинг шарттарының айырмашылығы жауапкершiлiк және
тәуекел ауысуы мәселелерiн шешуде айқын анғарылады. Жал шартында
жалға берушi арендатор алдына арендатордың иелiгiне мүлiктi уақтылы
әкелмегенi, анықталған ақаулар және басқалар үшiн жауапкершiлiк
тартады. Лизинг шартында шарттың затына қатысты (сапа, пайдаланушының
мақсаттарына сәйкессiздiк шарттарды бұзғаны үшiн жауапкершiлiктi
жабдықты дайындаушы таратады. Нәтежесiнде пайдаланушы алдында
жабдықтың меншiк иесi жауап бермейдi, лизинг шартының тарапы болып
табылмайтын жабдықты дайындаушы жауап бередi. Кездейсоқ қаза табу
тәуекелiн немесе бүлдiргенi үшiн тәртiп бойынша пайдаланушы жауап
бередi, ал жал шартында әртүрлi елдердiң заңымен қарастырылғанындай,
барлық iске меншiк иесi жауап бередi, яғни жалға берушi.
Шартта лизинг берушi ретiнде лизингiлiк компания шығады, ол
нақты пайдаланушы үшiн дайындаушыдан жабдықты сатып алады.
Техникалық қызымет көрсету, сақтандыру күрделi жөндеу және тағы
басқа мiндеттер жал шартында жалға берушiнiң мiндетiнде, ал лизинг
шартында тәртiп бойынша пайдаланушыға немесе алғашқы меншiк иесiне
жүктеледi. Бұл лизинг шартына тиiстi қосымша түсiнiк қосу жолымен
жүзеге асырылады. Жал және лизинг шарттарының айырмашылығы
жауапкершiлiк және тәуекел ауысуы мәселелерiн шешуде айқын
анғарылады. Жал шартында жалға берушi арендатор алдына арендатордың
иелiгiне мүлiктi уақтылы әкелмегенi, анықталған ақаулар және
басқалар үшiн жауапкершiлiк тартады. Лизинг шартында шарттың затына
қатысты (сапа, пайдаланушының мақсаттарына сәйкессiздiк шарттарды
бұзғаны үшiн жауапкершiлiктi жабдықты дайындаушы таратады.
Нәтежесiнде пайдаланушы алдында жабдықтың меншiк иесi жауап
бермейдi, лизинг шартының тарапы болып табылмайтын жабдықты
дайындаушы жауап бередi. Кездейсоқ қаза табу тәуекелiн немесе
бүлдiргенi үшiн тәртiп бойынша пайдаланушы жауап бередi, ал жал
шартында әртүрлi елдердiң заңымен қарастырылғанындай, барлық iске
меншiк иесi жауап бередi, яғни жалға берушi.
Басқа зертеушiлер, мысалы Батыс Германдық цивилист И. Эссер
өзiнiң Қаржылық құқық деген жұмысында лизинг шартында сатып алуға
опционның болуы ерекше типтегi сатып алу сатуды мерзiмiн ұзарту
шарты ретiнде бағалауға мүмкiндiк бердi.
Мерзiмiн ұзартып сатып алу сату шарты кезiнде меншiк құқығы
сатушыдан сатып алушыға көшедi . Лизинг шарты кезiнде меншiк құқығы
жабдықты уақытша пайдалануға берген тұлғада сақталады.
Екi теориадада лизинг шарты қарастырылған, бiрақ барлық қатынас
кешенi емес.
Жабдықты уақытша пайдалануға беру туралы шарт кешеннiң бiр
элементi ретiнде жал шартымен көп жерi ұқсас .
Осындай үлгiмен, лизинг шартын шартық жаңа түрi ретiнде
қарастыру керек.
Жал және лизинг шарттарының айырмашылығы жауапкершiлiк және
тәуекел ауысуы мәселелерiн шешуде айқын анғарылады. Жал шартында
жалға берушi арендатор алдына арендатордың иелiгiне мүлiктi уақтылы
әкелмегенi, анықталған ақаулар және басқалар үшiн жауапкершiлiк
тартады. Лизинг шартында шарттың затына қатысты (сапа, пайдаланушының
мақсаттарына сәйкессiздiк шарттарды бұзғаны үшiн жауапкершiлiктi
жабдықты дайындаушы таратады. Нәтежесiнде пайдаланушы алдында
жабдықтың меншiк иесi жауап бермейдi, лизинг шартының тарапы болып
табылмайтын жабдықты дайындаушы жауап бередi. Кездейсоқ қаза табу
тәуекелiн немесе бүлдiргенi үшiн тәртiп бойынша пайдаланушы жауап
бередi, ал жал шартында әртүрлi елдердiң заңымен қарастырылғанындай,
барлық iске меншiк иесi жауап бередi, яғни жалға берушi. Жал және
лизинг шарттарының айырмашылығы жауапкершiлiк және тәуекел ауысуы
мәселелерiн шешуде айқын анғарылады. Жал шартында жалға берушi
арендатор алдына арендатордың иелiгiне мүлiктi уақтылы әкелмегенi,
анықталған ақаулар және басқалар үшiн жауапкершiлiк тартады. Лизинг
шартында шарттың затына қатысты (сапа, пайдаланушының мақсаттарына
сәйкессiздiк шарттарды бұзғаны үшiн жауапкершiлiктi жабдықты
дайындаушы таратады. Нәтежесiнде пайдаланушы алдында жабдықтың меншiк
иесi жауап бермейдi, лизинг шартының тарапы болып табылмайтын
жабдықты дайындаушы жауап бередi. Кездейсоқ қаза табу тәуекелiн
немесе бүлдiргенi үшiн тәртiп бойынша пайдаланушы жауап бередi, ал
жал шартында әртүрлi елдердiң заңымен қарастырылғанындай, барлық
iске меншiк иесi жауап бередi, яғни жалға берушi.
3. Лизингтiң анықтамасы.
Лизингтiң анықтамасы Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексiнiң 565 баптьың 1 бөлiмiнде берiлген .
Лизингтiң кез келген анықтамасы шектеулi .
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 565 баптың 2
бөлiмiне сәйкес:
Лизинг шартымен сатушы мен алынған мүлiк таңдауы лизинг
берушiмен жүзеге асыруды деп қарастырылған.
Лизингтiң негiзгi ерекшклiгi сол, жалға бұрынғы ұсталған мүлiк
бермейдi, жалға берушi сатып алған жаңа мүлiк берiледi . Жалдық
мерзiмi аяқтаған соң шартың шарттарына сәйкес орендатор мүлiктi
өз меншiгiне ала алады. Лизингтiң заты болып құнды қағаздар және
табиғи ресурстар брла алмайды.
Лизмнг заты болып, сондай - ақ жал шартының заты болп кез
келген зат болы алады, олар тек қана пайдаланған кезде өздерiнiң
шынайы қасиеттерiн жоғалтпау керек. Лизинг затына жаға алған
заттарды кәсiпкерлiк мақсатқа пайдалану талабы (ҚР. АК. 569 бабы)
қойылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 566 бабына сәйкес
Лизинг заты ғимарат, құрылыс, машиналар, жабдықтар, мүлiк, көлiк
құралдары, жер учаскелерi және басқада тұтынбайтын заттар бола
алады.
Лизингтiң заты болып құнды қағаздар және табиғи ресурстар брла
алмайды.
Лизмнг заты болып, сондай - ақ жал шартының заты болп кез
келген зат болы алады, олар тек қана пайдаланған кезде өздерiнiң
шынайы қасиеттерiн жоғалтпау керек. Лизинг затына жаға алған
заттарды кәсiпкерлiк мақсатқа пайдалану талабы (ҚР. АК. 569 бабы)
қойылады. Жер учаскелерi мүлiктi жал шартының заты бола алады (ҚР.
АК. 541 бабы), бiрақ лизингке берiлмейдi.
Жал және лизинг шарттарының айырмашылығы жауапкершiлiк және
тәуекел ауысуы мәселелерiн шешуде айқын анғарылады. Жал шартында
жалға берушi арендатор алдына арендатордың иелiгiне мүлiктi уақтылы
әкелмегенi, анықталған ақаулар және басқалар үшiн жауапкершiлiк
тартады. Лизинг шартында шарттың затына қатысты (сапа, пайдаланушының
мақсаттарына сәйкессiздiк шарттарды бұзғаны үшiн жауапкершiлiктi
жабдықты дайындаушы таратады. Нәтежесiнде пайдаланушы алдында
жабдықтың меншiк иесi жауап бермейдi, лизинг шартының тарапы болып
табылмайтын жабдықты дайындаушы жауап бередi. Кездейсоқ қаза табу
тәуекелiн немесе бүлдiргенi үшiн тәртiп бойынша пайдаланушы жауап
бередi, ал жал шартында әртүрлi елдердiң заңымен қарастырылғанындай,
барлық iске меншiк иесi жауап бередi, яғни жалға берушi.
2.4. Лизинг тараптары.
Лизингтiң классикалық шарты үш тұлғаны байланыстырады: мүлiктiң
сатушысын (дайындушы), онв алушыны (жалға берушi) және орендаторды.
бiрақ лизенгке қатымиушылар өзара бiр емес, тәртiп бойынша екi
шартпен байланысқан.
Лизингiлiк келiсiмде лизинг субъектiлерi арасындағы өзара қарым-
қатынас мына жүйе бойынша құрылады: мүлiктiң нақты және белгiлi
түрлерiн алуға мүделi потенциалды (болашақ) лизинг алушы өзiнде бар
ақпараттың, тәжiрибенiң, ұсыныстың негiзiнде жабдықтаушыны өзi
таңдайды. өзiнiң қаражаты жетiспеушiлiктен және жеке меншiгiне мүлiк
сатып алу үшiн кредиттiк ресурстарға кiруге мүмкiнгi шектеулi
болғандықтан лизинг алушы қажеттi қаражатты бар лизинг берушiге
келiсiмге қатысуы жөнiнде өтiнiш айтады. Лизинг берушiнiң бұл
қатысуы былайша болады:
- лизингтiк компания лизитнгалушы ағымдағы нарықтық деңгейге
келiскен бағаның сәйкестiгiн тексередi;
- лизинг берушi лизинг алушыға қажеттi мүлiктi жабдақтаушыдан
немесе өндiрушiден сатып алып бередi;
- сатып алынған мүлiктi лизинг алушыға лизинг шартындағы
шарттарда уақытша пайдалануға бередi[6].
Лизингiлiәк келiмге қатысушыларға жататындар:
а) лизингiлiк фирмалар мен компаниялар - лизинг берушiлер.
Лизинг берушiлер - лизингiлiк қызметтi жүзеге асыратын заңды тұлға,
яғни шарт бойынша бұл үшiн арнайы сатып алынған мүлiктi бередi.
Лизингiлiк келiсiмде лизинг субъектiлерi арасындағы өзара қарым-
қатынас мына жүйе бойынша құрылады: мүлiктiң нақты және белгiлi
түрлерiн алуға мүделi потенциалды (болашақ) лизинг алушы өзiнде бар
ақпараттың, тәжiрибенiң, ұсыныстың негiзiнде жабдықтаушыны өзi
таңдайды. өзiнiң қаражаты жетiспеушiлiктен және жеке меншiгiне мүлiк
сатып алу үшiн кредиттiк ресурстарға кiруге мүмкiнгi шектеулi
болғандықтан лизинг алушы қажеттi қаражатты бар лизинг берушiге
келiсiмге қатысуы жөнiнде өтiнiш айтады.Лизингiлiк компаниялар -
акционерлiк қоғамдар немесе басқа да ұйымдатсру - құқықтық түрiнде
құрылған коммерциалық ұйымдар.
б) өндiрiстiк кәсiпорындар - лизинг алушылар.
Лизинг алушы - кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асырушы заңды
тұлға, олар мүлiктi пайдалануға лизинг шарты бойынша алады.
в) келiсiм нысандарының, жабдықтың, техниканың, басқа да
мүлiктiң жабдықтаушылары, яғни сатушылар.
Лизингiлiк мүлiктiң сатушысы - кәсiпорын машинаны және
жабдықты дайындаушы немесе басқа заңды тұлға, немесе лизинг нысаны
болып табылатын мүлiктi сатушы азамат.
Лизингiлiк келiсiмнiң жанама қатысушылары болып лизинг берушi
кредиттейтiн және келiсiм гаранттары болатын коммерциялық және
инвестициялық банктер, сақтандыру компаниялары, делдалдар, лизингiлiк
брокерлер табылады.
Лизингiлiк мүлiктi сатып алуды қаржыландыруды және немесе заем
қаражаты есебiнен лизинг берушiлермен жүзеге асырылады.
2.5.Лизинг бойынша тараптардың құқықтары мен мiндеттерi.
Арендатордың мүлiктң сапасы және толықтығы туралы талап қоя бiлу
мүмкiндiгi лизингтiң ерекшелiгi болып табылады.
Бiрақ арендатор Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң
572 бабына сәйкес сатушы өз мiндеттерiн бұзған жағдайда жалға
берушiнiң келiсiмiнсiз сатушымен сатып алу сату шартын бұза
алмайды.
Жалпы ереже бойынша мүлiктiң кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ
бүлiну тәуекелiн оның меншiк иесi тартады. Лизинг шартында жалға
алынған мүлiктiң меншiк иесi болып жалға берушi табылады. Бiрақ
жалға алынған мүлiктiң кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүлiну
тәуекелiн оған жалға берiлген мүлiктi беру сәтiнен бастап арендатор
тартады[7].
Техникалық қызмет көрсетуде және жөндеудi жабдықтаушы немесе
лизинг алушының өзi жүзеге асырады. Бұл жағдай лизинг берушi иелiк
құқықта мүлiктi қарауға және толықтығын тексеруге құқы бар. Нысан
пайдалануға берiлгеннен кейiн лизинг берушi нысанда қабылдап алу
хаттамасында қол қоюға мiндеттi . Егер қабылдап алу кезiнде
кемшiлiктер анықталса лизинг берушi жабдықтаушыға белгiленген уақытта
оны жоюды тапсырады. Лизинг берушi жалға берiлген жабдықтың
жағдайы жүйелi түрде тексеруге және оның пайдаланылуының дұрыстығын
тексеруге құқы бар. Жалпы ереже бойынша мүлiктiң кездейсоқ жойылу
немесе кездейсоқ бүлiну тәуекелiн оның меншiк иесi тартады. Лизинг
шартында жалға алынған мүлiктiң меншiк иесi болып жалға берушi
табылады. Бiрақ жалға алынған мүлiктiң кездейсоқ жойылу немесе
кездейсоқ бүлiну тәуекелiн оған жалға берiлген мүлiктi беру сәтiнен
бастап арендатор тартады
Лизингiлiк операцияларды ұйымдастырған кезде лизинг алушы өзiне
мынадай мiндеттердi қабылдайды:
- келiсiм нысанын қабылдап алуды жүргiзу, қабылдап алудың барлық
қажеттi техникалық және құқықтық жағдайларын қамтамасыз ету;
- егер ол жабдықтаушының мiндетiне кiрмесе , монтаждыжәне нысанды
пайдалануға кiргiзудi жүзеге асыру;
- өнiмнiң толықтығын, жабдықтың жұмысының сапасын және жобалық
қуат жетiстiгiн растайды;
- кемшiлiктер анықталса олардың тiзiмiн қабылдап алу хаттамасында
көрсетiп, лизинг берушiге хабарлау керек.
Лизинг алушы сондай-ақ лизинг берушiге тiзiмi лизинг шартында
көрсетiлген қажеттi кепiлдемелердi ұсынады.
Лизинг алушы лизингберушiден мынадай қызмет көрсетулердi ала
алады: техникалық қызмет көрсетулер; салық салу, келiсiмдiресiмдеу
және басқа мәселелер бойынша консультациялық қызмет көрсетулер.
Техникалық қызмет көрсетуде және жөндеудi жабдықтаушы немесе
лизинг алушының өзi жүзеге асырады. Бұл жағдай лизинг берушi иелiк
құқықта мүлiктi қарауға және толықтығын тексеруге құқы бар. Нысан
пайдалануға берiлгеннен кейiн лизинг берушi нысанда қабылдап алу
хаттамасында қол қоюға мiндеттi . Егер қабылдап алу кезiнде
кемшiлiктер анықталса лизинг берушi жабдықтаушыға белгiленген уақытта
оны жоюды тапсырады. Лизинг берушi жалға берiлген жабдықтың
жағдайы жүйелi түрде тексеруге және оның пайдаланылуының дұрыстығын
тексеруге құқы бар. Техникалық қызмет көрсетуде және жөндеудi
жабдықтаушы немесе лизинг алушының өзi жүзеге асырады. Бұл жағдай
лизинг берушi иелiк құқықта мүлiктi қарауға және толықтығын
тексеруге құқы бар. Нысан пайдалануға берiлгеннен кейiн лизинг
берушi нысанда қабылдап алу хаттамасында қол қоюға мiндеттi . Егер
қабылдап алу кезiнде кемшiлiктер анықталса лизинг берушi
жабдықтаушыға белгiленген уақытта оны жоюды тапсырады. Лизинг берушi
жалға берiлген жабдықтың жағдайы жүйелi түрде тексеруге және оның
пайдаланылуының дұрыстығын тексеруге құқы бар.
6. Лизинг түрлерi.
Лизингiлiк қызмет көрсетулер рыногы лизингiлiк операцияларды
реттейтiн лизингiнiң көптүрлi формаларымен, лизингiлiк келiсiмдердiң
және заңдық нормалардың үлгiлерiмен сипатталады.
Лизинг түрлерiн бөлген кезде ең алдымен олардың жiктеу
белгiлерiне қарайды: жалға алған мүлiкке қатыстылығы; лизингiлiк
операцияны қаржыландыру типi; лизингiлiк мүлiктiң типi; лизингiлiк
келiсiмге қатысушылардың құрамы ; лизингке берiлген мүлiктiң типi;
лизингiлiк мүлiктiң қайтымдылық дәрежесi; салықтық , кедендiк және
амортизациялық жеңiлдiктер мен артықшылықтарға қатысы; лизингiлiк
төлемдер тәртiбi[8].
Жалға алынған мүлiкке қатысы бойынша лизинг былай бөлiнедi:
- таза - мүлiктi күту бойынша барлық шығындарды лизинг алушы
өзiне қабылдағанда. Бұл жағдайда лизинг алушы лизинг берушiге
таза төлемдердi аударады. Қызмет көрсетудiң көп түрi отандық
лизингiлiк жабдық рыногында таза болып келедi.
- толық немесе оны кейде дымқыл деп атайды. Бұл жағдайда
лизинг берушi мүлiктi күту бойынша бар шығынды өзiне алады.
- бөлшектi – бұл жағдайда лизинг берушiге мүлiктi күту бойынша
тек жекелеген қызметтер жүктеледi.
Қаржыландыру типi бойынша лизинг былай бөлiнедi:
- шұғыл – мүлiктiң бiр жолғы жолына жол берiлгенде.
- жаңартылытын – бiрiншi мерзiм аяқталғаннан кейiн лизинг шарты
келесi кезенге ұзартылады.
Келiсiмге қатысушылардың құрамына байланысты лизинг бойынша бөлiнедi:
- Тура лизинг – мүлiктiң меншiк иесi өзi нысанда лизингке
тапсырады. (екi жақты келiсiм) Бұл келiсiмдi классикалық
лизингiлiк келiсiм деп айтуға болмайды, өйткенi онда лизингiлiк
компания қатыстайды[9].
- Жанама лизинг – мүлiктi лизингке беру делдал арқылы
жүргiзiлгенде. Мұндай келiсiм классикалық лизингiлiк операциямен
ұқсас, онда жабдықтаушы, лизинг берушi, лизинг алушы қатыса
алады.
- Бөлек лизинг – лизингтiк бұл түрi авиатехника, теңiз және өзен
енмелерi, темiржол және жылжымалы састав, бұрғылау
платформалары сияқты күрделi, iрi масштабты нысандарды
қаржыландыру формасы ретiнде тараған.
Мүлiк типi бойынша былай бөлiнедi:
- Жылжитын мүлiк лизингi (жабдық, техника, автомабиль, ұшақтар,
т.б.), соның iшiнде жаңасы және пайдалануда болғандары.
- Жылжитын мүлiк лизингi (ғимарат, құрылыс).
Мүлiктiң қайтымдылық дәрежесi бойынша лизинг былайша бөлiнедi:
- Толық қайтымдылықты лизинг – лизингiлiк шарттың қызметiнiң
мерзiмi бойында мүлiктiң толық тозуы немесе тозуға
жақын
қаулы, соған сәйкес лизинг берушiге мүлiктiң толық құны
төленедi.
- Толық емес қайтымдылықты лизинг – бiр лизингiлiк шарттың
қызметiнiң мерзiмi бойында мүлiк жартылай тозады және соның
жартысы ғана қайтарылып алынады.
Қайтымдылық белгiлерiмен сәйкес қаржылық және оперативтiк лизинг
бөлiнедi:
- Қаржылық лизинг - әрiптестердiң арасындағы қатынастардың
күшi бар кезең бойы жабдықтың тозуының толық құнын
немесе
оның көп бөлiгiн жабатын лизингiлiк төлемдердiң төленуiн,
қосымша шығасыларды және лизинг берушiнiң табысын
қарастыратын қарым – қатынас.
- Оперативтiк лизинг – жалға берiлетiн заттарды сатып алу және
күтуге байланысты лизинг берушiнiң шығындары бiр лизингiлiк
келiсiм кезеңiнде толық төлемдермен жабылмайтын жылдық қарым –
қатынас. Ол 2-5 жалға жасалады. Оперативтiк лизинг кезiнде
нысанның жойылуы немесе бүлiну тәуекелi негiзiнен лизинг
берушiде болады.
Лизингiлiк операциялар жүргiзiлетiн нарық секторларынабайланысты
былайша бөлiнедi:
- Iшкi лизинг – онда келiсiмнiң барлық қатасушыларыбiр елден
болады.
- Сыртқы (халықаралық) лизинг – оған тараптардың бiрi басқа бiр
елдiң елге жататын келiсiмдер жатады. Лизингтiң бұл түрiне
лизинг берушiсi мен лизинг алушы жүргiзген келiсiмдер де
жатады, егер тараптардың бiр жағы өзiнiң iсiн шетелдiк
фирмамен бiрiгiп iстесе.
Сыртқы лизинг егер шетелдiк тарап болып лизинг берушi табылса
импорттық деп, ал егер шетелдiк тарап болып лизинг алушы табылса
экспорттық деп аталады.
Салықтық, жазу жеңiлдiктерiне қатысты лизинг былайша бөлiнедi:
- Мүлiкке салық салу, табыс, Н.Д.С, әртүрлi алымдар,
жеделдетiлген және тағы басқа бойынша жеңiлдiктердi пайдалану
арқылы.
- Жеңiлдiктердi пайдаланбай
түрлерi қарай.
Лизингiлiк төлемдердiң сипаты бойынша лизингтi бөлудi жүзеге асыру
мынаған байланысты:
- лизинг түрiне (қаржылық, оперативтiк)
- лизинг берушi мен лизинг алушы арасындағы есеп айырысу
формасын.
а) ақшалай, барлық төлемдер ақшалай түрде жүргiзiлгенде:
б) өтемдiк, төлемдер лизингке тапсырылған жабдықтардан өндiрiлген
тауарларды қою формасында немесе лизинг алушымен лизинг берушiнiң
бiр – бiрiне көрсеткен қызмет көрсету жолымен жүзеге асырылады:
в) аралас, төлемнiң көрсетiлген екi формасы да қолданылғанда .
- төлемнiң есепке алынар элеметтерiнiң құрамына (жазу, қосымша
қызмет көрсетулер, лизингiлiк мәрте, сақтандыру және т.б.)
- есептеу әдiсiнiң қолданылуына:
а) кесiмдi ортақ бағамен;
б) аванс ретiнде;
в) қалған құны бойынша мүлiктi сатып алу есебiмен;
г) еңгiзудiң кезендiк есебiмен жылдық, жартыжылдық , тоққсындық,
айлық;
д) төлемнiң шұғылдығының есебiмен ( төлемнiң басында, ортасында
немесе аяғында);
е) төлем әдiсiнiң есебiмен: бiркелкi тең үлестерiмен; көбейетiн
және азайатын мөлшерлермен (лизинг алушының қаржылық жағдайына және
шарттың шартына байланысты).
3. Тарау. Факторинг. Жалпы қағидалары.
Банкiлiк қызмет көрсетулердiң болашағы бар түрлерiнiң бiрi
факторинг болып табылады.
Факторинг - қарыздарды төлеттiрiп алуға , тауарлармен қызмет
көрсетулердi оларға төлемiн кейiн алумен қайта сатуға құқық алу.
Факторингтiк операциялар – сатылған тауарлар үшiн төлемдi
ұзартылған мерзiмдi түрiнде сатушылардың сатып алушыларға беретiн
коммерциялық кредитi негiзiнде туындады.
1988 жылы мемлекеттiк құқықты жүйелеудiң Халықаралық
институтымен қабылданған халықаралық факторинг туралы Конвенцияға
сәйкес ол кемiнде төрт белгiнiң екеуiн қанағаттандырғанда, бұл
операция факторинг деп аталады:
1. қарыздық талаптарды алдын ала төлеу формасында кредиттеудiң
барлығы;
1. жабдықтаушының бугалтерлiк есебiн жүргiзу, ең алдымен жүзеге
асыру есебiн;
2. оның берешектерiн инкасациялау;
3. жабдықтаушыны кредиттiк тәуекелден сақтандыру .
Факторингтiк қызмет көрсететiн қаржы институттары фактор –
фирмалар деп аталады. Олар iрi банкiлермен құрылады.
Факторинг операциясында, әдетiнше, үш тұлға қатысады: фактор
(банк) – талапты сатып алушы, бастапқы кредитор (клиент), клиенттен
төлемiнiң мерзiмi ұзартылған тауар алған қарызгер.
Факторингтiк қызмет көрсетулер шағын және орта кәсiпорындар үшiн
өте тиiмдi. Бiрақ шағын және орта кәсiпорын категориясына жататын
кәсiпорындардың бәрi бiрдей факторингтiк компанияның қызметiн
пайдалана алмайды. Факторинг - қарыздарды төлеттiрiп алуға ,
тауарлармен қызмет көрсетулердi оларға төлемiн кейiн алумен қайта
сатуға құқық алу.
Факторингтiк операциялар – сатылған тауарлар үшiн төлемдi
ұзартылған мерзiмдi түрiнде сатушылардың сатып алушыларға беретiн
коммерциялық кредитi негiзiнде туындады.
Факторингтiк қызмет көрсетулерге мыналар жатпайды:
- дебиторы көп кәсiпорын;
- стандартты емес немесе тар көлемдегi мамандандырылған
өнiмдердi өндiрумен айналысатын кәсiпорын;
- мердiгерлегмен жұмыс iстейтiн құрылыс және басқа фирмалар;
- сатқаннанкейiнгi қызмет көрсету шартында өзiнiң өнiмiн
сататын кәсiпорын;
- клиенттармен ұзақ мерзiмдi келiсiм жасайтын және өздерiнiң
шоттарын жұмыстың белгiлi кезеңi бiткеннен кейiн немесе
жабдық жүзеге асырылғанша қоятын кәсiпорын.
Факторингтiк операциялар жеке тұлғалардың , филиалдарының немесе
кәсiпорын бөлiмшелерiнiң қарыздық мiндеттемелерi бойынша
жүргiзiлмейдi. Факторинг - қарыздарды төлеттiрiп алуға , тауарлармен
қызмет көрсетулердi оларға төлемiн кейiн алумен қайта сатуға құқық
алу.
Факторингтiк операциялар – сатылған тауарлар үшiн төлемдi
ұзартылған мерзiмдi түрiнде сатушылардың сатып алушыларға беретiн
коммерциялық кредитi негiзiнде туындады.
3.1. Факторинг шартының заты.
Қазақстан заңында факторинг деп ақшалай талап келiсiмiндегi
қаржыландыру шартын айтады. Бұл бiр тарап (қаржылық агент) екiншi
тарапқа (клиентке) клиенттiң ақшалайталабы (кредитор) есебiнен
ақшалай қаржы бередi немесе беруге мiндеттеме алады. Қарызгерге
ақшалай талап клиенттiң қаржылық агент алдындағы мiндеттемесiн
орындау мақсатында клиентпен қаржылық агентке берiлуi мүмкiн.
Қаржылық агенттiң ақшалай талап келiсiмiндегi қаржыландыру шарты
бойынша мiндеттемесiн клиент үшiн бугалтерлiк есеп жүргiзуге, ал
сондай – ақ келiсiм заты болып табылатын ақшалай талаптармен
байланысты клиентке басқа қаржылық қызмет көрсету үлгiсiн
ұсынады[10].
Қаржылық агент ретiнде қаржылық шартты мұндай түрдегi қызметтi
жүзеге асыруға рұқсат бар банкiлер, кредиттiк ұйымдар және басқа
да коммерциялық ұйымдар жасай алады.
Қазақстан заңында факторинг деп ақшалай талап келiсiмiндегi
қаржыландыру шартын айтады. Бұл бiр тарап (қаржылық агент) екiншi
тарапқа (клиентке) клиенттiң ақшалайталабы (кредитор) есебiнен
ақшалай қаржы бередi немесе беруге мiндеттеме алады. Қарызгерге
ақшалай талап клиенттiң қаржылық агент алдындағы мiндеттемесiн
орындау мақсатында клиентпен қаржылық агентке берiлуi мүмкiн.
Қаржылық агенттiң ақшалай талап келiсiмiндегi қаржыландыру шарты
бойынша мiндеттемесiн клиент үшiн бугалтерлiк есеп жүргiзуге, ал
сондай – ақ келiсiм заты болып табылатын ақшалай талаптармен
байланысты клиентке басқа қаржылық қызмет көрсету үлгiсiн ұсынады
Қаржыландыру қойылған келiсiм заты төлем мерзiмi келген ақшалай
талап, сондай – ақ болашақта туындайтын ақшалай қаржыны алу құқығы
бола алады. Келiсiм заты болып табылатын ақшалай талап клиенттiң
қаржылық агентпеншартында анықталады.
Қаржылық агенттiң ақшалай талап келiсiмiндегi қаржыландыру
шарты бойынша мiндеттемесiн клиент үшiн бугалтерлiк есеп жүргiзуге,
ал сондай – ақ келiсiм заты болып табылатын ақшалай талаптармен
байланысты клиентке басқа қаржылық қызмет көрсету үлгiсiн ұсынады.
3.2. Факторингтiк операция түрлерi және комиссиялық жиын.
Банктердiң факторингiлiк операциалары былайша жiктеледi:
Iшкi, егер жабдықтаушы және оның клиентi , яғни сатып алу – сату
шарты жөнiндегi тараптар, сондай – ақ факторингтiк компания бiр елде
болса немесе халықаралық.
Ашық факторинг – қарыздар жабдықтаушы факторингтiк компанияның шот-
фактурасын бергендiгi жөнiндегi хабарлар кездегi факторингтiк қызмет
көрсету фопмасы.
Жабық немесе конфенденциалды факторинг өзiнiң атын тауар
жабдықтаушылардың сатуын кредиттеу үшiн жасырын қаржы қызметiн
атқаратындықтан алды, өйткенi контрагенттердiң ешқайсысы факторинг
компаниялалрының шот шот-фактураларын қайта алу туралы мағлұматты
бiлмейдi . Аталмыш жағдайда төлеушi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz