М. Әуезовтің ой-пікірлері қалыптасуының даму жолдары
Кіріспе
1. М. Әуезовтің педагогикалық мұрасына жалпы сипаттама
1. XΙX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басындағы қазақ
зиялылары шығармашылықтарының М. Әуезовтің педагогикалық
көзқарасының қалыптасуына ықпал етуі.
2. М. Әуезовтің шығармаларындағы педагогикалық идеялар жүйесі.
2. М. Әуезовтің ой-пікірлері қалыптасуының даму жолдары.
2.1М. Әуезовтің бағдарламасындағы педагогикалық принциптері
2.2М.Әуезовтің педагогикалық мұрасын оқу-тәрбие процесінде
пайдалану.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Заманға сәйкес тәуелсіз Қазақстанның жаңа
даму жолына түсуіне байланысты зайырлы, демократиялық, құқықтық мемлекетті
құруға бел байлаудың негізінде біздің Республикамыздың тарихын қайта жазу
қолға алынып отырып, біз ұлы жазушы М. Әуезовтің өмірі мен ғылыми –
педагогикалық мұрасының, тәлім тәрбиелік мәнін қарастыруымыз қажет деп
білеміз.
М. Әуезовтің өмір сүрген кезеңінде қазақ жерінде қазақ халқының
ұлттық мәдениетін теріске шығарып, тарихи шындықты бұрмалау сияқты ұлы
орысшылдық саясатын жүргізу, соның негізінде, қазақ халқының санасында өзі
туралы жағымсыз ұғымның қалыптасуына ықпал ету мезгілі болғаны анық.
Осы орайда қоғамның дамуы, адамның мінез-құлқына, сана-сезімі мен ойлау
өрісіне, өзін-өзі танып білуге баулиды. Адам өзін-өзі танып, іс-әрекетіне
баға бермейінше басқаларды да танып білуі мүмкін емес. Халық даналығы:
Өзінің кемшілігін білген кісі екі адамға билік айтады дейтін өнегелі ой
түйіндейді.
М. Әуезовтің мұрасындағы тәлім-тәрбиелік ойларға ең алдымен назар
аударғандар көптеген елдердің көрнекті зиялылары болғандығын білеміз.
Ұлы жазушының педагогикалық мұралары сан жағынан қаншама мол болса,
саналық тұрғыдан соншалық терең.
Революциядан кейін мемлекетіміздің барлық жерінде ашыла бастаған жас
мектептер мен тұңғыш құрыла бастаған жоғары оқу орындарында қазақ әдебиетін
оқытуға арнап жазған бағдарламалары – оның педагогикалық еңбектерінің
мазмұнды бір арнасын құрайды. Жоғары оқу орындарында күні бүгінде де
тұрақты оқылатын, негізін өзі қалаған Қазақ халқының ауыз әдебиеті,
Абайтану пәндерінің бағдарламасын құрастырған. Сонымен бірге 1953-1954
жылдары Москваның М.В. Ломоносов атындағы университетінің СССР халықтар
әдебиеті кафедрасында профессор болып қызмет еткенде Қазақстан және орта
Азия халықтарының әдебиеті деп аталатын курстық жобасын сызып,
бағдарламасын жазып, дербес пән ретінде орнықтырған. М. Әуезовтің қаламынан
туған аталған оқу бағдарламалары – оның аса ғұлама ғалым ғана емес, үлкен
педагог, шебер методист (әдіскер) білгір маман екенін көрсетеді. М. Әуезов
көптеген шығармаларын оқулықтарының қазақ халқының санасынан алатын орны
туралы президент Н. Назарбаев былай деді: Қазақ және Мәскеу
университеттері профессоры бола жүріп белсенді ғылыми әрі педагогикалық
қызметімен байланысты. Республика Парламентінің депутаты, көптеген кәсіби
және қоғамдық ұйымдардың мүшесі ретінде белсенді жұмыс атқарды. (Егемен
Қазақстан, 30 қыркүйек, сейсенбі, 1997 жыл. №191)
Т. Жүргенов, О. Мендешев, Ж. Аймаутов, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ш.
Альжанов сияқты бір туар зиялыларымыз кезінде өз пікірлерін айтқан болатын.
Сол 20 жылдарда бастап заманымыздың ұлы жазушыларының бірі – М. Әуезовтің
талант, дарыны көп қырлы, сан сырлы екенін байқаймыз. М. Әуезов қазақтың
ұлы ақыны А. Құнанбаевтың мұрасын, өмірі мен шығармашылығын терең зерттеп,
қазақ әдебиеттану ғылымында Абайтану болып жеке отау тігу, сөйтіп, ақын
мұраларының ел игілігіне айналуы, орта мектептерде, жоғары оқу орындарында
арнаулы курс болып оқытылуы, сайып келгенде, М. Әуезовтің есімімен тікелей
байланысты. Ақын өмірі мен шығармашылығын ғылыми тұрғыдан зерттеп, әлденеше
мақалалар жазып, баспасөз беттерінде жариялайды.
Бүгінгі қазақ тарихында әдебиеттану пәнінде ұлы жазушы туралы ғылым -
Әуезовтану өрісі өсіп, шеңбері кеңейіп отыр. Оған жазушының көзі тірісінде-
ақ, әсірісе қайтыс болғаннан кейінгі жылдары шығып жатқан мақалалар, ғылыми
еңбектер, докторлық диссертациялар болып табылады.
М. Әуезовтің философиясының әлеуметтік - мәдени және дүниетанымдық
негіздерінен түсінуге, ұстаз ұсынған идеялардың сырларын танып білуге қазақ
халқының даму тарихындағы жазушының орнымен, оның шығармаларының маңызын
пайымдауға мүмкіндік берген философ ғалымдар А. Тайжанов, М. Нұрғалиев, Ә
Нысанбаев, тарихшы - әдебиеттанушы ғалымдар: Ж. Дәрібаева, К.М. Есбаева, А.
Жақсылықова, М. Иманова, А. Молдаханов, С.А. Исабекова т.б.
Ал М. Әуезовтің жазушылық көркем әдебиеттің әсері мен мағыналық жерін
зерделеп, сөздерінің мазмұндық шеберлігін ашуда Р. Сыздықова, З. Қабдолов,
К. Мұхаметжанов, М. Сильченко, З. Кедрина т.б. көптеген белгілі ғалымдар
еңбектерінің маңызы зор. Жазушының ғұмырнамасын және ғылыми әлемде
танылмаған шығармаларын іздестіріп тауып, оларды үнемі жаңа мәліметтермен
толықтыруға ұмтылыс жасаған С. Мұқанов, Р. Нұрғалиев, М. Базарбеков, З.
Ахметов, Л. Әуезова, Р. Бердібаев, М. Қаратаев, Ғ. Мүсірепов, Ә.
Нүрпеиісов, Ә. Тәжібаев, Ә. Шәріпов, т.б. көптеген белгілі ғалымдардың
еңбектерін атап айтуға болады М. Әуезовтің психологиялық көзқарастарының
өзіндік ерекшеліктерін ашып, ұлы жазушының туындыларындағы адамның ішкі жан
дүниесіне қозғау салып, көмескі жатқан іс-әрекеттерін, ой - пікірлерін
ояту мүмкіншіліктерін Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, С. Ұзақбаева, Д. Сарсенбаев,
В.К. Шабельников, С. Жакупов, Д. Дүйсенбеков, т.б. өзгертулерінде
қарастырған.
Қазақ халқының тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерінің даму тарихында Мұхтар
Әуезовтің педагогикалық идеяларының алатын орны жас буындарды оқыту және
тәрбиелеу маңызы жайлы Ш. Әлжанұлы, А. Көбесов, С. Қирабаев, З. Қабдолов,
А. Тайжанов, К. Ыбыраева т.б. ғылыми жұмыстарында жан - жақты
қарастырылған. Ал жас өспірімдердің дүниетанымын қалыптастырудағы
мүмкіндіктері, оларды жан-жақты тәрбиелеудегі мәнін ашып көрсетуде Б.
Айтмамбетова, С. Ұзақбаева, К. Мұқанұлы, Қ. Тұңғышбаев, А. Мәкенов, М.
Алтынбекова, Қ. Бітібаева т.б. еңбектерінің ғылыми-әдістемелік орны ерекше.
М. Әуезовтің педагогикалық, философиялық, теориялық, әдістемелік,
драматургиялық әдебиеттерді және оқу - тәрбие жөніндегі үрдісінде
пайдаланудың тарихын таңдау барысында жасаған қорытындымыз жазушының
этнопедагогикалық, тәлім - тәрбиелік мәнінің зор мұрасын, жастарды оқыту
және тәрбиелеуде қолданудың теориялық - әдіснамалық негізінің осы уақытқа
дейін қолданбағандығы анықталды.
Сонымен бірге, жазушының этнопсихологиялық, этнопедагогикалық, тәлімдік
мүмкіндіктерінің әлі де болса ашылмай жатқан тұстары бар екендігіне
сенеміз. Ұлы ойшыл, кемеңгер суреткердің қаламынан туған дүниелердің
барлығын бірдей қамти алған жоқ, зерттеулерді, мақалаларды, диссертациялық
жұмыстар мен жекелеген еңбектерге жазған ой-пікірлері, әртүрлі талқылауда
сөйлеген сөздері мен баяндамалары, аудармалары, хаттары әлі де мол. Ең бір
өрең еңбек сіңірген өзекті монографиялық зерттеуі асқан ойшыл ақын ұлы
Абайдың әдеби мұрасы. Ол Абайтану ғылымының қалыптасуына, ақынның тәлім-
тәрбиелік пікірлерін жастарды жаңа жолмен өзі қиял қылған адамшылыққа
қарай жетектеп баулығысы келеді... өлең сөздерімен бір ақын айтса, ауызша
өсиет, ұзақ мәжілістермен тағы да баулып, ылғи ғана таза адамшылық жолына
үгіттейді. Әділдік, шыншылдық, махаббатты, бауырмалдықты, арлылық,
ойшылдық, сыншылдық сияқты адамды адам қылатын жан тәрбиесінің барлық
негізін қолданады, - деп белгілеген. Бұл Абай Құнанбаев (1967) деген
монографиясында Абайдың мұрасын зерттеудің бірнеше бағыттарын анықтап,
соның ішінде Абай шығармаларын мектептер мен жоғары оқу орындарында пән
ретінде оқыту мәселелерінде де тоқталған. Бұл мәселе туралы абайтанушы
Мекемтас Мырзахметов еңбегінде Абайдың адамгершілік мұраттары (1993)
былай деді: мектеп пен жоғары оқу орындарында ақынның өмірі мен
шығармашылығы, М. Әуезовтің монографиясы жарыққа шыққанға дейін ғана
жаттанарлық болғанымен, бір кезде, тіпті бүгінгі таңда жақсы қызмет
атқарып отырған оқулық материалдарының көп олқы жақтары көзге ұрып тұрады,
- деп белгілейді.
Әлемдік деңгейде болып өткен М. Әуезовтің мерей тойы мәдени-саяси іс
болғанмен, жазушының ұлылығын дәлелдеумен бірге, оның шығармаларын
зерттеудегі кемшіліктерді ескереді. Әсіресе, жазушының оқу-тәрбие
процесіндегі жастарды тәрбиелеу мәселесі туралы пікірлеріне көңіл аудару
туралы Президент Н. Назарбаев былай деген: Мұхтар Омарханұлының есіміне
баланысты басқа да мерейлі шаралар сияқты бұл бас қосуда – халқының асқақ
мұраттары бойындағы бар жақсысын, күллі ғұмырын, дарын қуатын, терең
танымын, білімі мен білігін аямай жұмсап, рухани ұстаз атану халқына ие
болған арыстарымыздың, қазақ мәдениетінің, әдебиеті мен өнерінің асыл
тұлғаларын бүкіл халық болып қастерлеу, мерекелеу сияқты жақсы салтымыздың
жалғасы. (Егемен Қазақстан, 30 қыркүйек, сейсенбі, 1997 жыл Іб. Мұхтар
Әуезовтің шығармашылық мұрасы – бүкіл адамзаттың байлығы). Қорыта айта
келіп, Президентіміз: Тағдыры мен таланты талқысына түсіп, жанкешті өмір
сүрген ғұламаның ісі бүгінгі ұрпақ үшін тағлым деген баға бірауыздан
мойындалғандай болды - деген сөзі жазушының төңірегіндегі істелетін
жұмыстар қыруар, және оның барлығына болашағы жарқын болып көрінетінін
айқындады.
Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі бекіткен тәрбие
туралы тұжырымдамада (1993) жастарды тәрбиелеу ісін қазіргі заман талабына
сәйкестендіру мәселесі қойылған. Бұған қол жеткізуде, Абай
шығармаларындағы, М. Әуезов шығармаларымен оқулықтарындағы тәлім-тәрбиелік
пікірлер, өзектілігі мен шеберлігіне байланысты оқу-тәрбие ісіне ұсынады.
Міне, мұндай шығармалардың алдыңғы қатарына қазақ әдебиетінің классигі
Мұхтар Әуезовтің шығармалары жатады. Мұхтар Әуезовтің еңбектерінде оқу-
тәрбие жұмысының алар орныны зор. Оқырман жазушының шығармаларын оқи отырып
қазақ халқының тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, ұлттық ойындар мен Қазақстан
тарихынан мағлұмат алады. Демек Қазақстан Республикасында этнопедагогикалық
білім беруде көпмәдениетті тұлғаның қалыптасуы мәселесіне зор көңіл
бөлінуде. Осыған орай Мұхтар Әуезовтің шығармаларын студенттер терең
түсініп этнопедагогикалық білімдерін, дағдыларын, іскерліктерін, түрлі
әдістерін терең жетілдіруді қажет етеді.
Мұхтар Әуезов өзінің Абай эпопеясы арқылы халқымыздың бейнесін
тұтастай сомдап, оған қоса әдебиетін де әлемдік аренаға алып шықты − дейді
ғалым Ө. Озғанбаев.
Бүгінде Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болып, араға бірнеше ғасыр салып
барып келген тәуелсіз мемлекетімізді қалыптастырып, бекітуде халқымыздың
осы ұлы перзенттері − Абай мен Мұхтар рухани тірегіміз болып отыр.
Абайдың ғылыми-педагогикалық мұрасын оқу-тәрбие процесіне енгізе
отырып, Абайтану курсын жастарға танытып отырған кезде, Мұхтар Әуезов
шығармалары қазақ халқының тарихын көркем тілде жеткізуші ғана емес, ол
ұстаздар қауымы үшін ұлттық тәлім-тәрбиенің негізгі оқулығын міндетін де
мінсіз басқарған, қазақ өмірінің энциклопедиясы деп атаймыз.
Мұхтар Әуезовтің негізгі туындысы − Абай жолы эпопеясы ХІХ-ХХ
ғасырдағы халқымыздың тарихын, өмірін, салт-дәстүрін, психологиясын,
тұтастай қазақ қоғамының жанды бейнесін қаз-қалпында көз алдымызға әкеліп
беретін құдірет.
Мұхтар Әуезов шығармалары сонау 60 - шы жылдардан бастап-ақ ұстаздар
қауымының назарында болып, оқу-тәрбие істерінде қолданылса да, 100 жыл
толуына арналған конференцияларда кең қаралды. Осыған орай мектеп
бағдарламаларындағы кемшіліктер көрсетіліп, айтылды. Тағы да бір ескеретін
бұл конференцияларда Мұхтар Әуезовтің шығармаларын жастардың оқу-тәрбие
процесіне енгізу туралы ұсынылды. Жазушының шығармаларындағы әр жастың
психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып жан-жақты таныту, ой жүйесіндегі
даналықты суреткер шеберлігіндегі даралықты түсініп жастардың ойын дамытуға
қарай бағыттау керек.
Бүгінгі күні білім мазмұнын жаңарту, ғылым негіздерінің өзара
байланысын күшейту мен оларды шоғырлану тенденциясының мәні ерекше болып
отырған жағдайда Мұхтартануды оқушыларға оқыту қажеттігі анық.
Мұхтар Әуезовтің ғылыми – педагогикалық мұрасын оқыту, оның тәрбие
жұмыстарында пайдалануда осы күнге дейін шешілмей келе жатқан мәселе
жазушылық шығармашылығындағы, оқулықтардағы, тәлім – тәрбиелік терең ой-
пікірлерді барынша толық зерттеп қарастырылмағандығы айқын.
Зерттеуімізде Мұхтар Әуезов шығармаларында , оқулықтарындағы оның тәлім-
тәрбиелік ойларын, пікірлерін күнделікті өмірде пайдалану жақтарын
теориялық, әдіснамалық негізін қарастырдық. Ұлы ұстаздың өзі айтуы бойынша:
Мен мұғалім мамандығын ұзаққа таңдадым, әрі тек қана мұғалімдік жұмыспен
шектелмей, сонымен қатар оқу құралын қарастыруды да мақсат қойып,
мектептердегі оқу жылының соңында қазақ әдебиетінің тарихы оқулығын
құрастырумен айналыстым... деп жазушылық, әлемдік классик, және
тюркология мен шығыстануды дамытқан аса көрнекті ғалым деп қоғам
қайраткері, Абайтанудың негізін қалаушы, сонымен бірге ол өмір бойы
педагогикасындағы бұрыннан белгілі болған тәрбиелік маңызы зор ісі қазіргі
күн талаптарына сәйкес пайдаланудың жолдарын тарихын айқындауға бағытталған
еңбектердің бірі болмақ.
Зерттеу проблемасының ғылыми әдебиеттердегі және практикадағы жағдайын
талдау бірқатар қайшылықтарды айқындауға мүмкіндік берді. Олар:
− Мұхтар Әуезовтің мұрасының зерттелуіне тоталитарлық жүйенің кері
ықпалы мен қоғамдағы экономикалық, саяси, әлеуметтік өзгертулер кезеңінде,
ондағы тәлім – тәрбиелік процесінде пайдалануға жаңа көзқарас қалыптастыру
қажеттілігі арасындағы қайшылық;
− Мұхтар Әуезовтің шығармаларының этнопедагогикалық – этно
психологиялық мүмкіндіктері мен ойлары іс жүзінде қолдануға жағдай
жасайтын педагогикалық - әдістемелік нұсқаулардың жоқтығы арасындағы
қайшылық;
− Мұхтар Әуезовтің этнопедагогикалық көзқарастарының теориялық жақтан
дәлелденуі мен оның оқу – тәрбие практикасына толыққанды ендірілмеуі
арасындағы қайшылық;
− Мұхтар Әуезовтің шығармаларының оқу мазмұнында берілуі мен оны
оқытуда жеке оқушы тұлғасының ескерілмеуі арасындағы қайшылық;
− Жоғары оқу орындарында Мұхтар Әуезовтің этнопедагогикалық
көзқарастарының оқытылуы мен оны оқу – тәрбие жұмысында пайдалануға болашақ
ұстаздарды даярлаудың теориялық және практикалық жақтан толық
қарастырылмауы арасындағы қайшылық.
Атап өткен қайшылықтардың шешімін табу үшін біз зерттеу проблемасын,
Мұхтар Әуезов мұрасын оқу – тәрбие жұмысында пайдалануға жаңа көзқарас
қалыптастырып, оның шығармаларын оқытуды және тәрбиелік жұмыста пайдалануды
жаңа заман талаптарына сәйкестендіруге болады деп анықталық.
1.М. Әуезовтің мұрасының жалпы сипаттамасы
1. XΙX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басындағы қазақ
зиялылары шығармашылықтарының М. Әуезовтің педагогикалық
көзқарасының қалыптасуына ықпал етуі
Әрбір тарихи кезең халық санасында белгілі бір із қалдырып, олардың
тағдырына елеулі ықпал етіп отырған. Осыған орай халқымызда “Заманына қарай
адамы” деген асыл сөз бар. Қоғамның дамуы, адамның мінез-құлқына, сана-
сезімі мен ойлау өрісіне, өзін-өзі танып білуге баулиды.
Шынайы ұлттық жазушылардың қай-қайсысының да еліне, жеріне деген
сүйіспеншілігі зор болған. Әдебиет алыптары, үлкен сөз зергерлері
М.Горький, Н. А. Островский,С.Айни, М.Жәлел, Ғ.Ғулям, Я.Косал, А.Корнейчук,
М.Бажан, тағы басқалардың күллі шығармашылығы осыған айғақ.
Сондай әдебиет алыптарының ортасында, әрине, халқымыздың мақтанышы, ұлы
жазушы Мұхтар Әуезовтің орны ерекше.Оның өмірі мен шығармашылығын
Отанымыздың барша тыныс-тіршілігінен сәл де бөліп қарауға болмайды.Өйткені,
кемел суреткердің бүкіл саналы ғұмыры, құнарлы шығармашылығы - Отанға, ата
- мұраттарына адал қызмет етудің үлгісі, советтік патриотизм мен
интернационализмнің жарқын өнегесі.
Бір тамашасы - М.Әуезов өмірімен ғана емес, өнерімен де күлкі совет
халықтарына ортақ.Жеке басы талай-талай талантты қаламгерлерге дер кезінде
қол ұшын беріп қамқор болып,шығармашылығымен де ұстаздық етіп, совет
әдебиетінің дамуына елеулі ықпал жасады. Әсіресе осының жарқын мысалы -
жазушының ең басты шығармасы – Абай жолы эпопеясы.Оны кезінде
Литературная газета совет әдебиетінде тәлім-тәрбиелік сипатта шығарма
тудырудың келелі көрінісі деп бағалап, оның біртұтас әдебиетінің
өркендеуіне әсері жайында былай деп жазды: Абай- көп ұлтты совет
романында қазақтың стильдік мектебін танытатын құбылыс. Әуезов тәжірибесін
Орта Азия әдебиеттері мұқият зерттеп, өз тілдеріне көшіргелі жатыр.
Украин, латыш, грузин және орыс әдебиеттерінде де жағдай солай болуға тиіс
деп ойлаймыз (Литературная газета,31 март,1959).
Мұхтар Әуезов әр түрлі ұлттар мен халықтар өкілдерінің жақындасып
достасуына, олардың бір-бірін жақсы түсінуіне көп күш салған қайраткер ұлт
әдебиеттерінің көптеген өкілдерімен ұзақ жылдар бойы шығармашылығы тығыз
байланыста болды. Ол өз замандастарының есінде шынайы дос, жас
әдебиетшілерің қамқор тәрбиешісі, СССР халықтары әдебиетшілерінің аса
көрнекті білгірі әрі жалынды насихатшысы ретінде сақталып қалды. Ол
советтік ұлт әдебиеттерінің қазіргі есімдегі Одаққа, қала берді әлемге
әйгілі көрнекті өкілдерінің көпшілігіне ақылшы ұстаз,аяулы аға болды.
Олардың шығармашылық қадамдарына баспасөз беттерінде сәт сапар тілеп, зор
үміт қалап, көрегендік танытты. Бір ғана мысал - Әуезовтің ол кезде ешкім
білмейтін қырғыздың жас жазушысы Шыңғыс Айтматовтың шығармашылығын Одаққа
таныстырып, тұсауын кесуі. Ал, қазір Айтматовтың қандай жазушы екені
баршаға белгілі. Міне, сондықтан да Ш.Айтматов: Мұхтар Әуезов мен үшін
алыстан мұнартқан әлдебір академиялық тұлға демес, оғаш айтқаным; өзім
көріп, өзім білгендер ішіндегі ең суреткер де емес, мұным да жалпылама сөз.
Мұхтар Әуезов – маған әке дей қамқор болған кісі (Біздің Мұхтар,71-бет,
1976 ж.) – деп жазса керек. Ал, Украинаның атақты драматургі Александр
Корнейчук Мұхтар Әуезовтің әдебиетінің жас буын өкілдеріне нағыз адамзаттық
тәлім-тәрбие, өрісті ұстаздық үлгі көрсеткенін айтады: Әуезов үлкен
гуманист адам еді, ол өз халқын, оның биік мәдениетін шексіз сүйетін. Өзге
халықтың әдебиетін өз халқының әдебиетіндей терең түсініп, оны құрмет
тұтып, үнемі қошаметтеп отыратын (Біздің Мұхтар, 21-бет).
Мұхтар Әуезов өмірімен интернационалист, шығармаларымен патриот болып
қана қоймақ жылғы ұстаздығымен де халықтар достығын көздің қарасындай
сақтауға қызмет етті, жас ұрпақты Отан сүйгіштік рухта тәрбиелеу үшін
ондаған мақалалар жазды. Жазушы, қайраткердің Партия туралы ойлар,
Үмітті ұрпаққа игі тілек, Асыл елдің алып ұлы, Үзілмес достық
өреніміз, Ана тілі мен әдебиетін сүйіңдер, Әкел достық қолыңды ,
бауырларым, Қасиетті парыз тәрізді публицистикалық, ғылыми, сын
еңбектері осы сөзіміздің айғағы. Бұл еңбектерінде жазушы СССР халықтарының
құрыштай берік достығын, сол достықтың тарихтан алуан сұрапыл сын
сағаттарында шыңдалғанда, бүгінгі күні оның жау бұза алмас қамалға айналып
отырғандығын жазады. Осының барлығы Совет Одағы Коммунистік партиясының
ұйымдастырушылық қабілетінің кемелділігі жүргізіп отырған лениндік ішкі
және сыртқы саясатының кәміл дұрыстығында дейді. Ал оны қадірлеп, қастерлеп
ұстау - әрбір совет адамының борышы. Осы достық жалғасып, терең тамыр
тартып нығая беруі үшін өскелең жас ұрпақты адамдық сүйіспеншілікке, Отан
сүйгіштік рухында тәрбиелеу қажет. Осыдай партиялық, жалпыхалықтық істе
қалам қайраткерінің де маңызды рол атқаратындығын, олар қосар үлестің
молдығын, оларға артылатын жауапкершілік жүгінің салмақты екенін атап
көрсетеді.
Жазушы – партиясының сенімді көмекшісі. Ол өзінің шығармашылығы арқылы
оқырман қауымға өмір шындығын, қоғам сырларын танытып қана қоймай, жаңа
адамды тәрбиелеп, қалыптастыру ісіне сүбелі үлес қосады.Міне нақ осыған
байланысты қалам қайраткерлерінің халық алдындағы, ел алдындағы парызы, сөз
өнері үшін жауапкершілігі туады. Сондықтан да М.Әуезов өзінің мақалаларында
қаламгер қызметін, көркем әдебиет әсерін педагогикамен салыстырып, бірдей
бағалайды.
Жазушы үшін,- деп жазады Әуезов,- халықтар достығынан, халықтар
ұрпағына достығынан қымбат сезім болмаса керек. Адам рухының ең үлкен
қасиеті осы сезімнен байқалмақ. Біз үшін халықтар достығынан артық идеал
болмақ емес (20 томдық шығармалар, 19-том, 356-бет). Біз Әуезовтің бұл
сөздерінен оның шығармашылығында, өмірде ұстанған асыл принципін көреміз.
Халықты, жас ұрпақты интернационализм мен патриотизм рухында
тәрбиелеудің тамаша бір жолы – орыс халқымен, басқа да туысқан халықтармен
достықты сақтау,қадірлеу. М.Әуезов шын мәнінде орыс халқы мен қазақ
халқының арасындағы достықтың жаршысы болды. Ол әрбір қазақ жасының
орыстың озық мәдениетінен нәр алып, азамат болып өсуін армандады. Бұл
орайда ол тек мақалалар жазумен шектелмей, практикалық, істерімен де өнеге
көрсетіп отырды. Жас Әуезовтің қазақ мектептеріне арналған совет
дәуіріндегі тұңғыш орыс тілі оқулығының авторы болуы осыны бір көрсетсе,
(М.Әуезов. Д.Искаков. Новый ауыл. Букварь, I-книга, Кызыл-Орда, 1930,
М.Әуэзов. Новый аул. Хрестоматия. Кызыл-Орда, 1930); кемеңгер қаламгердің
Үзілмес достық өреніміз, Заман шарты, Пушкин мен Абай, Өнері Өнеге
сияқты тамаша мақалалары екі көрсетсе керек. Расында да, Әуезов айтқандай,
қазақ халқының социалистік ұлт болып қалыптасуында, өзіндік жазба әдебиеті
мен төл өнерін туғызуында орыс халқының өлшеусіз көмегі мейлінше оңды
фактор болғаны күмәнсіз. Орыс халқының көмегі, дос өнері, дос ғылым
тәрбие, ұлы достық табыс, тәжірибесі жәрдемі қоғамдық-әлеуметтік
өміріміздің барлық саласында да көрінбей ме? Екі халықтың арасында терең
достық байланыстар орнағанын, ол байланыстардың өте берік екенін айта
отырып, жазушы сол байланыстардың зор тәрбиелік мәніне сүйсінеді. Бұл
қатарда,- деді Әуезов Үзілмес достық өреніміз деген мақаласында, бүгінгі
шақта біз жеткен биік өрелі опера, балет, филармония, драмалық театр
спектакльдері, әлденеше ансамбль, сурет, сәулет өнерлері, музыка, кино,
өнер табыс көріктері және өзіне бөлек бір төбе бүгінгі қазақ совет
әдебиетінің шалқып жатқан ел - биігі, бәрі-бәрі де және де сол аталған ұлы
мәдениеттер орыс халқының ұлан-ғайыр достығын дәріптеп дәлелдейді (8-том,
226-бет).
Ұлы жазушының жастарды орыс және қазақ халықтарының арасындағы мызғымас
достық үлгісінде тәрбиелеу туралы құнды ойларын тіл саласындағы
тұжырымдарынан да көреміз. Шын интернационалист адам өзінің ана тілінен
басқа тілдерге де құрметпен қарап, сыйлауы керек. Өйткені, тілге деген
құрмет - халыққа деген құрмет. Керек десеңіз, жас ұрпақты басқа тілдерге
деген сүйіспеншілік рухында тәрбиелеу адамгершіліктің басты шарттарының
бірі. Ұлы көсеміміз В.И.Ленин халыққа патриоттық тәрбие беруде өзінің ана
тілінен басқа тілдерді құрметтеу мен сүюге үйретудің маңызы жоғары екенін
атап көрсеткен болатын: Кімде-кім ұлттар мен тілдердің тең құқықтығын
мойындамайтын болса және қорғамайтын болса, ұлттық езгіге, немесе тең
құқықсыздық атаулыға қарсы күреспейтін болса, ол адам марксист емес, ол
адам тіпті демократ та емес (В.И.Ленин, Шығ. толық жинағы, 24-том, 140-
бет). Мұхтар Әуезов қазақ жастарын екі тілді; ана тілі мен орыс тілін жетік
білуге баулу - қоғамдық қажеттілік, тіпті оларға патриоттық және
интернационалдық тәрбие беру ісі дәл осы мәселеден басталуы керек деп
біледі. Ұлы суреткердің Ана тілі мен әдебиетті сүйіңдер, Тіл және
әдебиет мәселесі, Үмітті ұрпаққа игі тілек, т.б. мақалаларының арқауы -
нақ осы екі тілділік мәселесі. Оның ойынша, патриотизм әр адамның өз ана
тілін сүюінен басталады. Бұл дәуірде,- деп жазады ол Ана тілі мен
әдебиетін сүйіңдердеген мақаласында,- өз тілін, әдебиетін білмеген,
қадірлемеген адам толық мәнді интеллигент емес деуге болады. Себебі, ол
қандайлық мамандық білімі болса да, рухани - ой тәрбиесінде сыңаржақ азамат
болады (19-том, 411-бет). Қаламгер аталған мақаласында кейбір қазақ
интеллигенттері жанұяларының ана тіліндегі көркем әдебиет шығармаларын
аударма арқылы оқып танысатындығын қатты сынға алды. Онда да олар өз
еріктерімен емес, дәстүрі мен мәдениеті мол орыс оқушысы мақтағаннан кейін
ғана амалсыздан оқитындығын анаша сөз етеді. Біздің білуімізше, ондай
мамандар, қызметкерлер және олардың кітап оқуға жарарлық үй-іштері орыс
әдебиетін де жетістіріп оқып жүрген жандар болмау керек,- дейді Әуезов.
Сөйтіп ондай жандардың бойынан нағыз патриотизм мен интернационализм табыла
бермейтіндігін ишара етеді. Сонымен бірге ол орыс тілін жете білмеу әрбір
қазақ жасы үшін кешірімсіз нәрсе дейді. Ол үшін әрбір ата-ана өз баласын
сәби күнінен бастап, ана тілімен қатар орыс тілін де білуге баулуы қажет.
Екі тілдің мәдениетін бойға сіңіру ол адамды кең тынысты етеді ... Екі
бірдей тілді білу -екі енені төл емгендей екі жақты, егіз - екі нәр -
қасиет, қуат бітіреді (Сонда, 412-бет). Сондықтан да қазақ мектебіндегі
бала келешекте қай мамандыққа барам десе де, ең алдымен өзінің ана тілін,
төл әдебиетін сүюі шарт. Осы сүюді ол мектеп қабырғасынан шыққаннан кейін
де өзінің бүкіл өмірінде асыл қасиетіңдей сақтағаны жөн.
Екі тілде сөйлеп, жаза білу - бұл мемлекеттің жергілікті халқына ғана
емес, мемлекетте тұратын басқа да ұлттарға әбден қатысты мәселе. Ал, Әуезов
осы толғақты мәселелерді өз кезінде-ақ дұрыс та әділ қозғапты. Яғни ол
Қазақстанда тұратын басқа да ұлт өкілдерінің жергілікті халықтың тілі мен
әдебиетін, өнері мен мәдениетін білуі парыз деп біледі. Бұл реттегі ойларын
ол Үмітті ұрпаққа игі тілек деген мақаласында кеңінен баяндаған. Әрбір
басқа ұлт өкілі өздері жүрген ортада, қалада, Қазақстанда жасалған мәдени
байлықтарына қызықпайтын болса, ол кешірілмес күнә. Қазақ халқының мәдениет
тарихына, тіліне қызығу бұл сол Қазақстанда тұратын түрлі ұлттардың
өздерінің мәдениетін биік өрімдеуге кепіл, ұлы достықты одан әрі тереңдете
түсуге кепіл. Сонымен, суреткердің пікірінше, бұл елімізді мекендейтін
басқа ұлт өкілдерін интернационализм рухында тәрбиелеудің негізгі бір жолы.
Расында да екі тілділік советтік ұлт республикалары үшін күнделікті өмір
нормасы болып табылады.
Әрине, М.Әуезовтің советтік халықтар достығын нығайтуға, кісілікке орай
жазған зерделі ой-пікірлері бұл айтқандармен шектелмейді. Біз теңіздің бір
тамшысын ұсынғандай күйдеміз. Әйтпесе, ұлы жазушының мәдени байланыстан,
аударма жайлы пікір - пайымдауларының өзі бір телегей. Немесе ұлы жазушының
аударған пьесаларының өзі өз алдына қазына емес пе? Заман шарты
мақаласында: Бар ғасырдағы бар халықтардың барша классиктері де бізді
сөзсіз тәрбиелейді. Өздерінен кейінгі әлденеше буындардың ой әлемінде ізі
қалмаса, олар классик те болмас еді. Сөйтіп, көркем өнерде заманнан заман
тозбайтын да қазына бар дейміз,- деп өзі айтқандай, қазақ совет
әдебиетінің классигі Мұхтар Әуезовтің мол мұрасы да - рухани қазына
қайнары, халыққа, жеткіншек ұрпаққа кісілік және патриоттық тәрбие берудің
сарқылмас бір бұлағы болып қала береріне дау жоқ. Нақ сондықтан да біз
М.Әуезовтің кісілік қырына арналған жұмысымызды ұлы жазушының жолын
жалғастырушы шәкірті, қазіргі заманымыздың заңғар қаламгері, Лениндік
сыйлықтың лауреаты Ш.Айтматовтың мына сөзімен аяқтасақ дейміз: Өз басым
Әуезов дәстүрінің, интернационализмінің Әуезов түсінігін, Әуезов өсиетін
қызу қолдаушымын.
1.2.М. Әуезовтің шығармаларындағы педагогикалық идеялар жүйесі.
Ұлы жазушының педагогикалық мұралары сан жағынан қаншама мол болса,
сапалық тұрғыдан соншалық терең. Ал, мазмұн жағынан тарам-тарам, сан салаға
тармақталып кетеді. Революциядан кейін республикамыздың барлық жерінде
жаппай ашыла бастаған жас қазақ совет мектептері мен тұңғыш құрыла бастаған
жоғары оқу орындарында қазақ әдебиетін оқытуға арнап жазған
бағдарламаларының педагогикалық еңбектерінің мазмұнды бір арнасын құрайды.
Атап айтқанда, ол 1930 жылы Қызылорда қаласында жарық көрген Қазақ шаруа
жастары мектебіне арналған бағдарлама және түсінік хат деген комплексті
көлемді бағдарламаның әдебиет пәніне қатысты бөлімін жазған. Жоғары оқу
орындарында күні бүгінде де тұрақты оқытылатын, негізін өзі қалаған Қазақ
халқының ауыз әдебиеті, Абайтану пәндерінің бағдарламасын құрастырған.
Сонымен бірге, 1953-1954 жылдары Москваның М.В.Ломоносов атындағы
университетінің СССР халықтары әдебиеті кафедрасында профессор болып
қызмет істегенде, Қазақстан және Орта Азия халықтарының әдебиеті деп
аталатын курстың жобасын сызып, бағдарламасын жазып, дербес пән ретінде
орнықтырған. Мұхтар Әуезовтің қаламынан туған аталған оқу бағдарламалары –
оның аса ғұлама ғалым ғана емес, үлкен педагог, шебер , білгір әдіскер,
дидакт екенін көрсетеді. Олар өз кезінде жастарды коммунистік рухта
тәрбиелеу ісі мен оларға сапалы, жоғары білім беру жұмысында үлкен роль
атқарды және бүгінгі күні де өз маңызын жоғалтпаған. Халық ағарту ісі
саласында әдебиетті мамандар даярлауда жетекші орынға ие болып отыр.
М.Әуезовтің қаламынан туған оқу бағдарламалары, белгілі бір дәрежеде,
Қазақстандағы педагогика ғылымының даму деңгейін, әкеткен жетістігін
көрсетеді. Осы орайда, аталған бағдарламалардың Қазақстандағы педагогика
ғылымының даму тарихында алатын орнын былайша бағалаған орынды болмақ.
1. М.Әуезовтің құрастырған оқу бағдарламалары өз заманында алғашқы тың
бастама екендігімен ғана емес, ең бастысы олар жас ұрпаққа қазақ
әдебиетінен жүйелі білім берудің негізін салды. Одан кейін жасалған
оқу бағдарламаларының авторларына теориялық әрі методикалық жағынан
жөн сілтейтін үлгі болды. Әсіресе, орта мектепте әдебиетті оқытуға
байланысты жазған бағдарламасында нұсқаған кейбір әдістемелік -
дидактикалық ой-пікірлері 1930 жыл қазақ әдебиетін оқыту
әдістемесі ғылымының басы деуге дәлел бола алады. Ал, Қазақ
халқының ауыз әдебиеті пәні мен Абайтану курсын оқытуға арналған
бағдарламалары қазіргі таңда да жоғары оқу орындарында пайдаланып
келе жатыр. Студент жастардың білім нәрінен сусындауында, азамат,
педагог болып қалыптасуында маңызды роль атқарып отыр.
2. Аталған оқу бағдарламаларында, әдебиетті оқытудың алуан түрлі амал-
тәсілдері қаралады. Оқытудың түрлері, сыныпта әдебиет пәнін оқытуға
байланысты жүргізілетін тәрбиелік шаралардың түрлері, әдебиет
сабағында қол жеткен табыстарды қоғамдық өмірде пайдаланудың
жолдары тәрізді педагогика ғылымының өзекті мәселелері сөз болады.
Бағдарламада қозғаған жәйттарды, әдістемелік нұсқауларды сол тұста
мұғалімдер басшылыққа алды. Сөйтіп, ол кезіңде оқушыларға білім
беру мен тәрбиелеу ісінде ілгерілеушілікке, белгілі бір салалық
деңгейге көтерілуге жағдай жасады. Бағдарламада көрсетілген кейбір
ойларды, мысалы, қазіргі таңда да, мектеп реформасы жүзеге батыл
асырылып жатқан уақытта да пайдалануға әбден болады. Өйткені,
мектеп реформасының негізгі мақсаты - жас ұрпаққа берілетін білім
мен тәрбиенің сапасын арттыру, оқу-тәрбие процесінің деңгейін жаңа
сатыға көтеру, оның тиімділігін арттыру.
Біз бұл жұмысымызда ұлы жазушының қаламынан туған бағдарламалардың
біреуіне ғана, Мұхтар Әуезовтің оқыту, оқыта отырып тәрбиелеу туралы
айтылған ой-пікірлері барынша жарқырап көрінетін, әдебиет пәнін оқыту
барысында мұғалім қолдануға тиіс әдістемелік амал-тәсілдерді кеңінен
көрсеткен, ұлы қаламгерді терең психолог, шебер әдіскер, үлкен педагог
ретінде айғақтайтын Қазақ шаруа мектебіне арналған бағдарламасына
тоқталамыз. Бағдарлама жазылған тұста әдебиет пәнін оқытудың жай-күйі
қандай еді? Мұхтар Әуезов құрастырған бағдарламаның өзінен бұрынғы алғашқы
үлгі бағдарламалардан артықшылығы, ерекшелігі неде? Бағдарламада
көрсетілген оқу әдістері, оқыту тәсілдері қандай? Берілетін білім көлемі
қай деңгейде? Қазіргі кездегі әдебиет пәнін оқытудың қалыптасқан жүйесінде
аталған бағдарламаның қосқан үлесі, алатын орны қандай? Біздің мақсатымыз,
Мұхтар Әуезовтің өзіне тән әдістемелік әдістерін, әдебиетті оқыту жайындағы
ойларын, ол пікір тұжырымдарының қазіргі кездегі оқыту процесінде
қолданылып жүрген принциптермен, әдістермен ұштасып жатқандығын көрсету.
Аталған бағдарламаның қазақ педагогикасындағы алар орнын көрсету.
Ұлы Октябрь революциясы жеңгеннен кейін Совет Одағы Коммунистік
партиясы мен Совет үкіметінің ерекше қамқорлық жасап, жете көңіл бөлуінің
арқасында, еліміздегі басқа да ұлттар мен халықтардың тілдері мен әдебиеті
сияқты, қазақ тілі мен әдебиеті де тарихта тұңғыш рет жеке, дербес пән
ретінде оқытыла бастады. Мұның өзі оны оқытудың өз алдына бөлек
бағдарламасы болуын, оқулықтардың жасалуын, оқыту әдістемесінің әдіс-
тәсілдерін көрсететін әдебиеттердің жазылуын талап етті. Осы мұқтаждықты
өтеу мақсатында, бірінші рет, қазақ тілінде алғашқы бағдарламалар,
оқулықтар, әдістемелік оқу құралдарын жасау қолға алынды. Қазақ тіліндегі
тұңғыш оқу бағдарламаларын жасау, әсіресе, 1920-1930 жылдары қызу
жүргізілді. Бұл істі негізінен, 1920жылы құрылған Қазақ АССР Халық ағарту
Комиссариаты жүзеге асырды. Алғашқы кезде аталған комисариаттың бағдарлама
жасау саласындағы жұмысы бірден ілгері басып кете алмады. Білікті маман
кадрлардың тапшылығына байланысты, бұрыннан қалыптасқан әдістемелік
орталықтардың болмауы т.б. тәрізді себептер бағдарлама, оқулықтар,
әдістемелік құралдар жасау ісінде үлкен қол байлау болды. Қазақ АССР Халық
ағарту Комиссариаты шығарған оқу бағдарламаларын қайталаумен шектеледі.
Оның үстіне, бұл бағдарламалар орыс тілінен аударылмай, сол күйінде қайта
басылған болатын. Қиындықтан шығудың жолын іздеген Қазақ АССР Халық ағарту
Комиссариаты халық ағарту бөлімдеріне, жеке уездердің, аудандық, тіпті,
мектептердің нақтылы жағдайын ескере отырып, аталған бағдарламаларды өз
жағдайына бейімдеп, соның негізінде барлық пәндер бойынша бағдарламаларды
өздері жасап алуды ұсынады. Бірақ, қазақ мектептеріне лайықталған
бағдарламаны жасау ісі Комиссариат тарапынан тоқтап қалмай, іздену, барлау
жұмысы одан әрі жалғастырыла берді. Қазақ совет мектептеріне арналған
тұңғыш оқу бағдарламалары 1924 жылы басылып шықты. Бұл бағдарлама 1926,
1927 және 1928 жылдары өңделіп, толықтырылып, қайта басылып отырды. Осы
бағдарламалардың ішінде ең тәуірі болып 1928 жылғы басылған оқу
бағдарламасы саналады. Мысалы, оның 1927 жылы жарық көрген бағдарламадан
мынадай артықшылығы болды.
а Өлкетану материалдары молынан қамтылды;
ә Қазақстанның табиғат және шаруашылық жағдайына сәйкес, жеке
контексті тақырыптар қайта құрылды, немесе қайта жазылды.
б Қазақ АССР географиясы дербес пән ретінде бағдарламаға енгізілді.
в Бірінші басқыш мектептің 3-ші оқу жылындағы кейбір күрделі
материалдар 4-ші жылына көтерілді. Дегенмен, осындай жақсы жақтары бола
тұра, аталған бағдарлама өмір талабына жауап бере алмады. Оқу материалдарын
балалардың жас ерекшеліктеріне шақтап беруде, материалдарды іріктеу кезінде
кейбір идеялық-саяси қателерге жол берілді. Көбіне Қазақстанның шаруашылық
және экономикалық ерекшеліктері, туған өлке материалдарын оқыту процес інде
пайдалану мәселелерінде кемшіліктер жіберілді. Балаларға берілетін білім
көлемдерінде алшақтықтар орын алды. Ұлттық ерекшеліктер ескерілмейді.
Сондықтан да Қазақ АССР Халық Ағарту Комиссариатының ғылыми әдістеме
кеңесіне бұл саладағы жұмысты одан әрі жетілдіре беруіне тура келді.
1930 жылы Қазақ АССР Халық ағарту Комиссариатынның Ғылыми әдістемесі
Советі қазақ мектептеріне арналған жаңа бағдарламалар әзірлейді. Ол сол
жылы Қызылорда қаласында жеке кітапша болып басылып шықты. Бағдарлама,
сонымен бірге, Жаңа мектеп журналының да жариялануы.I. Бағдарлама
авторларының бірі сол кезде халық ағарту майданында педагогикалық
публицистикалық мақалалары арқылы газет-журнал беттерінде жиі көрініп
жүрген әрі қазақ мектептеріне арналған бірнеше оқулықтың авторы болып
үлгерген Мұхтар Әуезов болатын. Бағдарламаның негізгі міндеті, мақсаты
мектепті елімізді индустрияландыру мен совхоз құрылысының міндеттерімен
тығыз байланыстыру болды. Сондықтан да, бағдарламада жазған кіріспе сөзінде
Қазақ АССР Халық ағарту Комиссариатының ғылыми әдістеме кеңесі бұл
бағдарлама колхоздар мен отырықшы ауылдардың қазақ мектептеріне арналады
деп жазды.1,4. Бұл бағдарлама жайында қазақ совет мектебінің тарихы
туралы іргелі еңбек жазған ғалым Ә.Сембаев былай дейді: Қазақстан Халық
ағарту Комиссаритының 1930жылғы бұл бағдарламасы оның 1928 жылғы
бағдарламасынан саяси және идеялық тұрғыдан көп жоғары тұрды. Онда тап
күресі, дінге қарсы жұмыс, интернационалдық тәрбие мәселелері көтерілді.
Бағдарламаның мазмұны елімізді индустрияландыру, ауыл шаруашылығын
колхоздастыру материалдарының негізінде құрылды.2,206. Бұл бағдарламада
да, 1928 жылғы бағдарламада орын алған кейбір кемшіліктер қайталанды.
Мысалы, жүйеленген білімнің дәл мөлшері болмады, материалдарды іріктеуде
субьективтік көзқарастар орын алды, т.т. ВКП б Орталық Комитетінің 1932
жылғы 25 тамыздағы қабылданған Бастауыш, орта мектептердің оқу
бағдарламалары мен режимі туралы қаулысынан кейін аталған кемшіліктер
толығынан жойылды. Оқу бағдарламаларын ғылыми негізде жасау бағыты кең өріс
алды. Соның нәтижесінде, басқа да пәндерге арналған оқу бағдарламалары
сияқты, қазақ әдебиеті пәнін оқытуға лайықталған бағдарламалардың озық
түрлері жасалды.
2. М. Әуезовтің ой-пікірлері қалыптасуының даму жолдары.
2.1 М. Әуезовтің бағдарламасындағы педагогикалық принциптері
Мұхтар Әуезовтің Қазақ шаруа жастары мектебіне арналған бағдарлама
мен түсінік хаттары әдебиет пәніне арнап құрастырған бағдарламасына
тоқталайық.
Оқу бағдарламасы дегеніміз не? Оқу бағдарламасына педагогикалық
оқулықтарда мына тәрізді анықтама беріліп жүр: Учебная программа
представляет собой государственный документ, который устанавливает
содержание и обьем знаний, умений и навыков по отдельным предметам и
определяет последовательность их прохождения по годам обучения.3,253.
Оқулық, әдетте, сол пәнге арналған бағдарламаға негізделіп жазылуы керек.
Бағдарлама осы оқулық бойынша оқушыларға берілетін білім мен тәрбиенің
ұйымдастырушысы әрі негізі. Бағдарламалық материалдардың көркемдік, өмір
танымдық, тәрбиелік сапасы жоғары болса, ол оқушылардың тек қана
қызығушылық сезімдерін арттырып қана қоймайды, сонымен бірге тамаша
азаматтық келбетін қалыптастырады. Егер оқу бағдарламасы мен оқулық әр
сынып оқушыларының жас ерекшелігі мен психологиялық қасиеттерін зерттеу
нәтижесінде жасалған болса, онда ол білім беру мен тәрбиенің қуатты
құралына айналады. Әсіресе, бұл орайда мектепте адамгершілік тәрбиесін
беретін бірден-бір пән әдебиетке арналған бағдарламалардың құрылысы мен
мазмұнына, тәрбиелік жағына аса назар аударылды.
Мұхтар Әуезовтің 1930 жылы әдебиетті оқытуға арнап құрастырған
бағдарламасы қазіргі талап тұрғысынан қарағанда құрылымдық және мазмұндық
жағынан ерекше көрінеді. Бағдарламада автордың өзіне тән дидактикалық
әдістемелік амал-тәсілдер, әдебиет пәнінің жолдары, осы сияқты кластан тыс
уақытта жүргізілетін жұмыстардың жүйесі бас қосқан. 1930 жылға дейін жарық
көрген және одан кейінгі жылдары басылып шыққан С.Сейфуллиннің,
Б.Майлиннің, М.Жолдыбаевтың, С.Мұқановтың бағдарламаларымен салыстырып
байқағанда, ұлы жазушы құрастырған бағдарламаның өзінде ерекшеліктері
бірден байқалады. Мұхтарлық қолтаңба бірден көзге шалынады.
Мұхтар Әуезов жазған бағдарлама Қазақ шаруа мектебіне арналған
бағдарлама мен түсінік хатын102-114 беттерінде жарияланған. Бағдарламаның
бас жағында Мұхтар Әуезовтен басқа сол тұста қазақ әдебиетінің
мәселелерімен шұғылданып жүрген екі адамның есімдері аталған. Олар Майлыұлы
және Ә.Марғұланұлы. Бірақ, ол кісілердің аттары аталғанмен, біз бұл
бағдарламаны жазған Мұхтар Әуезов дегіміз келеді. Оған біздің екі түрлі
дәлеліміз бар. Бірінші дәлеліміз бағдарлама авторының жазу стилі, сөз
саптау машығы. Мұхтар Әуезовтің 1920-1930 жылдары жазған мақалалары мен
публицистикалық мақалаларының тілі аталған бағдарламаның тілімен үндесіп
жатады. Стиль, сөйлем құрылыстарында да пәлендей айырмашылық жоқ. Екінші
келтіретін дәлеліміз мынау: 1927 жылы зергер қаламгердің Қызылорда
қаласында Әдебиет тарихы деген оқулығы басылып шыққаны белгілі.
Бағдарламаның құрылысы, әсіресе, әдеби теориялық байламдар, сол оқулықта
айтылған тұжырым қағидаларды қайталайды. Әсіресе, Әдебиет тарихы
оқулығындағы материалдарды тақырыптық тұрғыдан жіктеу мен бағдарламадағы
жеке бөлімдерге бөлуде қатты ұқсастықтар бар. Мысалы, Әдебиет тарихы
оқулығында Ел поэмалары, Батырлық жырлар деп бөлу бағдарламаның
мазмұнында да кездеседі. Осындай сөз саптау, стиль ерекшеліктеріне, басқа
да ұқсастықтарға қарап, оқу бағдарламаларының негізін салған, текстін
редакциялаған Мұхтар Әуезов деудің толық қисыны бар.
Аталған бағдарламаның құрылысына келсек, ол мынадай бөлімдерден тұрады:
1.Жалпы сөз. 2.Үш жылдық оқуға арналған тақырыптық жоспарлар. 3.Оқуға
жаттығу. 4.Сөйлеуге жаттығу. 5.Жазу тіліне жаттығу. 6.Әдебиет жөніндегі
істердің қоғамға пайдалы іспен байланыстыру. 7.Әдебиет шығармаларын түр
жағынан зерттеу. 8.Барлық оқу жылдарында ақындық түрін (поэтическая форма)
байқау ретіндегі бағдарлама. Бағдарламаның барлық беттері бір-бірімен тығыз
байланысып, жалғасып жатыр.
Н.К.Крупскаяның Когда мы составляем программы для школ т.е. делаем
отбор материала и располагаем его в известном порядке, мы должны
руководствоваться диалектическим методом деп атап көрсеткеніндей, барлық
оқу материалдары даму түрінде яғни оңайдан қиынға беттеу, белгісізден
белгіліге қарай өрлеу түрінде қамтылған.
Бағдарлама авторы кіріспе сөзінде әдебиет туралы ғылымның мәнін, адам
тәрбиелеудегі ролін, қоғамдық ғылымдар жүйесіндегі орнын айта келіп, оны
оқытудың міндеттеріне тоқталады. Әдебиет пәнін оқытудың әдіс амалдары мен
жолдарын сөз қылады. Әдебиет пәнін оқыту процесінде, әсіресе, мұғалім
ұстанар негізгі әдіс тәлімдік әдіс болып табылатындығын баса айтады.
Жазушының немесе ақынның шығармашылығын оқытқанда, дейді бағдарлама авторы,-
оны әдебиет тарихының жалаң соқпағына салып алып, өзге дүниеден жырып
әкетіп әдеттенбеу керек, қайта қоғам өмірімен тығыз байланыста, бірлікте,
сонымен сабақтастыра отырып, зерттеу, түсіндіру қажеттілігі айқын, анық
тілмен баяндалған. Әдебиет сабағының материалдарын арнайы ілімге
негізделмеген әдістемелік әдіс арқылы түсіндіру қазіргі жастардың саны
санасына, заманына әрі заманы, әрі саны сапасы қайшы болған әдебиет
шығармалары ұғылмай қалуы мүмкін.
Мұхтар Әуезов оқытушы бұл әдістің негізінде оқытқанда екі түрлі
қателіктен сақ болған жөн дейді. Бірінші қателік, автордың айтуынша, ол
әдебиет шығармаларын қоғамдық дамудан бөліп алып, өзінше, белгілі бір
әдіске негізделмеген схоластикалық түсіндіру, яғни әдеби шығарманың таптық
сипатын көрсетпеу.
Екінші қателікке автор мынаны жатқызады: мұғалім әрқашан тәлім-
тәрбиелік көзқарасқа негізделмеген теориялық тұжырым жасаудан да аулақ
болуы керек. Тәлім-тәрбиелік теорияларға тұжырымдар тез ұмытылып қалады.
Сондықтан да әдебиет пәнінің оқытушысы ондай теориялық, берік негізі жоқ
қорытындылардан бойын қашық ұстағаны жөн.
Әдебиет пәнінің материалдарын түсіндіруде басшылыққа алынатын тәлім-
тәрбиелік әдіс тек ғана сабақ процесінде қолданылып қоймауы тиіс, ол үйге
тапсырма берілгенде де пайдаланылуы қажет деп үйретеді, ұлы жазушы. Және
балаға тақырып бергенде,- деп жазады ол,- Кедей мен байдың тартысы деп
бермей пәлендей жазушы бай мен кедейдің тартысын қалайша көрсеткен деп
беру керек. Өйткені, жалғыз ғана әдебиет туындысына қарап, кедей мен бай
тартысының тарихын, толық пішінін түсіндіру мүмкін емес. Бұл орайда, автор
әдебиет сабағын басқа да пәндермен, әсіресе, бірінші кезекте қоғамдық
ғылымдарымен байланыстыра өткенді дұрыс деп табады. Әдебиеттің қоғамдық
ғылымдарымен байланысын олардың соңғы жетістіктерін әдебиет сабағында
пайдалану қазіргі мектеп оқулықтары мен бағдарламаларына қойылатын басты
талап ретінде қаралады. Дәлірек айтқанда, әдебиет пәнінің материалдарын
қоғамдық ғылымдардың қорытылған, сыннан өткен теориялық қорытындыларымен
байланыстырып оқыту - жастарға идеялық – адамгершілік, таптық жағынан
шындауға, енжарлыққа, тоғышарлыққа қарсы табанды күрес жүргізуде баулымақ,
әлеуметтік белсенділігін арттырмақ. Әдебиетті оқыту бағдарламасының авторы
аталған пәнді қоғамдық ғылымдарымен байланысты өту керектігін сөз еткенде,
мәселенің осы жағын терең аңғарған.
Бағдарлама авторы әдебиет пәнін оқытудың мынадай екі түрлі тәсілін
ұсынады. Автор бағдарлама бұл тәсілдерге мынадай деп анықтама бермегенімен
оның ұсынған әдіс-тәсілдері қазіргі педагогика ғалымында жалғастық табады
және оңайдан бірте-бірте қиынға көшіп, сатылап оқыту деп айтатын
принциптерге мазмұн жағынан сай келеді.
1.Жалғастық принципі. Бұл тәсілмен оқытқанда, автордың баяндауы бойынша
әдебиет дәуірлері қоғам тану ретінде оқытылатын дәуірлерге сай келуі керек.
Мұның мәнісі, әдебиет пәні кезкелген жерден емес, белгілі жүйе бойынша
оқытылуы тиіс. Ең әуелі оқушылар әдебиеттің шығу төркінін, тарихи даму
жолдарын, ғылым ретінде қалыптасуын, жалпы қоғамдық мәнін біліп алғаны
мақұл. Сондықтан да автор қазақ әдебиетін осы әдіспен оқытуды қуаттап,
бірінші оқу жылының алғашқы жартысында көне әдебиет үлгілерін оқуды
ұсынады. Бағдарламада автор оны бұрынғы ауыл деп атап, оның себебін
былайша түсіндіруге тырысқан: Сондықтан біз бірінші жылдың екінші жартысы
бұрынғы ауыл деген тақырыпқа арналсын деп отырмыз. Оның алдында бүгінгі
ауылды тексеру, баланы әдебиет сарабына жетектеп кірсіз, баулу үшін қажет,
өйткені, бүгінгі күн балаға (кімге де болса) ең қызықты, ең ұғынуы әсерлі
де күн. Бұрынғы ауыл материалынан соң, бұл XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ
әдебиетінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. М. Әуезовтің педагогикалық мұрасына жалпы сипаттама
1. XΙX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басындағы қазақ
зиялылары шығармашылықтарының М. Әуезовтің педагогикалық
көзқарасының қалыптасуына ықпал етуі.
2. М. Әуезовтің шығармаларындағы педагогикалық идеялар жүйесі.
2. М. Әуезовтің ой-пікірлері қалыптасуының даму жолдары.
2.1М. Әуезовтің бағдарламасындағы педагогикалық принциптері
2.2М.Әуезовтің педагогикалық мұрасын оқу-тәрбие процесінде
пайдалану.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Заманға сәйкес тәуелсіз Қазақстанның жаңа
даму жолына түсуіне байланысты зайырлы, демократиялық, құқықтық мемлекетті
құруға бел байлаудың негізінде біздің Республикамыздың тарихын қайта жазу
қолға алынып отырып, біз ұлы жазушы М. Әуезовтің өмірі мен ғылыми –
педагогикалық мұрасының, тәлім тәрбиелік мәнін қарастыруымыз қажет деп
білеміз.
М. Әуезовтің өмір сүрген кезеңінде қазақ жерінде қазақ халқының
ұлттық мәдениетін теріске шығарып, тарихи шындықты бұрмалау сияқты ұлы
орысшылдық саясатын жүргізу, соның негізінде, қазақ халқының санасында өзі
туралы жағымсыз ұғымның қалыптасуына ықпал ету мезгілі болғаны анық.
Осы орайда қоғамның дамуы, адамның мінез-құлқына, сана-сезімі мен ойлау
өрісіне, өзін-өзі танып білуге баулиды. Адам өзін-өзі танып, іс-әрекетіне
баға бермейінше басқаларды да танып білуі мүмкін емес. Халық даналығы:
Өзінің кемшілігін білген кісі екі адамға билік айтады дейтін өнегелі ой
түйіндейді.
М. Әуезовтің мұрасындағы тәлім-тәрбиелік ойларға ең алдымен назар
аударғандар көптеген елдердің көрнекті зиялылары болғандығын білеміз.
Ұлы жазушының педагогикалық мұралары сан жағынан қаншама мол болса,
саналық тұрғыдан соншалық терең.
Революциядан кейін мемлекетіміздің барлық жерінде ашыла бастаған жас
мектептер мен тұңғыш құрыла бастаған жоғары оқу орындарында қазақ әдебиетін
оқытуға арнап жазған бағдарламалары – оның педагогикалық еңбектерінің
мазмұнды бір арнасын құрайды. Жоғары оқу орындарында күні бүгінде де
тұрақты оқылатын, негізін өзі қалаған Қазақ халқының ауыз әдебиеті,
Абайтану пәндерінің бағдарламасын құрастырған. Сонымен бірге 1953-1954
жылдары Москваның М.В. Ломоносов атындағы университетінің СССР халықтар
әдебиеті кафедрасында профессор болып қызмет еткенде Қазақстан және орта
Азия халықтарының әдебиеті деп аталатын курстық жобасын сызып,
бағдарламасын жазып, дербес пән ретінде орнықтырған. М. Әуезовтің қаламынан
туған аталған оқу бағдарламалары – оның аса ғұлама ғалым ғана емес, үлкен
педагог, шебер методист (әдіскер) білгір маман екенін көрсетеді. М. Әуезов
көптеген шығармаларын оқулықтарының қазақ халқының санасынан алатын орны
туралы президент Н. Назарбаев былай деді: Қазақ және Мәскеу
университеттері профессоры бола жүріп белсенді ғылыми әрі педагогикалық
қызметімен байланысты. Республика Парламентінің депутаты, көптеген кәсіби
және қоғамдық ұйымдардың мүшесі ретінде белсенді жұмыс атқарды. (Егемен
Қазақстан, 30 қыркүйек, сейсенбі, 1997 жыл. №191)
Т. Жүргенов, О. Мендешев, Ж. Аймаутов, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ш.
Альжанов сияқты бір туар зиялыларымыз кезінде өз пікірлерін айтқан болатын.
Сол 20 жылдарда бастап заманымыздың ұлы жазушыларының бірі – М. Әуезовтің
талант, дарыны көп қырлы, сан сырлы екенін байқаймыз. М. Әуезов қазақтың
ұлы ақыны А. Құнанбаевтың мұрасын, өмірі мен шығармашылығын терең зерттеп,
қазақ әдебиеттану ғылымында Абайтану болып жеке отау тігу, сөйтіп, ақын
мұраларының ел игілігіне айналуы, орта мектептерде, жоғары оқу орындарында
арнаулы курс болып оқытылуы, сайып келгенде, М. Әуезовтің есімімен тікелей
байланысты. Ақын өмірі мен шығармашылығын ғылыми тұрғыдан зерттеп, әлденеше
мақалалар жазып, баспасөз беттерінде жариялайды.
Бүгінгі қазақ тарихында әдебиеттану пәнінде ұлы жазушы туралы ғылым -
Әуезовтану өрісі өсіп, шеңбері кеңейіп отыр. Оған жазушының көзі тірісінде-
ақ, әсірісе қайтыс болғаннан кейінгі жылдары шығып жатқан мақалалар, ғылыми
еңбектер, докторлық диссертациялар болып табылады.
М. Әуезовтің философиясының әлеуметтік - мәдени және дүниетанымдық
негіздерінен түсінуге, ұстаз ұсынған идеялардың сырларын танып білуге қазақ
халқының даму тарихындағы жазушының орнымен, оның шығармаларының маңызын
пайымдауға мүмкіндік берген философ ғалымдар А. Тайжанов, М. Нұрғалиев, Ә
Нысанбаев, тарихшы - әдебиеттанушы ғалымдар: Ж. Дәрібаева, К.М. Есбаева, А.
Жақсылықова, М. Иманова, А. Молдаханов, С.А. Исабекова т.б.
Ал М. Әуезовтің жазушылық көркем әдебиеттің әсері мен мағыналық жерін
зерделеп, сөздерінің мазмұндық шеберлігін ашуда Р. Сыздықова, З. Қабдолов,
К. Мұхаметжанов, М. Сильченко, З. Кедрина т.б. көптеген белгілі ғалымдар
еңбектерінің маңызы зор. Жазушының ғұмырнамасын және ғылыми әлемде
танылмаған шығармаларын іздестіріп тауып, оларды үнемі жаңа мәліметтермен
толықтыруға ұмтылыс жасаған С. Мұқанов, Р. Нұрғалиев, М. Базарбеков, З.
Ахметов, Л. Әуезова, Р. Бердібаев, М. Қаратаев, Ғ. Мүсірепов, Ә.
Нүрпеиісов, Ә. Тәжібаев, Ә. Шәріпов, т.б. көптеген белгілі ғалымдардың
еңбектерін атап айтуға болады М. Әуезовтің психологиялық көзқарастарының
өзіндік ерекшеліктерін ашып, ұлы жазушының туындыларындағы адамның ішкі жан
дүниесіне қозғау салып, көмескі жатқан іс-әрекеттерін, ой - пікірлерін
ояту мүмкіншіліктерін Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, С. Ұзақбаева, Д. Сарсенбаев,
В.К. Шабельников, С. Жакупов, Д. Дүйсенбеков, т.б. өзгертулерінде
қарастырған.
Қазақ халқының тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерінің даму тарихында Мұхтар
Әуезовтің педагогикалық идеяларының алатын орны жас буындарды оқыту және
тәрбиелеу маңызы жайлы Ш. Әлжанұлы, А. Көбесов, С. Қирабаев, З. Қабдолов,
А. Тайжанов, К. Ыбыраева т.б. ғылыми жұмыстарында жан - жақты
қарастырылған. Ал жас өспірімдердің дүниетанымын қалыптастырудағы
мүмкіндіктері, оларды жан-жақты тәрбиелеудегі мәнін ашып көрсетуде Б.
Айтмамбетова, С. Ұзақбаева, К. Мұқанұлы, Қ. Тұңғышбаев, А. Мәкенов, М.
Алтынбекова, Қ. Бітібаева т.б. еңбектерінің ғылыми-әдістемелік орны ерекше.
М. Әуезовтің педагогикалық, философиялық, теориялық, әдістемелік,
драматургиялық әдебиеттерді және оқу - тәрбие жөніндегі үрдісінде
пайдаланудың тарихын таңдау барысында жасаған қорытындымыз жазушының
этнопедагогикалық, тәлім - тәрбиелік мәнінің зор мұрасын, жастарды оқыту
және тәрбиелеуде қолданудың теориялық - әдіснамалық негізінің осы уақытқа
дейін қолданбағандығы анықталды.
Сонымен бірге, жазушының этнопсихологиялық, этнопедагогикалық, тәлімдік
мүмкіндіктерінің әлі де болса ашылмай жатқан тұстары бар екендігіне
сенеміз. Ұлы ойшыл, кемеңгер суреткердің қаламынан туған дүниелердің
барлығын бірдей қамти алған жоқ, зерттеулерді, мақалаларды, диссертациялық
жұмыстар мен жекелеген еңбектерге жазған ой-пікірлері, әртүрлі талқылауда
сөйлеген сөздері мен баяндамалары, аудармалары, хаттары әлі де мол. Ең бір
өрең еңбек сіңірген өзекті монографиялық зерттеуі асқан ойшыл ақын ұлы
Абайдың әдеби мұрасы. Ол Абайтану ғылымының қалыптасуына, ақынның тәлім-
тәрбиелік пікірлерін жастарды жаңа жолмен өзі қиял қылған адамшылыққа
қарай жетектеп баулығысы келеді... өлең сөздерімен бір ақын айтса, ауызша
өсиет, ұзақ мәжілістермен тағы да баулып, ылғи ғана таза адамшылық жолына
үгіттейді. Әділдік, шыншылдық, махаббатты, бауырмалдықты, арлылық,
ойшылдық, сыншылдық сияқты адамды адам қылатын жан тәрбиесінің барлық
негізін қолданады, - деп белгілеген. Бұл Абай Құнанбаев (1967) деген
монографиясында Абайдың мұрасын зерттеудің бірнеше бағыттарын анықтап,
соның ішінде Абай шығармаларын мектептер мен жоғары оқу орындарында пән
ретінде оқыту мәселелерінде де тоқталған. Бұл мәселе туралы абайтанушы
Мекемтас Мырзахметов еңбегінде Абайдың адамгершілік мұраттары (1993)
былай деді: мектеп пен жоғары оқу орындарында ақынның өмірі мен
шығармашылығы, М. Әуезовтің монографиясы жарыққа шыққанға дейін ғана
жаттанарлық болғанымен, бір кезде, тіпті бүгінгі таңда жақсы қызмет
атқарып отырған оқулық материалдарының көп олқы жақтары көзге ұрып тұрады,
- деп белгілейді.
Әлемдік деңгейде болып өткен М. Әуезовтің мерей тойы мәдени-саяси іс
болғанмен, жазушының ұлылығын дәлелдеумен бірге, оның шығармаларын
зерттеудегі кемшіліктерді ескереді. Әсіресе, жазушының оқу-тәрбие
процесіндегі жастарды тәрбиелеу мәселесі туралы пікірлеріне көңіл аудару
туралы Президент Н. Назарбаев былай деген: Мұхтар Омарханұлының есіміне
баланысты басқа да мерейлі шаралар сияқты бұл бас қосуда – халқының асқақ
мұраттары бойындағы бар жақсысын, күллі ғұмырын, дарын қуатын, терең
танымын, білімі мен білігін аямай жұмсап, рухани ұстаз атану халқына ие
болған арыстарымыздың, қазақ мәдениетінің, әдебиеті мен өнерінің асыл
тұлғаларын бүкіл халық болып қастерлеу, мерекелеу сияқты жақсы салтымыздың
жалғасы. (Егемен Қазақстан, 30 қыркүйек, сейсенбі, 1997 жыл Іб. Мұхтар
Әуезовтің шығармашылық мұрасы – бүкіл адамзаттың байлығы). Қорыта айта
келіп, Президентіміз: Тағдыры мен таланты талқысына түсіп, жанкешті өмір
сүрген ғұламаның ісі бүгінгі ұрпақ үшін тағлым деген баға бірауыздан
мойындалғандай болды - деген сөзі жазушының төңірегіндегі істелетін
жұмыстар қыруар, және оның барлығына болашағы жарқын болып көрінетінін
айқындады.
Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі бекіткен тәрбие
туралы тұжырымдамада (1993) жастарды тәрбиелеу ісін қазіргі заман талабына
сәйкестендіру мәселесі қойылған. Бұған қол жеткізуде, Абай
шығармаларындағы, М. Әуезов шығармаларымен оқулықтарындағы тәлім-тәрбиелік
пікірлер, өзектілігі мен шеберлігіне байланысты оқу-тәрбие ісіне ұсынады.
Міне, мұндай шығармалардың алдыңғы қатарына қазақ әдебиетінің классигі
Мұхтар Әуезовтің шығармалары жатады. Мұхтар Әуезовтің еңбектерінде оқу-
тәрбие жұмысының алар орныны зор. Оқырман жазушының шығармаларын оқи отырып
қазақ халқының тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, ұлттық ойындар мен Қазақстан
тарихынан мағлұмат алады. Демек Қазақстан Республикасында этнопедагогикалық
білім беруде көпмәдениетті тұлғаның қалыптасуы мәселесіне зор көңіл
бөлінуде. Осыған орай Мұхтар Әуезовтің шығармаларын студенттер терең
түсініп этнопедагогикалық білімдерін, дағдыларын, іскерліктерін, түрлі
әдістерін терең жетілдіруді қажет етеді.
Мұхтар Әуезов өзінің Абай эпопеясы арқылы халқымыздың бейнесін
тұтастай сомдап, оған қоса әдебиетін де әлемдік аренаға алып шықты − дейді
ғалым Ө. Озғанбаев.
Бүгінде Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болып, араға бірнеше ғасыр салып
барып келген тәуелсіз мемлекетімізді қалыптастырып, бекітуде халқымыздың
осы ұлы перзенттері − Абай мен Мұхтар рухани тірегіміз болып отыр.
Абайдың ғылыми-педагогикалық мұрасын оқу-тәрбие процесіне енгізе
отырып, Абайтану курсын жастарға танытып отырған кезде, Мұхтар Әуезов
шығармалары қазақ халқының тарихын көркем тілде жеткізуші ғана емес, ол
ұстаздар қауымы үшін ұлттық тәлім-тәрбиенің негізгі оқулығын міндетін де
мінсіз басқарған, қазақ өмірінің энциклопедиясы деп атаймыз.
Мұхтар Әуезовтің негізгі туындысы − Абай жолы эпопеясы ХІХ-ХХ
ғасырдағы халқымыздың тарихын, өмірін, салт-дәстүрін, психологиясын,
тұтастай қазақ қоғамының жанды бейнесін қаз-қалпында көз алдымызға әкеліп
беретін құдірет.
Мұхтар Әуезов шығармалары сонау 60 - шы жылдардан бастап-ақ ұстаздар
қауымының назарында болып, оқу-тәрбие істерінде қолданылса да, 100 жыл
толуына арналған конференцияларда кең қаралды. Осыған орай мектеп
бағдарламаларындағы кемшіліктер көрсетіліп, айтылды. Тағы да бір ескеретін
бұл конференцияларда Мұхтар Әуезовтің шығармаларын жастардың оқу-тәрбие
процесіне енгізу туралы ұсынылды. Жазушының шығармаларындағы әр жастың
психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып жан-жақты таныту, ой жүйесіндегі
даналықты суреткер шеберлігіндегі даралықты түсініп жастардың ойын дамытуға
қарай бағыттау керек.
Бүгінгі күні білім мазмұнын жаңарту, ғылым негіздерінің өзара
байланысын күшейту мен оларды шоғырлану тенденциясының мәні ерекше болып
отырған жағдайда Мұхтартануды оқушыларға оқыту қажеттігі анық.
Мұхтар Әуезовтің ғылыми – педагогикалық мұрасын оқыту, оның тәрбие
жұмыстарында пайдалануда осы күнге дейін шешілмей келе жатқан мәселе
жазушылық шығармашылығындағы, оқулықтардағы, тәлім – тәрбиелік терең ой-
пікірлерді барынша толық зерттеп қарастырылмағандығы айқын.
Зерттеуімізде Мұхтар Әуезов шығармаларында , оқулықтарындағы оның тәлім-
тәрбиелік ойларын, пікірлерін күнделікті өмірде пайдалану жақтарын
теориялық, әдіснамалық негізін қарастырдық. Ұлы ұстаздың өзі айтуы бойынша:
Мен мұғалім мамандығын ұзаққа таңдадым, әрі тек қана мұғалімдік жұмыспен
шектелмей, сонымен қатар оқу құралын қарастыруды да мақсат қойып,
мектептердегі оқу жылының соңында қазақ әдебиетінің тарихы оқулығын
құрастырумен айналыстым... деп жазушылық, әлемдік классик, және
тюркология мен шығыстануды дамытқан аса көрнекті ғалым деп қоғам
қайраткері, Абайтанудың негізін қалаушы, сонымен бірге ол өмір бойы
педагогикасындағы бұрыннан белгілі болған тәрбиелік маңызы зор ісі қазіргі
күн талаптарына сәйкес пайдаланудың жолдарын тарихын айқындауға бағытталған
еңбектердің бірі болмақ.
Зерттеу проблемасының ғылыми әдебиеттердегі және практикадағы жағдайын
талдау бірқатар қайшылықтарды айқындауға мүмкіндік берді. Олар:
− Мұхтар Әуезовтің мұрасының зерттелуіне тоталитарлық жүйенің кері
ықпалы мен қоғамдағы экономикалық, саяси, әлеуметтік өзгертулер кезеңінде,
ондағы тәлім – тәрбиелік процесінде пайдалануға жаңа көзқарас қалыптастыру
қажеттілігі арасындағы қайшылық;
− Мұхтар Әуезовтің шығармаларының этнопедагогикалық – этно
психологиялық мүмкіндіктері мен ойлары іс жүзінде қолдануға жағдай
жасайтын педагогикалық - әдістемелік нұсқаулардың жоқтығы арасындағы
қайшылық;
− Мұхтар Әуезовтің этнопедагогикалық көзқарастарының теориялық жақтан
дәлелденуі мен оның оқу – тәрбие практикасына толыққанды ендірілмеуі
арасындағы қайшылық;
− Мұхтар Әуезовтің шығармаларының оқу мазмұнында берілуі мен оны
оқытуда жеке оқушы тұлғасының ескерілмеуі арасындағы қайшылық;
− Жоғары оқу орындарында Мұхтар Әуезовтің этнопедагогикалық
көзқарастарының оқытылуы мен оны оқу – тәрбие жұмысында пайдалануға болашақ
ұстаздарды даярлаудың теориялық және практикалық жақтан толық
қарастырылмауы арасындағы қайшылық.
Атап өткен қайшылықтардың шешімін табу үшін біз зерттеу проблемасын,
Мұхтар Әуезов мұрасын оқу – тәрбие жұмысында пайдалануға жаңа көзқарас
қалыптастырып, оның шығармаларын оқытуды және тәрбиелік жұмыста пайдалануды
жаңа заман талаптарына сәйкестендіруге болады деп анықталық.
1.М. Әуезовтің мұрасының жалпы сипаттамасы
1. XΙX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басындағы қазақ
зиялылары шығармашылықтарының М. Әуезовтің педагогикалық
көзқарасының қалыптасуына ықпал етуі
Әрбір тарихи кезең халық санасында белгілі бір із қалдырып, олардың
тағдырына елеулі ықпал етіп отырған. Осыған орай халқымызда “Заманына қарай
адамы” деген асыл сөз бар. Қоғамның дамуы, адамның мінез-құлқына, сана-
сезімі мен ойлау өрісіне, өзін-өзі танып білуге баулиды.
Шынайы ұлттық жазушылардың қай-қайсысының да еліне, жеріне деген
сүйіспеншілігі зор болған. Әдебиет алыптары, үлкен сөз зергерлері
М.Горький, Н. А. Островский,С.Айни, М.Жәлел, Ғ.Ғулям, Я.Косал, А.Корнейчук,
М.Бажан, тағы басқалардың күллі шығармашылығы осыған айғақ.
Сондай әдебиет алыптарының ортасында, әрине, халқымыздың мақтанышы, ұлы
жазушы Мұхтар Әуезовтің орны ерекше.Оның өмірі мен шығармашылығын
Отанымыздың барша тыныс-тіршілігінен сәл де бөліп қарауға болмайды.Өйткені,
кемел суреткердің бүкіл саналы ғұмыры, құнарлы шығармашылығы - Отанға, ата
- мұраттарына адал қызмет етудің үлгісі, советтік патриотизм мен
интернационализмнің жарқын өнегесі.
Бір тамашасы - М.Әуезов өмірімен ғана емес, өнерімен де күлкі совет
халықтарына ортақ.Жеке басы талай-талай талантты қаламгерлерге дер кезінде
қол ұшын беріп қамқор болып,шығармашылығымен де ұстаздық етіп, совет
әдебиетінің дамуына елеулі ықпал жасады. Әсіресе осының жарқын мысалы -
жазушының ең басты шығармасы – Абай жолы эпопеясы.Оны кезінде
Литературная газета совет әдебиетінде тәлім-тәрбиелік сипатта шығарма
тудырудың келелі көрінісі деп бағалап, оның біртұтас әдебиетінің
өркендеуіне әсері жайында былай деп жазды: Абай- көп ұлтты совет
романында қазақтың стильдік мектебін танытатын құбылыс. Әуезов тәжірибесін
Орта Азия әдебиеттері мұқият зерттеп, өз тілдеріне көшіргелі жатыр.
Украин, латыш, грузин және орыс әдебиеттерінде де жағдай солай болуға тиіс
деп ойлаймыз (Литературная газета,31 март,1959).
Мұхтар Әуезов әр түрлі ұлттар мен халықтар өкілдерінің жақындасып
достасуына, олардың бір-бірін жақсы түсінуіне көп күш салған қайраткер ұлт
әдебиеттерінің көптеген өкілдерімен ұзақ жылдар бойы шығармашылығы тығыз
байланыста болды. Ол өз замандастарының есінде шынайы дос, жас
әдебиетшілерің қамқор тәрбиешісі, СССР халықтары әдебиетшілерінің аса
көрнекті білгірі әрі жалынды насихатшысы ретінде сақталып қалды. Ол
советтік ұлт әдебиеттерінің қазіргі есімдегі Одаққа, қала берді әлемге
әйгілі көрнекті өкілдерінің көпшілігіне ақылшы ұстаз,аяулы аға болды.
Олардың шығармашылық қадамдарына баспасөз беттерінде сәт сапар тілеп, зор
үміт қалап, көрегендік танытты. Бір ғана мысал - Әуезовтің ол кезде ешкім
білмейтін қырғыздың жас жазушысы Шыңғыс Айтматовтың шығармашылығын Одаққа
таныстырып, тұсауын кесуі. Ал, қазір Айтматовтың қандай жазушы екені
баршаға белгілі. Міне, сондықтан да Ш.Айтматов: Мұхтар Әуезов мен үшін
алыстан мұнартқан әлдебір академиялық тұлға демес, оғаш айтқаным; өзім
көріп, өзім білгендер ішіндегі ең суреткер де емес, мұным да жалпылама сөз.
Мұхтар Әуезов – маған әке дей қамқор болған кісі (Біздің Мұхтар,71-бет,
1976 ж.) – деп жазса керек. Ал, Украинаның атақты драматургі Александр
Корнейчук Мұхтар Әуезовтің әдебиетінің жас буын өкілдеріне нағыз адамзаттық
тәлім-тәрбие, өрісті ұстаздық үлгі көрсеткенін айтады: Әуезов үлкен
гуманист адам еді, ол өз халқын, оның биік мәдениетін шексіз сүйетін. Өзге
халықтың әдебиетін өз халқының әдебиетіндей терең түсініп, оны құрмет
тұтып, үнемі қошаметтеп отыратын (Біздің Мұхтар, 21-бет).
Мұхтар Әуезов өмірімен интернационалист, шығармаларымен патриот болып
қана қоймақ жылғы ұстаздығымен де халықтар достығын көздің қарасындай
сақтауға қызмет етті, жас ұрпақты Отан сүйгіштік рухта тәрбиелеу үшін
ондаған мақалалар жазды. Жазушы, қайраткердің Партия туралы ойлар,
Үмітті ұрпаққа игі тілек, Асыл елдің алып ұлы, Үзілмес достық
өреніміз, Ана тілі мен әдебиетін сүйіңдер, Әкел достық қолыңды ,
бауырларым, Қасиетті парыз тәрізді публицистикалық, ғылыми, сын
еңбектері осы сөзіміздің айғағы. Бұл еңбектерінде жазушы СССР халықтарының
құрыштай берік достығын, сол достықтың тарихтан алуан сұрапыл сын
сағаттарында шыңдалғанда, бүгінгі күні оның жау бұза алмас қамалға айналып
отырғандығын жазады. Осының барлығы Совет Одағы Коммунистік партиясының
ұйымдастырушылық қабілетінің кемелділігі жүргізіп отырған лениндік ішкі
және сыртқы саясатының кәміл дұрыстығында дейді. Ал оны қадірлеп, қастерлеп
ұстау - әрбір совет адамының борышы. Осы достық жалғасып, терең тамыр
тартып нығая беруі үшін өскелең жас ұрпақты адамдық сүйіспеншілікке, Отан
сүйгіштік рухында тәрбиелеу қажет. Осыдай партиялық, жалпыхалықтық істе
қалам қайраткерінің де маңызды рол атқаратындығын, олар қосар үлестің
молдығын, оларға артылатын жауапкершілік жүгінің салмақты екенін атап
көрсетеді.
Жазушы – партиясының сенімді көмекшісі. Ол өзінің шығармашылығы арқылы
оқырман қауымға өмір шындығын, қоғам сырларын танытып қана қоймай, жаңа
адамды тәрбиелеп, қалыптастыру ісіне сүбелі үлес қосады.Міне нақ осыған
байланысты қалам қайраткерлерінің халық алдындағы, ел алдындағы парызы, сөз
өнері үшін жауапкершілігі туады. Сондықтан да М.Әуезов өзінің мақалаларында
қаламгер қызметін, көркем әдебиет әсерін педагогикамен салыстырып, бірдей
бағалайды.
Жазушы үшін,- деп жазады Әуезов,- халықтар достығынан, халықтар
ұрпағына достығынан қымбат сезім болмаса керек. Адам рухының ең үлкен
қасиеті осы сезімнен байқалмақ. Біз үшін халықтар достығынан артық идеал
болмақ емес (20 томдық шығармалар, 19-том, 356-бет). Біз Әуезовтің бұл
сөздерінен оның шығармашылығында, өмірде ұстанған асыл принципін көреміз.
Халықты, жас ұрпақты интернационализм мен патриотизм рухында
тәрбиелеудің тамаша бір жолы – орыс халқымен, басқа да туысқан халықтармен
достықты сақтау,қадірлеу. М.Әуезов шын мәнінде орыс халқы мен қазақ
халқының арасындағы достықтың жаршысы болды. Ол әрбір қазақ жасының
орыстың озық мәдениетінен нәр алып, азамат болып өсуін армандады. Бұл
орайда ол тек мақалалар жазумен шектелмей, практикалық, істерімен де өнеге
көрсетіп отырды. Жас Әуезовтің қазақ мектептеріне арналған совет
дәуіріндегі тұңғыш орыс тілі оқулығының авторы болуы осыны бір көрсетсе,
(М.Әуезов. Д.Искаков. Новый ауыл. Букварь, I-книга, Кызыл-Орда, 1930,
М.Әуэзов. Новый аул. Хрестоматия. Кызыл-Орда, 1930); кемеңгер қаламгердің
Үзілмес достық өреніміз, Заман шарты, Пушкин мен Абай, Өнері Өнеге
сияқты тамаша мақалалары екі көрсетсе керек. Расында да, Әуезов айтқандай,
қазақ халқының социалистік ұлт болып қалыптасуында, өзіндік жазба әдебиеті
мен төл өнерін туғызуында орыс халқының өлшеусіз көмегі мейлінше оңды
фактор болғаны күмәнсіз. Орыс халқының көмегі, дос өнері, дос ғылым
тәрбие, ұлы достық табыс, тәжірибесі жәрдемі қоғамдық-әлеуметтік
өміріміздің барлық саласында да көрінбей ме? Екі халықтың арасында терең
достық байланыстар орнағанын, ол байланыстардың өте берік екенін айта
отырып, жазушы сол байланыстардың зор тәрбиелік мәніне сүйсінеді. Бұл
қатарда,- деді Әуезов Үзілмес достық өреніміз деген мақаласында, бүгінгі
шақта біз жеткен биік өрелі опера, балет, филармония, драмалық театр
спектакльдері, әлденеше ансамбль, сурет, сәулет өнерлері, музыка, кино,
өнер табыс көріктері және өзіне бөлек бір төбе бүгінгі қазақ совет
әдебиетінің шалқып жатқан ел - биігі, бәрі-бәрі де және де сол аталған ұлы
мәдениеттер орыс халқының ұлан-ғайыр достығын дәріптеп дәлелдейді (8-том,
226-бет).
Ұлы жазушының жастарды орыс және қазақ халықтарының арасындағы мызғымас
достық үлгісінде тәрбиелеу туралы құнды ойларын тіл саласындағы
тұжырымдарынан да көреміз. Шын интернационалист адам өзінің ана тілінен
басқа тілдерге де құрметпен қарап, сыйлауы керек. Өйткені, тілге деген
құрмет - халыққа деген құрмет. Керек десеңіз, жас ұрпақты басқа тілдерге
деген сүйіспеншілік рухында тәрбиелеу адамгершіліктің басты шарттарының
бірі. Ұлы көсеміміз В.И.Ленин халыққа патриоттық тәрбие беруде өзінің ана
тілінен басқа тілдерді құрметтеу мен сүюге үйретудің маңызы жоғары екенін
атап көрсеткен болатын: Кімде-кім ұлттар мен тілдердің тең құқықтығын
мойындамайтын болса және қорғамайтын болса, ұлттық езгіге, немесе тең
құқықсыздық атаулыға қарсы күреспейтін болса, ол адам марксист емес, ол
адам тіпті демократ та емес (В.И.Ленин, Шығ. толық жинағы, 24-том, 140-
бет). Мұхтар Әуезов қазақ жастарын екі тілді; ана тілі мен орыс тілін жетік
білуге баулу - қоғамдық қажеттілік, тіпті оларға патриоттық және
интернационалдық тәрбие беру ісі дәл осы мәселеден басталуы керек деп
біледі. Ұлы суреткердің Ана тілі мен әдебиетті сүйіңдер, Тіл және
әдебиет мәселесі, Үмітті ұрпаққа игі тілек, т.б. мақалаларының арқауы -
нақ осы екі тілділік мәселесі. Оның ойынша, патриотизм әр адамның өз ана
тілін сүюінен басталады. Бұл дәуірде,- деп жазады ол Ана тілі мен
әдебиетін сүйіңдердеген мақаласында,- өз тілін, әдебиетін білмеген,
қадірлемеген адам толық мәнді интеллигент емес деуге болады. Себебі, ол
қандайлық мамандық білімі болса да, рухани - ой тәрбиесінде сыңаржақ азамат
болады (19-том, 411-бет). Қаламгер аталған мақаласында кейбір қазақ
интеллигенттері жанұяларының ана тіліндегі көркем әдебиет шығармаларын
аударма арқылы оқып танысатындығын қатты сынға алды. Онда да олар өз
еріктерімен емес, дәстүрі мен мәдениеті мол орыс оқушысы мақтағаннан кейін
ғана амалсыздан оқитындығын анаша сөз етеді. Біздің білуімізше, ондай
мамандар, қызметкерлер және олардың кітап оқуға жарарлық үй-іштері орыс
әдебиетін де жетістіріп оқып жүрген жандар болмау керек,- дейді Әуезов.
Сөйтіп ондай жандардың бойынан нағыз патриотизм мен интернационализм табыла
бермейтіндігін ишара етеді. Сонымен бірге ол орыс тілін жете білмеу әрбір
қазақ жасы үшін кешірімсіз нәрсе дейді. Ол үшін әрбір ата-ана өз баласын
сәби күнінен бастап, ана тілімен қатар орыс тілін де білуге баулуы қажет.
Екі тілдің мәдениетін бойға сіңіру ол адамды кең тынысты етеді ... Екі
бірдей тілді білу -екі енені төл емгендей екі жақты, егіз - екі нәр -
қасиет, қуат бітіреді (Сонда, 412-бет). Сондықтан да қазақ мектебіндегі
бала келешекте қай мамандыққа барам десе де, ең алдымен өзінің ана тілін,
төл әдебиетін сүюі шарт. Осы сүюді ол мектеп қабырғасынан шыққаннан кейін
де өзінің бүкіл өмірінде асыл қасиетіңдей сақтағаны жөн.
Екі тілде сөйлеп, жаза білу - бұл мемлекеттің жергілікті халқына ғана
емес, мемлекетте тұратын басқа да ұлттарға әбден қатысты мәселе. Ал, Әуезов
осы толғақты мәселелерді өз кезінде-ақ дұрыс та әділ қозғапты. Яғни ол
Қазақстанда тұратын басқа да ұлт өкілдерінің жергілікті халықтың тілі мен
әдебиетін, өнері мен мәдениетін білуі парыз деп біледі. Бұл реттегі ойларын
ол Үмітті ұрпаққа игі тілек деген мақаласында кеңінен баяндаған. Әрбір
басқа ұлт өкілі өздері жүрген ортада, қалада, Қазақстанда жасалған мәдени
байлықтарына қызықпайтын болса, ол кешірілмес күнә. Қазақ халқының мәдениет
тарихына, тіліне қызығу бұл сол Қазақстанда тұратын түрлі ұлттардың
өздерінің мәдениетін биік өрімдеуге кепіл, ұлы достықты одан әрі тереңдете
түсуге кепіл. Сонымен, суреткердің пікірінше, бұл елімізді мекендейтін
басқа ұлт өкілдерін интернационализм рухында тәрбиелеудің негізгі бір жолы.
Расында да екі тілділік советтік ұлт республикалары үшін күнделікті өмір
нормасы болып табылады.
Әрине, М.Әуезовтің советтік халықтар достығын нығайтуға, кісілікке орай
жазған зерделі ой-пікірлері бұл айтқандармен шектелмейді. Біз теңіздің бір
тамшысын ұсынғандай күйдеміз. Әйтпесе, ұлы жазушының мәдени байланыстан,
аударма жайлы пікір - пайымдауларының өзі бір телегей. Немесе ұлы жазушының
аударған пьесаларының өзі өз алдына қазына емес пе? Заман шарты
мақаласында: Бар ғасырдағы бар халықтардың барша классиктері де бізді
сөзсіз тәрбиелейді. Өздерінен кейінгі әлденеше буындардың ой әлемінде ізі
қалмаса, олар классик те болмас еді. Сөйтіп, көркем өнерде заманнан заман
тозбайтын да қазына бар дейміз,- деп өзі айтқандай, қазақ совет
әдебиетінің классигі Мұхтар Әуезовтің мол мұрасы да - рухани қазына
қайнары, халыққа, жеткіншек ұрпаққа кісілік және патриоттық тәрбие берудің
сарқылмас бір бұлағы болып қала береріне дау жоқ. Нақ сондықтан да біз
М.Әуезовтің кісілік қырына арналған жұмысымызды ұлы жазушының жолын
жалғастырушы шәкірті, қазіргі заманымыздың заңғар қаламгері, Лениндік
сыйлықтың лауреаты Ш.Айтматовтың мына сөзімен аяқтасақ дейміз: Өз басым
Әуезов дәстүрінің, интернационализмінің Әуезов түсінігін, Әуезов өсиетін
қызу қолдаушымын.
1.2.М. Әуезовтің шығармаларындағы педагогикалық идеялар жүйесі.
Ұлы жазушының педагогикалық мұралары сан жағынан қаншама мол болса,
сапалық тұрғыдан соншалық терең. Ал, мазмұн жағынан тарам-тарам, сан салаға
тармақталып кетеді. Революциядан кейін республикамыздың барлық жерінде
жаппай ашыла бастаған жас қазақ совет мектептері мен тұңғыш құрыла бастаған
жоғары оқу орындарында қазақ әдебиетін оқытуға арнап жазған
бағдарламаларының педагогикалық еңбектерінің мазмұнды бір арнасын құрайды.
Атап айтқанда, ол 1930 жылы Қызылорда қаласында жарық көрген Қазақ шаруа
жастары мектебіне арналған бағдарлама және түсінік хат деген комплексті
көлемді бағдарламаның әдебиет пәніне қатысты бөлімін жазған. Жоғары оқу
орындарында күні бүгінде де тұрақты оқытылатын, негізін өзі қалаған Қазақ
халқының ауыз әдебиеті, Абайтану пәндерінің бағдарламасын құрастырған.
Сонымен бірге, 1953-1954 жылдары Москваның М.В.Ломоносов атындағы
университетінің СССР халықтары әдебиеті кафедрасында профессор болып
қызмет істегенде, Қазақстан және Орта Азия халықтарының әдебиеті деп
аталатын курстың жобасын сызып, бағдарламасын жазып, дербес пән ретінде
орнықтырған. Мұхтар Әуезовтің қаламынан туған аталған оқу бағдарламалары –
оның аса ғұлама ғалым ғана емес, үлкен педагог, шебер , білгір әдіскер,
дидакт екенін көрсетеді. Олар өз кезінде жастарды коммунистік рухта
тәрбиелеу ісі мен оларға сапалы, жоғары білім беру жұмысында үлкен роль
атқарды және бүгінгі күні де өз маңызын жоғалтпаған. Халық ағарту ісі
саласында әдебиетті мамандар даярлауда жетекші орынға ие болып отыр.
М.Әуезовтің қаламынан туған оқу бағдарламалары, белгілі бір дәрежеде,
Қазақстандағы педагогика ғылымының даму деңгейін, әкеткен жетістігін
көрсетеді. Осы орайда, аталған бағдарламалардың Қазақстандағы педагогика
ғылымының даму тарихында алатын орнын былайша бағалаған орынды болмақ.
1. М.Әуезовтің құрастырған оқу бағдарламалары өз заманында алғашқы тың
бастама екендігімен ғана емес, ең бастысы олар жас ұрпаққа қазақ
әдебиетінен жүйелі білім берудің негізін салды. Одан кейін жасалған
оқу бағдарламаларының авторларына теориялық әрі методикалық жағынан
жөн сілтейтін үлгі болды. Әсіресе, орта мектепте әдебиетті оқытуға
байланысты жазған бағдарламасында нұсқаған кейбір әдістемелік -
дидактикалық ой-пікірлері 1930 жыл қазақ әдебиетін оқыту
әдістемесі ғылымының басы деуге дәлел бола алады. Ал, Қазақ
халқының ауыз әдебиеті пәні мен Абайтану курсын оқытуға арналған
бағдарламалары қазіргі таңда да жоғары оқу орындарында пайдаланып
келе жатыр. Студент жастардың білім нәрінен сусындауында, азамат,
педагог болып қалыптасуында маңызды роль атқарып отыр.
2. Аталған оқу бағдарламаларында, әдебиетті оқытудың алуан түрлі амал-
тәсілдері қаралады. Оқытудың түрлері, сыныпта әдебиет пәнін оқытуға
байланысты жүргізілетін тәрбиелік шаралардың түрлері, әдебиет
сабағында қол жеткен табыстарды қоғамдық өмірде пайдаланудың
жолдары тәрізді педагогика ғылымының өзекті мәселелері сөз болады.
Бағдарламада қозғаған жәйттарды, әдістемелік нұсқауларды сол тұста
мұғалімдер басшылыққа алды. Сөйтіп, ол кезіңде оқушыларға білім
беру мен тәрбиелеу ісінде ілгерілеушілікке, белгілі бір салалық
деңгейге көтерілуге жағдай жасады. Бағдарламада көрсетілген кейбір
ойларды, мысалы, қазіргі таңда да, мектеп реформасы жүзеге батыл
асырылып жатқан уақытта да пайдалануға әбден болады. Өйткені,
мектеп реформасының негізгі мақсаты - жас ұрпаққа берілетін білім
мен тәрбиенің сапасын арттыру, оқу-тәрбие процесінің деңгейін жаңа
сатыға көтеру, оның тиімділігін арттыру.
Біз бұл жұмысымызда ұлы жазушының қаламынан туған бағдарламалардың
біреуіне ғана, Мұхтар Әуезовтің оқыту, оқыта отырып тәрбиелеу туралы
айтылған ой-пікірлері барынша жарқырап көрінетін, әдебиет пәнін оқыту
барысында мұғалім қолдануға тиіс әдістемелік амал-тәсілдерді кеңінен
көрсеткен, ұлы қаламгерді терең психолог, шебер әдіскер, үлкен педагог
ретінде айғақтайтын Қазақ шаруа мектебіне арналған бағдарламасына
тоқталамыз. Бағдарлама жазылған тұста әдебиет пәнін оқытудың жай-күйі
қандай еді? Мұхтар Әуезов құрастырған бағдарламаның өзінен бұрынғы алғашқы
үлгі бағдарламалардан артықшылығы, ерекшелігі неде? Бағдарламада
көрсетілген оқу әдістері, оқыту тәсілдері қандай? Берілетін білім көлемі
қай деңгейде? Қазіргі кездегі әдебиет пәнін оқытудың қалыптасқан жүйесінде
аталған бағдарламаның қосқан үлесі, алатын орны қандай? Біздің мақсатымыз,
Мұхтар Әуезовтің өзіне тән әдістемелік әдістерін, әдебиетті оқыту жайындағы
ойларын, ол пікір тұжырымдарының қазіргі кездегі оқыту процесінде
қолданылып жүрген принциптермен, әдістермен ұштасып жатқандығын көрсету.
Аталған бағдарламаның қазақ педагогикасындағы алар орнын көрсету.
Ұлы Октябрь революциясы жеңгеннен кейін Совет Одағы Коммунистік
партиясы мен Совет үкіметінің ерекше қамқорлық жасап, жете көңіл бөлуінің
арқасында, еліміздегі басқа да ұлттар мен халықтардың тілдері мен әдебиеті
сияқты, қазақ тілі мен әдебиеті де тарихта тұңғыш рет жеке, дербес пән
ретінде оқытыла бастады. Мұның өзі оны оқытудың өз алдына бөлек
бағдарламасы болуын, оқулықтардың жасалуын, оқыту әдістемесінің әдіс-
тәсілдерін көрсететін әдебиеттердің жазылуын талап етті. Осы мұқтаждықты
өтеу мақсатында, бірінші рет, қазақ тілінде алғашқы бағдарламалар,
оқулықтар, әдістемелік оқу құралдарын жасау қолға алынды. Қазақ тіліндегі
тұңғыш оқу бағдарламаларын жасау, әсіресе, 1920-1930 жылдары қызу
жүргізілді. Бұл істі негізінен, 1920жылы құрылған Қазақ АССР Халық ағарту
Комиссариаты жүзеге асырды. Алғашқы кезде аталған комисариаттың бағдарлама
жасау саласындағы жұмысы бірден ілгері басып кете алмады. Білікті маман
кадрлардың тапшылығына байланысты, бұрыннан қалыптасқан әдістемелік
орталықтардың болмауы т.б. тәрізді себептер бағдарлама, оқулықтар,
әдістемелік құралдар жасау ісінде үлкен қол байлау болды. Қазақ АССР Халық
ағарту Комиссариаты шығарған оқу бағдарламаларын қайталаумен шектеледі.
Оның үстіне, бұл бағдарламалар орыс тілінен аударылмай, сол күйінде қайта
басылған болатын. Қиындықтан шығудың жолын іздеген Қазақ АССР Халық ағарту
Комиссариаты халық ағарту бөлімдеріне, жеке уездердің, аудандық, тіпті,
мектептердің нақтылы жағдайын ескере отырып, аталған бағдарламаларды өз
жағдайына бейімдеп, соның негізінде барлық пәндер бойынша бағдарламаларды
өздері жасап алуды ұсынады. Бірақ, қазақ мектептеріне лайықталған
бағдарламаны жасау ісі Комиссариат тарапынан тоқтап қалмай, іздену, барлау
жұмысы одан әрі жалғастырыла берді. Қазақ совет мектептеріне арналған
тұңғыш оқу бағдарламалары 1924 жылы басылып шықты. Бұл бағдарлама 1926,
1927 және 1928 жылдары өңделіп, толықтырылып, қайта басылып отырды. Осы
бағдарламалардың ішінде ең тәуірі болып 1928 жылғы басылған оқу
бағдарламасы саналады. Мысалы, оның 1927 жылы жарық көрген бағдарламадан
мынадай артықшылығы болды.
а Өлкетану материалдары молынан қамтылды;
ә Қазақстанның табиғат және шаруашылық жағдайына сәйкес, жеке
контексті тақырыптар қайта құрылды, немесе қайта жазылды.
б Қазақ АССР географиясы дербес пән ретінде бағдарламаға енгізілді.
в Бірінші басқыш мектептің 3-ші оқу жылындағы кейбір күрделі
материалдар 4-ші жылына көтерілді. Дегенмен, осындай жақсы жақтары бола
тұра, аталған бағдарлама өмір талабына жауап бере алмады. Оқу материалдарын
балалардың жас ерекшеліктеріне шақтап беруде, материалдарды іріктеу кезінде
кейбір идеялық-саяси қателерге жол берілді. Көбіне Қазақстанның шаруашылық
және экономикалық ерекшеліктері, туған өлке материалдарын оқыту процес інде
пайдалану мәселелерінде кемшіліктер жіберілді. Балаларға берілетін білім
көлемдерінде алшақтықтар орын алды. Ұлттық ерекшеліктер ескерілмейді.
Сондықтан да Қазақ АССР Халық Ағарту Комиссариатының ғылыми әдістеме
кеңесіне бұл саладағы жұмысты одан әрі жетілдіре беруіне тура келді.
1930 жылы Қазақ АССР Халық ағарту Комиссариатынның Ғылыми әдістемесі
Советі қазақ мектептеріне арналған жаңа бағдарламалар әзірлейді. Ол сол
жылы Қызылорда қаласында жеке кітапша болып басылып шықты. Бағдарлама,
сонымен бірге, Жаңа мектеп журналының да жариялануы.I. Бағдарлама
авторларының бірі сол кезде халық ағарту майданында педагогикалық
публицистикалық мақалалары арқылы газет-журнал беттерінде жиі көрініп
жүрген әрі қазақ мектептеріне арналған бірнеше оқулықтың авторы болып
үлгерген Мұхтар Әуезов болатын. Бағдарламаның негізгі міндеті, мақсаты
мектепті елімізді индустрияландыру мен совхоз құрылысының міндеттерімен
тығыз байланыстыру болды. Сондықтан да, бағдарламада жазған кіріспе сөзінде
Қазақ АССР Халық ағарту Комиссариатының ғылыми әдістеме кеңесі бұл
бағдарлама колхоздар мен отырықшы ауылдардың қазақ мектептеріне арналады
деп жазды.1,4. Бұл бағдарлама жайында қазақ совет мектебінің тарихы
туралы іргелі еңбек жазған ғалым Ә.Сембаев былай дейді: Қазақстан Халық
ағарту Комиссаритының 1930жылғы бұл бағдарламасы оның 1928 жылғы
бағдарламасынан саяси және идеялық тұрғыдан көп жоғары тұрды. Онда тап
күресі, дінге қарсы жұмыс, интернационалдық тәрбие мәселелері көтерілді.
Бағдарламаның мазмұны елімізді индустрияландыру, ауыл шаруашылығын
колхоздастыру материалдарының негізінде құрылды.2,206. Бұл бағдарламада
да, 1928 жылғы бағдарламада орын алған кейбір кемшіліктер қайталанды.
Мысалы, жүйеленген білімнің дәл мөлшері болмады, материалдарды іріктеуде
субьективтік көзқарастар орын алды, т.т. ВКП б Орталық Комитетінің 1932
жылғы 25 тамыздағы қабылданған Бастауыш, орта мектептердің оқу
бағдарламалары мен режимі туралы қаулысынан кейін аталған кемшіліктер
толығынан жойылды. Оқу бағдарламаларын ғылыми негізде жасау бағыты кең өріс
алды. Соның нәтижесінде, басқа да пәндерге арналған оқу бағдарламалары
сияқты, қазақ әдебиеті пәнін оқытуға лайықталған бағдарламалардың озық
түрлері жасалды.
2. М. Әуезовтің ой-пікірлері қалыптасуының даму жолдары.
2.1 М. Әуезовтің бағдарламасындағы педагогикалық принциптері
Мұхтар Әуезовтің Қазақ шаруа жастары мектебіне арналған бағдарлама
мен түсінік хаттары әдебиет пәніне арнап құрастырған бағдарламасына
тоқталайық.
Оқу бағдарламасы дегеніміз не? Оқу бағдарламасына педагогикалық
оқулықтарда мына тәрізді анықтама беріліп жүр: Учебная программа
представляет собой государственный документ, который устанавливает
содержание и обьем знаний, умений и навыков по отдельным предметам и
определяет последовательность их прохождения по годам обучения.3,253.
Оқулық, әдетте, сол пәнге арналған бағдарламаға негізделіп жазылуы керек.
Бағдарлама осы оқулық бойынша оқушыларға берілетін білім мен тәрбиенің
ұйымдастырушысы әрі негізі. Бағдарламалық материалдардың көркемдік, өмір
танымдық, тәрбиелік сапасы жоғары болса, ол оқушылардың тек қана
қызығушылық сезімдерін арттырып қана қоймайды, сонымен бірге тамаша
азаматтық келбетін қалыптастырады. Егер оқу бағдарламасы мен оқулық әр
сынып оқушыларының жас ерекшелігі мен психологиялық қасиеттерін зерттеу
нәтижесінде жасалған болса, онда ол білім беру мен тәрбиенің қуатты
құралына айналады. Әсіресе, бұл орайда мектепте адамгершілік тәрбиесін
беретін бірден-бір пән әдебиетке арналған бағдарламалардың құрылысы мен
мазмұнына, тәрбиелік жағына аса назар аударылды.
Мұхтар Әуезовтің 1930 жылы әдебиетті оқытуға арнап құрастырған
бағдарламасы қазіргі талап тұрғысынан қарағанда құрылымдық және мазмұндық
жағынан ерекше көрінеді. Бағдарламада автордың өзіне тән дидактикалық
әдістемелік амал-тәсілдер, әдебиет пәнінің жолдары, осы сияқты кластан тыс
уақытта жүргізілетін жұмыстардың жүйесі бас қосқан. 1930 жылға дейін жарық
көрген және одан кейінгі жылдары басылып шыққан С.Сейфуллиннің,
Б.Майлиннің, М.Жолдыбаевтың, С.Мұқановтың бағдарламаларымен салыстырып
байқағанда, ұлы жазушы құрастырған бағдарламаның өзінде ерекшеліктері
бірден байқалады. Мұхтарлық қолтаңба бірден көзге шалынады.
Мұхтар Әуезов жазған бағдарлама Қазақ шаруа мектебіне арналған
бағдарлама мен түсінік хатын102-114 беттерінде жарияланған. Бағдарламаның
бас жағында Мұхтар Әуезовтен басқа сол тұста қазақ әдебиетінің
мәселелерімен шұғылданып жүрген екі адамның есімдері аталған. Олар Майлыұлы
және Ә.Марғұланұлы. Бірақ, ол кісілердің аттары аталғанмен, біз бұл
бағдарламаны жазған Мұхтар Әуезов дегіміз келеді. Оған біздің екі түрлі
дәлеліміз бар. Бірінші дәлеліміз бағдарлама авторының жазу стилі, сөз
саптау машығы. Мұхтар Әуезовтің 1920-1930 жылдары жазған мақалалары мен
публицистикалық мақалаларының тілі аталған бағдарламаның тілімен үндесіп
жатады. Стиль, сөйлем құрылыстарында да пәлендей айырмашылық жоқ. Екінші
келтіретін дәлеліміз мынау: 1927 жылы зергер қаламгердің Қызылорда
қаласында Әдебиет тарихы деген оқулығы басылып шыққаны белгілі.
Бағдарламаның құрылысы, әсіресе, әдеби теориялық байламдар, сол оқулықта
айтылған тұжырым қағидаларды қайталайды. Әсіресе, Әдебиет тарихы
оқулығындағы материалдарды тақырыптық тұрғыдан жіктеу мен бағдарламадағы
жеке бөлімдерге бөлуде қатты ұқсастықтар бар. Мысалы, Әдебиет тарихы
оқулығында Ел поэмалары, Батырлық жырлар деп бөлу бағдарламаның
мазмұнында да кездеседі. Осындай сөз саптау, стиль ерекшеліктеріне, басқа
да ұқсастықтарға қарап, оқу бағдарламаларының негізін салған, текстін
редакциялаған Мұхтар Әуезов деудің толық қисыны бар.
Аталған бағдарламаның құрылысына келсек, ол мынадай бөлімдерден тұрады:
1.Жалпы сөз. 2.Үш жылдық оқуға арналған тақырыптық жоспарлар. 3.Оқуға
жаттығу. 4.Сөйлеуге жаттығу. 5.Жазу тіліне жаттығу. 6.Әдебиет жөніндегі
істердің қоғамға пайдалы іспен байланыстыру. 7.Әдебиет шығармаларын түр
жағынан зерттеу. 8.Барлық оқу жылдарында ақындық түрін (поэтическая форма)
байқау ретіндегі бағдарлама. Бағдарламаның барлық беттері бір-бірімен тығыз
байланысып, жалғасып жатыр.
Н.К.Крупскаяның Когда мы составляем программы для школ т.е. делаем
отбор материала и располагаем его в известном порядке, мы должны
руководствоваться диалектическим методом деп атап көрсеткеніндей, барлық
оқу материалдары даму түрінде яғни оңайдан қиынға беттеу, белгісізден
белгіліге қарай өрлеу түрінде қамтылған.
Бағдарлама авторы кіріспе сөзінде әдебиет туралы ғылымның мәнін, адам
тәрбиелеудегі ролін, қоғамдық ғылымдар жүйесіндегі орнын айта келіп, оны
оқытудың міндеттеріне тоқталады. Әдебиет пәнін оқытудың әдіс амалдары мен
жолдарын сөз қылады. Әдебиет пәнін оқыту процесінде, әсіресе, мұғалім
ұстанар негізгі әдіс тәлімдік әдіс болып табылатындығын баса айтады.
Жазушының немесе ақынның шығармашылығын оқытқанда, дейді бағдарлама авторы,-
оны әдебиет тарихының жалаң соқпағына салып алып, өзге дүниеден жырып
әкетіп әдеттенбеу керек, қайта қоғам өмірімен тығыз байланыста, бірлікте,
сонымен сабақтастыра отырып, зерттеу, түсіндіру қажеттілігі айқын, анық
тілмен баяндалған. Әдебиет сабағының материалдарын арнайы ілімге
негізделмеген әдістемелік әдіс арқылы түсіндіру қазіргі жастардың саны
санасына, заманына әрі заманы, әрі саны сапасы қайшы болған әдебиет
шығармалары ұғылмай қалуы мүмкін.
Мұхтар Әуезов оқытушы бұл әдістің негізінде оқытқанда екі түрлі
қателіктен сақ болған жөн дейді. Бірінші қателік, автордың айтуынша, ол
әдебиет шығармаларын қоғамдық дамудан бөліп алып, өзінше, белгілі бір
әдіске негізделмеген схоластикалық түсіндіру, яғни әдеби шығарманың таптық
сипатын көрсетпеу.
Екінші қателікке автор мынаны жатқызады: мұғалім әрқашан тәлім-
тәрбиелік көзқарасқа негізделмеген теориялық тұжырым жасаудан да аулақ
болуы керек. Тәлім-тәрбиелік теорияларға тұжырымдар тез ұмытылып қалады.
Сондықтан да әдебиет пәнінің оқытушысы ондай теориялық, берік негізі жоқ
қорытындылардан бойын қашық ұстағаны жөн.
Әдебиет пәнінің материалдарын түсіндіруде басшылыққа алынатын тәлім-
тәрбиелік әдіс тек ғана сабақ процесінде қолданылып қоймауы тиіс, ол үйге
тапсырма берілгенде де пайдаланылуы қажет деп үйретеді, ұлы жазушы. Және
балаға тақырып бергенде,- деп жазады ол,- Кедей мен байдың тартысы деп
бермей пәлендей жазушы бай мен кедейдің тартысын қалайша көрсеткен деп
беру керек. Өйткені, жалғыз ғана әдебиет туындысына қарап, кедей мен бай
тартысының тарихын, толық пішінін түсіндіру мүмкін емес. Бұл орайда, автор
әдебиет сабағын басқа да пәндермен, әсіресе, бірінші кезекте қоғамдық
ғылымдарымен байланыстыра өткенді дұрыс деп табады. Әдебиеттің қоғамдық
ғылымдарымен байланысын олардың соңғы жетістіктерін әдебиет сабағында
пайдалану қазіргі мектеп оқулықтары мен бағдарламаларына қойылатын басты
талап ретінде қаралады. Дәлірек айтқанда, әдебиет пәнінің материалдарын
қоғамдық ғылымдардың қорытылған, сыннан өткен теориялық қорытындыларымен
байланыстырып оқыту - жастарға идеялық – адамгершілік, таптық жағынан
шындауға, енжарлыққа, тоғышарлыққа қарсы табанды күрес жүргізуде баулымақ,
әлеуметтік белсенділігін арттырмақ. Әдебиетті оқыту бағдарламасының авторы
аталған пәнді қоғамдық ғылымдарымен байланысты өту керектігін сөз еткенде,
мәселенің осы жағын терең аңғарған.
Бағдарлама авторы әдебиет пәнін оқытудың мынадай екі түрлі тәсілін
ұсынады. Автор бағдарлама бұл тәсілдерге мынадай деп анықтама бермегенімен
оның ұсынған әдіс-тәсілдері қазіргі педагогика ғалымында жалғастық табады
және оңайдан бірте-бірте қиынға көшіп, сатылап оқыту деп айтатын
принциптерге мазмұн жағынан сай келеді.
1.Жалғастық принципі. Бұл тәсілмен оқытқанда, автордың баяндауы бойынша
әдебиет дәуірлері қоғам тану ретінде оқытылатын дәуірлерге сай келуі керек.
Мұның мәнісі, әдебиет пәні кезкелген жерден емес, белгілі жүйе бойынша
оқытылуы тиіс. Ең әуелі оқушылар әдебиеттің шығу төркінін, тарихи даму
жолдарын, ғылым ретінде қалыптасуын, жалпы қоғамдық мәнін біліп алғаны
мақұл. Сондықтан да автор қазақ әдебиетін осы әдіспен оқытуды қуаттап,
бірінші оқу жылының алғашқы жартысында көне әдебиет үлгілерін оқуды
ұсынады. Бағдарламада автор оны бұрынғы ауыл деп атап, оның себебін
былайша түсіндіруге тырысқан: Сондықтан біз бірінші жылдың екінші жартысы
бұрынғы ауыл деген тақырыпқа арналсын деп отырмыз. Оның алдында бүгінгі
ауылды тексеру, баланы әдебиет сарабына жетектеп кірсіз, баулу үшін қажет,
өйткені, бүгінгі күн балаға (кімге де болса) ең қызықты, ең ұғынуы әсерлі
де күн. Бұрынғы ауыл материалынан соң, бұл XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ
әдебиетінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz