Қазақ мақал-мәтелдерінің тәрбиелік мәні
Жоспар
Кіріспе
І тарау. Мақал-мәтел туралы түсінік.
І.І Мақал-мәтелдің зерттелуі, түрлері.
І.ІІ Мақал-мәтелдің тәрбиелік мәні.
І.ІІ. Мақал-мәтел халық даналығы.
ІІ тарау. Оқу тәрбие үрдісіндегі мақал-мәтелдің маңызы.
ІІ.1 Мақал-мәтелдің тақырыбы.
ІІ. 2 Мақал мәтелдерді тәрбиеде қолдану жолдары.
ІІ. 3. Мақал – мәтелді оқыту үрдісінде пайдалану.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі. Дүниеге келерінде де, келген соң да әке-шешесін
бірден-ақ боямасыз татулыққа, сыйластыққа, ынтымаққа жар салмай-ақ
шақыратың ата-ана көңілін жақындастыра түсетін-біл. Перзенсіз үйдің бар
жұбанышы бүгінгісі ғана, оның өзі де өткінші екенің ертеңгі қуанышы
екендігін халықымыз білген, сондықтанда бесіксіз үйде береке жоқ деп,
көргендікпен ой түйіндеген.
Халық осындай басқа да көптеген қағидаларды ертеректен-ақ топшылаған.
Баланы туады екенсің, мінезді тумайды екенсің. Жалпы, халық
педагогикасында бала тәрбиесіне өте үлкен жауапкершілікпен қараған.
Ата көрген оқ жанар, ана көрген тон пішер,-деп, ата-аналарға алдымен
өзің үлгілі бол, озық бол, балаңды бетімен жіберме, бесіктен белі шықпаған.
Бөбек кезінен жақсылыққа үйрет, жамандықтан жирент деген тағылымы мол
қасиеттерді бойына құя білу десем артық айтпаймын.
Мақал-мәтелдерден халықтың ой-санасы, дүниеге көзқарасы, ақыл-өнегесі
мол көрініс мұн тереңдігімен, түр жағынан ықшамдылығымен ерекшеленеді. Онда
өмірдің сан салалы құбылыстарына баға беріліп, ой түйінделіп, халықтың
ғасырлар бойғы тәжірибесі негізінде пікір айтылады. Халық терең ойды аядай
қалыпқа сыйғызып, шебер беруге тырысады. Сөйтіп, Тоқсан ауыз сөздің
тобықтай түйінін жинақтап, қорытып береді.
Мақал-мәтелдің өн бойында поэзияға тән жинақылық, үнділік,
саздылық, ұйқас, ырғақтылық байқалады. Ондабасы артық бір сөз болмайды.
Барлығы өз орнында, екшелеген, сұрыпталған, жұндаса біріккен, ішкі
мазмұнына сыртқы формасы сай үндестік тапқан болып келеді. Ер дәулеті –
еңбек деген мақалды талдап көрейік. Мұнда негізгі ой-еңбектің құдіретін,
бүкіл игіліктің көзі екенін білдіру. Ой қазығы еңбек болған соң, мақалада
е дыбысы ерекше естіліп тұр. Мақалға саздылық, үнділік беріп тұрған да
сол. Дәулет сөзінің мақал бітіміне кіруі де соған байланысты. Оның орнына
ырыс, байлық, молшылық, т.б. сөздерді ала алмайсың. Онда мақал поэтикалық
қасиетінен айрылысады.
Түсі игіден түңілме деген мақалда жақсы жамандыққа бармайды, ол
жақсылыққа әзір деген ойды т,і дыбысыарқылы өрнектеген. Екіншіден, сол
ойды әрі кейіптеу арқылы жақсы білдірген. Мақал-мәтелдерде көп қолданылатын
көркем өрнек-синтаксистік параллелизм.
Мысалы, Терін төксе жеріне, жер тілеуін береді, елін сүйген еріне, ел
тілеуін береді,
Жолдасын таппаған ер азады, қордасын таппаған жер азады,
Су кірді тазартса, оқу миды тазартады,
Сүңгінің жарасы бітер, тілдің жарасы бітпес. Жолдас қадірін
білдіру үшін, сол ойын оқушысына жеткізу үшін ер мен жерді қосарлап алып,
кесте жасайды. Ал Сүңгінің жарасы бітер, тіл жарасы бітпес деген
өрнектерде еттен өтіп, сүйекке жетер тіл тәңірісін ғаламат өрнектеген.
Мақал-мәтелдерде бейнелі көркем сөз айшықтарының нелер асылы
кездеседі. Оларда теңеу арқылы да көркем өрнек жасалынады.
Мысалы, Түсіне қарасақ күндей, ішіне қарасақ түндей . Жүзі күндей
күлімдеп, іші мерез, сұм адамдарды түндей деген теңеу арқылы қапсыз
танытқан. Мақалдағы көркемдік тәсілдердің бірі- әсерлеу.
Мысалы, Тарыдан тау, тамшыдан көл. Мақал-мәтелдерден көркем сөз
айшықтарының бәрін кездестіреміз.
Еңбек – ырыстың бұлағы, еңбек – бақыттың шырағы
Кітап – білім бұлағы, білім өмір шырағы сияқты метафора,
Өрлеген балық ауға жолығады, өр көкірек жігіт дауға жолығады.
От ауызды, орақ тісті сияқты эпитет,
“Кітап – көзі жұмыққа арзан, көзі ашыққа – маржан” сияқты метонимия
мақал –мәтелдерде мол ұшырасады. Жалпы, мақал-мәтелдер бейнелі өрнекке
толы.
Тәрбиелі қыз, арлы жігіт ел қорғайтын азамат, халық қамын қамдайтын ел
ағасы, ұлыстың анасы болуға лайық кемеңгер бейбітте қандай болу керек,
елдің қадірі, жердің қадірі, ата-анамен ағайынның қадірінде, осының барлығы
мақалдар мен мәтелдерде қапасыз өрнек салған. Өйткені атамекеннің оның иесі
халықтың елдік болмысы, елдікке жеткізетін қоғам мүшелерінің кісілік
келбеті мен әділдігі, әдептілігімен өнерлігі, еңбекқорлығымен кәсіби
шеберлігі ғана емес күлі адам баласымен үлгілі қарым-қатынасы, керек
десеңіз дипломатиялық байланыстарының жан-жақын осынау халық данамыздың
қастерлі мұрасынан табуға болады.
Әрине, мақал-мәтел атаулының бәрінің стилі бірдей емес. Бірақ ел үшін
қызметінің әрқилы түсінуге болатын астарлы ойға қаныққан халықтық қазынадан
елін емес, ізгі мақсатқа жолықтырар мағына ізделеді.
Мәселен Ит тойған жеріне, ер туған жеріне, сияқты мақалдардың қай
қайсысы да туған жер туған елді қастерлеуге үйренді. Бірақ айтылу
интанациясы әр түрлі. Алғашқы мақал тыңдармандарына қатал талап қойғандай
әсер қалдырады. Өйткені ол төрт жағы төрт құбыла болып, шадыман тірлік
кешіп отырған ел көсемінің емес, қайткенде елдің іргесін бүтіндеймін деп,
жарғақ құлағы жастыққа тимей жүрген азаматтың көкірегінен шығып тұрған
лебі. Демек бұл мақал-мәтелдер халық даналығының көргендігінің айнасы тіл
байлығының алтын қазынасы. Олардың көбі өнер шындығының қорытындысы.
Халықтың кейінгі ұрпаққа қалдырған өсиеті, өмір сүру әрекетінің
ережесі секілді қымбат мұра.
Сөздің көркі-мақал деп тегін айтылмаған. Мақал-мәтелді айтылатын
оймен сиыстырып орында қолдансақ, сөзіміз ағындай өткір, көңілге қонымды
көркем әрі бейнелі болады. Мақал-мәтелдер аз сөзбен терең мағынаны
беретіндіктен өте ұтымды болады. Сөйлеген адамның шешендігін, ой ұшқырлығы,
тапқырлығы байқатады. Мақал мен мәтелдер халық санасында талай жылдар мен
ғасырлар бойында қалыптасып, тұрақтылып қалған да, сөйлеген дайын тілдік
құбылыс ретінде қолданылады. Бұл жағынан келгенде, яғни құрамындағы
сөздердің тұрақты болуы, дайын тілдік құбылыс ретінде қолдануы және ойға
әсерлді де әсем көрікті де көркем мән үстеуі жағынан, мақал мәтелдер
тұрақты тіркестерге жақын болып келеді.
Сөйлеген құрылысы мазмұны жағынан мақал-мәтелдердің өз тілінде
ерекшелігі байқалып тұрады.
Мақалдарда ой түйінді пікір, өсиет, ереже тәрізді көбіне астарлы
мәнде тұжырымдап айтылады. Мысалы; Ер жігіттің екі сөйлегені-өлгені.
Еменнің иілгені – сынғаны.
Тақырыбы: Қазақ мақал-мәтелдерінің тәрбиелік мәні.
Зерттеу мақсаты:
Қазақ мақал-мәтелдерінің тәрбиелік мәнін көрсету.
. Зерттеу объектісі:
Қазақ мақал-мәтелдері.
Зерттеу пәні:
Мақал-мәтелдердің оқу-тәрбие үрдісінде қолдану жолдары.
Зерттеу міндеті:
1. Мақал-мәтелдердің көркемдік ерекшеліктері туралы ғылыми теориялық
әдебиеттермен танысу, саралау.
2. Мақал-мәтелдердің оқыту үрдісінде пайдалануында алатын орны.
3. Мақал-мәтелдерді тәрбие жұмысында қолдану
Ғылыми болжам:
Егер оқу және оқудан тыс мерзімде өткізілетін іс-шаралардың өзара
байланыстылығы болсав, оқу және тәрбие саласында мақал-мәтелдерді тиімді
қолдана білсе, мақал-мәтелдердің тәрбиелік мәні артады.
Зерттеу әдістері:
Педагогикалық, психологиялық, халық ауыз әдебиеттерге тақырып бойынша
теориялық талдау жасау. Оқушылардың ата-аналары арасында сауалнама, сайыс
сабақтар, жарыс түрінде өткізу.
Эксперимент базасы:
Щучинск қаласындағы № 9 орта мектеп.
І тарау. Мақал-мәтел туралы түсінік.
І.1. Қазақ мақал-мәтелдерінің зерттелуі, түрлері.
Қазақ мақал-мәтелдерін алғаш рет шәкірттердің оқу құрамына енгізіп,
жас жеткіншектердің бұрын құлағымен естіп жүрген мағыналы сөздерін қасиетті
кітаптардың әңгімесіндей санасына сіңірген алғашқы қадам жасаған кісі-1879
жылы жарық көрген тұңғыш Қазақ хрестоматиясының авторы Ы.Алтынсарин.
Кейін бұл талпыныс 1899 жылғы В.В. Катаринскийдің Қырғыз хрестоматиясы
(1833 ж. Ташкент), Фон Герннің Қырғыз мақалдары (Семей 1898) секілді жеке
кітаптары мен А.Е. Алекторов, Н.Н. Пантусов, т.б. ғалымдардың Астраханов,
шыққан әр түрлі журналдар арқылы жалғасын тапты.
ХХ ғасырдың басында қазақ зиялылары халық мақалдарын жинап,
жариялауға ерекше ықылас танытты. 1914 жылы Мейрам Ысқақбаласы, 1928 жылы
Ахмет Баржақсыбаласы, 1935 жылы Өтебай Тұрманжанов қазақ мақал-мәтелдерін
жеке кітап етіп жариялады. Отызыншы жылдардың екінші жартысыңда саяси қуғын-
сүргін кезінің лаңынан творчествалық қызметтен біраз уақыт бойы қол үзіп
қалған белгілі ақын Өтебай Тұрманжанов еркіндікке шыққаннан кейін аталмыш
еңбекті 1957 жылы толықтырып, бастыртты. Ал, 1959, 1992 жылдары осы жинақ
аздаған өзгерістермен қайта жарияланды.
1940-1950 жылдар аралығында, әсіресе Ұлы Отан соғысы кезінде халық
мақал-мәтелдері мерзімді баспасөз бетінде жиі жарық көрді. 1950 жылы Кеңес
Одағының батыры, филология ғылымының кандидаты, академик Мәлік Ғабдуллин
мен жазушы Сапарғали Бегалиннің редакциялық басқаруымен әдебиет зерттеушісі
Ғалым Ақмұқанова құрастырған жинақ сол жылдардағы осы саладағы іргелі
ізденңстердің жемісі болып табылады.
ХХ ғасырдың 40-90 жылдары аралығында халықтың мақалдары мен мәтелдері
жеке жинақ болып жарық көрді, бұл тақырып ауыз әдебиетінің елеулі жанры
ретінде ұдайы зерттеу нысанасына айналды. Осы ретте белгілі ғалымдар
Белгілі Шалабаевтың, М. Ғабдуллинннің Зәки Ахметов пен Ғалым Ақмұқанованың
еңбектерін ерекше атаған жөн. Сондай-ақ, біраз жылдар бойы қазақтың мақал-
мәтелдерін жинастыра, жариялай түсіп, мүмкіндігіне қарай дүние жүзінің
ондаған халқының мақал-мәтелдерін қазақша сөйлеткен, белгілі ақын Мұзафар
Әлімбаевтың ерен еңбегін де атап өту ләзім. Мақал-мәтелдерді
зерттеушілердің қайсысы де мүмкіндігіне қарай осы жанрдың ертеден келе
жатқан халық шығармаларының ескі түрі (Ә. Марғұлан) екендігін, оның
жиналу, зерттелу жайларынан хабардар ете келіп, басқа халықтардың, соның
ішінде, әсіресе, орыс әдебиетінде А.С. Пушкиннен бастап А.М. Горькийге
дейінгі классиктерінің шығармаларында өткір сөз, мақал-мәтелдер молынан
пайдаланылғанын, ал В.И. Даль секілді орыс мәдениетінің тарихында елеулі
орны бар азаматтың орыстың орыстың мақал-мәтелдерін жеке кітап етіп
бастырып, оның Мәтелді-гүл, мақалды-дән деп қабылдаған, содан бергі
дәуірде М.А. Рыбинкова т.б. оқымыстылардың Мақал аяқталған пікір, біткен
ойды білдірсе, мәтел-бұл қалыптасқан сөйлем, пікірдің элементі деген
секілді қорытындыға тоқталғандықтарын баса көрсетеді. Сондай-ақ
С.Сейфуллин, М.Әуезов сынды классик қаламгерлеріміздің атағына жанр туралы
тіптен ерте кездің өзінде елеулі пікірлер айтқандарына айрықша тоқталады.
Мысалы; Бейбіт Дауылбаев деген азамат 1892, 1894, 1894 жылғы Дала уалаяты
газеті басылымының бірінші санында М.Есмухамедов сол газеттің 1894 ж.
бірнеше санында қазақтың көптеген мақалдары мен мәтелдерін жариялатты.
Ы.Алтынсариннің жинақылық сараңдыққа жатпайды, Ауырғаннан аяған күштірек
секілді сөздері мен Абай Құнанбаевтың
Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей,
Жақсы болсаң жарықты кім көрмейді, жол қуған қазынаға жолығар, дау
қуған пәлеге жолығар сияқты ойлы тіркестерін бұл күнде халық елге таныс
мақал-мәтелдер ретінде қабылдайды.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
1998 жылды Халық бірлігі мен тарих жылы деп жарияланған жарлығына орай,
республиканың барлық облыстарына, сондай-ақ, Қазақстанмен шектелетін,
қандастарымыз тұратын елді мекендерге халқымыздың рухани келбетін танытатын
қадірлі қазыналарымызды жинақтайтын ғалыми экспедициялар жіберілді. Сол
сапарлардың нәтижесінде біраз жыр, ән мен күй, дағдылы билеріміз бен
шешендеріміздің батуалы сөздері, халық мақалдары мен мәтелдері хатқа
түсіріліп, таспаға жазылып алынды. Оқырман назарына ұсынылып отырған бұл
жинақты белгілі мөлшерде сол тарихи зердені жаңғырту жылының бүгінгі
жалғасқан игі нәтижесінің көрінісі ретінде қабылдауға болады.
Халықтың мақалдары мен мәтелдері ел болып, ат салысып өмірге
әкелетін, хаалықпен ғасырлар бойы бірге жасасып келе жатқан мұра
болғандықтан оның бүгінгі хатқа түсіріліп отырған мәтіндерінен бұрынғы
кітап болып шыққан. Басылымдардағы сөздерге мүлдем ұқсамайтын тіркестерді
іздеудің жөні жоқ.
Республикамыздың тәуелсіздік алып, тіліміздің мемлекеттік мәртебеге
ие болуына байланысты сөз мәйегін теруге құлшыныс арта түсуде. Ойды ұштап,
қиялды қанаттандыратын мақал-мәтелдер де қайтадан рухани сергімізге айнала
бастады. Жалпы білім беретін мектептермен бірге арнаулы орта және жоғары
оқу орындарында да ұлттық болмысымызды айқындайтын ауыз әдебиеті үлгілерін,
оның ішінде мақал-мәтелдерді оқытуға айрықша назар аударылып отыр.
Өйткені мақал-мәтелдер секілді мәйекті ойдың қазанында беретін асыл
дәні, керекті уақытынды алып кете беретін кен емес. Халықтың бүгінгі
пайдаланып келген сөздер. Ал бұдан бұрынғы кітаптарға енбей жүрген мақалдар
мен мәтелдер сөз жоқ, осыған дейінгілердің құлағыны малынбаған, не жаңа
туындылар немесе ежелден бар болса да әрқилы себептермен хатқа түсірудің
оңай келмеген, бірақ құлақ қоюға міндеттейтін ата мұраның жұрнағы.
Сондықтан оқырман қолына тигелі отырған осы жинақты құрастыру
барысында тек аталған экспедициялар арқылы жиналған материалдар ғана емес,
осы күнге дейін жарық көрген барлық кітаптарға, академияның ғылыми сирек
қолжазбалар мен М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының қолжазба
және текстология ғылыми орталығында сақталған қолжазбаларға мақал-мәтелдер
барынша сараланды. Кітаптың соңында материалдар берген адамдардың аты-жөні
көрсетілді. Сәті түссе, жинақ халқымыздың рухани пәндесіне жарар деген
айрықша үміттеміз. Ал, егер жаманнан туған біреу ойламаған жерден жүйрік
шығып, елдің азамат болса, оған оның ата-тегін қамсынатыңдар қасына еріп,
ақылын алуға бармайды. Сондықтан әркім өзімнің теңімен болуы керек,
өйткені, Бала сабынан озбайды дейді.
Бұл мақалдар, бір жағынан, тектіліп үшін күреске, текті жерден қыз
алып, тектілермен жолдас болуы, сөйтіп тұқымды да, тәрбиені де ілгері
бастыруға қызмет, екінші жағынан, азаматтың мінезін тәрбиелеуге қызмет
етеді. Текті жерден шыққандығын рас болса, өз ортаңа жолбасшы, ақыны болып
қызмет ет, әйтпесе;
Зорсынғанға Алла бар, сомсынғанға балға бар дегендей, еліннің
қадірін білмесең, сол қауым сені ілезде ақ.
Аузы жаман ел былғайды, аяғы жаман көл былғайды деген атқа қалдыра
алады, сондықтан сол ортаның қалай болғанда да мүддесін ойлап, үдесінен
шыға біл дегенге меңзейді.
Қысқана ғана тұжырымдалғанымен мақал-мәтел аталатын жанрдың тақырып
аясы, философиялық құлашы кең. Сондықтан да әр халықтың кемеңгер ойшылдары
өз ұлтының, қала берді өзге жұрттың мақал-мәтелдерін жинауға, оны жазған
шығармаларында, сөйлеген сөздерінде кеңінен пайдалануға ерекше ден қойған.
Қазақ мақал-мәтелдерін алғаш рет шәкірттедің оқу құралына енгізіп,
жас жеткіншектердің бұрын құлағымен естіп жүрген мағыналы сөздерін қасиетті
кітаптардың әңгімесіндей санасына сіңірген алғашқы қадам кісі-1879 жылы
жарық көрген тұңғыш Қазақ хрестоматиясының авторы Ыбырай Алтынсарин.
Кейін бұл талпыныс 1899 жылғы В.В. Катаринскийдің Қырық мақалдарының
жинағы, А.Е. Алекторов, В.Васильев т.б. ғалымдардың Астраханов, Торғай,
Ташкент секілді қалалардан шықан әр түрлі журналдар арқылы жалғасын тапты.
Бұл тараудан қазақ оқырмандары да сырт қалған жоқ. бірнеше санында
қазақтың көптеген мақалдары мен мәтелдерін жариялапты. Бұлардың барлығы ХХ
ғасырға дейінгі осы тарапта істелген шаруалар болатын. Қауымның мақалдары
мен мәтелдерінің тек ауызша шығарылған көркем шығарманың нұсқасы ғана емес,
ол сол елдің ұлттық болжысына куәлік ететіндігін де дәлелдейді.
Әрине мақалдар мен мәтелдерді кез келген адам шығаруға құқылы. Бірақ
ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, уақыт арқалатқан жүкті мойынан көтеріп сөйтіп
қалын елдің мұқтажын өтейтін мақал-мәтелдер ой иесі ділдар шешен, мінезді
ақындардың арасымен жасалған. Өмірдің біраз елеулі жайларынан қорытынды
шығарған ақын-жыраулардың біраз шығармада, иә болмаса пәлен деген би, деген
шешен осындай – осындай оқиғаның тұсында былай деген екен.
Мақалдар мен мәтелдер негізінен халықтық мұра, ауыз әдебиетінің
туындысы ретінде ел санасынан орын алатындықтан көбінесе айтушылар оның
авторының кім екендігін тек өткір сөздер болмаса көбінің авторы ұмытылады.
Ұмыттырмас үшін сөз иесі үлкен даңқ пен беделдің иесі болудың үстіне оның
баспа бетінде жарыққа шығуы ләзім.
Мысалы; Халқымыздың даңқты перзенді Бауыржан Момышұлының Отан соғысы
кезінде айтқан отты сөздері, белгілі халық ақыны Қайып Айнабековтің
мақалдары соған дәлел.
Мақалдар мен мәтелдердің бір-біріне өте ұқсас әртүрлі нұсқада,
бірнеше вариантты болып келетін жағдайлары да жиі кездеседі. Оның басты
себебі табиғатында ақындық қатыс жай, ұқсас оқиғаға байланысты мақал-мәтел
сөздерін басқаша формада береді. Ал, ол кейде сәтті, кейде сәтсіз шығуының
талғамына жауап берерліктей шамада болса, оны пайдаланудан бас тартпайды.
Бірақ сол сөздердің қай-қайсысы да халықтың санасына хас зергердің қолынан
шыққандай сыңғырлаған сұлу, өткір ойлы терең мағыналы мақал-мәтелдер ғана
тез орнығады. Сондықтан ел ауыздан-ауызға тарап айтылу барысында мақал-
мәтелдердің жүздеген түрін емес, түлеген түрін қабылдайды. Қазақтың мақал-
мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым-Шоқан Уәлиханов пен И.Н.
Березин архивтерінде ХІХ ғасырдың елуінші жылдарында ел аузынан жазып
алынған екі жүзден аса мақал-мәтел сақталған. Солардың ішінде күні бүгінге
дейін құнын жоймаған ”Ақыл-дария, көңіл-бұлбұл”,
Тоты құс бойын көріп зорланады, аяғын көріп қорланады деген секілді
ондаған мақал-мәтелдер бер. Сол уақыттан бері қазақ мақал-мәтелдері әрі
түрлі ведомостволарда, жинақтарда, хрестоматияларда жарияланып келеді.
Қазақ фольклорының басқа түрлерімен (кейде өз алдына) оны жинап
жариялаушылар: Ш.Ибрагимов, М.Терентьев, Ы.Алтынсарин, Я.Лютш, Ф.
Плотников, Н.И.Гродеков, А.А. Васильев, П.А. Мелиоранский, А.А. Диваев, Н.
Ф. Катанов, Н.Н. Тантусов, В.В. Катаринский т.б.
Қазақ ауыз әдебиетінің нұсқауларын, соның ішінде мақал-мәтелдерін
жариялауда Орынборда 1879 жылы шыққан, 1906 жылы толықтырылып қайта
басылған Ы.Алтынсарин Хрестоматияда қазақ мақал-мәтелдерінің ең таңдаулы
нұсқаулары жарияланған және он шақты тақырыпқа бөлініп жүйеленген;
... әлі азбаған және пайдалы нәрсенің бәрін қабылдауға қабілетті
туған еліңе шама келгенше пайдалы үлес қосу-біздің әрқайсымыздың борышымыз
деп өзі айтқандай ұлы ұстаз оқу-ағарту ісіне ғана емес, сонымен қатар
халықтың әлі қол тимеген тың, бай әдеби мұрасын іріктеп-сұрыптап жариялауға
да үлкен үлес қосқан. Соңғы жылдары дидактикалық шағын жанрларға әдебиет
қауымы назар аудара бастады. Әдеби қорымызды байытатын бірнеше аударма
жинақтар мен зерттеулер жарық көрді. Солардың ішінде М.Әлімбаевтың Өрнекті
сөз-ортақ қазына атты зерттеуі аударма мәселесіне арналған. Еңбекте қазақ
мақал-мәтелдерінің шығу тарихы, өмір танытқыштық мәні, қолданылуы және
автор бағалы пікірлер айтқан, мақал-мәтелдерді орыс тілінен қазақ тіліне
аударудағы өз тәжірибелерін ұсынған. Еңбек очерк, мақал стилінде жазылған.
Поэтикалық аудармаға бой ұру, аллитерация-ассонанс қуу, жанынан төлеу сөз
қосуға әуестену сияқты кейбір даулы пікірлеріне қарамастан очерк қазақ
мақал-мәтелдерін зерттеуге қосылған елеулі үлес болып табылады.
Мақал –мәтел – халықтың сан ғасырлық көрген-білгенінен, бастап кешкен
уақиғаларынан қорытқан ақыл-ойының жиынтығы, анықтамасы; табиғатта, өмірде
үнемі қайталап тұрған уақиғалармен, құбылыстармен байланысты туған тоқсан
ауыз сөздің тобықтай түйіні.
Әр халықтың мақалы мен мәтелі-сол халықтың өзі жасап алған логикалық
формасы, ережесі. Ол кез келген уақиғаның, мәселенің тұсында еске түседі,
тілге тиек ететін қиын нәрсені жеп-жеңіл, оп-оңай, бір-ақ ауыз сөзбен
түсіндіреді, ұғындырады. Туған елдің қадір-қасиеті туралы балаға ұзақ
әңгімелемей-ақ,
Ел іші-алтын бесік,
Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол –деп екі-үш ауыз
сөзбен-ақ Отан қадірін ұғындыруға болады.
Мақал мен мәтел-егіз жанр, туыс жанр. Дегенмен мағынасына,
құрылысына, атқаратын қызметіне қарағанда өзіндік айырмашылықтары бар.
Мақал аяқталмаған бір тиянақты ойды білдіреді, өз алдына тұрып та дербес
мағына береді. Мысалы; Толмасқа құйма, тоймасқа берме.
Мәтел жеке тұрып тиянақты ойды бере алмайды, тек белгілі бір ойды,
пікірді ажарлау, айқындау үшін қолданылады, эпитет, теңдеу қызметтерін
атқарады.
Мысалы; Ат қойып, айдар тағып,
Көргеннен көзі ақы алған деген мәтелдер тиянақты ойды білдіріп
тұрған жоқ.
Мақал мен мәтелдің осындай даралық ерекшеліктерін түсіндіре келіп
белгілі этнограф, жазушы В.И. Даль Мәтел халық сөзімен айтқанда – гүл, ал
мақал-дән-дейді. Осы пікірді дамытып фольклорист М.А. Рыбникова Мәтел-бұл
сөз оралымы, қалыптасқан сөйлем, пікірдің элементі. Мақал-аяқталмаған
пікір, біткен ой-деп түйеді.
Сөйтіп, мақал мен мәтел-қазақ ауыз әдебиетінің бір саласы, халықың
тұрмысын, кәсібін, салтын дүниеге көзқарасын бейнелейтін шағын поэтикалық
жанр дейміз.
Ауыз әдебиетінде мақал-мәтелдің араласпайтын жері жоқ. Ертегі, аңыз
әңгіме, дастан-жыр, халық өлеңдерінде, тіпті жұмбақтар мен тақырыптарда да
сөзді әрлеу ойды өткірлеу үшін мақал-мәтелдер дәлел, айшық ретінде
қолданылады.
Халық тұрмысының айнасы мақал-мәтелдерде қоғамдық топтардың,
таптардың арасындағы қарым-қатынастар, қайшылықтар, тартыстар бейнеленеді.
Профессор М.Ғабдуллиннің монографиясында осының барлығы да талданған,
қорытылған. Автор өзінің педагогикалық ой-пікірлеріне лайық парасаттылықты,
мәдениеттілікті, саналылықты уағыздайтын, өнер-білімге, ерлік-еңбекке,
бірлік-ынтымаққа шақыратын мақал-мәтелдердің мағынасын ашып насихаттауға
ерекше көңіл бөлген, мақал-мәтелдердің әдеби-эстетикалық мәнін айқындай
түскен.
Бұл еңбекте де қазақ мақал-мәтелдерінің даму тарихы, жасалу жолдары,
поэтикалық құрылысы қаралмаған, қамтылмаған.
С.Нұрышевтің Қазақтың халық мақалдарының даму тарихынан деген атпен
1959 жылы Көркем әдебиет баспасынан шыққан кітапшасында да бұл мәселе
лайықты шешімін таппайды, жанр сыры ашылмайды. Автор кітапшасында қазақ
мақал-мәтелдерінің көнелігі, көптігі, халықтың тұрмысымен байланыстылығы
туралы белгілі жайттарды қайталаумен тынған.
Мақалдар мен мәтелдер-мағынасы да, тұлғасы да әлдеқашан қалыптасқан,
тез өзгере қоймайтын жанр. Фольклорлық ұраны, соның ішінде мақал-мәтелді
зерттегенде бұл ерекшелікті елемеуге болмайды.
Қазақ ауыз әдебиетін зерттеу, жариялау ісінде соңғы он – он бес жылда
елеулі жұмыстар істелді. Бұл орайда академик М.О. Әуезовтің басшылығымен
жазылып жарық көрген Қазақ әдебиеті тарихының бірінші кітабын (1960)
алдымен атауға тиіспіз. Еңбекте әрбір жанр бойынша бұрын-соңды айтылған
пікірлер, жазылған зерттеулер жинақталған, қорытылған. Соның ішінде
Мақалдар мен мәтелдердің (авторлары З.Ахметов пен Б.Ақмұқанова) мәні,
халық тұрмысымен тығыз байланыстылығы дұрыс баяндалған, бірсыпыра жаңа,
соны пікірлер айтылған.
Қазақ ауыз әдебиетіне арналған екінші кітапта Б.Ақмұқанова кеңес
дәуірінде туған жаңа мақалдар мен мәтелдерден көптеген мысалдар келтіре
отырып талдау жасаған. Алайда зерттеп отырған жанр жайында өз тарапынан
жаңа пікірлер айту орнына бұрыннан белгілі жайларды қайталаумен шектелген.
Мұнда да жанрдың шығу тегі, қалыптасу, даму трихы, әдеби—поэтикалық
өзгешеліктері ашылмайды, тектес жанрлармен байланысы, көршілес халықтардың
мақал-мәтелдерімен қарым-қатынасы айталмайды.
Қазақ мақал-мәтелдерін соңғы жылдары арнайы зерттеген ғалымдардың
бірі-Рахметолла Сәрсенбаев. Оның Қазақ мақалдары мен мәтелдерінің
лексикасилистикалық ерекшеліктері (1961) дейтін кандидаттық
диссертациясында мақал мен мәтелдердің құрылымы, лексикасы, стилистикасы
қаралып талданған; жасалу жолдары, түрі мен мазмұны, жақын жанрлармен
арақатынасы сөз болған. Автор орыс мақал-мәтелдерін қазақшаға аудару
тәсілдеріне де тоқталып, сонымен байланысты өзінің ой-пікірлерін ортаға
салған. Дегенмен тілші-ғалым мақалдардың даму тарихына, көркемдік
ерекшеліктеріне, атқаратын қызметтеріне көңіл бөлмеген. Мақалды тудырушы-
еңбекші халық. Ол қазақ данышпандығының алтын қазынасы-дейді
фольклористика ғылымының жұлдызы профессор Мәлік Ғабдуллин. Халықтың
мақалдары мен мәтелдерін жинауда, зерттеуде В. Радлов, Ш.Уалиханов, А.В.
Васильев, Ә. Дибаев, Ө. Тұрманжанов, С. Аманжолов секілді ғалымдардың
еңбегі зор.
ХХ ғасырда қазақ мақалдары Европа халықтарына мәлім бола бастаған.
Белгілі бір жүйемен берілген, өте көлемді еңбек деп 1899 жылы Орынборда
басылып шыққан В. Катаринскийдің Сборник киргизских пословиц деген
кітабын санаймыз. В. Катаринский жинағына мың жарымнан артық мақал-мәтелдер
енгізілген. Олар бірнеше тақырыптарға жіктелген.
М.Әуезов 1940 жылдардың басында жазылған Қазақ халықының эпос мен
фольклоры дейтін зерттеуінде қазақтың мақалдары мен мәтелдерінің пішіні
өлең түрінде жасалатын, мазмұны халықтың негізгі кәсібі малшылықпен
байланысты болатын екі ерекшелігіне назар аударған. Оның мазмұнына,
көркемдігіне қарап автор мынадай қорытынды жасайды: Мақал-мәтелдердің
молдығы, олардың тамаша поэтикалық формасы; шебер түрде берілген терең,
тіпті философиялық мән-мағынасы-осындай тамаша үздік шығармалар тудырған
қазақ халқының өзінің де асқан ақындық дарынының, оның сарқылмас
даналығының анық айғағы.
Қазақ кеңес фольклористикасының негізін салушылар мақал-мәтелдердің
кейбір ерекшеліктерін анықтап, оған жоғары баға бергенмен жанрлық
табиғатына, ерекшеліктеріне тоқталмайды.
Б.Шалабаев Мақал, мәтел атты очеркінде қазақ мақал-мәтелдерін
малшылық, аңшылық және егіншілік секілді негізгі үш тақырыпқа бөліп
талдайды. Мақал мен мәтелдің жанрлық ерекшеліктеріне тоқталып, әрқайсысына
өзінше анықтама береді.
Алайда мақал-мәтелдердің шығу, даму тарихына, жиналып жариялану
жағдайына зерттеуде көңіл-бөлінбеген. Жанрдың өзіне тән ерекшеліктері, өзге
жанрлармен байланысы ажыратылмаған.
М.Ғабдуллин Қазақ халықының ауыз әдебиеті дейтін жоғары оқу
орындарына арналған оқулығында мақал-мәтелдерді жұмбақтармен бірге дербес
тарау етіп қарастырады. Ғалым алдымен қазақ мақал-мәтелдерін жинап
бастырушыларды ілтипатпен атай келіп, бұл жанрдың табиғатын, әдеби-
әлеуметтік мәнін ашады. Ең алдымен, әлеуметтік жағынан алғанда, мақал-
үлкен толғау, образ арқылы берілген логикалық ой қорытындысы болып келеді,-
дейді профессор. М.Ғабдуллин-ол адам өмірінде, тұрмыс-тіршілігінде,
қоғамдық жағдайларда кездесетін құбылыстарға, тарихи уақиғаларға берілген
даналық баға, байсалды тұжырым есебінде қолданылады. М.Горькийдің Мақал
мен мәтел еңбекші халықтың тарихын, әлеуметтік, барлық өмір тәжірибелерін
үлгілі, қысқа түрде айтып береді деуі де содан.
Еңбекте халықтың малшылық, аңшылық, диқншылық, кәсіптерін көрсететін
мақал-мәтелдерден мысалдар келтіріп отырып, олардың өмір танытқыштық мәні,
қызметі тартымды баяндалған.
Фольклордың басқа түрлері сияқты мақал-мәтелдер-халық оқулығы,
өсиеті. Олар жастарды тәрбиелейді, жамандықтан сақтандырады. Ең алдымен.
Қарапайымдылыққа, қайырымдылыққа, ұйымшылыққа мегзейді, еңбекке, ерлікке
баулиды. Адалдықты, адамгершілікті мақтап, насихаттай отырып,оған қарама-
қарсы арамдық, қараулық, қтірік-өсек, жалқаулық, ұрлық, екі жүзділік
секілді жарамсыз мінез-құлықтар сыналады.
1.2.Мақал-мәтелдердің тәрбиелік мәні.
Мақал-мәтелдер көркемдік бейнелі сөз айшықтарымен әсерлі олардың
айтуға оралымдылығы, тілге үйіріле кететіндігі ойдың өткірлігі, ұшқырлығы,
тереңдігі мақал-мәтелдердің осы сапаларымен байланысты.
Мақал-мәтелдерде халық сөзі барынша үнемдеп қолданады. Тіпті кейде
сөз тастап кетіп отырады,
Мысалы; Ақыл-жастан, асыл-тастан дегенде шығады сөзі қалып қойған.
Бірақ одан мақал ойсырап тұрған жоқ. Түсіп қалған сөз өз-өзінен ойға
оралып, бөлінеді.
Мақал-мәтелдердің тура және ауыспалы мағынасы болады.
Мысалы Өнер алды-қызыл тіл, Ер қанаты-ат, Елін сүйген ер болар,
Жігітті намыс, қоянды қамыс өлтіреді деген мақалдар ешқандай тұспалдаусыз
тура мағынасында айтылып тұр. Ал екінші бір мақал-мәтелдерде ойды тура
айтпай, жұмбақтап, астарлы мағынада ишарамен білдіреді.
Мысалы; Қызым саған айтам, келінім сен тыңда, Тоқпағы күшті болса,
киіз қазық жерге кірер, Не ексең, соны орасаың, Жауырды жоба
тоқиды,т.б. мақал-мәтелдерде айтпақ ой астарлы мағынада ишарамен беріліп
отыр.
Мақал-мәтел құрылысы жағынан сырттай ұқсас болып келгенімен, оларды
мазмұнды түйіндеуінде, ойды шешуінде өзіндік ерекшелігі байқалады. Мысалы;
Ерге жаттың тізесі батса, ағайыншыл болады деген мақалда ердің ағайыншыл
болуының себебін жаттан көрген қиянатымен байланыстыра білдіріп тұр. Іс-
әрекеттің себеп-салдары сөз тіркесінен байқалып тұрады.
Мақалдарда бір-біріне қарама-қарсы ұғымдар мен нәрселерді салыстырып,
мендестіру арқылы ой-пікірді айқындау тәсілі басым болып келеді. Мысалы;
Ақымақтың ақылы түстен кейін кіреді ырысы кеткеннің иті ұры кеткен соң
үреді. Немесе; Ақымақ бастан ақыл шықпас, ақыл шықса да, мақұл шықпас-
дегенде ақымақ пен ақылды қарама-қайшы ұғымдар, осы екеуін салыстыра келіп,
ақымақтан шыққан ой-пікір де дұрыс болмас деген қорытындыны шендестіру
арқылы білдіріп отыр.
Ал мәтелдерде қорытынды ой, түйін айтылмайды, бейнелі сөз айшығы
арқылы берілген ойды тыңдаушы өзі топшылайды, тұжырым жасайды. Мысалы;
Көппен көрген-ұлы той дегенде тұспал бар, бұл жерде мағынаны тыңдаушының
өзі қорытуына тура келеді.
Мақал-мәтел көз мәйегі, саф алтыны, асылы. Мақал-сөз атасы. Олар
сөз дәлдігімен, тереңдігімен, ықшамдысымен ерекшеленеді. Мақал-мәтелдер
нақыл сөз есебінде қызмет атқарады. Празалық, поэтикалық құрылымды болып
келеді. Олардың қайсысында болсын проза, поэзияға тән ырғақ, үйлесім, саз,
интонация-барлығы да бар.
Мақал-мәтелдер дыбыс үндестігіне негізделген. Сондықтан олар
музыкалық саздығымен оқушысына әсер етеді, мақалдағы негізгі ойға
жетелейді.
Мысалы; Ердің екі-келіс, ездің есі-керіс деген мақалды алалық.
Осында е,і дыбыстары бірнеше рет қайталанады. Сол дыбыстар мақалдың
саздығымен күшейтумен бірге, құлаққа жатық та әсем үн естіледі. Мақалдағы
бойындағы адамгершілік қасиеті туралы. Дыбыстық өрнектер де соған орай.
Сонан соң сол мақалдаодағы сөздер үйлесе үн тапқан. Негізгі ұйқас жол
соңындағы Келіс пен керіс сөздеріне негізделсе, мақалдағы басқа сөздер
үйлескен. Ердің есі мен ездің есі ішкі ұйқасқа сүйсенген. Бұл мақалдағы
ұйқастар оны ажарландырып тұр. Сондықтан Түс игіден түңілме деген мақалда
жақсы жамандыққа бармайды ол жақсылыққа әзір деген ойды т,і дыбысы
арқылы өрнектелген. Екіншіден сол ойды әрі кенейту арқылы жақсы білдірген.
Мақал-мәтелдерді көп қолданылатын көркем өрнек-синтауксистік параллезм.
Мысалы; Терін төксе жеріне, жер тілеуін береді, елін сүйген еріне, ел
тілеуін береді, Жолдасын таппаған ер азады, қордасын таппаған жер азады,
Су кірді тазартса, оқу миды тазартады, Сүңгінің жарасы бітер, тіл жарасы
бітпес. Айталық жолдас ер мен жерді қосарлап алып, кесте жасайды. Ал
Сүңгінің жарасы бітер, тіл жарасы бітпес деген өрнектерде еттен өтіп,
сүйекке өтер тіл тәңірісін ғаламат өрнектеген.
Мақал-мәтелдерде бейнелі көркем сөз айшықтарының келер асылы
кездеседі. Оларды теңдеу арқөылы да көркем өрнек жасалады. Мысалы; Түсіне
қарасаң, күндей, есіне қарасаң, түнднй жүз күндей күлімдеп, іші мерез, сұм
адамды түндей деген теңеу арқылы қапысыз таңыған.
Мақалдағы көркемдік тәсілдердің бірі-әсерлеу. Мысалы; Тарыдан тау,
тамшыдан көл. Мақал-мәтелдерден көркем сөз анықтарының бәрін
кездестіреміз. Еңбек-ырыстың бұлағы, еңбек-бақыттың шырағы, Еңбексіз
өмір-түл, ойсыз көңіл- тұл, Кітап-білім бұлағы, білім һөмір шырағы
сияқты метофора, Талапсыз адам-табансыз алымсыз адам-шалымсыз, Өрлеген
балық ауға жалығар, өр көкірек жігіт дауға жолығар, От ауызды, ауызды,
орақ тісті сияқты эритет, Кітап – көзі жұқмыққа арзан, көзі ашыққа-
маржан сияқты метогимия мақал-мәтелдерде мол ұшырасады. Жалпы мақал-
мәтелдер, бейнелі өрнекке толы.
Мақал-мәтелдер көркемдік бейнелі сөз анықтарымен әсерлі. Олардың
айтуға аралымдылығы, тілге үйіріле келетіндігі ойдың өткірлігі, ұшқырлығы,
тереңдігі мақал-мәтелдердің көркемдік осы сапаларымен байланысты.
Адамзат баласының есін біліп, оны менсонын тануынан бергі бүкіл
тіршілігі өзінің жер бетіндегілердің біліміндегі ең бір саналы жаратылыс
иесі екенің дәлелдеуге сары етілумен келе жатқан сияқты әсер қалдырады.
Өйткені не бір асылдар мен асқақтарды көріп, оңайлықпен сонау мынауға
танданбайтын жанарлардың өзін жасандыратын атақты сарайлар мен мұнаралар,
баяғы замандардағы ата-бабалардыңғ зәрдесі мен зейінінің кәуәлі-
құнжанарындай әр қилы шнара жер шарының әр оймағынан ұшырасатын ескертіліп
жәдігерліктер саналы жанды қай кезде де ұшы-қиырсыз қалың ойдың түйіміне
жетекшелей тұрмайды. Сондай-ақ арғы бергі дәуірдің пайғанбарлары мен сана
балаларының тірлік кешкен заманынан бүгінгі күннің әңгімесі секілді сыр
шертетін аңыздар әр қилы кезеңнің әр алуан оқиғаларының сұлбасы айшықталған
ерлік жырлары қоғамдық даму мен ұлттық болмыстық бар өнер секілді мақал мен
мәтелдердің деттеп айтар ой-түйіндері бұрынғыларды қалай толғандырса,
бүгінгілерді де солай тебірентіп, ойға түсіреді. Себебі қоғамдық дамудың
қайсатысында тұрсада, әрбір жанр басты ненде-ой нәтижесінде өмірге келген
өркеннен жемісіне ылғида іңкәр ылғида ділгір басумен өмір кешетін құлақ
иесі.
Ал адам зат баласының сеніміне қызмет ететін кез келген рухани мұраға
құлықтылық бар жерде мұраны өмірге әкелгендер мен осы иленушілердің
арасындағы байланыс үзілмес елес. Тұптен келгенде, осының өзі оймен
сезімнің бесігінде тербеліп дүниеге келген қастерлі мұра айқындалса өйткені
ондан беріден алғанда, бүгін бір халықының тұтас ел болып өмір сүру жолына
бағыт-бағдар беретін әріден алғанда күлі адам баласының жер бетінде ұшданды
тірлік иесі болып өмір кешуін жол сілтейтін қағидасы жинақталған, олай
болса әуелден ақырға дейін адам баласының сындарлы, ұштанды арлы болып өмір
сүруіне уағыздайтын барша дін атаулымен адалдық жолда болғандарды одан
безгендерден ширендіретін, сүрінгендерді өз дәрежесінде жазалайтын мораль
заң атаулымен бұл мұраны түбірлес рухтас деп таныған орынды.
Рухтас болатын себебі, бұл ақыл ойдың қазанында қайнап шыққан
шындалуы қапысыз кез келген тұжырымды пікірлесіп жолында тебіренген жанның,
сай тарапқа қармақ салып, ақыры ізденіп ілгендей болған сананың қызметінің
нәтижесі ол каспий теңізі өмірдің тәжірибесінен туындайды. Ал, тұжырымды
пікір қандай формада өрнектеледі, қандай жолмен халыққа ұғындырады, ол оынң
иесі мен иленетіндердің ұсталған қоғамдағы орнына дайындық дәрежесіне,
бастысы олар өмір сүріп отырған қоғамдық құрлыстың басшысына байлданысты.
Мақал-мәтелдер белгілі бір қоғамда өмір сүргендердің бірдей
бұлжытпай орындалуы қатаң талаптың заңдар кодексінің немес дін
қағидаларының жинауы емес. Бірақ сан ғасырлар бойы халықпен бірге өмір
сүріп келе жатқан осынау қарапайым қазына сол халықтың бүкіл болмысың өсір
жолы паш ететің елдің ескерткіші болуымен қастерлі. Тәрбиені қыз, арлы
жігіт, ел қорғайтын азамат, халық қамын қоштайтын азасы, ұлыстын анасы
болуға лайық кемеңгер бәйбіше қандай болу керек, елдің қадірі жердің қадірі
анамен, ағайының қадірін де, осының барлығы мақалдар мен мәтелдер қарысыз
өрнек салған. Өйткеніатамекеннің оның иесі халықтың елдік болмысы, елдікке
жеткізетін қоғам мүделерінің кісілік келбеті әділдігі, әдептілігі мен
өнерлігі, еңбекқорлығы мен кәсіби шеберлігі ғана емес күлкі адам баласымен
үлгілі қарым-қатынасы, керек десеңіз дипломатиялық байланыстарының жан-
жақты халық даналығының қастерлі мұрасынан табуға болады.
Әрине мақал-мәтел атаулының бәрінің стилі бірдей емес. Бірақ ел үшін
қызмет етіп, әр қилы түсінуге болатын астарлы ойда қаныққан халықтың
қазынадан елін емес ізгі мақсатқа жолықтырар мағына ізделеді. Ит тойған
жерін, ер туған жеріне сияқты мақалдардың қайсысы да туған жер туған елді
қастерлеуге үйретеді. Бірақ айтылу интонациясы әртүрлі. Алғашқы мақал
тындармандарына қатал талап қойғандай әсер қалдырады. Өйткені ол төрт жағы
төрт құбыр болып шадыман тірлік кешіп отырған ел көсемінің емес, қайткенде
елдің іргесін бүтіндеймін деп, жарғақ құлағы жастыққа тимей жүрген
азаматтың көкірегінен шығып туған лебіз. Демек бұл көп көрген қазақ
халқының қай ұстазы болсада әйтеуір бір жанын түберенке күйіп, бүкіл ел
болу үшін күресіп жүрген кезіндей психоэмоциональдық қалпынан хабардар
ететін ұлтсыз мақал.
Мақал мен мәтелдерді мазмұнына қарап шартты түрде тақырыптарға бөлуге
болады. Сондай-ақ, ел өмірін сипаттаған қалыпта қарай, сөздік құрамша
байланысын олардың біразының шамамен қай кезде дүниеге келгендігін де қиын
емес.
Мақал мен мәтелдердің авторлы да – халық есінде сақталушы халық.
Сонау ықшам заманнан сан ғасырлар бойы халықтың өзі бірге жасасып,
екшелеп, ұпақтан ұрпаққа мұра болып қалып жатқан ауыз әдебиетінің бай
саласының бірі қазақтың мақал-мәтелдері.
Дастанға қарағанда мақал-мәтелдердің ерекше қасиеті көлемінің
шағындығы, мазмұнын кеңдігі, тілінің өткірлігі мазмұнының тереңдігі әрі ол
барлық халыққа бірдей әсерлі, жалпы адамзатқа ортақ көңілге қонымды ұғымды
келеді. Тегінде мақал-мәтелдер қай халықтың да жан дүниесінің мінез-
бітімінің, тіршілігінің айнасы, оның озған сайын құны артпаса қазына екенін
де сездірер белгісі өйткені қазақтың м-мнің ойлары өсиет, ұлағат, тәлім,
парасат ізгілік.
Республикалардың тәуелсіздік алып тіліміздің мемлекеттік
мәртебеге ие болуына байланысты сөз құлшыны арта түсуде ойды ұштап, қиалды
қанағаттандыратын мақал-мәтелдер де қайтадан рухани серігімізге айнала
бастады.
Мақал-мәтелдердің тақырыптары әр ашық ой халықтың әлеуметтік,
шаруашылық, рухани өмірін түгел қамтиды. Мақал-мәтелдердің басты
тақырыптары Отан, туған жер, атамекенге байланысты. Елін, Отанын өміріне
сүйген халық отанын шексіз сүюді ұрпағына өсиет еткен Ел-елдің бәрі жақсы,
өз елің бәрінен жақсы, Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас,
Өз елің-алтын бесік, Өз еліне-өлең төсеген, Ер жігіт ел үшін туады, ел
үшін өледі - деген мақал-мәтелдерде халықтың туған жеріне, атамекеніне
отанына, еліне деген сүйіспеншілігі терең түйінделген.
Мақал-мәтелдердің үлкен бір саласы еңбекке арналған. Халық еңбекті әр
уақытта ардақтап бүкіл игіліктің көзі деп білген. Бұл Еңбек түбі береке,
көптің түбі-мереке, Ер дәулеті – еңбек, Бейнет бейне түбі- береке,
зейнет, деген айқын аңғарылады. Халық, еңбек пен бақытты егіз деп қараған.
1.3.Мақал – мәтел халық даналығы.
Мақал-мәтелдер ғасырлар шежіресі онда халық тарихы, әлеуметтік
тіршілігі, ақыл-өнегесі мол көрініс тапқан.
Мақал-мәтелдер ой дәлдігімен, тереңдігімен, ықшамдылығымен
ерекшеленеді. Онда өмірдің сан алуан құбылыстарына баға беріліп, үлкен
түйін жасалады, халықтың ғасырлар бойға тәжірибесі қорытылады.
Мақал дегеніміз–ол тағлым берерлік, ырғағы бар, тәжірибеде көп
қолданылатын бейнелі, қысқа, нақыл сөйлем...
Мәтел дегеңіміз - өнеге берерлік бейнелі, ырғағы бар сөйлем. Мұның
мақалдан айрмамашылығы-мағынасы ашық болмай ишарамен айтылатындығы,
сөйлемнің толымсыз болып келуі.
Алайда мақал-мәтелдердің шығу, даму тарихына, жиналып жариялану
жағдайына зерттеуде көңіл-бөлінбеген. Жанрдың өзіне тән ерекшеліктері, өзге
жанрлармен байланысы ажыратылмаған.
Халық даналығы үлкен ойды қалыпқа сыйғызып, асқан шеберлік танытқан. Көп
сөз көмір, аз сөз-алтын дегендей, мақал-мәтелдердің бойынан поэзияға тән
жинақөының, үнділік, саздылық, ұйқас, ырғақты кездестіреміз. Онда басы
артық бір сөз болмайды. Барлығы өз орнында мақал-мәтелде бәрі екшеленн,
сұрыпталған, жымдаса біріккен, ой-өрнек ажыраспас туыстық тапқан.
Мысалы; Қой шелді болмай, төлді болмайды. Осындағы сөздердің бірін
де өзгерту мүмкін емес. Шелді мен төлді ойымен де, үйлесімімен де іштей
үндестік тауып тұр. Оның орнына майлы, семіз деген баламаны алсақ, мақал
бүкіл шырай көркінен, мән-мағынасынан айрылады, мақалды қасиеті жұтаңдайды.
Сол сияқты басқа сөздерді де өзгерте алмайсың. Олар осы бітімінде
ғана үлкен ой жүйне ие. Екінші бір мысал. Ер дәулеті – еңбек. Мұндағы
негізгі ой – еңбектің құдіретін, бүкіл игіліктің көзі екенін білдіру. Ой
қызығы еңбек болған соң, мақалда е дыбысы ерекше естіледі. Мақалға
саздылық, үнділік беріп тұрған да сол.
Мақал-мәтелдерде халық сөзі барынша үнемдеп қолданған. Кейде тіпті,
сол тастап та кетіп отырады. Бірақ онан мақал-мәтелдің мазмұнына ешқандай
нұқсан келмейді. Мысалы; Ақыл жастан, асыл тастан дегенде, шығады сөз
қалып қойған, бірақ онан мақал ойсырап тұрған жоқ.
Мақал – халық поэзиясының жанрлық түрі. Түйінді ойды білдіретін, тура
мағынасына орай астарлы мағына да бұл алатын ықшамдар нақыл сөз.
Мақалдың тікелей мағынасы нақтылы өмір жағдайынан туған байлам,
қорытынды түйін болады да, ол сол жағдайдағы ұқсас басқа өмір құбылыстарына
да қаратып айтылуы мүмкіндігі оның астарлы, ауыспалы мәнін кеңейте түседі.
Мысалы; Соқыр тауыққа бәрі бидай. Ал нақыл сөз түріндегі Өнер алды -
қызыл тіл, Өз елің – алтын бесігің т.б. секілді мақалдарды алсақ, ойды
ұтымды, ұшқыр, тілге орамды жарасымды етіп жеткізумен құнды. Мысалы; Күлме
досқа, келер басқа, Ойнап сөйлесең де ойлап сөйле.
Мақал-мәтелдер қай халықтық болса да ауыз әдебиетінде көлемі шағын,
мазмұны бай, тілі көркем жанрға жатады. Мақал-мәтелдер өзін жасарына
халықпен бірге жасайды, біреулері ескіріп қолданудан шығып екіншілер
жаңарып туындап жатады. Мақал мен мәтел егіз жанр. Халық шығармасының басқа
түрлері сияқты мақал-мәтелде де әуелде жеке адам шығарды. Оны біреуден
біреу естіп, айтып, тартады, өңделеді, өзгертіледі, сөйтіп халықтың леураға
айналады. Демек мақал-мәтелді белгілі бір халықтың өмірде көрген – білгенін
жасаған қортындысы, ақыл-ойы деуге болады.
Мақал-мәтелдер көркем шығармаларды да көп қолданады. Ақын-жазушылар
шығармаларында халық даналығын пайдаланумен бірге, сол үлгілерімен өздері
де жаңа мақал-мәтелдер жасайды. Ыбырай Алтынсариннің Аш бала тоқ баламен
ойнамайды, тоқ бала аш болам деп ойламайды дейтін сөзі мақалға айналып
кеткен.
Халықтың сандаған ғасыр бойы өзімен бірге өмір кешіп келе жатқан
мақалдары мен мәтелдері кейде уақыт өте келе, қоғамына, дәуіріне қарай
сартқы жанын өзгеріп, мазмұнын жаңа заманның ыңғайына қарай біраз
бейімделуі мүмкін. Сонау ықылым заманнан, сан ғасырлар бойы халықтың өзімен
бірге жасасып, ерекшелеп, ұрпақтан – ұрпаққа мұра болып келе жатқан ауыз
әдебиетінің бай саласының бірі-қазақтың мақал – мәтелдерді.
Республикамыздың тәуелсіздік алып тіліміздің мемлекеттік мәртебеге ие
болуына байланысты сөз мәнінен теруге құлшыныс арта түсуде. Мақал-
мәтелдердің айтары-өсиет, ұлағат, тәлім парасат,ізгілік.
Мақал мен мәтелдің өзара айырмашылықтары .
Мақал-мәтелдер қосарлана айтылып, бір-біріне туыс болғанымен екеуінің өзара
айырмашылықтары да бар. Ол айырмашылықтар мақал мен мәтелдің ойды түйіндеу
жағынан да, құрылымы жағынан да байқалады.
Мысалы; Тақпағы күшті болса, киіз қызық жерге кірер деген мақалды
алсақ, бұл екі жай сөйлемнен тұрады. Мұнан мақалдар көбінесе екі бөлімді
болатынан білеміз. Оның үстінде мақалда ой тиянақты. Алдыңғы ой екінші
түйінді пікірдің шарты түрінде келеді. Киіз қызықтың жерге кіруі тоқпағының
күшті болуына байланысты. Мезгілі жетпес, мұз да ерір деген мақалдан да
соны көруге болады.
Мақалдан біріне – бірі қарсы ұғымдар мен нәрселерді салыстыру арқылы
ой-пікірді айқындау тәсілі басым келеді. Мақал шеңдестіруге құралады.
Мысалы; Біреу тойып секіреді, біреуі тонып секіреді, Ер жігіттің екі
сөйлегені - өлгені, еменнің иілгені – сынғаны. Осы келтірілген мақалдардың
өзінен өмір құбылыстары типтендіріліп дәлелдеу мен қорытынды пікір бірдей
жүріп отырғандығын байқаймыз.
Ал мәтел құрылысы жағынан мақалдан өзгешелігі Әлін білмеген әлек,
Көптен көрген ұлы тал деген мәтелде тұспал ғана бар, мағына оның емес
қорытынды пікір жоқ.
Осы бейнелі сөз ойшығы арқылы берілген ойды тыңдаушы өзі топшылайды,
мәтелде дәлелдеу де, тиянақты тұжырым ды болмайды.
Мақал мен мәтел бір-бірінен осындай белгілермен айырылады.
Мәтелдерде негізгі айтылатын ой-пікірі жанамалар, сілтеме-ишара
түрінде беріледі.
Мысалы; Күш атасын танымас, Айласыз батыр алдырар.
Нар тәукел-ер ісі, Ер ісі-ел есінде.
Мақал-мәтелдердің көпшілігі ауыспалы, келтірінді мағынамен беріледі.
Мысалы; Әркімнің өзі шығар биігі бар, Кісінің шырайына қарама,
райына қара, Оқ жетпес жерге қылышыңды суырма.
Жүздің көркі-көз, ауыз көркі-сөз, сөздің көркі-мақал дейді халық.
Алайда мақал-мәтелдер сөздің көркі ғана емес, сонымен бірге халық өмірінің
шежіресі екендігі осыған дейтін де айтылады. Одан халық тұрмысының қай
саласын болсан байқауға болады.
Мақал-мәтел шаруа малданған жануарлар дүниесінің қолданған дүние-
мүлкінің, қарау-саймандарының сыртқы белгілерін, ерекшеліктерін көрсететін,
сипаттайтын жұмбақтай емес, уақиғаның, құбылыстың, қарым-қатынастың ішкі
сырын өзара байланысын бейнелеуге арналған. Солай болғандықтан шаруаның
тұрмыс-салты, шаруашылық кәсібі мақал-мәтелдерде айқын көрінеді.
Барлық халықтар сияқты қазақ халқының, ең алдымен шаруаларының
алғашқы кәсібі аңшылық болған. Арнайы-аңшылық дәуірден бізге сол қалпында
жеткен мақал-мәтелдер көп емес. Дегенмен халқымыздың ертелі-кейінгі аңшылық
кәсібінен елес бергендей бірсыпыра мақал-мәтеледер сақталған. Бір оқты
бұлан көтереді, екі оқты құлан көтереді, Құланның жайылымы бір болғанмен
жусауы басқа дейтін біздің жерімізден әлдеқашан жойылып кеткен жануарлар
жайындағы мақал жоғарыда айталған пікірімізді дәлеледейді.
Көзбен көріп, кітаптан оқымай-ақ мақал-мәтелдерден ежелгі қазақ жерін
қандай жануарлар мекендегінін, әсіресе қандай аңдар көбірек ауланғанын
аңғаруға болады. Жұмбақ сияқты аңдардың даралық белгілерін, қасиеттерін
сипаттамағанымен ойды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І тарау. Мақал-мәтел туралы түсінік.
І.І Мақал-мәтелдің зерттелуі, түрлері.
І.ІІ Мақал-мәтелдің тәрбиелік мәні.
І.ІІ. Мақал-мәтел халық даналығы.
ІІ тарау. Оқу тәрбие үрдісіндегі мақал-мәтелдің маңызы.
ІІ.1 Мақал-мәтелдің тақырыбы.
ІІ. 2 Мақал мәтелдерді тәрбиеде қолдану жолдары.
ІІ. 3. Мақал – мәтелді оқыту үрдісінде пайдалану.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі. Дүниеге келерінде де, келген соң да әке-шешесін
бірден-ақ боямасыз татулыққа, сыйластыққа, ынтымаққа жар салмай-ақ
шақыратың ата-ана көңілін жақындастыра түсетін-біл. Перзенсіз үйдің бар
жұбанышы бүгінгісі ғана, оның өзі де өткінші екенің ертеңгі қуанышы
екендігін халықымыз білген, сондықтанда бесіксіз үйде береке жоқ деп,
көргендікпен ой түйіндеген.
Халық осындай басқа да көптеген қағидаларды ертеректен-ақ топшылаған.
Баланы туады екенсің, мінезді тумайды екенсің. Жалпы, халық
педагогикасында бала тәрбиесіне өте үлкен жауапкершілікпен қараған.
Ата көрген оқ жанар, ана көрген тон пішер,-деп, ата-аналарға алдымен
өзің үлгілі бол, озық бол, балаңды бетімен жіберме, бесіктен белі шықпаған.
Бөбек кезінен жақсылыққа үйрет, жамандықтан жирент деген тағылымы мол
қасиеттерді бойына құя білу десем артық айтпаймын.
Мақал-мәтелдерден халықтың ой-санасы, дүниеге көзқарасы, ақыл-өнегесі
мол көрініс мұн тереңдігімен, түр жағынан ықшамдылығымен ерекшеленеді. Онда
өмірдің сан салалы құбылыстарына баға беріліп, ой түйінделіп, халықтың
ғасырлар бойғы тәжірибесі негізінде пікір айтылады. Халық терең ойды аядай
қалыпқа сыйғызып, шебер беруге тырысады. Сөйтіп, Тоқсан ауыз сөздің
тобықтай түйінін жинақтап, қорытып береді.
Мақал-мәтелдің өн бойында поэзияға тән жинақылық, үнділік,
саздылық, ұйқас, ырғақтылық байқалады. Ондабасы артық бір сөз болмайды.
Барлығы өз орнында, екшелеген, сұрыпталған, жұндаса біріккен, ішкі
мазмұнына сыртқы формасы сай үндестік тапқан болып келеді. Ер дәулеті –
еңбек деген мақалды талдап көрейік. Мұнда негізгі ой-еңбектің құдіретін,
бүкіл игіліктің көзі екенін білдіру. Ой қазығы еңбек болған соң, мақалада
е дыбысы ерекше естіліп тұр. Мақалға саздылық, үнділік беріп тұрған да
сол. Дәулет сөзінің мақал бітіміне кіруі де соған байланысты. Оның орнына
ырыс, байлық, молшылық, т.б. сөздерді ала алмайсың. Онда мақал поэтикалық
қасиетінен айрылысады.
Түсі игіден түңілме деген мақалда жақсы жамандыққа бармайды, ол
жақсылыққа әзір деген ойды т,і дыбысыарқылы өрнектеген. Екіншіден, сол
ойды әрі кейіптеу арқылы жақсы білдірген. Мақал-мәтелдерде көп қолданылатын
көркем өрнек-синтаксистік параллелизм.
Мысалы, Терін төксе жеріне, жер тілеуін береді, елін сүйген еріне, ел
тілеуін береді,
Жолдасын таппаған ер азады, қордасын таппаған жер азады,
Су кірді тазартса, оқу миды тазартады,
Сүңгінің жарасы бітер, тілдің жарасы бітпес. Жолдас қадірін
білдіру үшін, сол ойын оқушысына жеткізу үшін ер мен жерді қосарлап алып,
кесте жасайды. Ал Сүңгінің жарасы бітер, тіл жарасы бітпес деген
өрнектерде еттен өтіп, сүйекке жетер тіл тәңірісін ғаламат өрнектеген.
Мақал-мәтелдерде бейнелі көркем сөз айшықтарының нелер асылы
кездеседі. Оларда теңеу арқылы да көркем өрнек жасалынады.
Мысалы, Түсіне қарасақ күндей, ішіне қарасақ түндей . Жүзі күндей
күлімдеп, іші мерез, сұм адамдарды түндей деген теңеу арқылы қапсыз
танытқан. Мақалдағы көркемдік тәсілдердің бірі- әсерлеу.
Мысалы, Тарыдан тау, тамшыдан көл. Мақал-мәтелдерден көркем сөз
айшықтарының бәрін кездестіреміз.
Еңбек – ырыстың бұлағы, еңбек – бақыттың шырағы
Кітап – білім бұлағы, білім өмір шырағы сияқты метафора,
Өрлеген балық ауға жолығады, өр көкірек жігіт дауға жолығады.
От ауызды, орақ тісті сияқты эпитет,
“Кітап – көзі жұмыққа арзан, көзі ашыққа – маржан” сияқты метонимия
мақал –мәтелдерде мол ұшырасады. Жалпы, мақал-мәтелдер бейнелі өрнекке
толы.
Тәрбиелі қыз, арлы жігіт ел қорғайтын азамат, халық қамын қамдайтын ел
ағасы, ұлыстың анасы болуға лайық кемеңгер бейбітте қандай болу керек,
елдің қадірі, жердің қадірі, ата-анамен ағайынның қадірінде, осының барлығы
мақалдар мен мәтелдерде қапасыз өрнек салған. Өйткені атамекеннің оның иесі
халықтың елдік болмысы, елдікке жеткізетін қоғам мүшелерінің кісілік
келбеті мен әділдігі, әдептілігімен өнерлігі, еңбекқорлығымен кәсіби
шеберлігі ғана емес күлі адам баласымен үлгілі қарым-қатынасы, керек
десеңіз дипломатиялық байланыстарының жан-жақын осынау халық данамыздың
қастерлі мұрасынан табуға болады.
Әрине, мақал-мәтел атаулының бәрінің стилі бірдей емес. Бірақ ел үшін
қызметінің әрқилы түсінуге болатын астарлы ойға қаныққан халықтық қазынадан
елін емес, ізгі мақсатқа жолықтырар мағына ізделеді.
Мәселен Ит тойған жеріне, ер туған жеріне, сияқты мақалдардың қай
қайсысы да туған жер туған елді қастерлеуге үйренді. Бірақ айтылу
интанациясы әр түрлі. Алғашқы мақал тыңдармандарына қатал талап қойғандай
әсер қалдырады. Өйткені ол төрт жағы төрт құбыла болып, шадыман тірлік
кешіп отырған ел көсемінің емес, қайткенде елдің іргесін бүтіндеймін деп,
жарғақ құлағы жастыққа тимей жүрген азаматтың көкірегінен шығып тұрған
лебі. Демек бұл мақал-мәтелдер халық даналығының көргендігінің айнасы тіл
байлығының алтын қазынасы. Олардың көбі өнер шындығының қорытындысы.
Халықтың кейінгі ұрпаққа қалдырған өсиеті, өмір сүру әрекетінің
ережесі секілді қымбат мұра.
Сөздің көркі-мақал деп тегін айтылмаған. Мақал-мәтелді айтылатын
оймен сиыстырып орында қолдансақ, сөзіміз ағындай өткір, көңілге қонымды
көркем әрі бейнелі болады. Мақал-мәтелдер аз сөзбен терең мағынаны
беретіндіктен өте ұтымды болады. Сөйлеген адамның шешендігін, ой ұшқырлығы,
тапқырлығы байқатады. Мақал мен мәтелдер халық санасында талай жылдар мен
ғасырлар бойында қалыптасып, тұрақтылып қалған да, сөйлеген дайын тілдік
құбылыс ретінде қолданылады. Бұл жағынан келгенде, яғни құрамындағы
сөздердің тұрақты болуы, дайын тілдік құбылыс ретінде қолдануы және ойға
әсерлді де әсем көрікті де көркем мән үстеуі жағынан, мақал мәтелдер
тұрақты тіркестерге жақын болып келеді.
Сөйлеген құрылысы мазмұны жағынан мақал-мәтелдердің өз тілінде
ерекшелігі байқалып тұрады.
Мақалдарда ой түйінді пікір, өсиет, ереже тәрізді көбіне астарлы
мәнде тұжырымдап айтылады. Мысалы; Ер жігіттің екі сөйлегені-өлгені.
Еменнің иілгені – сынғаны.
Тақырыбы: Қазақ мақал-мәтелдерінің тәрбиелік мәні.
Зерттеу мақсаты:
Қазақ мақал-мәтелдерінің тәрбиелік мәнін көрсету.
. Зерттеу объектісі:
Қазақ мақал-мәтелдері.
Зерттеу пәні:
Мақал-мәтелдердің оқу-тәрбие үрдісінде қолдану жолдары.
Зерттеу міндеті:
1. Мақал-мәтелдердің көркемдік ерекшеліктері туралы ғылыми теориялық
әдебиеттермен танысу, саралау.
2. Мақал-мәтелдердің оқыту үрдісінде пайдалануында алатын орны.
3. Мақал-мәтелдерді тәрбие жұмысында қолдану
Ғылыми болжам:
Егер оқу және оқудан тыс мерзімде өткізілетін іс-шаралардың өзара
байланыстылығы болсав, оқу және тәрбие саласында мақал-мәтелдерді тиімді
қолдана білсе, мақал-мәтелдердің тәрбиелік мәні артады.
Зерттеу әдістері:
Педагогикалық, психологиялық, халық ауыз әдебиеттерге тақырып бойынша
теориялық талдау жасау. Оқушылардың ата-аналары арасында сауалнама, сайыс
сабақтар, жарыс түрінде өткізу.
Эксперимент базасы:
Щучинск қаласындағы № 9 орта мектеп.
І тарау. Мақал-мәтел туралы түсінік.
І.1. Қазақ мақал-мәтелдерінің зерттелуі, түрлері.
Қазақ мақал-мәтелдерін алғаш рет шәкірттердің оқу құрамына енгізіп,
жас жеткіншектердің бұрын құлағымен естіп жүрген мағыналы сөздерін қасиетті
кітаптардың әңгімесіндей санасына сіңірген алғашқы қадам жасаған кісі-1879
жылы жарық көрген тұңғыш Қазақ хрестоматиясының авторы Ы.Алтынсарин.
Кейін бұл талпыныс 1899 жылғы В.В. Катаринскийдің Қырғыз хрестоматиясы
(1833 ж. Ташкент), Фон Герннің Қырғыз мақалдары (Семей 1898) секілді жеке
кітаптары мен А.Е. Алекторов, Н.Н. Пантусов, т.б. ғалымдардың Астраханов,
шыққан әр түрлі журналдар арқылы жалғасын тапты.
ХХ ғасырдың басында қазақ зиялылары халық мақалдарын жинап,
жариялауға ерекше ықылас танытты. 1914 жылы Мейрам Ысқақбаласы, 1928 жылы
Ахмет Баржақсыбаласы, 1935 жылы Өтебай Тұрманжанов қазақ мақал-мәтелдерін
жеке кітап етіп жариялады. Отызыншы жылдардың екінші жартысыңда саяси қуғын-
сүргін кезінің лаңынан творчествалық қызметтен біраз уақыт бойы қол үзіп
қалған белгілі ақын Өтебай Тұрманжанов еркіндікке шыққаннан кейін аталмыш
еңбекті 1957 жылы толықтырып, бастыртты. Ал, 1959, 1992 жылдары осы жинақ
аздаған өзгерістермен қайта жарияланды.
1940-1950 жылдар аралығында, әсіресе Ұлы Отан соғысы кезінде халық
мақал-мәтелдері мерзімді баспасөз бетінде жиі жарық көрді. 1950 жылы Кеңес
Одағының батыры, филология ғылымының кандидаты, академик Мәлік Ғабдуллин
мен жазушы Сапарғали Бегалиннің редакциялық басқаруымен әдебиет зерттеушісі
Ғалым Ақмұқанова құрастырған жинақ сол жылдардағы осы саладағы іргелі
ізденңстердің жемісі болып табылады.
ХХ ғасырдың 40-90 жылдары аралығында халықтың мақалдары мен мәтелдері
жеке жинақ болып жарық көрді, бұл тақырып ауыз әдебиетінің елеулі жанры
ретінде ұдайы зерттеу нысанасына айналды. Осы ретте белгілі ғалымдар
Белгілі Шалабаевтың, М. Ғабдуллинннің Зәки Ахметов пен Ғалым Ақмұқанованың
еңбектерін ерекше атаған жөн. Сондай-ақ, біраз жылдар бойы қазақтың мақал-
мәтелдерін жинастыра, жариялай түсіп, мүмкіндігіне қарай дүние жүзінің
ондаған халқының мақал-мәтелдерін қазақша сөйлеткен, белгілі ақын Мұзафар
Әлімбаевтың ерен еңбегін де атап өту ләзім. Мақал-мәтелдерді
зерттеушілердің қайсысы де мүмкіндігіне қарай осы жанрдың ертеден келе
жатқан халық шығармаларының ескі түрі (Ә. Марғұлан) екендігін, оның
жиналу, зерттелу жайларынан хабардар ете келіп, басқа халықтардың, соның
ішінде, әсіресе, орыс әдебиетінде А.С. Пушкиннен бастап А.М. Горькийге
дейінгі классиктерінің шығармаларында өткір сөз, мақал-мәтелдер молынан
пайдаланылғанын, ал В.И. Даль секілді орыс мәдениетінің тарихында елеулі
орны бар азаматтың орыстың орыстың мақал-мәтелдерін жеке кітап етіп
бастырып, оның Мәтелді-гүл, мақалды-дән деп қабылдаған, содан бергі
дәуірде М.А. Рыбинкова т.б. оқымыстылардың Мақал аяқталған пікір, біткен
ойды білдірсе, мәтел-бұл қалыптасқан сөйлем, пікірдің элементі деген
секілді қорытындыға тоқталғандықтарын баса көрсетеді. Сондай-ақ
С.Сейфуллин, М.Әуезов сынды классик қаламгерлеріміздің атағына жанр туралы
тіптен ерте кездің өзінде елеулі пікірлер айтқандарына айрықша тоқталады.
Мысалы; Бейбіт Дауылбаев деген азамат 1892, 1894, 1894 жылғы Дала уалаяты
газеті басылымының бірінші санында М.Есмухамедов сол газеттің 1894 ж.
бірнеше санында қазақтың көптеген мақалдары мен мәтелдерін жариялатты.
Ы.Алтынсариннің жинақылық сараңдыққа жатпайды, Ауырғаннан аяған күштірек
секілді сөздері мен Абай Құнанбаевтың
Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей,
Жақсы болсаң жарықты кім көрмейді, жол қуған қазынаға жолығар, дау
қуған пәлеге жолығар сияқты ойлы тіркестерін бұл күнде халық елге таныс
мақал-мәтелдер ретінде қабылдайды.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
1998 жылды Халық бірлігі мен тарих жылы деп жарияланған жарлығына орай,
республиканың барлық облыстарына, сондай-ақ, Қазақстанмен шектелетін,
қандастарымыз тұратын елді мекендерге халқымыздың рухани келбетін танытатын
қадірлі қазыналарымызды жинақтайтын ғалыми экспедициялар жіберілді. Сол
сапарлардың нәтижесінде біраз жыр, ән мен күй, дағдылы билеріміз бен
шешендеріміздің батуалы сөздері, халық мақалдары мен мәтелдері хатқа
түсіріліп, таспаға жазылып алынды. Оқырман назарына ұсынылып отырған бұл
жинақты белгілі мөлшерде сол тарихи зердені жаңғырту жылының бүгінгі
жалғасқан игі нәтижесінің көрінісі ретінде қабылдауға болады.
Халықтың мақалдары мен мәтелдері ел болып, ат салысып өмірге
әкелетін, хаалықпен ғасырлар бойы бірге жасасып келе жатқан мұра
болғандықтан оның бүгінгі хатқа түсіріліп отырған мәтіндерінен бұрынғы
кітап болып шыққан. Басылымдардағы сөздерге мүлдем ұқсамайтын тіркестерді
іздеудің жөні жоқ.
Республикамыздың тәуелсіздік алып, тіліміздің мемлекеттік мәртебеге
ие болуына байланысты сөз мәйегін теруге құлшыныс арта түсуде. Ойды ұштап,
қиялды қанаттандыратын мақал-мәтелдер де қайтадан рухани сергімізге айнала
бастады. Жалпы білім беретін мектептермен бірге арнаулы орта және жоғары
оқу орындарында да ұлттық болмысымызды айқындайтын ауыз әдебиеті үлгілерін,
оның ішінде мақал-мәтелдерді оқытуға айрықша назар аударылып отыр.
Өйткені мақал-мәтелдер секілді мәйекті ойдың қазанында беретін асыл
дәні, керекті уақытынды алып кете беретін кен емес. Халықтың бүгінгі
пайдаланып келген сөздер. Ал бұдан бұрынғы кітаптарға енбей жүрген мақалдар
мен мәтелдер сөз жоқ, осыған дейінгілердің құлағыны малынбаған, не жаңа
туындылар немесе ежелден бар болса да әрқилы себептермен хатқа түсірудің
оңай келмеген, бірақ құлақ қоюға міндеттейтін ата мұраның жұрнағы.
Сондықтан оқырман қолына тигелі отырған осы жинақты құрастыру
барысында тек аталған экспедициялар арқылы жиналған материалдар ғана емес,
осы күнге дейін жарық көрген барлық кітаптарға, академияның ғылыми сирек
қолжазбалар мен М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының қолжазба
және текстология ғылыми орталығында сақталған қолжазбаларға мақал-мәтелдер
барынша сараланды. Кітаптың соңында материалдар берген адамдардың аты-жөні
көрсетілді. Сәті түссе, жинақ халқымыздың рухани пәндесіне жарар деген
айрықша үміттеміз. Ал, егер жаманнан туған біреу ойламаған жерден жүйрік
шығып, елдің азамат болса, оған оның ата-тегін қамсынатыңдар қасына еріп,
ақылын алуға бармайды. Сондықтан әркім өзімнің теңімен болуы керек,
өйткені, Бала сабынан озбайды дейді.
Бұл мақалдар, бір жағынан, тектіліп үшін күреске, текті жерден қыз
алып, тектілермен жолдас болуы, сөйтіп тұқымды да, тәрбиені де ілгері
бастыруға қызмет, екінші жағынан, азаматтың мінезін тәрбиелеуге қызмет
етеді. Текті жерден шыққандығын рас болса, өз ортаңа жолбасшы, ақыны болып
қызмет ет, әйтпесе;
Зорсынғанға Алла бар, сомсынғанға балға бар дегендей, еліннің
қадірін білмесең, сол қауым сені ілезде ақ.
Аузы жаман ел былғайды, аяғы жаман көл былғайды деген атқа қалдыра
алады, сондықтан сол ортаның қалай болғанда да мүддесін ойлап, үдесінен
шыға біл дегенге меңзейді.
Қысқана ғана тұжырымдалғанымен мақал-мәтел аталатын жанрдың тақырып
аясы, философиялық құлашы кең. Сондықтан да әр халықтың кемеңгер ойшылдары
өз ұлтының, қала берді өзге жұрттың мақал-мәтелдерін жинауға, оны жазған
шығармаларында, сөйлеген сөздерінде кеңінен пайдалануға ерекше ден қойған.
Қазақ мақал-мәтелдерін алғаш рет шәкірттедің оқу құралына енгізіп,
жас жеткіншектердің бұрын құлағымен естіп жүрген мағыналы сөздерін қасиетті
кітаптардың әңгімесіндей санасына сіңірген алғашқы қадам кісі-1879 жылы
жарық көрген тұңғыш Қазақ хрестоматиясының авторы Ыбырай Алтынсарин.
Кейін бұл талпыныс 1899 жылғы В.В. Катаринскийдің Қырық мақалдарының
жинағы, А.Е. Алекторов, В.Васильев т.б. ғалымдардың Астраханов, Торғай,
Ташкент секілді қалалардан шықан әр түрлі журналдар арқылы жалғасын тапты.
Бұл тараудан қазақ оқырмандары да сырт қалған жоқ. бірнеше санында
қазақтың көптеген мақалдары мен мәтелдерін жариялапты. Бұлардың барлығы ХХ
ғасырға дейінгі осы тарапта істелген шаруалар болатын. Қауымның мақалдары
мен мәтелдерінің тек ауызша шығарылған көркем шығарманың нұсқасы ғана емес,
ол сол елдің ұлттық болжысына куәлік ететіндігін де дәлелдейді.
Әрине мақалдар мен мәтелдерді кез келген адам шығаруға құқылы. Бірақ
ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, уақыт арқалатқан жүкті мойынан көтеріп сөйтіп
қалын елдің мұқтажын өтейтін мақал-мәтелдер ой иесі ділдар шешен, мінезді
ақындардың арасымен жасалған. Өмірдің біраз елеулі жайларынан қорытынды
шығарған ақын-жыраулардың біраз шығармада, иә болмаса пәлен деген би, деген
шешен осындай – осындай оқиғаның тұсында былай деген екен.
Мақалдар мен мәтелдер негізінен халықтық мұра, ауыз әдебиетінің
туындысы ретінде ел санасынан орын алатындықтан көбінесе айтушылар оның
авторының кім екендігін тек өткір сөздер болмаса көбінің авторы ұмытылады.
Ұмыттырмас үшін сөз иесі үлкен даңқ пен беделдің иесі болудың үстіне оның
баспа бетінде жарыққа шығуы ләзім.
Мысалы; Халқымыздың даңқты перзенді Бауыржан Момышұлының Отан соғысы
кезінде айтқан отты сөздері, белгілі халық ақыны Қайып Айнабековтің
мақалдары соған дәлел.
Мақалдар мен мәтелдердің бір-біріне өте ұқсас әртүрлі нұсқада,
бірнеше вариантты болып келетін жағдайлары да жиі кездеседі. Оның басты
себебі табиғатында ақындық қатыс жай, ұқсас оқиғаға байланысты мақал-мәтел
сөздерін басқаша формада береді. Ал, ол кейде сәтті, кейде сәтсіз шығуының
талғамына жауап берерліктей шамада болса, оны пайдаланудан бас тартпайды.
Бірақ сол сөздердің қай-қайсысы да халықтың санасына хас зергердің қолынан
шыққандай сыңғырлаған сұлу, өткір ойлы терең мағыналы мақал-мәтелдер ғана
тез орнығады. Сондықтан ел ауыздан-ауызға тарап айтылу барысында мақал-
мәтелдердің жүздеген түрін емес, түлеген түрін қабылдайды. Қазақтың мақал-
мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым-Шоқан Уәлиханов пен И.Н.
Березин архивтерінде ХІХ ғасырдың елуінші жылдарында ел аузынан жазып
алынған екі жүзден аса мақал-мәтел сақталған. Солардың ішінде күні бүгінге
дейін құнын жоймаған ”Ақыл-дария, көңіл-бұлбұл”,
Тоты құс бойын көріп зорланады, аяғын көріп қорланады деген секілді
ондаған мақал-мәтелдер бер. Сол уақыттан бері қазақ мақал-мәтелдері әрі
түрлі ведомостволарда, жинақтарда, хрестоматияларда жарияланып келеді.
Қазақ фольклорының басқа түрлерімен (кейде өз алдына) оны жинап
жариялаушылар: Ш.Ибрагимов, М.Терентьев, Ы.Алтынсарин, Я.Лютш, Ф.
Плотников, Н.И.Гродеков, А.А. Васильев, П.А. Мелиоранский, А.А. Диваев, Н.
Ф. Катанов, Н.Н. Тантусов, В.В. Катаринский т.б.
Қазақ ауыз әдебиетінің нұсқауларын, соның ішінде мақал-мәтелдерін
жариялауда Орынборда 1879 жылы шыққан, 1906 жылы толықтырылып қайта
басылған Ы.Алтынсарин Хрестоматияда қазақ мақал-мәтелдерінің ең таңдаулы
нұсқаулары жарияланған және он шақты тақырыпқа бөлініп жүйеленген;
... әлі азбаған және пайдалы нәрсенің бәрін қабылдауға қабілетті
туған еліңе шама келгенше пайдалы үлес қосу-біздің әрқайсымыздың борышымыз
деп өзі айтқандай ұлы ұстаз оқу-ағарту ісіне ғана емес, сонымен қатар
халықтың әлі қол тимеген тың, бай әдеби мұрасын іріктеп-сұрыптап жариялауға
да үлкен үлес қосқан. Соңғы жылдары дидактикалық шағын жанрларға әдебиет
қауымы назар аудара бастады. Әдеби қорымызды байытатын бірнеше аударма
жинақтар мен зерттеулер жарық көрді. Солардың ішінде М.Әлімбаевтың Өрнекті
сөз-ортақ қазына атты зерттеуі аударма мәселесіне арналған. Еңбекте қазақ
мақал-мәтелдерінің шығу тарихы, өмір танытқыштық мәні, қолданылуы және
автор бағалы пікірлер айтқан, мақал-мәтелдерді орыс тілінен қазақ тіліне
аударудағы өз тәжірибелерін ұсынған. Еңбек очерк, мақал стилінде жазылған.
Поэтикалық аудармаға бой ұру, аллитерация-ассонанс қуу, жанынан төлеу сөз
қосуға әуестену сияқты кейбір даулы пікірлеріне қарамастан очерк қазақ
мақал-мәтелдерін зерттеуге қосылған елеулі үлес болып табылады.
Мақал –мәтел – халықтың сан ғасырлық көрген-білгенінен, бастап кешкен
уақиғаларынан қорытқан ақыл-ойының жиынтығы, анықтамасы; табиғатта, өмірде
үнемі қайталап тұрған уақиғалармен, құбылыстармен байланысты туған тоқсан
ауыз сөздің тобықтай түйіні.
Әр халықтың мақалы мен мәтелі-сол халықтың өзі жасап алған логикалық
формасы, ережесі. Ол кез келген уақиғаның, мәселенің тұсында еске түседі,
тілге тиек ететін қиын нәрсені жеп-жеңіл, оп-оңай, бір-ақ ауыз сөзбен
түсіндіреді, ұғындырады. Туған елдің қадір-қасиеті туралы балаға ұзақ
әңгімелемей-ақ,
Ел іші-алтын бесік,
Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол –деп екі-үш ауыз
сөзбен-ақ Отан қадірін ұғындыруға болады.
Мақал мен мәтел-егіз жанр, туыс жанр. Дегенмен мағынасына,
құрылысына, атқаратын қызметіне қарағанда өзіндік айырмашылықтары бар.
Мақал аяқталмаған бір тиянақты ойды білдіреді, өз алдына тұрып та дербес
мағына береді. Мысалы; Толмасқа құйма, тоймасқа берме.
Мәтел жеке тұрып тиянақты ойды бере алмайды, тек белгілі бір ойды,
пікірді ажарлау, айқындау үшін қолданылады, эпитет, теңдеу қызметтерін
атқарады.
Мысалы; Ат қойып, айдар тағып,
Көргеннен көзі ақы алған деген мәтелдер тиянақты ойды білдіріп
тұрған жоқ.
Мақал мен мәтелдің осындай даралық ерекшеліктерін түсіндіре келіп
белгілі этнограф, жазушы В.И. Даль Мәтел халық сөзімен айтқанда – гүл, ал
мақал-дән-дейді. Осы пікірді дамытып фольклорист М.А. Рыбникова Мәтел-бұл
сөз оралымы, қалыптасқан сөйлем, пікірдің элементі. Мақал-аяқталмаған
пікір, біткен ой-деп түйеді.
Сөйтіп, мақал мен мәтел-қазақ ауыз әдебиетінің бір саласы, халықың
тұрмысын, кәсібін, салтын дүниеге көзқарасын бейнелейтін шағын поэтикалық
жанр дейміз.
Ауыз әдебиетінде мақал-мәтелдің араласпайтын жері жоқ. Ертегі, аңыз
әңгіме, дастан-жыр, халық өлеңдерінде, тіпті жұмбақтар мен тақырыптарда да
сөзді әрлеу ойды өткірлеу үшін мақал-мәтелдер дәлел, айшық ретінде
қолданылады.
Халық тұрмысының айнасы мақал-мәтелдерде қоғамдық топтардың,
таптардың арасындағы қарым-қатынастар, қайшылықтар, тартыстар бейнеленеді.
Профессор М.Ғабдуллиннің монографиясында осының барлығы да талданған,
қорытылған. Автор өзінің педагогикалық ой-пікірлеріне лайық парасаттылықты,
мәдениеттілікті, саналылықты уағыздайтын, өнер-білімге, ерлік-еңбекке,
бірлік-ынтымаққа шақыратын мақал-мәтелдердің мағынасын ашып насихаттауға
ерекше көңіл бөлген, мақал-мәтелдердің әдеби-эстетикалық мәнін айқындай
түскен.
Бұл еңбекте де қазақ мақал-мәтелдерінің даму тарихы, жасалу жолдары,
поэтикалық құрылысы қаралмаған, қамтылмаған.
С.Нұрышевтің Қазақтың халық мақалдарының даму тарихынан деген атпен
1959 жылы Көркем әдебиет баспасынан шыққан кітапшасында да бұл мәселе
лайықты шешімін таппайды, жанр сыры ашылмайды. Автор кітапшасында қазақ
мақал-мәтелдерінің көнелігі, көптігі, халықтың тұрмысымен байланыстылығы
туралы белгілі жайттарды қайталаумен тынған.
Мақалдар мен мәтелдер-мағынасы да, тұлғасы да әлдеқашан қалыптасқан,
тез өзгере қоймайтын жанр. Фольклорлық ұраны, соның ішінде мақал-мәтелді
зерттегенде бұл ерекшелікті елемеуге болмайды.
Қазақ ауыз әдебиетін зерттеу, жариялау ісінде соңғы он – он бес жылда
елеулі жұмыстар істелді. Бұл орайда академик М.О. Әуезовтің басшылығымен
жазылып жарық көрген Қазақ әдебиеті тарихының бірінші кітабын (1960)
алдымен атауға тиіспіз. Еңбекте әрбір жанр бойынша бұрын-соңды айтылған
пікірлер, жазылған зерттеулер жинақталған, қорытылған. Соның ішінде
Мақалдар мен мәтелдердің (авторлары З.Ахметов пен Б.Ақмұқанова) мәні,
халық тұрмысымен тығыз байланыстылығы дұрыс баяндалған, бірсыпыра жаңа,
соны пікірлер айтылған.
Қазақ ауыз әдебиетіне арналған екінші кітапта Б.Ақмұқанова кеңес
дәуірінде туған жаңа мақалдар мен мәтелдерден көптеген мысалдар келтіре
отырып талдау жасаған. Алайда зерттеп отырған жанр жайында өз тарапынан
жаңа пікірлер айту орнына бұрыннан белгілі жайларды қайталаумен шектелген.
Мұнда да жанрдың шығу тегі, қалыптасу, даму трихы, әдеби—поэтикалық
өзгешеліктері ашылмайды, тектес жанрлармен байланысы, көршілес халықтардың
мақал-мәтелдерімен қарым-қатынасы айталмайды.
Қазақ мақал-мәтелдерін соңғы жылдары арнайы зерттеген ғалымдардың
бірі-Рахметолла Сәрсенбаев. Оның Қазақ мақалдары мен мәтелдерінің
лексикасилистикалық ерекшеліктері (1961) дейтін кандидаттық
диссертациясында мақал мен мәтелдердің құрылымы, лексикасы, стилистикасы
қаралып талданған; жасалу жолдары, түрі мен мазмұны, жақын жанрлармен
арақатынасы сөз болған. Автор орыс мақал-мәтелдерін қазақшаға аудару
тәсілдеріне де тоқталып, сонымен байланысты өзінің ой-пікірлерін ортаға
салған. Дегенмен тілші-ғалым мақалдардың даму тарихына, көркемдік
ерекшеліктеріне, атқаратын қызметтеріне көңіл бөлмеген. Мақалды тудырушы-
еңбекші халық. Ол қазақ данышпандығының алтын қазынасы-дейді
фольклористика ғылымының жұлдызы профессор Мәлік Ғабдуллин. Халықтың
мақалдары мен мәтелдерін жинауда, зерттеуде В. Радлов, Ш.Уалиханов, А.В.
Васильев, Ә. Дибаев, Ө. Тұрманжанов, С. Аманжолов секілді ғалымдардың
еңбегі зор.
ХХ ғасырда қазақ мақалдары Европа халықтарына мәлім бола бастаған.
Белгілі бір жүйемен берілген, өте көлемді еңбек деп 1899 жылы Орынборда
басылып шыққан В. Катаринскийдің Сборник киргизских пословиц деген
кітабын санаймыз. В. Катаринский жинағына мың жарымнан артық мақал-мәтелдер
енгізілген. Олар бірнеше тақырыптарға жіктелген.
М.Әуезов 1940 жылдардың басында жазылған Қазақ халықының эпос мен
фольклоры дейтін зерттеуінде қазақтың мақалдары мен мәтелдерінің пішіні
өлең түрінде жасалатын, мазмұны халықтың негізгі кәсібі малшылықпен
байланысты болатын екі ерекшелігіне назар аударған. Оның мазмұнына,
көркемдігіне қарап автор мынадай қорытынды жасайды: Мақал-мәтелдердің
молдығы, олардың тамаша поэтикалық формасы; шебер түрде берілген терең,
тіпті философиялық мән-мағынасы-осындай тамаша үздік шығармалар тудырған
қазақ халқының өзінің де асқан ақындық дарынының, оның сарқылмас
даналығының анық айғағы.
Қазақ кеңес фольклористикасының негізін салушылар мақал-мәтелдердің
кейбір ерекшеліктерін анықтап, оған жоғары баға бергенмен жанрлық
табиғатына, ерекшеліктеріне тоқталмайды.
Б.Шалабаев Мақал, мәтел атты очеркінде қазақ мақал-мәтелдерін
малшылық, аңшылық және егіншілік секілді негізгі үш тақырыпқа бөліп
талдайды. Мақал мен мәтелдің жанрлық ерекшеліктеріне тоқталып, әрқайсысына
өзінше анықтама береді.
Алайда мақал-мәтелдердің шығу, даму тарихына, жиналып жариялану
жағдайына зерттеуде көңіл-бөлінбеген. Жанрдың өзіне тән ерекшеліктері, өзге
жанрлармен байланысы ажыратылмаған.
М.Ғабдуллин Қазақ халықының ауыз әдебиеті дейтін жоғары оқу
орындарына арналған оқулығында мақал-мәтелдерді жұмбақтармен бірге дербес
тарау етіп қарастырады. Ғалым алдымен қазақ мақал-мәтелдерін жинап
бастырушыларды ілтипатпен атай келіп, бұл жанрдың табиғатын, әдеби-
әлеуметтік мәнін ашады. Ең алдымен, әлеуметтік жағынан алғанда, мақал-
үлкен толғау, образ арқылы берілген логикалық ой қорытындысы болып келеді,-
дейді профессор. М.Ғабдуллин-ол адам өмірінде, тұрмыс-тіршілігінде,
қоғамдық жағдайларда кездесетін құбылыстарға, тарихи уақиғаларға берілген
даналық баға, байсалды тұжырым есебінде қолданылады. М.Горькийдің Мақал
мен мәтел еңбекші халықтың тарихын, әлеуметтік, барлық өмір тәжірибелерін
үлгілі, қысқа түрде айтып береді деуі де содан.
Еңбекте халықтың малшылық, аңшылық, диқншылық, кәсіптерін көрсететін
мақал-мәтелдерден мысалдар келтіріп отырып, олардың өмір танытқыштық мәні,
қызметі тартымды баяндалған.
Фольклордың басқа түрлері сияқты мақал-мәтелдер-халық оқулығы,
өсиеті. Олар жастарды тәрбиелейді, жамандықтан сақтандырады. Ең алдымен.
Қарапайымдылыққа, қайырымдылыққа, ұйымшылыққа мегзейді, еңбекке, ерлікке
баулиды. Адалдықты, адамгершілікті мақтап, насихаттай отырып,оған қарама-
қарсы арамдық, қараулық, қтірік-өсек, жалқаулық, ұрлық, екі жүзділік
секілді жарамсыз мінез-құлықтар сыналады.
1.2.Мақал-мәтелдердің тәрбиелік мәні.
Мақал-мәтелдер көркемдік бейнелі сөз айшықтарымен әсерлі олардың
айтуға оралымдылығы, тілге үйіріле кететіндігі ойдың өткірлігі, ұшқырлығы,
тереңдігі мақал-мәтелдердің осы сапаларымен байланысты.
Мақал-мәтелдерде халық сөзі барынша үнемдеп қолданады. Тіпті кейде
сөз тастап кетіп отырады,
Мысалы; Ақыл-жастан, асыл-тастан дегенде шығады сөзі қалып қойған.
Бірақ одан мақал ойсырап тұрған жоқ. Түсіп қалған сөз өз-өзінен ойға
оралып, бөлінеді.
Мақал-мәтелдердің тура және ауыспалы мағынасы болады.
Мысалы Өнер алды-қызыл тіл, Ер қанаты-ат, Елін сүйген ер болар,
Жігітті намыс, қоянды қамыс өлтіреді деген мақалдар ешқандай тұспалдаусыз
тура мағынасында айтылып тұр. Ал екінші бір мақал-мәтелдерде ойды тура
айтпай, жұмбақтап, астарлы мағынада ишарамен білдіреді.
Мысалы; Қызым саған айтам, келінім сен тыңда, Тоқпағы күшті болса,
киіз қазық жерге кірер, Не ексең, соны орасаың, Жауырды жоба
тоқиды,т.б. мақал-мәтелдерде айтпақ ой астарлы мағынада ишарамен беріліп
отыр.
Мақал-мәтел құрылысы жағынан сырттай ұқсас болып келгенімен, оларды
мазмұнды түйіндеуінде, ойды шешуінде өзіндік ерекшелігі байқалады. Мысалы;
Ерге жаттың тізесі батса, ағайыншыл болады деген мақалда ердің ағайыншыл
болуының себебін жаттан көрген қиянатымен байланыстыра білдіріп тұр. Іс-
әрекеттің себеп-салдары сөз тіркесінен байқалып тұрады.
Мақалдарда бір-біріне қарама-қарсы ұғымдар мен нәрселерді салыстырып,
мендестіру арқылы ой-пікірді айқындау тәсілі басым болып келеді. Мысалы;
Ақымақтың ақылы түстен кейін кіреді ырысы кеткеннің иті ұры кеткен соң
үреді. Немесе; Ақымақ бастан ақыл шықпас, ақыл шықса да, мақұл шықпас-
дегенде ақымақ пен ақылды қарама-қайшы ұғымдар, осы екеуін салыстыра келіп,
ақымақтан шыққан ой-пікір де дұрыс болмас деген қорытындыны шендестіру
арқылы білдіріп отыр.
Ал мәтелдерде қорытынды ой, түйін айтылмайды, бейнелі сөз айшығы
арқылы берілген ойды тыңдаушы өзі топшылайды, тұжырым жасайды. Мысалы;
Көппен көрген-ұлы той дегенде тұспал бар, бұл жерде мағынаны тыңдаушының
өзі қорытуына тура келеді.
Мақал-мәтел көз мәйегі, саф алтыны, асылы. Мақал-сөз атасы. Олар
сөз дәлдігімен, тереңдігімен, ықшамдысымен ерекшеленеді. Мақал-мәтелдер
нақыл сөз есебінде қызмет атқарады. Празалық, поэтикалық құрылымды болып
келеді. Олардың қайсысында болсын проза, поэзияға тән ырғақ, үйлесім, саз,
интонация-барлығы да бар.
Мақал-мәтелдер дыбыс үндестігіне негізделген. Сондықтан олар
музыкалық саздығымен оқушысына әсер етеді, мақалдағы негізгі ойға
жетелейді.
Мысалы; Ердің екі-келіс, ездің есі-керіс деген мақалды алалық.
Осында е,і дыбыстары бірнеше рет қайталанады. Сол дыбыстар мақалдың
саздығымен күшейтумен бірге, құлаққа жатық та әсем үн естіледі. Мақалдағы
бойындағы адамгершілік қасиеті туралы. Дыбыстық өрнектер де соған орай.
Сонан соң сол мақалдаодағы сөздер үйлесе үн тапқан. Негізгі ұйқас жол
соңындағы Келіс пен керіс сөздеріне негізделсе, мақалдағы басқа сөздер
үйлескен. Ердің есі мен ездің есі ішкі ұйқасқа сүйсенген. Бұл мақалдағы
ұйқастар оны ажарландырып тұр. Сондықтан Түс игіден түңілме деген мақалда
жақсы жамандыққа бармайды ол жақсылыққа әзір деген ойды т,і дыбысы
арқылы өрнектелген. Екіншіден сол ойды әрі кенейту арқылы жақсы білдірген.
Мақал-мәтелдерді көп қолданылатын көркем өрнек-синтауксистік параллезм.
Мысалы; Терін төксе жеріне, жер тілеуін береді, елін сүйген еріне, ел
тілеуін береді, Жолдасын таппаған ер азады, қордасын таппаған жер азады,
Су кірді тазартса, оқу миды тазартады, Сүңгінің жарасы бітер, тіл жарасы
бітпес. Айталық жолдас ер мен жерді қосарлап алып, кесте жасайды. Ал
Сүңгінің жарасы бітер, тіл жарасы бітпес деген өрнектерде еттен өтіп,
сүйекке өтер тіл тәңірісін ғаламат өрнектеген.
Мақал-мәтелдерде бейнелі көркем сөз айшықтарының келер асылы
кездеседі. Оларды теңдеу арқөылы да көркем өрнек жасалады. Мысалы; Түсіне
қарасаң, күндей, есіне қарасаң, түнднй жүз күндей күлімдеп, іші мерез, сұм
адамды түндей деген теңеу арқылы қапысыз таңыған.
Мақалдағы көркемдік тәсілдердің бірі-әсерлеу. Мысалы; Тарыдан тау,
тамшыдан көл. Мақал-мәтелдерден көркем сөз анықтарының бәрін
кездестіреміз. Еңбек-ырыстың бұлағы, еңбек-бақыттың шырағы, Еңбексіз
өмір-түл, ойсыз көңіл- тұл, Кітап-білім бұлағы, білім һөмір шырағы
сияқты метофора, Талапсыз адам-табансыз алымсыз адам-шалымсыз, Өрлеген
балық ауға жалығар, өр көкірек жігіт дауға жолығар, От ауызды, ауызды,
орақ тісті сияқты эритет, Кітап – көзі жұқмыққа арзан, көзі ашыққа-
маржан сияқты метогимия мақал-мәтелдерде мол ұшырасады. Жалпы мақал-
мәтелдер, бейнелі өрнекке толы.
Мақал-мәтелдер көркемдік бейнелі сөз анықтарымен әсерлі. Олардың
айтуға аралымдылығы, тілге үйіріле келетіндігі ойдың өткірлігі, ұшқырлығы,
тереңдігі мақал-мәтелдердің көркемдік осы сапаларымен байланысты.
Адамзат баласының есін біліп, оны менсонын тануынан бергі бүкіл
тіршілігі өзінің жер бетіндегілердің біліміндегі ең бір саналы жаратылыс
иесі екенің дәлелдеуге сары етілумен келе жатқан сияқты әсер қалдырады.
Өйткені не бір асылдар мен асқақтарды көріп, оңайлықпен сонау мынауға
танданбайтын жанарлардың өзін жасандыратын атақты сарайлар мен мұнаралар,
баяғы замандардағы ата-бабалардыңғ зәрдесі мен зейінінің кәуәлі-
құнжанарындай әр қилы шнара жер шарының әр оймағынан ұшырасатын ескертіліп
жәдігерліктер саналы жанды қай кезде де ұшы-қиырсыз қалың ойдың түйіміне
жетекшелей тұрмайды. Сондай-ақ арғы бергі дәуірдің пайғанбарлары мен сана
балаларының тірлік кешкен заманынан бүгінгі күннің әңгімесі секілді сыр
шертетін аңыздар әр қилы кезеңнің әр алуан оқиғаларының сұлбасы айшықталған
ерлік жырлары қоғамдық даму мен ұлттық болмыстық бар өнер секілді мақал мен
мәтелдердің деттеп айтар ой-түйіндері бұрынғыларды қалай толғандырса,
бүгінгілерді де солай тебірентіп, ойға түсіреді. Себебі қоғамдық дамудың
қайсатысында тұрсада, әрбір жанр басты ненде-ой нәтижесінде өмірге келген
өркеннен жемісіне ылғида іңкәр ылғида ділгір басумен өмір кешетін құлақ
иесі.
Ал адам зат баласының сеніміне қызмет ететін кез келген рухани мұраға
құлықтылық бар жерде мұраны өмірге әкелгендер мен осы иленушілердің
арасындағы байланыс үзілмес елес. Тұптен келгенде, осының өзі оймен
сезімнің бесігінде тербеліп дүниеге келген қастерлі мұра айқындалса өйткені
ондан беріден алғанда, бүгін бір халықының тұтас ел болып өмір сүру жолына
бағыт-бағдар беретін әріден алғанда күлі адам баласының жер бетінде ұшданды
тірлік иесі болып өмір кешуін жол сілтейтін қағидасы жинақталған, олай
болса әуелден ақырға дейін адам баласының сындарлы, ұштанды арлы болып өмір
сүруіне уағыздайтын барша дін атаулымен адалдық жолда болғандарды одан
безгендерден ширендіретін, сүрінгендерді өз дәрежесінде жазалайтын мораль
заң атаулымен бұл мұраны түбірлес рухтас деп таныған орынды.
Рухтас болатын себебі, бұл ақыл ойдың қазанында қайнап шыққан
шындалуы қапысыз кез келген тұжырымды пікірлесіп жолында тебіренген жанның,
сай тарапқа қармақ салып, ақыры ізденіп ілгендей болған сананың қызметінің
нәтижесі ол каспий теңізі өмірдің тәжірибесінен туындайды. Ал, тұжырымды
пікір қандай формада өрнектеледі, қандай жолмен халыққа ұғындырады, ол оынң
иесі мен иленетіндердің ұсталған қоғамдағы орнына дайындық дәрежесіне,
бастысы олар өмір сүріп отырған қоғамдық құрлыстың басшысына байлданысты.
Мақал-мәтелдер белгілі бір қоғамда өмір сүргендердің бірдей
бұлжытпай орындалуы қатаң талаптың заңдар кодексінің немес дін
қағидаларының жинауы емес. Бірақ сан ғасырлар бойы халықпен бірге өмір
сүріп келе жатқан осынау қарапайым қазына сол халықтың бүкіл болмысың өсір
жолы паш ететің елдің ескерткіші болуымен қастерлі. Тәрбиені қыз, арлы
жігіт, ел қорғайтын азамат, халық қамын қоштайтын азасы, ұлыстын анасы
болуға лайық кемеңгер бәйбіше қандай болу керек, елдің қадірі жердің қадірі
анамен, ағайының қадірін де, осының барлығы мақалдар мен мәтелдер қарысыз
өрнек салған. Өйткеніатамекеннің оның иесі халықтың елдік болмысы, елдікке
жеткізетін қоғам мүделерінің кісілік келбеті әділдігі, әдептілігі мен
өнерлігі, еңбекқорлығы мен кәсіби шеберлігі ғана емес күлкі адам баласымен
үлгілі қарым-қатынасы, керек десеңіз дипломатиялық байланыстарының жан-
жақты халық даналығының қастерлі мұрасынан табуға болады.
Әрине мақал-мәтел атаулының бәрінің стилі бірдей емес. Бірақ ел үшін
қызмет етіп, әр қилы түсінуге болатын астарлы ойда қаныққан халықтың
қазынадан елін емес ізгі мақсатқа жолықтырар мағына ізделеді. Ит тойған
жерін, ер туған жеріне сияқты мақалдардың қайсысы да туған жер туған елді
қастерлеуге үйретеді. Бірақ айтылу интонациясы әртүрлі. Алғашқы мақал
тындармандарына қатал талап қойғандай әсер қалдырады. Өйткені ол төрт жағы
төрт құбыр болып шадыман тірлік кешіп отырған ел көсемінің емес, қайткенде
елдің іргесін бүтіндеймін деп, жарғақ құлағы жастыққа тимей жүрген
азаматтың көкірегінен шығып туған лебіз. Демек бұл көп көрген қазақ
халқының қай ұстазы болсада әйтеуір бір жанын түберенке күйіп, бүкіл ел
болу үшін күресіп жүрген кезіндей психоэмоциональдық қалпынан хабардар
ететін ұлтсыз мақал.
Мақал мен мәтелдерді мазмұнына қарап шартты түрде тақырыптарға бөлуге
болады. Сондай-ақ, ел өмірін сипаттаған қалыпта қарай, сөздік құрамша
байланысын олардың біразының шамамен қай кезде дүниеге келгендігін де қиын
емес.
Мақал мен мәтелдердің авторлы да – халық есінде сақталушы халық.
Сонау ықшам заманнан сан ғасырлар бойы халықтың өзі бірге жасасып,
екшелеп, ұпақтан ұрпаққа мұра болып қалып жатқан ауыз әдебиетінің бай
саласының бірі қазақтың мақал-мәтелдері.
Дастанға қарағанда мақал-мәтелдердің ерекше қасиеті көлемінің
шағындығы, мазмұнын кеңдігі, тілінің өткірлігі мазмұнының тереңдігі әрі ол
барлық халыққа бірдей әсерлі, жалпы адамзатқа ортақ көңілге қонымды ұғымды
келеді. Тегінде мақал-мәтелдер қай халықтың да жан дүниесінің мінез-
бітімінің, тіршілігінің айнасы, оның озған сайын құны артпаса қазына екенін
де сездірер белгісі өйткені қазақтың м-мнің ойлары өсиет, ұлағат, тәлім,
парасат ізгілік.
Республикалардың тәуелсіздік алып тіліміздің мемлекеттік
мәртебеге ие болуына байланысты сөз құлшыны арта түсуде ойды ұштап, қиалды
қанағаттандыратын мақал-мәтелдер де қайтадан рухани серігімізге айнала
бастады.
Мақал-мәтелдердің тақырыптары әр ашық ой халықтың әлеуметтік,
шаруашылық, рухани өмірін түгел қамтиды. Мақал-мәтелдердің басты
тақырыптары Отан, туған жер, атамекенге байланысты. Елін, Отанын өміріне
сүйген халық отанын шексіз сүюді ұрпағына өсиет еткен Ел-елдің бәрі жақсы,
өз елің бәрінен жақсы, Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас,
Өз елің-алтын бесік, Өз еліне-өлең төсеген, Ер жігіт ел үшін туады, ел
үшін өледі - деген мақал-мәтелдерде халықтың туған жеріне, атамекеніне
отанына, еліне деген сүйіспеншілігі терең түйінделген.
Мақал-мәтелдердің үлкен бір саласы еңбекке арналған. Халық еңбекті әр
уақытта ардақтап бүкіл игіліктің көзі деп білген. Бұл Еңбек түбі береке,
көптің түбі-мереке, Ер дәулеті – еңбек, Бейнет бейне түбі- береке,
зейнет, деген айқын аңғарылады. Халық, еңбек пен бақытты егіз деп қараған.
1.3.Мақал – мәтел халық даналығы.
Мақал-мәтелдер ғасырлар шежіресі онда халық тарихы, әлеуметтік
тіршілігі, ақыл-өнегесі мол көрініс тапқан.
Мақал-мәтелдер ой дәлдігімен, тереңдігімен, ықшамдылығымен
ерекшеленеді. Онда өмірдің сан алуан құбылыстарына баға беріліп, үлкен
түйін жасалады, халықтың ғасырлар бойға тәжірибесі қорытылады.
Мақал дегеніміз–ол тағлым берерлік, ырғағы бар, тәжірибеде көп
қолданылатын бейнелі, қысқа, нақыл сөйлем...
Мәтел дегеңіміз - өнеге берерлік бейнелі, ырғағы бар сөйлем. Мұның
мақалдан айрмамашылығы-мағынасы ашық болмай ишарамен айтылатындығы,
сөйлемнің толымсыз болып келуі.
Алайда мақал-мәтелдердің шығу, даму тарихына, жиналып жариялану
жағдайына зерттеуде көңіл-бөлінбеген. Жанрдың өзіне тән ерекшеліктері, өзге
жанрлармен байланысы ажыратылмаған.
Халық даналығы үлкен ойды қалыпқа сыйғызып, асқан шеберлік танытқан. Көп
сөз көмір, аз сөз-алтын дегендей, мақал-мәтелдердің бойынан поэзияға тән
жинақөының, үнділік, саздылық, ұйқас, ырғақты кездестіреміз. Онда басы
артық бір сөз болмайды. Барлығы өз орнында мақал-мәтелде бәрі екшеленн,
сұрыпталған, жымдаса біріккен, ой-өрнек ажыраспас туыстық тапқан.
Мысалы; Қой шелді болмай, төлді болмайды. Осындағы сөздердің бірін
де өзгерту мүмкін емес. Шелді мен төлді ойымен де, үйлесімімен де іштей
үндестік тауып тұр. Оның орнына майлы, семіз деген баламаны алсақ, мақал
бүкіл шырай көркінен, мән-мағынасынан айрылады, мақалды қасиеті жұтаңдайды.
Сол сияқты басқа сөздерді де өзгерте алмайсың. Олар осы бітімінде
ғана үлкен ой жүйне ие. Екінші бір мысал. Ер дәулеті – еңбек. Мұндағы
негізгі ой – еңбектің құдіретін, бүкіл игіліктің көзі екенін білдіру. Ой
қызығы еңбек болған соң, мақалда е дыбысы ерекше естіледі. Мақалға
саздылық, үнділік беріп тұрған да сол.
Мақал-мәтелдерде халық сөзі барынша үнемдеп қолданған. Кейде тіпті,
сол тастап та кетіп отырады. Бірақ онан мақал-мәтелдің мазмұнына ешқандай
нұқсан келмейді. Мысалы; Ақыл жастан, асыл тастан дегенде, шығады сөз
қалып қойған, бірақ онан мақал ойсырап тұрған жоқ.
Мақал – халық поэзиясының жанрлық түрі. Түйінді ойды білдіретін, тура
мағынасына орай астарлы мағына да бұл алатын ықшамдар нақыл сөз.
Мақалдың тікелей мағынасы нақтылы өмір жағдайынан туған байлам,
қорытынды түйін болады да, ол сол жағдайдағы ұқсас басқа өмір құбылыстарына
да қаратып айтылуы мүмкіндігі оның астарлы, ауыспалы мәнін кеңейте түседі.
Мысалы; Соқыр тауыққа бәрі бидай. Ал нақыл сөз түріндегі Өнер алды -
қызыл тіл, Өз елің – алтын бесігің т.б. секілді мақалдарды алсақ, ойды
ұтымды, ұшқыр, тілге орамды жарасымды етіп жеткізумен құнды. Мысалы; Күлме
досқа, келер басқа, Ойнап сөйлесең де ойлап сөйле.
Мақал-мәтелдер қай халықтық болса да ауыз әдебиетінде көлемі шағын,
мазмұны бай, тілі көркем жанрға жатады. Мақал-мәтелдер өзін жасарына
халықпен бірге жасайды, біреулері ескіріп қолданудан шығып екіншілер
жаңарып туындап жатады. Мақал мен мәтел егіз жанр. Халық шығармасының басқа
түрлері сияқты мақал-мәтелде де әуелде жеке адам шығарды. Оны біреуден
біреу естіп, айтып, тартады, өңделеді, өзгертіледі, сөйтіп халықтың леураға
айналады. Демек мақал-мәтелді белгілі бір халықтың өмірде көрген – білгенін
жасаған қортындысы, ақыл-ойы деуге болады.
Мақал-мәтелдер көркем шығармаларды да көп қолданады. Ақын-жазушылар
шығармаларында халық даналығын пайдаланумен бірге, сол үлгілерімен өздері
де жаңа мақал-мәтелдер жасайды. Ыбырай Алтынсариннің Аш бала тоқ баламен
ойнамайды, тоқ бала аш болам деп ойламайды дейтін сөзі мақалға айналып
кеткен.
Халықтың сандаған ғасыр бойы өзімен бірге өмір кешіп келе жатқан
мақалдары мен мәтелдері кейде уақыт өте келе, қоғамына, дәуіріне қарай
сартқы жанын өзгеріп, мазмұнын жаңа заманның ыңғайына қарай біраз
бейімделуі мүмкін. Сонау ықылым заманнан, сан ғасырлар бойы халықтың өзімен
бірге жасасып, ерекшелеп, ұрпақтан – ұрпаққа мұра болып келе жатқан ауыз
әдебиетінің бай саласының бірі-қазақтың мақал – мәтелдерді.
Республикамыздың тәуелсіздік алып тіліміздің мемлекеттік мәртебеге ие
болуына байланысты сөз мәнінен теруге құлшыныс арта түсуде. Мақал-
мәтелдердің айтары-өсиет, ұлағат, тәлім парасат,ізгілік.
Мақал мен мәтелдің өзара айырмашылықтары .
Мақал-мәтелдер қосарлана айтылып, бір-біріне туыс болғанымен екеуінің өзара
айырмашылықтары да бар. Ол айырмашылықтар мақал мен мәтелдің ойды түйіндеу
жағынан да, құрылымы жағынан да байқалады.
Мысалы; Тақпағы күшті болса, киіз қызық жерге кірер деген мақалды
алсақ, бұл екі жай сөйлемнен тұрады. Мұнан мақалдар көбінесе екі бөлімді
болатынан білеміз. Оның үстінде мақалда ой тиянақты. Алдыңғы ой екінші
түйінді пікірдің шарты түрінде келеді. Киіз қызықтың жерге кіруі тоқпағының
күшті болуына байланысты. Мезгілі жетпес, мұз да ерір деген мақалдан да
соны көруге болады.
Мақалдан біріне – бірі қарсы ұғымдар мен нәрселерді салыстыру арқылы
ой-пікірді айқындау тәсілі басым келеді. Мақал шеңдестіруге құралады.
Мысалы; Біреу тойып секіреді, біреуі тонып секіреді, Ер жігіттің екі
сөйлегені - өлгені, еменнің иілгені – сынғаны. Осы келтірілген мақалдардың
өзінен өмір құбылыстары типтендіріліп дәлелдеу мен қорытынды пікір бірдей
жүріп отырғандығын байқаймыз.
Ал мәтел құрылысы жағынан мақалдан өзгешелігі Әлін білмеген әлек,
Көптен көрген ұлы тал деген мәтелде тұспал ғана бар, мағына оның емес
қорытынды пікір жоқ.
Осы бейнелі сөз ойшығы арқылы берілген ойды тыңдаушы өзі топшылайды,
мәтелде дәлелдеу де, тиянақты тұжырым ды болмайды.
Мақал мен мәтел бір-бірінен осындай белгілермен айырылады.
Мәтелдерде негізгі айтылатын ой-пікірі жанамалар, сілтеме-ишара
түрінде беріледі.
Мысалы; Күш атасын танымас, Айласыз батыр алдырар.
Нар тәукел-ер ісі, Ер ісі-ел есінде.
Мақал-мәтелдердің көпшілігі ауыспалы, келтірінді мағынамен беріледі.
Мысалы; Әркімнің өзі шығар биігі бар, Кісінің шырайына қарама,
райына қара, Оқ жетпес жерге қылышыңды суырма.
Жүздің көркі-көз, ауыз көркі-сөз, сөздің көркі-мақал дейді халық.
Алайда мақал-мәтелдер сөздің көркі ғана емес, сонымен бірге халық өмірінің
шежіресі екендігі осыған дейтін де айтылады. Одан халық тұрмысының қай
саласын болсан байқауға болады.
Мақал-мәтел шаруа малданған жануарлар дүниесінің қолданған дүние-
мүлкінің, қарау-саймандарының сыртқы белгілерін, ерекшеліктерін көрсететін,
сипаттайтын жұмбақтай емес, уақиғаның, құбылыстың, қарым-қатынастың ішкі
сырын өзара байланысын бейнелеуге арналған. Солай болғандықтан шаруаның
тұрмыс-салты, шаруашылық кәсібі мақал-мәтелдерде айқын көрінеді.
Барлық халықтар сияқты қазақ халқының, ең алдымен шаруаларының
алғашқы кәсібі аңшылық болған. Арнайы-аңшылық дәуірден бізге сол қалпында
жеткен мақал-мәтелдер көп емес. Дегенмен халқымыздың ертелі-кейінгі аңшылық
кәсібінен елес бергендей бірсыпыра мақал-мәтеледер сақталған. Бір оқты
бұлан көтереді, екі оқты құлан көтереді, Құланның жайылымы бір болғанмен
жусауы басқа дейтін біздің жерімізден әлдеқашан жойылып кеткен жануарлар
жайындағы мақал жоғарыда айталған пікірімізді дәлеледейді.
Көзбен көріп, кітаптан оқымай-ақ мақал-мәтелдерден ежелгі қазақ жерін
қандай жануарлар мекендегінін, әсіресе қандай аңдар көбірек ауланғанын
аңғаруға болады. Жұмбақ сияқты аңдардың даралық белгілерін, қасиеттерін
сипаттамағанымен ойды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz