Мәміле жарамдылық шарты
Мазмұны
Кіріспе
І. Мәміленің ұғымы және оның түрлері.
1. Мәміленің жалпы түсінігі
2. Мәміленің басқа заңдық фактілерден айырмашылығы.
3. Мәмілеге қойылатын негізгі талаптар
4. Мәміленің түрлері және оның жіктелуі.
ІІ Мәміле жарамдылық шарты.
2.1Мәміле нысаны және оның мәні.
2. Мєміленіњ жазбаша нысанын саќтамау салдары.
ІІІ. Мємле жарамсыздыѓы т‰сінігі, жарамсыздыќ негізі.
3.1 Мәміле мазмұынының заңдылығының талаптарын бұзу.
3.2 Мәміле қатысушының мәміле қабілеттілік талаптарын бұзу.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер:
Кіріспе
Мәміле күнделікті өмірдегі тұрмыстық, шаруашылық қатынаста үлкен
мазмұнға ие.
Мәміле маңызы, азаматтық аналым қатысушыларына заңдық әрекеттеріне, әр
түрлі мәмілелер жасау арқылы жүзеге асырады.
Күнделікті тұрмыста жеке тұлғалар мәміле жасауды жүзеге асыру арқылы,
соның негізінде тауарды сатады, қызмет көрсетеді, жұмыстарын орындайды.
Адамның өмір бойына бұл іс жүргізу жалғасады, туғаннан (белгіленген
жастан бастап, кәмелетке толмағанның атынан оның ата анасы немесе
асыраушысы әрекет етеді) өлгенге дейін (өсиетті көрсетуге болады – соңғы
ерік).
Кәсіпкерлік қызметте мәміле осындай үлкен орын алады, сауда туралы сөз
болып отырма немесе банктік, биржалық операцияларға байланыстылығына
қарамастан, тек мәміле нысанында жүзеге асырылады.
Мәміле жасау арқылы өнімін шығару, бір-біріне қызметті материалдарымен
қамтамасыз ету, шикі затпен, жабдықтармен, құрылыс бойынша және ғылыми
зерттеу, жобалау жұмыстарын орындауды ұйымдармен келіседі.
Мәміле көмегімен заңды тұлғалар әртүрлі көліктермен өнімдерін
тасмалдауды ұйымдастырады.
Ішкі сауда аналымында мәміле кең көлемде пайдаланылады.
Мәдениет төңірегінде де үлкен мәнге ие, мысалы, баспа мен шығармаша
арасындағы шарт, ғылыммен өнер туындыларын шығару , сынақтар жариялау.
ҚР АК-нің мәмілеге арналған тарауында олардың түсінігі, түрі , нысаны
мен бірге жарамсыз деп тану салдарына орын береді. Жаңа шаруашылық
шарттарында жарамсыз мәмілелердің белгісіз құрамдары туындауда. Олар меншік
нысанының түрлендірілуі нен тууда, жекшелендіруді өткізуде, жер
қатынастары аумағында.
Осындай ретте мәміле азаматтық айналымдағы қатысушылардың алмасуы
орталандырылған негізгі құқық нысаны болып табылады. Осыған байланысты заң
мәміле жармдылығына заң мен тағылатын талаптар ерекше мәнге ие болады.
Мен, Мәміле тақырыбы қазіргі кезде көкейісті болып табылады деп
санаймын. Өзімнің жұмысымда мәміленің жармдылығын және жарамсыздығын
айқындауға, оның түрлеріне, нысанына және мәніне нақты түсінік беруге
тырмсамын
І. Мәміленің ұғымы және оның түрлері.
Азаматтық кодекстің 147 бабында мәміле азаматтар мен заңды тұлғалардың
азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға
бағытталған әрекеттер, сондықтан ол субъектілердің нысанды бағыттанған
әрекеттері болып табылады. Субъектілер нысаны азаматтық құқықтар мен
міндеттерді білмеуден (мысалы, мүлікке меншік құқықтығы сыға берушіден
сыйлаушыға өтуге, мүлікті сыйға беруі тікелей бағытталған) осындай құқықтар
жаңа берген мүліктің қайтаруды кейінге қалдыруға келіседі, немесе, олардың
тоқтатуы (кретитор қарызданушыны қарызды төлеуден бастады)
Мәміле – адамдардың ықтиярлы актісі, яғни әрекеті. Әрекеттер мен
оқиғаларды ажырата білу қажет, ол оқиғаларға адамның ықтиярына бағынбайтын
мән-жайлар жатады. Мысал үшін дүлей апат сипатындағы құбылыстарды (дауыл,
су тасқыны, өрт, сондай-ақ соғыс қимылдары, ереуіл) айтуға болады.
Мәміленің ырықты сипаты оның тиісті құқықтар мен міндеттер жасауға, оларды
өзгерту мен тоқтатуға бағытталуымен айқындалады. Мәмілелерді құқықтардан
-әлгіндей нысаналы бағыты жоқ әрекеттерден сондай белгілері бойынша ажырату
қажет. Бұл арада Азаматтық кодекстің олжа және оған меншікті болу тіртібі
жөніндегі ережелерді реттейтін 245-бабын мысалға келтіруге болады. Жоғалған
затты табушының оны табуды мақсат етпесе де, оның белгілі бір құқықтары
мен міндеттері пайда болады.
Мәміле -заңды әрекет, ол құқықа қарсы (заңсыз), азаматтық құқықтар мен
міндеттерді туғызатын әрекеттерден – деликтерден (азаматтардың өмірімен
денсаулығына, сондай ақ басқа адамның мүлкіне зиян келтіру) сонысы арқылы
ерекшеленеді.
Мәміле арнайы азаматтық құқықтық қатынастарының пайда болуына,
тоқтатылуына немесе өзгертілуіне бағытталған. Мәміле құқықтармен
міндеттердің пайда болуына, өзгертілуіне немесе тоқтатылуына бағытталуы
мүмкін, алайда басқа құқық салалары реттейтін өзгеде ықтиярлы актілерден
осы белгілер арқылы ажырату қажет. Мәселен, еңбек заңдарында
қызметкерлердің еңбектегі құқықтары мен міндеттері олардың қызметке есептеу
туралы арыз беруі мен әкімшіліктің оларды жұмысқа қабылдау туралы бұйрығы
шығарылған кезден бастап пайда болатыны көзделген. Мәмілелерді әкімшілік
актілерден ажырата білу қажет, ол ондай актілерде азаматтық құқықтар мен
міндеттердің туындауына негіз болмайды (Азаматтық кодекстің 7- бабы),
бірақ оларға Азаматтық кодекстің мәмілелер туралы ережелері қолданылмайды.
Мәміле азаматтық қатынастарды туғызады, өйткені мәміле жасау
нәтижесінде туындатын құқықтық салдар нақ азаматтық заңмен айқындалады.
Күнделікті өмірде нақты заңдық мәнге ие емес; бірақ мәміле деп көбіне
шарт немесе қандайда бір келісім танылады. Бұл түсінікті көлемді және нақты
мағынада қолдансақ, заңдық мәміле түсінігі ретінде, барлық құқықтық
әрекеттерге, қалыптасқан құқықтық қатынастарды өзгертуге бағытталған. Осы
ретте мәміле туралы түсінігімізге тек шарт, келісім ғана кірмейді, мысалы,
өсиет, аманат, т.б. болуы мүмкін, сондықтан, заңдық мәміле түсінігіміз,
латының nеgotium juris, француздың negoce de droіt , немістің
rechtseschaft. Мәмілеге екі шарт елеулі: 1) Қалыптасқан құқықтық қатынаста
құқықтық әрекеттің өзгеріс енгізуі: өзгріс қандай да бір құқықты
белгілеу, бұрын болмаған, немесе құққтың бір тұлғадан екіншісіне өтуі
немесе тоқтатылуы: 2) қалыптасқан құқықтық қатынастарды құқықтық әрекеттің
өзгертуіне бағытталуы керек, ол әрекет өзгерісті туындату мақсатында
бағытталмаған мәміле түсінігіне кірмейді. Мысалы, құқықты бұзу кірмейді,
қалыптасқан құқықтық қатынастарды өзгеріс енгізіп құқықтық әрекеттерді
құралған реттеде, өйиткені құқықтық әрекеттің құрамында құқық бұзушылық
бар, мәміле болмысы ерекшеленеді.
Құқықтық әрекет деп аталады тұлғаның іші еркінің көрінісі (танылуы) өз
артынан құқықтық салдар туындататын. Заңдық мәміле атынан ерікті таныту
белгілі бір құқықтық әрекеттерге тікелей бағытталуы түсініледі, сонымен
құқықтық қатынастарды белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға. Заңдық мәміле
ерекше құқықтық акт деп аталады. Оған құқық бұзушылық қарама қайшы, осы
реттегі құқықтық әрекет тұлғаның тілемеген құқықтық салдар туғызады.
мәміленің басқа актілерден айырмашылығы құқықтық салдарға бағытталуы,
заңдық ұйғарымдардың күшіне сәйкес, азаматтық құқықтармен міндеттердің
тууы, өзгеру немсе тоқтатылуына әкеліп соқтырады. Мысалы, тұлға өзінің
тұрақты мекен жайынан, пәтерінен, басқа қалаға ауру шешесіне жол жүреді,
кейін онда шешесінің жанында қалуды ұйғарады. Шешесіне кеткенде,
мемлекеттік пәтеріне құқығына бас тартуға ниеттенбеген, бірақ заң күші
бар актілерге сәйкес, бұндай мән-жай болған ретте, пәтерінің меншік иесі
құқығын жоғалтады.
Мәміле-заңдық қылық ,тұрмыста жиі қолданылатын.
Мәміле өзіндік құқық белгілерімен әдеиі бағытталған құқықтық емес
әрекеттерден айырмашылығы бар ,ол әрекет,басқа тұлғаларға зиан келтіруге
әкеп соғатын . Келтірілген зиан орнын толтыру қажеттігіне байланысты,
бұл текті әрекеттер азаматтық құқықтар мен міндеттерді
туындатады,бірақ олар мәміледен туындамайды ,залал келтіру фактісі
деликтан.
Мәміленің барлық түрлері заңмен қаралуы талап
етілмейді,керісінше,заңмен қарастырылмаған түрде болуы мүмкін ,бірақ олар
заңға қайшы түрде болмауы талап етіледі, оның шектеулерін
бұзбауын.Мысал ретінде демеуші мен ол көмек көрсететін тұлға арасындағы
келісім қатынастары арнайы рәсімделмейді,бірақ бұл туралы шарт болуы
мүмкін.
Аралас шарт ,тараптар заңда көзделген түрлі шарттарды элементтері бар
шарт жасаса алады,тараптардың аралас шарт бойынша қатынастарына, егер
тараптардың келісімімен немесе аралас шарттың мәнімен өзгеше
туындамаса,аралас шартта элементтері бар шарттар туралы заңдардың тиісті
бөліктері қолданылады,мысал ретінде инвистициалық текті келісім шарты
жатады.
Мәміле арнайы жасалатын әрекет онда әрекет ететін тұлға еркі
танылады.Тұлға еркі ішкі (оның ниеті ,тілек) және ерік білдіру сыртқы
(айтылған немесе қағазға жазылған) айыру керек.Еріктің шын мәнінде
тұлғаның білдірілуінен болады, еріктің сыртқы мәлімделуін, ішкі мазмұнына
сәйкес келесі деп болжайды.
Тұлғаның шың ниеті мен және сыртқы ерік білдіру бөлінісі анықталған
жағдайда (мысалы, сатып алушы,тілді дұрыс білмей сатушымен сөйлесіп
тұрған,сатып алынатын нәрсе бағасын қате түсінеді) ерікке көп мән беріледі.
Өйткені мәміле-заң ерікке құқықтық мән берген, еріктің мәлімделуін тек
тұлға жасауы мүмкін. Сондықтан, әрекет қабілеті жоқ адамдар мәміле жасай
алмайды, тек оларға заңмен рұқсат етілген мәміле жасалуы мүмкін
1. Мәміленің жалпы түсінігі
Азаматтық құқық және міндеттің туындауы негізінде әр түрлі заңдық
оқиғалар қзмет етеді.
Олар өздері нақты әрекет жағдайларын көрсетеді, олармен әрекет ететін
заңнама құқықтық салдардың бастауына сәйкес байланыстырады. Алдында айтып
өткендей мәміле, кең таралған заңдық факт болып танылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодесінің 147 бабына сәйкес
азаматтар мен заңды тұлғалардың, азаматтық құқықтары және міндеттерін
белгілеуге. өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекет деп анықталады.
Бірақ заңдық мәміле түсінігін нақты анықтау үшін, маңызды жағдайларға
назар аудару қажет.
2. Мәміленің басқа заңдық фактілерден айырмашылығы.
Барлық заңдық әрекеттер үріне және ерекше негіздер бойынша
жүйеленеді. Бәрінен бұрын, олардың еркіне тәуелді болып бөлінуі сөз болып
отыр.
Т.Ф. Шерменевичтың пікірі бойынша “өз артынан құқықтық салдар
тарататын, адамның ішікі еркінің көрінісі”1 құқықтық әрекет болып
танылады.
Осындай ретте әрекет – бұл заңдық факт, оларды жасаған заңды және
жеке тұлғалардың еркі көрінеді. (мысалы шарт жасау), оқиға құқықтық факт
болып көрінген уақытта, адамның еркінен тыс әсер ету ( туу, өлім немесе
адамның ауыруы, соғыс т.б.) Оқиға барлық табиғи апаттар, өрт, су тасуы,
т,б, жатады. Бұл түсінікте мәміленің оқиғадан ерекшелігін айтуға болады,
өйткені міміле болып Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 147
бабына сәйкес құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге және
тоқталуға бағытталған әрекеттері танылады.
Мәміленің белгілі құқықтық қортындыға ретеуге бағытталғандығы, оның
құқықтық істеріне қарсы қоюға мүмкіндк береді, құқықтық салдарына заңдық
күшіне енетін, сонымен субъект еркінен және әрекет қабілетінен дербес,
тыс. Мәміліге субъект еркінің көрінісі мен қатар, оның әрекет ке
қабылеттілігі де қажет.
Заңмен рұқсат етілген белгілері бойынша заңды құқықытық заң
1Т.Ф. Шерменевич Учебник русского гражданского права М., “Бек”, 1994г.
21 стр
талаптарына және құқықтық қағидаларына сәйкес. Жасалынған және заңсыз
соңғы мәмілеге келесі әрекеттер жатқзылады; басқа тұлғаға зиян келтіру,
құқықты теріс пайдалану, құқықтық міндеттерді бұзу және т.б.Мәміле заңдық
әрекет болып танылады, заңсыз әрекеттерге қарағанда азаматтық құқықтар мен
міндеттерді туындататын. Оның заңның талаптарына сәйкес болмауы жағдайында
мәміле жарамсыз болып танылуы мүмкін және ешқандай құқықтық салдарды
тартпайды.
Мәмілені мемлекеттік органдар актілерімен жергілікті өзін өзі басқару
органі актілерінен айыра білу керек, оларда азаматтық құқықтар мен
міндеттердің туындауына негіз болады. Оларға Азаматтық кродекс мәміле
туралы ережелері жатпайды, өйткені бұл органдар актілері императивтік
мінезде болады, ал субъектілер құқықтық қатынастағы бұл жағдайда тең
құқылы болмайды, азаматтық заңнаманың негізгі бастауына қарама-ұайшы ҚР
Азаматтық кодекісінің 1 бабында бекітілген .
Жоғарыда айтылғандардан басқа ҚР АК 147 бабында, мәміле азаматтық
құқықтармен міндеттерді бекітуге, өзгертуге және тоқтатылуға
бағытталғандығы көрсетілген . Ол бұны басқа ерікті актілерден
айырады құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге және тоқататуға
бағытталуы мүмкін, құқықтың басқа жүйелері мен реттейтін құқықтың
қатынастардан. Мысалы, тұлғаның жұмысқа алу арызы, тұлға ның ерік актісі
болып табылады, құқықтық қатынас туындауына бағытталған еңбек заңымен
реттеледі.
Бұл жағдайларды негізгі мәміленің басқа заңдық фактілерден айырмашылығы
көрініс табады.
3. Мәмілеге қойылатын негізгі талаптар
Жоғарыда айтып өткенне туындайтын мәміле түсінігі мен оның негізгі
белгілеріне нақты құқықтық әрекет заңды ерікті саналы түрде белгілі
құқықтық салдарға жетуге бағытталған. Мысалы, сату-сатып алу мәмілесінде
сатып алушы нәрсенің меншік иесі болуға тырысыды.
Бурақ мәміле тараптарға тиімді салдарға әкелу үшін ол заңда
белгіленген талаптарға сәйкес болуы керек. Көрсетілген талаптар екі сатыда
болуы керек: жалпы және арнайы. Соңғы талап азаматтық құқықтық мәміленің
қандайда бір түріне қолданылуын белгілейді. Жалпы мәміле талаптары барлық
мәмілелерге таралады оның түрінен, нысанынан, мән –жай ларынан тыс .
Бұл ретте төрт түрліше талаптарға айыруға болады:
1) мәміленің субъекті құрамына
2) ерік және ерік білдірудің бірлігіне талап
3) мәміле мазмұнына талап
4) мәміле нысанына
Мәміле жасауда қатысушы тарптарға мәнді талаптар қойылады. Өйткені
мәміле – ерік әрекеті, әрекетке қабілетті және құқыққа қабілетті тұлғалар
жасай алады.
Азаматтық құқық қабілеттілігі ҚР АК –ның 13 бабына сәйкес, азаматтық
құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті (азаматтық құқық қабілеттілігі)
барлық азаматтарға бірдей танылады, азаматтық құқық қабілетілігі ол туған
кезден басталып қайтыс болған соң тоқтатылады.
Бірақ барлық азаматтар бірдей сатыда әрекетке қабілетті болмайды. Ол
адамның еркіне және интелектуалдық дамуына оның әрекеттері мазмұнын түсінуі
қабілеттілігімен және оны басқаруы. Заңға сәйкес жасы және медициналық
негізі азаматтарды олардың әрекетіне көз қарсы бойынша келесі бес топқа
айырады:
1) әрекетке қабілетті азаматтар;
2) әрекетке қабілеттілікке жатқызылған;(14 жастан 18 жасқа дейінгі)
3) жартылай әрекетке қабілеттілігі (6жастан 14 жасқа дейінгі)
4) әрекет қабілеті шектеулі
5) мүлде әрекетке қабілетсіз
Азаматтық әрекетке қабілеттілігі болып азамат өз әрекетімен азаматтық
құқықтар алуан,және жүзеге асырылуы қабілеттілігі түсініледі ааматтық
індеттерді тудыруы және оны орындау.
Азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болуға және оны
жүзеге асыруға, өзі үшін азаматтық міндеттер жасап, оларды орындауға
қабілеттілігі (азаматтық әрекет қабілеттілігі). Кәмелетке толғандар, яғни
18 жасқа толғаннан кейін толық көлемінде пайда болады.
14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, егр заң
құжаттарында өзгеше көзделмесе, олардың ата-анасы, асырап алушылары және
корғаншылары жасайды. Кәмелетке толмаған тұлғалар, жатқызылған және
жартылай әрекетке қабілетті, сонымен қатар шектеулі әрекетке қабілетті
тұлғалар заңмен рұқсат етілген кейбір мәмілелерді ғана өз бетінше жасауға
құқылы. Жартылай, кәмелетке толмағандарға 14-18 жас аралығындағы ҚР АК 22
бабында 2 бөлімінде көрсетілген. Басқа мәмілелер ола ата- аналарының,
асыраушыларының және қорғаушыларының келісімімен жазбаша жасалуы мүмкін.
Сот пен әрекетке қабілетсіз деп танылған азаматтарға мәмілені қорғаншысы
жасайды. (ҚР АК26 б 2б).
Заңды тұлғаның құқықа қабілеттілігі азаматтық құқықтануға болатын
қабілеттілік болып танылады, міндеттерді мойнына алуы. Заңды тұлғаның
әрекет қабілеттілігі ұйымдардың өзінің әрекетімен өзі үшін құқықтармен
міндеттер құруға қабілеттілігі танылады. Заңды тұлғаның әрекет
қабілеттілігімен құқық қабілеттілігі оны жасау кезінде бір мезгілде
туындайды, сонымен оны мемлекеттік тіркеу және ол тоқтатылған кезден
қолдану мерзімі өткеннен кейін.
Комерциялық ұйымдар, мемлекеттік кәсіпорындарды қоспағанда, заңмен
қаралған, құқықа ие болуға мүмкін және азаматтық міндеттерді орындауы,
қызметтің барлық түріне жүзеге асыруға қажетті, заңмен тиым салынбаған. Осы
ретте, олар кез келген мәміле жасай алады, заң мен тиым салынбаған және
мақсаттарға қайшы емес, оларды құрылтай құжаттарында бекітілген. Мәміленің
жеке түрлері, оның тізімі заңимен анықталған,заңды тұлғалармен жасалуы
мүмкін арнайы рұқсат етілген- лицензия болған ретте жасалуы мүмкін. Заңды
тұлға еркін оның өкілі мен органы мәміле жасаған кезде танытады. Сонымен
қатар заңды салдар тұлғада туындайды, егер орган немесе өкіл өз құзіреті
шегінде әрекет етсе3. Осындай ретте мәміленің жарамдылығына қажетті,
мәміленің әр тарабы заңмен талап етілген құқықытық субъект санасы болуын,
сонымен құқықтық қабілет болуы және әрекет қабілеттілігі көлеміне сәйкес
келуі, белгіленген мәмілеге қажетті болуы керек. Сонымен қатар, оның
көрсетілген құқығы және міндеттің жүзеге асырылуы ерік мінезіне тәуелсіз
құқықтық қатынас туындауы, оның қатысушыларының ерікі актілері нен бөлек,
болуы мүмкін емес4. басқа да ерікті акт ретінде , мәміле ерік пен ерік
білдіруді үйлестіреді маған не керек? деген сұраққа жаувп береді, ал ерік
білдіру мен ол үшін не істедім? деген сұраққа жауап береді. Сондықтан
ерік анықталған және негізделген белгілі мақсатқа жету тілегіне ие ,
мысалы, тұлға өзін аурудан немесе кәрілікте қамтамасыз еткісі келеді.
Бірақ, ерік және оның себептері заңдық мәміленің ішкі мән- жайда танығанда
емес, сыртқы әрекетте алады5. Сондықтан тілеген бағытына жету үшін тұлға
өмірді сақтандыру мәмілесін жасайды. Осыдан келетін, мәміленің маңызды
элементі болып ерік білдіру танылады-тұлғаның еркі ішікі емес, соған
байланысты ол басқа тұлғалар қабылдауына жеткізілімді болады. Ерікті
білдіру объективті ерік ретінде құқықтық бағасына тартылуы мүмкін.
Мәміледегі ерік білдіру субъектінің мақсатқа ғана бағытталған емес
оның қылығының жүйкелік реттелуі нәтижесі болып мәмілені жасалуы саналады,
өйткені алдау, зорлау, қорқыту және т.б. объективті әрекетке әсер етпейді
- ерік білдіруге, субъект еркіне оның мәжбірлі шешіміне қабылдануына және
қате ниетті рәсімделуіне, сонымен жүйкелік әрекеттің реттелуіне6. Зорлауда
тұлғаның өзіндік еріктен айырылады, бақаның еркі мәжбүрлеп орнын басуға
әрекеттенген, сондықтан бірінші тұлға жай қару, екіншінің еркін білдіру
тәсілі болып танылады. Осы жағдайдың салдарынан заңдық әрекет ,зорлаудың
әсерімен жасалған, сыртқы әрекет еткен тұлғаның еркінің танылуы болып
саналуы мүмкін емес7.Бұл ретте субьект еркінің фактісінің сәйкестігі
туралы айтуға болмайды,заңның талабына қарама-қайшы болғандықтан
.Сондықтан егер мәміле жасау кезінде тұлға еркі өз еркімен болмаса ,
алдау,зорлау,қорқыту әсерімен қалыптасса,зұлымдық ниетте бір тараптың
өкілі екінші тараппен келіссе ,сонымен ауыр мән-жайлардың қалыптасуында
мәміле жарамсыз болуы мүмкін.Осы ретте қортынды шығаруға болады ,
мәміле жарамды болады,егер тұлғаның субьектілік ниетін обьективтік
танығанда.
Мәміле субьектілік қандай да ретте обьективтендірілуі
керек,айналадағыларға түсінікті болуы үшін.
Мәміле құқықтық қорытынды мен мақсаттың үйлесуі мінезде болуы керек
. Мақсат ,субьектілер ұсынған мәміле жасағанда әрқашан құқықтық
мінезде болады-меншік құқығын иелену т.б. Осыған сәйкес адамгершілік-
тұрмыстық келісімдер құқықтық мақсатты қумаған мәміле болып танылмайды,
мысалы, қыдыруға, кездесуге келісімдер және т.б.
Әр бір мәміле түріне қажетті құқықтық мақсат ол үшін жасалған, мәміле
3В.А. Ойгензихт Волы и волеизявление .Душанбе Дониш, 1983, 88 бет.
4Е.А. Суханов. Гражданское право 2 томдық 1 том, М.: Бек, 1994 63 бет
5О.А. Красавчиков. Советское гражданское право. М.: Спарк1985 73бет
6Е.А. Суханов Гражданское право 2 томдық 1 том, М.: Бек
негізі болып табылады (causa). Мәміле негізгі заңды және жүзеге
асырылуы мүмкін болуы керек11.
Заңды мақсат (мәміле негізгі) мәміле субъектілерінің әлеуметтік –
экономикалық мақсаттарымен теңетіруге болмайды. Соңғысының әсер етуі мен
субъектілер еркі мазмұны рәсімделеді: азаматтар олардың матекриадық және
рухани қажеттіліктерін мәміле жасау арқылы қанағаттандырады олардың заңдық
мақсаттарымен шектелуі екі себепте қажет:
1) бірдей әлеуметтік-экономикалық мақсатқа әртүрлі құқықтық мақсатты
жүргізу арқылы жетуі мүмкін.
2) Өзі- өзінен факт әлеуметтік-экономикалық мақсат субъектілеріне
қайшы, мәміле нысанында әрекет жасайтын, мемлекет және қоғам
мүдделеріне қызмет етеді, бұл әрекеттің негізі заңсыз деп
табылады.
Мәміленің заңдық мақсаты жасалған себебінен айыру қажет себебі,
мұқтаждықты ұғыну, табиғи ұғыну негізі мақсат туындайтын деп танылады.
Сондықтан Себебі субъектілерді талаптандырады мәміле жасауға және оның
құқықтық компоненті болып қызмет етпейді құқықтық мақсаты осындай болып
танылады мәміле негізі12. Себепті есептеу азаматтық айналым тұрақтылығын
бұзатын еді сонымен қатар тараптар келісімі бойынша себепке құқықтық мән
бере алады. Бұл жағдайда себеп шарт болады-мәміле мазмұнының элементі.
Алдында белгіленгендей, мәміле-тек құқықтық әрекет, заң талаптарымен сәйкес
жасалған. Мәміле заңдылығы, ол құқықтық факт сапасының барлығын
түсіндіреді, құқықтық салдар туғызатын тұлға басталуын тілейтін мәмілеге
қатысқан және заңмен бұл мәміле белгіленген сондықтан мәміле заң
талаптарывна сәйкес жасалған, жарамды, нақты құқықтық факт болып табылады,
мәміле субъектілерімен тікелей құқықтық нәтиэже туғызған.
4. Мәміленің түрлері және оның жіктелуі.
Барлық мәмілелерде ортақ белгілердің болуы- ерік пен ерік білдірудің
үйлестірілуі, әрекеттің заңға сәйкестігі және т.б.-оның түрлерге бөлінуін
қарастырады, мынадай;
1) Тараптар қатысушыларының санына байланысты, мәміле бір жақты, екі
жақты және көп жақты болады,
2) Бір тараптың міндеті мәміледе белгілі әрекеттерді жасау басқа
тараптың кезекті міндеті бақа тараптың материалдық және басқа да
игілікті пайдалану бойынша сәйкестігіне байланысты, мәміле
қайтарылды және қайтарылымсыз болып бөлінеді.
3) Мәміле туындауының кезеңі бойынша ұштастыруына байланысты нақты
және консенсуалды болып бөлінеді,
4) Мәміленің жарамдылығы сатысына байланысты және оның негізіне олар
каузалдік және абстрактілі болып бөлінеді;
5) Мәміле жасау кезінде құқықтық салдардың күшіне байланысты қандайда
бір жағдайдың басталуы немесе басталмауы мүмкін , шарт пен мәміле
ерекшеленеді бұл ретте.
Мәміленің негізгі шектеулері ҚР АК-нің 148 бабында бекітілген біржақты
және екі жақты немесе көп жақты мәмілелер болып бөлінген.
Біржақты мәміле болып танылады, оны жасау үшін бір тараптың еркі
танылуы жеткілікті. Мысалы ретінде – сенім хат (ҚР АК 167 б. ) тұлғада ,
11 В.А. Ойгензихт. Воля и волеизяаления Душанбе Дониш1983 115 бет
12 В.А. Ойгензихт. Воля и волеизяаления Душанбе Дониш1983. 119 бет
онда көрсетілген өкілінде , сеніп тапсырған тұлға атынан уәкілдік етуге
құқығы туындайды. Бір жақты мәмілеге ерік бірнеше тұлғамен танылыуы
мүмкін бір кезде. Мысалы, үйді сатуға сенім хат алу меншіктерінің
бірнешеуіне бірдей берілуі мүмкін. Бұл жағдай да көрсетілген тұлғалар бір
тарап ретінде шығады.
Бір жақты мәміле әдетте, басқа тұлғаларда құқықтарын туындатады (жалғыз
немесе басқа заңдық фактілермен), бұл құқықтары туралы хабарламағанша
білмеуі де мүмкін. Мысалы , өсиет, өсиет қалдырушы өлімінен кейін
мұрагерлердің құқықтырын туындатады. Мәміле үшінші тұлғаға міндет салуы
мүмкін емес, белгіленген құқықтардан туындайтын міндететмелерден басқа
(мысалы, өсиеттен бас тарту). Бастартушы өсиеттен бас тартудан, бастартуға
құқылы. Ішінара бас тартуға, ескерту жасап шарт қойып немсе басқа
адамның пайдасына бастартуға жол берілмеді. Көзделген құқық бір мезгілде
мұрагер болып танылатын бас тартылушының мұрадан бас тарту құқығына
байланысты емес. Егер бас тарушы көзделген құқықты пайдаланса, өсиеттен
бас тарту жүктелген мұрагер оны орындау міндетінен босатылады.
Жиі біржақты мәміле жай міндетті туындатады, онда тұлға мәмілені
жасаған қарызданушы болып танылады, ол тұлға бір жақты мәміле оның
пайдасына жасалған - қарызданушы. Борышты кешіру. Несие беруші борышқорды
мойнына алған міндеттерінен босатқанда, егер бұл несие берушінің мүлкіне
қатысты басқа адамдардық құқықтарын бұзбайтын болса, міндеттеме
тоқтатылады.
АК бірінші рет арнайы біржақты мәмілелерді ретке келтірудің маңызын
есепке алып, мәміленің бұл түрі азаматтық айналымда, бәрінен бұрын
кәсіпкерлік қызмет қатынасы барысында келісім ділігінде. ҚР АК 149 бабына
сәкес, бір жақты мәміленің құқықтық мәні, ол оны жасаған адамда, белгілі
міндеттерді туғызады, онда көрсетілген тұлғаларда тек құқықты ғана
туындатуында тұрады.
Белгілі ерекшеліктердің болуы мүмкіндігін онда бекітілген тәртіпте
біржақты мәміле туындауына жіберілуі басқа тұлғалардық құқығын ғана емес,
міндеттерді де, бірақ тек заңмен бекітілген не тараптардың келісімімен
болған реттерде міндеттер жүктей алады. Мысал болып рұқсат қағазы, өзі бір
жақты мәмілені танытатын, тауарды тасмалдауда тауарды түсіру міндетін
жүктейтін тікелей алушыға, ал соңғысында – оны алуға және төлеуге міндет
етеді.
Бір жақты мәміледен айырмашылығы, екі жақты мәміле жасау үшін екі
тараптың еркінің келісілуі танылуы керек, ол көп жақты үш және одан да көп
тараптар келісімі. Бірақ, екі жақты мәміледе тұлғалар көптігі орын алуы
мүмкін: егер мысалы, мәміле жасау кезінде сату –сатып алу бір жақттан
бірнеше сатып алушы шығады, ал басқа жақтан бірнеше сатушылар. Сонымен
тараптар келісімдідікке өз ара болуы мүмкін. Мәміле келісімділігі
біріншіден білдіреді, субъектілер еркі ұсынылуымен келісіп өз ара
қанағаттандырылған мүдделер (мысалы, тұрғылықты үй жайды жалдауға) және,
екіншіден, еріктің өзара келісілгендігі болуы (баға мен өз ара келісімділік
және тасмалдау шарты сату-сатып алу шартындағы). Егер екі жақты мәміледе
тұлғалардың көптігімен бірнеше субъектілер бір тарапта бірдей ерікті
білдіреді, көп жақты мәміледе оның әр бір қатысушысы дербес тарап болып
танылады және индивидтік ерікті білдіреді, оған мысал ретінде, шаруашылық
серіктестіктер құру туралы құрылтай шарты (конкурс, ассоцияция және т.б.).
Екі және көп жақты мәмілелер шарт деп аталады. Шарт азаматтық –
құқықтық мәміле ең көп таралған түрі болып танылады. Кәсіпкерлер арасында
экономикалық байланыс туындататын, кәсіпкерлермен олардвң тауарын тікелей
тұтұнушылар мен жұмыс қызметі.
Азаматтар арасындағы қатынастарда шарт кең көлемде пайдаланылады.
Осындай ретте, барлық мәміле, бір тараптан көп болғанда, шарт болып
танылады. Шарт өз кезегінде, заңдық факт орнында басты орынға ие ,
міндеттер тууы үшін негіз болады. Міндет мүліктік азаматтық құқықтарды
танытады, онда бір тұлға (қарызшы) басқа тұлға пайдасына жасауға міндетті
(кредитор) белгілі әрекет қандай да: мүлікті беру, жұмысты орындау, ақшаны
төлеу және т.б. немесе белгілі әрекеттен ұстанып қалу, ал кредитор
қарызданушыдан талап етуге құқылы оның міндетінің орындалуы шарт міндетке
заңдық күшін береді, ол анықтайды, кредиторға қарызданушымен жасалуы
мүмкін әрекеттері болуы мүмкін.
Мәмілені шарт деп тану үшін тек екі немесе бірнеше тұлға әрекеті
жасалуы ғана қажет емес, егер де бұндай әрекеттер бір мақсатқа жетуге
бағытталған болса да, олар өз ара келісілген болуы керек: қатысушылардың
әр қайсысы әрекет жасайды, біле тұрып тану немесе бақа қатысушы қолдаған .
Егер де мұндай әрекеттер автономдық және бір қатысушы өз бетімен әрекет
етсе, басқа қатысушыны хабарламай онда, екі соңынан жасаған мәмілені тануға
болады, бірақ шарт емес(мысалы, өсиетті құрау және мұрагердің оған өсиет
еткен мұраны бір тарптың міндеті белгілі әрекет істеуге сәкестілігі
екінші тарапқа материалдық және өзге де игіліктерді ұсынуда).
Әр бір шарт бір жақты әрекеттен туындамайды: бір жақтың шарт жасасу
ұсынысымен (бұндай бір жақты мәміле оферта деп аталады) және басқа
тараптардың ұсынысты алуға келісімімен (бір жақты мәміле-акцепт )
Бұл жағдайлардың есепке оны және ҚР. АК-де көрсетілген тәртіпке,
нормалар арасындағы байланысты анықтайтын, мәмілені реттейтін, шарттар және
мән-жайлар. ҚР. АК-ның 378 бабына сәйкес шартқа тәртіп қолданылады, екі
және көп жақты мәміле ҚР. АК-нің 4 тарауында Мәміле қарастырылған. Бұнда
ерекше ескерту керек жоқ, мәмле туралы жалпы нормалар толық көлемде
таралады, шартқа да (бір жақты мәмілеге арнайы арналған баптардан басқа)
Шарттан міндеттемелік, заттық,авторлық немесе өзгеде құқықтық
қатынастар туындауы мүмкін. Азаматтар және заңды тұлғалар шарт жасасуға
ерікті, заң құжаттарында немесе өз еркімен қабылдаған міндеттемеде шарт
жасасу міндеті көзделген жағдайларды қоспағанда, шарт жасасуға мәжбүр етуге
жол берілмейді. Тарапта заңдарда көзделген шартты да, көзделмеген шартты да
жасаса алады.
Тиісті шарттың мазмұны, заңдармен жазылған жағдайлардан басқасында,
шарт ережелері тараптардың өз қалауы бойынша белгіленеді. Шарттың ережесі
заңдарға сәйкес қолданылатыны қалыппен көзделген реттерде, егер тараптардың
келісімімен өзгеше (дипозивтік қалып) белгіленбесе, тараптар өздерінің
келімдерімен қалыптың қолданылуын жоя алады немесе сол қалыпта көзделгеннен
өзгеше жағдайды белгілей алады.Егер шарттың ережесін тараптармен немесе
диспозитивтік қалып белгілемеген болса, тиісті жағдайлар тараптардың
қатынастарында қолданылатын іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттегі құқтармен
белгіленеді. Шарт тараптар үшін оны жасасу кезінде қолданылып жүрген
заңдармен белгіленген міндетті ережелерге (императивтік қалыптарға) сәйкес
келуге тиіс. Егер шарт жасалғаннан кейін шарт жасалған кезде қолданылып
жүрген ережелерден өзгеше, тараптар үшін міндетті ережелер заңдармен
белгіленген болса, жасалған шарттың ережелері оның күні бұрын жасалған
шарттардан туындайтын қатынастарға да қолданылады деп заңдармен
белгілегендегіден басқа жағдайларда өз күшін сақтайды. Шарт бойынша тарап
өз міндеттемелерін орындағаны үшін ақы алуы немесе бір-біріне бір нәрсе
беруі керек болса, бұл ақылы шарт болады. Бір тарап екінші тарапқа одан ақы
алмай немесе еш нәрсе бермей бір нәрсені ұсынуды міндетіне алған шарт
ақысыз болып табылады. Егер де заңдардан, шарттың мазмұнынан немесе мәнінен
өзгеше туындалмаса, шарт ақылы болуы мүмкін. Шарттың орындалуы тарптардың
келісімімен белгіленген баға бойынша төленеді. Заң құжаттарында көзделген
жағдайларда оған уәкілдік берілген мемлекеттік органдар белгілейтін немесе
реттейтін баға (тарифтер,бағалар,ставкалар және т.б.) қолданылады. Шарт
жасалғаннан кейін бағаны өзгертуге шартта, заң құжаттарында көзделген
реттерменжағдайларда немесе заң құжаттарында белгіленген тәртіп бойынша жол
беріледі. Ақылы шартта баға көзделмеген және шарт ережелерін негізге ала
отырып оны анықтау мүмкін болмағанда реттеуде шартты орындау шарт жасасу
кезінде осыған ұқсас жағдайларда әдетте осы сияқты тауарлар, жұмыс немесе
қызмет үшін алынатын баға бойынша жүргізілуге тиісті деп есептеледі.
Коммерциялық ұйыммен жасалған және өз қызметінің сипатына қарай оған
өтінішпен келетін әркімге қатысты жүзеге асырылатын тауарларды сату,
жұмыстарды атқару немесе қызмет көрсету жөніндегі оның міндеттемелерін
белгілейтін шарт жария шарт деп танылады (бөлшек сауда, көпшілік
пайдаланылатын көлікпен тасымалдау, байланыс қызметін көрсету, энергиямен
қамтамасыз ету, медицина және т.б.) Коммерциялық ұйымның заңдарда көзделген
жағдайлардан басқасында, жария шарт жасасу жөнінде біреуге басқалардан
артықшылық жасауға құқығы жоқ. Тұтынушылардфың кейбір категорияларына
жеңілдік беру заңдармен жол берілетін жағдайларды қоспағанда, тауарлардың,
жұмыспен қызметтің бағасы, сондай-ақ жария шарттың өзгеше ережелері
тұтынушылардың бәріне бірдей болып белгіленеді. Тұтынушыға тиісті тауарлар
(жұмыс қызмет) ұсыну мүмкіншігі бола тұра коммерциялық ұйымның жария шарт
жасауда бас тартуына жол берілмейді.
Ережелерін тараптардың біреуі формулярда немесе өзге стандартты
нысандарда белгілеген және басқа тарап оны ұсынылған шартқа тұтастай қосылу
жолы деп қабылдай алатын шар қосылу шарты деп аталады. Егер қосылу шарты
заңдарға қайшы келгенімен, бұл тарапты осындай шарттар бойынша берілетін
құқықтардан айыратын болса немесе міндеттемені бұзғаны үшін басқа тараптың
жауапкершілігін жоятын немесе шектейтін болса не қосылған тарап үшін онда
анық қиындық келтіретін, шарттың талаптарын белгілеуге қатысатын мүмкіндігі
болып тұрғанда өзінің ақылға қонымды түсінілетін мүдделерін негізге ала
отырып қабылдамай-ақ қоятын талаптары болса, шартқа қосылған тарап шартты
бұзуды талап етуге құқылы.
Алдын ала жасалытын шарт бойынша талаптар алдын ала жасалатын шартта
көзделген жағдайларды мүлік беру, жұмыс оындау несе қызмет көрсету туралы
болашақта шарт (негізгі шарт) жасасуға міндеттеледі.
Алдын ала жасалатын шарт негізгі шарт үшін заңдарда белгіленген
нысанда, ал егер негізгі шарт нысаны белгіленбесе,жазбаша түрде
жасалады.Алдын ала жасалатын шарт нысаны туралы ережелердің
сақталмауы оның жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтырады.
Алдын ала жасалатын шартта негізгі шарттың мәнін, сондай-ақ
басқа да елеулі жағдайларын белгілеуге мүмкіндік беретін
ережелер болуға тиіс. Егер шартта оны жасасатын жер
көрсетілмесе, шарт азаматтың тұрғылықты жерінде немесе аферта жіберген
заңды тұлғаның орналасқан жерінде жасалған балып танылады.
Бір жақты мәмілеге өзіндік ретте таралады. ҚР.АК-де 147 бабына сәйкес,
жалпы ережелер міндеттер және шарттар туралы, заңға қайшы болмаған ретте,
мәміленің болмысына және бір нақты мінезіне мән – жайына келетін болсақ,
шарттан туындаған жалпы ережелер міндеттемелер туралы қолданылады.
Азаматтық заңнамаладың дамуы, кондификациялық та, мәмілемен жіберілетін
тізбелердің тамамданылуын құрамайды, мақсатқа сәйкес және қатты фиксацияның
барлығы, көптігі мүмкін еместігінен әр алуан өмірлік, ерекше шаруашылық мән-
жайлар. Бұл мағынада бекітілген әрекет 380 бап шарт еркіндік қағидасы.
Ол бәрінен бұрын тараптардың дербес және әрқайсысы еркін жасалуын
анықтайды:шарт жасала ма, жоқ па, ал егер жасалса оның маңызы қандай болуы
керек. Шарт еркіндігі тараптар шарт жасасуға құқылы екендігін (мәміле
жасасуға) және ҚР.АК-не белгісіз және басқа заңдарға немесе басқа құқықтық
актілерге, модельге. Бұл мән-жайларды рұқсат ету қағидасы әрекет етеді –
барлық мәміленің жарамдығы, заңмен тиым салынбаған. Нақты шарттың туындау
көрсетілген мағынада маңызы болмайды, өйткені бәрібір оның мазмұны
бағалануы керек.
ҚР-ның әрекет ететін заңның көз қарасында мәміленің келесі жүйеленуі –
қайтарымды таңылады.
Қайтарымды болып мәміле танылады, бір тараптың міндеті белгілі әрекет
істеуге сәйкестілігі келісімді міндет екінші тарапқа материалдық және өзге
де игіліктерді ұсынылуда.
Қайтарымсыз мәміледі кезекті міндетті беру қанағаттандырылуынан тарапта
жоқ болады.
Қайтарымды болып тек екі жақты мәмле болуы мүмкін, мысалы, сату-сатып
алу мәмілесін жасау кезінде. Бір жақты мәміле әрқашан қайтарымсыз болып
табылады.Мысал ретінде, аукцион ретінде сауда жариялау немесе сынақ.
Мәміле қайтарылымдығын оның табиғаты немесе тараптар келісімі анықтай
алады. Барлық қайтарымды мәміле мүлікті меншікке беру бойынша уақытша
пайдалануға: мәміленің қайтарымдылығы немесе қайтарылымсыздығы тапсырмалар
және сақтау тараптар келісімімен анықталады.
Қайтарымдылық ақшаны, мүлікті беруде келісілген қызметті көрсету,
жұмысты орындау және т.б танылуы мүмкін.18.
Қайтарымсыз мәміле заңды тұлға қатынастарын жиі кездеспейді, олар
азаматтың ұйымдар мен өз ара қарым қатынастарында жиі кездеседі.
Субъектінің дербестігі экономиканың көтерілуі барысында экономикалық
және саяси қоғамдық өмірде адамгершілік қарамағында кең көлемде мәмілені
қайтарымсыз қолдану жүріп жатыр. Мысал болып, әр түрлі қайырымды
мәмілелер, әлеуметтік – мәдени қозғалыстарды қаржыландыру және т.б.
Келесі барлық мәміле мінездеме белгісі болып оның туу кезі болып
табылады. Бұл белгі бойынша мәміле консенсуалды және нақты болып
бөлінеді.
Консенсуалдық мәмілелер (consensus – келісім) келісімге келген сәттен
бастап азаматтардың құқықтары мен міндеттері туындайтын мәмілелер, мәміле
жасау үшін тараптар келісімі жеткілікті. Нәрсені беру, әрекеттің жасалуы
онвң мақсаттарының орындалуы мен жүзеге асырылады. Консенсуалдық мәмілеге
сату – сатып алу мәмілесі жатады, сонымен қатар көптеген мәмілелер жұмысты
орындау , мен қызметті көрсету (мердігерлік шарт, комисия, энергия мен
қамсыздандыру же т.б.)
Нақты мәмілені жүзеге асыру үшін (латынша res- зат) келісімнің бір өзі
жеткіліксіз, оған қоса затты тапсыру қажет. Кей бір нақты мәмілелер
мүлікті беру, бойынша мешіктке немесе басқа мүліктік құқықтық (сыйға беру
шарты) .
Жоғарыда айтып өткендей, әр бір мәміленің құқықтық негізге ие -
құқықтық мақсатты, оған жету үшін субъектілер талпынуы керек. Мәмілелерді
азаматтық құқықтану ілімінде каузальдік (себепті) және абстракциялық деп
те бөледі. Әр бір мәміле тарптардың алға қойған мақсатына орай құқықтық
негіз бен құқықтық мақсатты (кауза) еншілейді. Мемлекет және қоғам
мүдделеріне қайшы мақсатпен жасалған мәміле жарамсыз болады бірақ та бұл
жағдайда мәміленің жарамдылығы оның негізіне байланысты болса, екінші
жағдайда оған байланысты болмайды (абстракциялық).
Абстракциялық мәмілелер өзінің негізінен қол үзгенде көрінеді
(abstrahere-қол үзу , бөліну) абстрактілік маңызы оның жарамдылығы
негізіне- тәуелсіздігі білдіреді – мәміле мақсаты. Абстрактілі мәміле
нысаны – вексель. Ол барлық мәміле жасаған кезде берілуі мүмкін және
тұлғалардың төлем беру жағдайы, оны берген (вексель беруші) ол айырбас
вексель және тұлғалармен вексельді беру кезінде қол қойған. Вексель
абстрактілік өз негізінен аударылған. Осы негізде оның айналымға
қабілеттілігі.
Кейде ерекше топқа сенімделген және фидукциялық (fidukta- сенім )
мәміле айқындалады, олар негізделген ерекше тұлғада – тараптардың
сенімділік қатынастарында. Мұндай мінез-қылықты жоғалту тараптар өзара
қатынасында қайсысы болсында олардың біржвқты тәртіпте мәмілені
орындаудан бастартудан. Мысалы, тапсырма шартында өкіл ретінде , сондай
ретте сенім беруші қандай да болсын уақытта оның орындалуынан бас тартуға
құқылы себептерін көрсетпейді. Бұндай мәміле сирек , түгелдей мүліктік
айналымға негізделген емес.
Мәміленің ерекше тобын шартпен жасалған мәмілелер құрайды. Ол ҚР АК-нің
150 бабында реттеледі. Шартпен жасалған мәміле болып, құқықтық салдары,
жасау белгілері міндеттердің басталуы басталмауымен байланысты қойылған.
Бұл оқиға болуы мүмкін үшінші тұлға әрекеті болып танылады.
Шартпен белгіленген төрт белгі негізделген : 1) ол келешекке жатады,
сонымен мәміледе көрсетілген мән –жайлар, оны жасаған кезде орыны болмайды:
2)Бұл міндет болуы керек, тараптар еркіне тәуелсіз және оның басталуы
мүмкін болуы керек, сонымен траптарға белгісіз, басталады ма, жоқ па:
3) Ол заңдарға қайшы болмауы керек, адамгершілік қағидаларға:
4) Бұл шарттар мәміленің қосымша элементі болып табылады, сонымен
берілген мәміле түрі шартсыз да жасалуы мүмкін.
Көрсетілген белгілер шартты айырады, осы ретте мәміле жасаған, оның
басқада шарттарымен, олар жиынтығында оның мазмұнын құрайтын (заты, мерзімі
және орыны орындалудың).
Кейінге қалдырылған шартпен (ҚР АК 150 б. 1 б.) және кейін жоққа
шығарылған (ҚР АК 150б. 2 б.). Кейінге қалдырылған шартпен тараптардың
құқықтарымен міндеттері мәмілені жасау кезінде туындайды, мәміле бойынша
мән жайдың онда белгіленген часталу кезінен. Тұлға шаруашылық қожалығымен
шарт жасасады, оның түрліше өнімдерімен қаматамасыз етуді қарайды шартпен,
егер ол мейманхана алуға лицензия алған бетте. Сонымен тараптардың
құқықтары мен міндеттері туындауы шарт басталуына дейін кейінге
қалдырылады. Тараптардың құқықтарымен міндеттерінің кейін жоққа шығарылған
шарт пен туындауы мәміле жасау кезінде және шарттың басталуымен
тоқтатылады. Мысалы, бір азамат , басқаға пәтерін бір жыл мерзімге
пайдалануға береді, егер бұл мерзім ішінде ғылыми камандировкадан қызыл
келіп қалмаған шартпен.
Заңнама шартпен жасалған мәміле қатысушыларының мүдделеріне ереже
ретінде қорғайды.
ҚР.АК-нің кодексінің 150 б.з.б. Егер шарттың басталуы өзіне тиімсіз деп
есептейтін тарап шарттың басталуына теріс пиғылмен кедергі жасаса,шарт
басталды деп танылады, ал шарттың басталуы өзіне тиімді болатын теріс
пиғылмен әрекет етсе, онда шарт басталмаған деп танылады. Егер тарап
шартпен басталуына кедергі жасап немесе ықпал етсе, оған тиімді, бірінші
жағдайда шарт басталады, екінші жағдайда басталмаған болып саналады. Мәміле
шартпен мерзімді айыра білу керек. Мән-жайлар оған қатысты нақты белгілі,
ол келешекте басталатын, мерзім кейінге қалдырылатыны болуы мүмкін, егер
оның басталуымен құқық немесе кейін жоққа шығарылған, егер оның басталуымен
құқы және міндет тоқтатылса.
Мәміленің ерекше түрі болып биржалық мәмілелер саналады.
Биржалық мәміле деп биржада жасалған мәмілелер түсініледі. Биржалық
мәмілелер-нысаны биржадағы жиналысқа жіберілген мүлік болып табылатын және
тиісті биржаға (тауар,қор және басқа) туралы ҚР. Заңдары мен биржалық сауда
ережелеріне сәйкес онымен сауда-саттық жүргізуге қатысатындармен жасалатын
мәмілелер. Биржалық мәмілелер осы мәмілелердің жасалғандығын растау үшін
биржа беретін құжаттармен рәсімделеді. Егер заңдардан, тараптардың
келісімімен немесе мәміленің мәнінен өзге жағдайлар туындамаса, биржалық
мәмілелерге олардың мазмұнына қарай шарт (сату-сатып алу, камиссиялар және
т.б.) туралы ережелер қолданылады. Заңдарда немесе биржалық сауда
ережелерінде тараптардың коммерциялық құпиясы болып табылатын және олардың
келісімісіз жария етуге жатпайтын биржалық мәмілелердің ережелері көзделуі
мүмкін.
Биржалық мәмілелер даулар тиісті биржа жанындағы биржа төрелігінде
қаралады, оның шешіміне сотта дау айтылуы мүмкін.
Биржада айналысқан жіберілген тауарларға, бағалы қағаздармен басқа
мүлікке қатысты құқтар мен міндеттемелерді өзара беру туралы
келісімдемелерді (биржалық мәмілелер) биржаға қатысушылар тауар, қор және
басқа биржалар туралы заңдар да және биржа жарғыларында белгіленген тәртіп
бойынша жасалады. Биржалық мәмілелер делдалдық жазбалармен рәсімделуі
мүмкін және биржада тіркелуге тиіс.
Мәміледегі мерзім. Құқықпен міндеттің уақытта болуы - азаматтық
құқықтық қатынастағы қатысушыларына заңдық әсер етудің маңызды тәсілі.
Дұрыс есеп уақыттың өтуінің азаматтық құқықтық қатынасқа үлкен мәнге ие
мәміледен туындайтын. Азаматтық құқықта мерзім белгілеу уақыт бөлігі
ретінде танылады, - қандай да бір тәсілмен анықтайтын-календарлық
күнмен:уақыттың өтуі кезеңімен, жылмен, аймен, аптамен, күнмен, сағатпен
есептелінетін: және оқиғаның басталуын көрсетумен.
Азаматтық заңмен белгіленген мерзімнің басталуы немесе өтуі, әрқашан өз
артынан белгілі құқықтық салдар тартады,азаматтық құқықтық қатынастардың
туындалуымен, өзгертілуімен немесе тоқтатылуына байланысты.Сондықтан
құқықтық табиғатта мерзім заңдық факт болып танылады. Бірақ ол екіжүзді
көріністе болады: бірінші, құқықтық мерзім заңмен белгіленеді, әкімшілік
актімен, тараптардың келісімімен, сонымен қатар құықтық дауларды қарайтын
органдармен және сонымен шығуы тегіне ерікті болып табылады: екіншіден,
мерзім уақыттың өтуінің обьективті заңына бағынады. Сондықтан, құқықтық
табиғатта ерікті болғандықтан, құқықтық мерзім өз мойнына алған уақыт
заңының обьективтік мөрін. Осы себептен заңдық мерзімі заңдық фактілердің
ерекше сыныбын танытады, олар оқиғаға да, әрекетке де жатпайтын болуы
мүмкін.
Мерзімді есептеу мәміледе жалпы ережелер ретінде жүзеге асырылады,
азаматтық құқықтағы түсінігімен мерзімді есептеуге белгіленген.
Мерзімдер айырмашылығы:
1) заңда немесе шартта анықтау мінезіне:
2) тағайындалуымен:
Мерзімнің бірінші санатына иперативтік және диспозитивтік жатады,
анықталған және анықталмаған, жалпы және жеке, уақыттың арасындағы түрде
анықталатын кезеңі түрліше. Мерзім тағайындалуымен айырмашылығы, азаматтық
құықты туындатады азаматтық құқықты жүзеге асыру мерзімі, міндеттерді
орындау және азаматтық құқықтарды қорғау мерзімі14.
Азаматтық құқықтың туындау мерзімі-бұл мерзім, бастауы немесе
өткізілуі жаңа азаматтық құқықтың туындауымен байланысты, сонымен мерзім
құқықты туындататын мінезде. Мысал болып өтпелі қабылданған меншікке
құқықтық негізінің бірі ретінде. Азамаиттық құқықты жүзеге асыру
мерзімдерінің мерзімдері болып мерзім өту барысында құзіретті
субьекттіөзіне тиесілі құқықты өзі жүзеге асыруға құқылы (кейде міндетті).
Өзінің құқықғын тікелей міндетті тұлғаның жүзеге асырылуымен белгілі
әрекеттермен жасалуын талап етуге құқылы. Берліген мерзімдердің ішінде
айыру керек: азаматтық құқықтық мерзімінде, болмысында кепілдеме, тоқтату
және т.б. Мерзімді тағайындаку азаматтық құқықтық болмысында құзіретті
тұлғаға оның құқтарын жүзеге асыру уақытын қамтамасыз етуге тұрады және
азаматтық айналымның және белгілі анықтылығын және сонымен бірге
тұрақтылығын. Тоқтату мерзімге келетін болсақ, азаматтық құқықта олар жиі
кездеспейді, аз мөлшерде. Мәміледе кепілдеме мерзімі көп кездеседі.Ол
мерзімді көрсетеді, мерзім шегінде дайындаушы (тасымалдаушы, мердігер)
бұйымның тоқтаусыз қызмет етуіне кепілдендіреді, ол тұтынушы оны белгілеген
мерзім ішінде ақауын айқындаған кезде қайтарымсыз түзетуге және бұйымды
өзгертуін талап етуіне құқылы. Бұл мерзімде стандартпен белгіленеді,
техникалық шартпен және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. Мәміленің ұғымы және оның түрлері.
1. Мәміленің жалпы түсінігі
2. Мәміленің басқа заңдық фактілерден айырмашылығы.
3. Мәмілеге қойылатын негізгі талаптар
4. Мәміленің түрлері және оның жіктелуі.
ІІ Мәміле жарамдылық шарты.
2.1Мәміле нысаны және оның мәні.
2. Мєміленіњ жазбаша нысанын саќтамау салдары.
ІІІ. Мємле жарамсыздыѓы т‰сінігі, жарамсыздыќ негізі.
3.1 Мәміле мазмұынының заңдылығының талаптарын бұзу.
3.2 Мәміле қатысушының мәміле қабілеттілік талаптарын бұзу.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер:
Кіріспе
Мәміле күнделікті өмірдегі тұрмыстық, шаруашылық қатынаста үлкен
мазмұнға ие.
Мәміле маңызы, азаматтық аналым қатысушыларына заңдық әрекеттеріне, әр
түрлі мәмілелер жасау арқылы жүзеге асырады.
Күнделікті тұрмыста жеке тұлғалар мәміле жасауды жүзеге асыру арқылы,
соның негізінде тауарды сатады, қызмет көрсетеді, жұмыстарын орындайды.
Адамның өмір бойына бұл іс жүргізу жалғасады, туғаннан (белгіленген
жастан бастап, кәмелетке толмағанның атынан оның ата анасы немесе
асыраушысы әрекет етеді) өлгенге дейін (өсиетті көрсетуге болады – соңғы
ерік).
Кәсіпкерлік қызметте мәміле осындай үлкен орын алады, сауда туралы сөз
болып отырма немесе банктік, биржалық операцияларға байланыстылығына
қарамастан, тек мәміле нысанында жүзеге асырылады.
Мәміле жасау арқылы өнімін шығару, бір-біріне қызметті материалдарымен
қамтамасыз ету, шикі затпен, жабдықтармен, құрылыс бойынша және ғылыми
зерттеу, жобалау жұмыстарын орындауды ұйымдармен келіседі.
Мәміле көмегімен заңды тұлғалар әртүрлі көліктермен өнімдерін
тасмалдауды ұйымдастырады.
Ішкі сауда аналымында мәміле кең көлемде пайдаланылады.
Мәдениет төңірегінде де үлкен мәнге ие, мысалы, баспа мен шығармаша
арасындағы шарт, ғылыммен өнер туындыларын шығару , сынақтар жариялау.
ҚР АК-нің мәмілеге арналған тарауында олардың түсінігі, түрі , нысаны
мен бірге жарамсыз деп тану салдарына орын береді. Жаңа шаруашылық
шарттарында жарамсыз мәмілелердің белгісіз құрамдары туындауда. Олар меншік
нысанының түрлендірілуі нен тууда, жекшелендіруді өткізуде, жер
қатынастары аумағында.
Осындай ретте мәміле азаматтық айналымдағы қатысушылардың алмасуы
орталандырылған негізгі құқық нысаны болып табылады. Осыған байланысты заң
мәміле жармдылығына заң мен тағылатын талаптар ерекше мәнге ие болады.
Мен, Мәміле тақырыбы қазіргі кезде көкейісті болып табылады деп
санаймын. Өзімнің жұмысымда мәміленің жармдылығын және жарамсыздығын
айқындауға, оның түрлеріне, нысанына және мәніне нақты түсінік беруге
тырмсамын
І. Мәміленің ұғымы және оның түрлері.
Азаматтық кодекстің 147 бабында мәміле азаматтар мен заңды тұлғалардың
азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға
бағытталған әрекеттер, сондықтан ол субъектілердің нысанды бағыттанған
әрекеттері болып табылады. Субъектілер нысаны азаматтық құқықтар мен
міндеттерді білмеуден (мысалы, мүлікке меншік құқықтығы сыға берушіден
сыйлаушыға өтуге, мүлікті сыйға беруі тікелей бағытталған) осындай құқықтар
жаңа берген мүліктің қайтаруды кейінге қалдыруға келіседі, немесе, олардың
тоқтатуы (кретитор қарызданушыны қарызды төлеуден бастады)
Мәміле – адамдардың ықтиярлы актісі, яғни әрекеті. Әрекеттер мен
оқиғаларды ажырата білу қажет, ол оқиғаларға адамның ықтиярына бағынбайтын
мән-жайлар жатады. Мысал үшін дүлей апат сипатындағы құбылыстарды (дауыл,
су тасқыны, өрт, сондай-ақ соғыс қимылдары, ереуіл) айтуға болады.
Мәміленің ырықты сипаты оның тиісті құқықтар мен міндеттер жасауға, оларды
өзгерту мен тоқтатуға бағытталуымен айқындалады. Мәмілелерді құқықтардан
-әлгіндей нысаналы бағыты жоқ әрекеттерден сондай белгілері бойынша ажырату
қажет. Бұл арада Азаматтық кодекстің олжа және оған меншікті болу тіртібі
жөніндегі ережелерді реттейтін 245-бабын мысалға келтіруге болады. Жоғалған
затты табушының оны табуды мақсат етпесе де, оның белгілі бір құқықтары
мен міндеттері пайда болады.
Мәміле -заңды әрекет, ол құқықа қарсы (заңсыз), азаматтық құқықтар мен
міндеттерді туғызатын әрекеттерден – деликтерден (азаматтардың өмірімен
денсаулығына, сондай ақ басқа адамның мүлкіне зиян келтіру) сонысы арқылы
ерекшеленеді.
Мәміле арнайы азаматтық құқықтық қатынастарының пайда болуына,
тоқтатылуына немесе өзгертілуіне бағытталған. Мәміле құқықтармен
міндеттердің пайда болуына, өзгертілуіне немесе тоқтатылуына бағытталуы
мүмкін, алайда басқа құқық салалары реттейтін өзгеде ықтиярлы актілерден
осы белгілер арқылы ажырату қажет. Мәселен, еңбек заңдарында
қызметкерлердің еңбектегі құқықтары мен міндеттері олардың қызметке есептеу
туралы арыз беруі мен әкімшіліктің оларды жұмысқа қабылдау туралы бұйрығы
шығарылған кезден бастап пайда болатыны көзделген. Мәмілелерді әкімшілік
актілерден ажырата білу қажет, ол ондай актілерде азаматтық құқықтар мен
міндеттердің туындауына негіз болмайды (Азаматтық кодекстің 7- бабы),
бірақ оларға Азаматтық кодекстің мәмілелер туралы ережелері қолданылмайды.
Мәміле азаматтық қатынастарды туғызады, өйткені мәміле жасау
нәтижесінде туындатын құқықтық салдар нақ азаматтық заңмен айқындалады.
Күнделікті өмірде нақты заңдық мәнге ие емес; бірақ мәміле деп көбіне
шарт немесе қандайда бір келісім танылады. Бұл түсінікті көлемді және нақты
мағынада қолдансақ, заңдық мәміле түсінігі ретінде, барлық құқықтық
әрекеттерге, қалыптасқан құқықтық қатынастарды өзгертуге бағытталған. Осы
ретте мәміле туралы түсінігімізге тек шарт, келісім ғана кірмейді, мысалы,
өсиет, аманат, т.б. болуы мүмкін, сондықтан, заңдық мәміле түсінігіміз,
латының nеgotium juris, француздың negoce de droіt , немістің
rechtseschaft. Мәмілеге екі шарт елеулі: 1) Қалыптасқан құқықтық қатынаста
құқықтық әрекеттің өзгеріс енгізуі: өзгріс қандай да бір құқықты
белгілеу, бұрын болмаған, немесе құққтың бір тұлғадан екіншісіне өтуі
немесе тоқтатылуы: 2) қалыптасқан құқықтық қатынастарды құқықтық әрекеттің
өзгертуіне бағытталуы керек, ол әрекет өзгерісті туындату мақсатында
бағытталмаған мәміле түсінігіне кірмейді. Мысалы, құқықты бұзу кірмейді,
қалыптасқан құқықтық қатынастарды өзгеріс енгізіп құқықтық әрекеттерді
құралған реттеде, өйиткені құқықтық әрекеттің құрамында құқық бұзушылық
бар, мәміле болмысы ерекшеленеді.
Құқықтық әрекет деп аталады тұлғаның іші еркінің көрінісі (танылуы) өз
артынан құқықтық салдар туындататын. Заңдық мәміле атынан ерікті таныту
белгілі бір құқықтық әрекеттерге тікелей бағытталуы түсініледі, сонымен
құқықтық қатынастарды белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға. Заңдық мәміле
ерекше құқықтық акт деп аталады. Оған құқық бұзушылық қарама қайшы, осы
реттегі құқықтық әрекет тұлғаның тілемеген құқықтық салдар туғызады.
мәміленің басқа актілерден айырмашылығы құқықтық салдарға бағытталуы,
заңдық ұйғарымдардың күшіне сәйкес, азаматтық құқықтармен міндеттердің
тууы, өзгеру немсе тоқтатылуына әкеліп соқтырады. Мысалы, тұлға өзінің
тұрақты мекен жайынан, пәтерінен, басқа қалаға ауру шешесіне жол жүреді,
кейін онда шешесінің жанында қалуды ұйғарады. Шешесіне кеткенде,
мемлекеттік пәтеріне құқығына бас тартуға ниеттенбеген, бірақ заң күші
бар актілерге сәйкес, бұндай мән-жай болған ретте, пәтерінің меншік иесі
құқығын жоғалтады.
Мәміле-заңдық қылық ,тұрмыста жиі қолданылатын.
Мәміле өзіндік құқық белгілерімен әдеиі бағытталған құқықтық емес
әрекеттерден айырмашылығы бар ,ол әрекет,басқа тұлғаларға зиан келтіруге
әкеп соғатын . Келтірілген зиан орнын толтыру қажеттігіне байланысты,
бұл текті әрекеттер азаматтық құқықтар мен міндеттерді
туындатады,бірақ олар мәміледен туындамайды ,залал келтіру фактісі
деликтан.
Мәміленің барлық түрлері заңмен қаралуы талап
етілмейді,керісінше,заңмен қарастырылмаған түрде болуы мүмкін ,бірақ олар
заңға қайшы түрде болмауы талап етіледі, оның шектеулерін
бұзбауын.Мысал ретінде демеуші мен ол көмек көрсететін тұлға арасындағы
келісім қатынастары арнайы рәсімделмейді,бірақ бұл туралы шарт болуы
мүмкін.
Аралас шарт ,тараптар заңда көзделген түрлі шарттарды элементтері бар
шарт жасаса алады,тараптардың аралас шарт бойынша қатынастарына, егер
тараптардың келісімімен немесе аралас шарттың мәнімен өзгеше
туындамаса,аралас шартта элементтері бар шарттар туралы заңдардың тиісті
бөліктері қолданылады,мысал ретінде инвистициалық текті келісім шарты
жатады.
Мәміле арнайы жасалатын әрекет онда әрекет ететін тұлға еркі
танылады.Тұлға еркі ішкі (оның ниеті ,тілек) және ерік білдіру сыртқы
(айтылған немесе қағазға жазылған) айыру керек.Еріктің шын мәнінде
тұлғаның білдірілуінен болады, еріктің сыртқы мәлімделуін, ішкі мазмұнына
сәйкес келесі деп болжайды.
Тұлғаның шың ниеті мен және сыртқы ерік білдіру бөлінісі анықталған
жағдайда (мысалы, сатып алушы,тілді дұрыс білмей сатушымен сөйлесіп
тұрған,сатып алынатын нәрсе бағасын қате түсінеді) ерікке көп мән беріледі.
Өйткені мәміле-заң ерікке құқықтық мән берген, еріктің мәлімделуін тек
тұлға жасауы мүмкін. Сондықтан, әрекет қабілеті жоқ адамдар мәміле жасай
алмайды, тек оларға заңмен рұқсат етілген мәміле жасалуы мүмкін
1. Мәміленің жалпы түсінігі
Азаматтық құқық және міндеттің туындауы негізінде әр түрлі заңдық
оқиғалар қзмет етеді.
Олар өздері нақты әрекет жағдайларын көрсетеді, олармен әрекет ететін
заңнама құқықтық салдардың бастауына сәйкес байланыстырады. Алдында айтып
өткендей мәміле, кең таралған заңдық факт болып танылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодесінің 147 бабына сәйкес
азаматтар мен заңды тұлғалардың, азаматтық құқықтары және міндеттерін
белгілеуге. өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекет деп анықталады.
Бірақ заңдық мәміле түсінігін нақты анықтау үшін, маңызды жағдайларға
назар аудару қажет.
2. Мәміленің басқа заңдық фактілерден айырмашылығы.
Барлық заңдық әрекеттер үріне және ерекше негіздер бойынша
жүйеленеді. Бәрінен бұрын, олардың еркіне тәуелді болып бөлінуі сөз болып
отыр.
Т.Ф. Шерменевичтың пікірі бойынша “өз артынан құқықтық салдар
тарататын, адамның ішікі еркінің көрінісі”1 құқықтық әрекет болып
танылады.
Осындай ретте әрекет – бұл заңдық факт, оларды жасаған заңды және
жеке тұлғалардың еркі көрінеді. (мысалы шарт жасау), оқиға құқықтық факт
болып көрінген уақытта, адамның еркінен тыс әсер ету ( туу, өлім немесе
адамның ауыруы, соғыс т.б.) Оқиға барлық табиғи апаттар, өрт, су тасуы,
т,б, жатады. Бұл түсінікте мәміленің оқиғадан ерекшелігін айтуға болады,
өйткені міміле болып Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 147
бабына сәйкес құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге және
тоқталуға бағытталған әрекеттері танылады.
Мәміленің белгілі құқықтық қортындыға ретеуге бағытталғандығы, оның
құқықтық істеріне қарсы қоюға мүмкіндк береді, құқықтық салдарына заңдық
күшіне енетін, сонымен субъект еркінен және әрекет қабілетінен дербес,
тыс. Мәміліге субъект еркінің көрінісі мен қатар, оның әрекет ке
қабылеттілігі де қажет.
Заңмен рұқсат етілген белгілері бойынша заңды құқықытық заң
1Т.Ф. Шерменевич Учебник русского гражданского права М., “Бек”, 1994г.
21 стр
талаптарына және құқықтық қағидаларына сәйкес. Жасалынған және заңсыз
соңғы мәмілеге келесі әрекеттер жатқзылады; басқа тұлғаға зиян келтіру,
құқықты теріс пайдалану, құқықтық міндеттерді бұзу және т.б.Мәміле заңдық
әрекет болып танылады, заңсыз әрекеттерге қарағанда азаматтық құқықтар мен
міндеттерді туындататын. Оның заңның талаптарына сәйкес болмауы жағдайында
мәміле жарамсыз болып танылуы мүмкін және ешқандай құқықтық салдарды
тартпайды.
Мәмілені мемлекеттік органдар актілерімен жергілікті өзін өзі басқару
органі актілерінен айыра білу керек, оларда азаматтық құқықтар мен
міндеттердің туындауына негіз болады. Оларға Азаматтық кродекс мәміле
туралы ережелері жатпайды, өйткені бұл органдар актілері императивтік
мінезде болады, ал субъектілер құқықтық қатынастағы бұл жағдайда тең
құқылы болмайды, азаматтық заңнаманың негізгі бастауына қарама-ұайшы ҚР
Азаматтық кодекісінің 1 бабында бекітілген .
Жоғарыда айтылғандардан басқа ҚР АК 147 бабында, мәміле азаматтық
құқықтармен міндеттерді бекітуге, өзгертуге және тоқтатылуға
бағытталғандығы көрсетілген . Ол бұны басқа ерікті актілерден
айырады құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге және тоқататуға
бағытталуы мүмкін, құқықтың басқа жүйелері мен реттейтін құқықтың
қатынастардан. Мысалы, тұлғаның жұмысқа алу арызы, тұлға ның ерік актісі
болып табылады, құқықтық қатынас туындауына бағытталған еңбек заңымен
реттеледі.
Бұл жағдайларды негізгі мәміленің басқа заңдық фактілерден айырмашылығы
көрініс табады.
3. Мәмілеге қойылатын негізгі талаптар
Жоғарыда айтып өткенне туындайтын мәміле түсінігі мен оның негізгі
белгілеріне нақты құқықтық әрекет заңды ерікті саналы түрде белгілі
құқықтық салдарға жетуге бағытталған. Мысалы, сату-сатып алу мәмілесінде
сатып алушы нәрсенің меншік иесі болуға тырысыды.
Бурақ мәміле тараптарға тиімді салдарға әкелу үшін ол заңда
белгіленген талаптарға сәйкес болуы керек. Көрсетілген талаптар екі сатыда
болуы керек: жалпы және арнайы. Соңғы талап азаматтық құқықтық мәміленің
қандайда бір түріне қолданылуын белгілейді. Жалпы мәміле талаптары барлық
мәмілелерге таралады оның түрінен, нысанынан, мән –жай ларынан тыс .
Бұл ретте төрт түрліше талаптарға айыруға болады:
1) мәміленің субъекті құрамына
2) ерік және ерік білдірудің бірлігіне талап
3) мәміле мазмұнына талап
4) мәміле нысанына
Мәміле жасауда қатысушы тарптарға мәнді талаптар қойылады. Өйткені
мәміле – ерік әрекеті, әрекетке қабілетті және құқыққа қабілетті тұлғалар
жасай алады.
Азаматтық құқық қабілеттілігі ҚР АК –ның 13 бабына сәйкес, азаматтық
құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті (азаматтық құқық қабілеттілігі)
барлық азаматтарға бірдей танылады, азаматтық құқық қабілетілігі ол туған
кезден басталып қайтыс болған соң тоқтатылады.
Бірақ барлық азаматтар бірдей сатыда әрекетке қабілетті болмайды. Ол
адамның еркіне және интелектуалдық дамуына оның әрекеттері мазмұнын түсінуі
қабілеттілігімен және оны басқаруы. Заңға сәйкес жасы және медициналық
негізі азаматтарды олардың әрекетіне көз қарсы бойынша келесі бес топқа
айырады:
1) әрекетке қабілетті азаматтар;
2) әрекетке қабілеттілікке жатқызылған;(14 жастан 18 жасқа дейінгі)
3) жартылай әрекетке қабілеттілігі (6жастан 14 жасқа дейінгі)
4) әрекет қабілеті шектеулі
5) мүлде әрекетке қабілетсіз
Азаматтық әрекетке қабілеттілігі болып азамат өз әрекетімен азаматтық
құқықтар алуан,және жүзеге асырылуы қабілеттілігі түсініледі ааматтық
індеттерді тудыруы және оны орындау.
Азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болуға және оны
жүзеге асыруға, өзі үшін азаматтық міндеттер жасап, оларды орындауға
қабілеттілігі (азаматтық әрекет қабілеттілігі). Кәмелетке толғандар, яғни
18 жасқа толғаннан кейін толық көлемінде пайда болады.
14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, егр заң
құжаттарында өзгеше көзделмесе, олардың ата-анасы, асырап алушылары және
корғаншылары жасайды. Кәмелетке толмаған тұлғалар, жатқызылған және
жартылай әрекетке қабілетті, сонымен қатар шектеулі әрекетке қабілетті
тұлғалар заңмен рұқсат етілген кейбір мәмілелерді ғана өз бетінше жасауға
құқылы. Жартылай, кәмелетке толмағандарға 14-18 жас аралығындағы ҚР АК 22
бабында 2 бөлімінде көрсетілген. Басқа мәмілелер ола ата- аналарының,
асыраушыларының және қорғаушыларының келісімімен жазбаша жасалуы мүмкін.
Сот пен әрекетке қабілетсіз деп танылған азаматтарға мәмілені қорғаншысы
жасайды. (ҚР АК26 б 2б).
Заңды тұлғаның құқықа қабілеттілігі азаматтық құқықтануға болатын
қабілеттілік болып танылады, міндеттерді мойнына алуы. Заңды тұлғаның
әрекет қабілеттілігі ұйымдардың өзінің әрекетімен өзі үшін құқықтармен
міндеттер құруға қабілеттілігі танылады. Заңды тұлғаның әрекет
қабілеттілігімен құқық қабілеттілігі оны жасау кезінде бір мезгілде
туындайды, сонымен оны мемлекеттік тіркеу және ол тоқтатылған кезден
қолдану мерзімі өткеннен кейін.
Комерциялық ұйымдар, мемлекеттік кәсіпорындарды қоспағанда, заңмен
қаралған, құқықа ие болуға мүмкін және азаматтық міндеттерді орындауы,
қызметтің барлық түріне жүзеге асыруға қажетті, заңмен тиым салынбаған. Осы
ретте, олар кез келген мәміле жасай алады, заң мен тиым салынбаған және
мақсаттарға қайшы емес, оларды құрылтай құжаттарында бекітілген. Мәміленің
жеке түрлері, оның тізімі заңимен анықталған,заңды тұлғалармен жасалуы
мүмкін арнайы рұқсат етілген- лицензия болған ретте жасалуы мүмкін. Заңды
тұлға еркін оның өкілі мен органы мәміле жасаған кезде танытады. Сонымен
қатар заңды салдар тұлғада туындайды, егер орган немесе өкіл өз құзіреті
шегінде әрекет етсе3. Осындай ретте мәміленің жарамдылығына қажетті,
мәміленің әр тарабы заңмен талап етілген құқықытық субъект санасы болуын,
сонымен құқықтық қабілет болуы және әрекет қабілеттілігі көлеміне сәйкес
келуі, белгіленген мәмілеге қажетті болуы керек. Сонымен қатар, оның
көрсетілген құқығы және міндеттің жүзеге асырылуы ерік мінезіне тәуелсіз
құқықтық қатынас туындауы, оның қатысушыларының ерікі актілері нен бөлек,
болуы мүмкін емес4. басқа да ерікті акт ретінде , мәміле ерік пен ерік
білдіруді үйлестіреді маған не керек? деген сұраққа жаувп береді, ал ерік
білдіру мен ол үшін не істедім? деген сұраққа жауап береді. Сондықтан
ерік анықталған және негізделген белгілі мақсатқа жету тілегіне ие ,
мысалы, тұлға өзін аурудан немесе кәрілікте қамтамасыз еткісі келеді.
Бірақ, ерік және оның себептері заңдық мәміленің ішкі мән- жайда танығанда
емес, сыртқы әрекетте алады5. Сондықтан тілеген бағытына жету үшін тұлға
өмірді сақтандыру мәмілесін жасайды. Осыдан келетін, мәміленің маңызды
элементі болып ерік білдіру танылады-тұлғаның еркі ішікі емес, соған
байланысты ол басқа тұлғалар қабылдауына жеткізілімді болады. Ерікті
білдіру объективті ерік ретінде құқықтық бағасына тартылуы мүмкін.
Мәміледегі ерік білдіру субъектінің мақсатқа ғана бағытталған емес
оның қылығының жүйкелік реттелуі нәтижесі болып мәмілені жасалуы саналады,
өйткені алдау, зорлау, қорқыту және т.б. объективті әрекетке әсер етпейді
- ерік білдіруге, субъект еркіне оның мәжбірлі шешіміне қабылдануына және
қате ниетті рәсімделуіне, сонымен жүйкелік әрекеттің реттелуіне6. Зорлауда
тұлғаның өзіндік еріктен айырылады, бақаның еркі мәжбүрлеп орнын басуға
әрекеттенген, сондықтан бірінші тұлға жай қару, екіншінің еркін білдіру
тәсілі болып танылады. Осы жағдайдың салдарынан заңдық әрекет ,зорлаудың
әсерімен жасалған, сыртқы әрекет еткен тұлғаның еркінің танылуы болып
саналуы мүмкін емес7.Бұл ретте субьект еркінің фактісінің сәйкестігі
туралы айтуға болмайды,заңның талабына қарама-қайшы болғандықтан
.Сондықтан егер мәміле жасау кезінде тұлға еркі өз еркімен болмаса ,
алдау,зорлау,қорқыту әсерімен қалыптасса,зұлымдық ниетте бір тараптың
өкілі екінші тараппен келіссе ,сонымен ауыр мән-жайлардың қалыптасуында
мәміле жарамсыз болуы мүмкін.Осы ретте қортынды шығаруға болады ,
мәміле жарамды болады,егер тұлғаның субьектілік ниетін обьективтік
танығанда.
Мәміле субьектілік қандай да ретте обьективтендірілуі
керек,айналадағыларға түсінікті болуы үшін.
Мәміле құқықтық қорытынды мен мақсаттың үйлесуі мінезде болуы керек
. Мақсат ,субьектілер ұсынған мәміле жасағанда әрқашан құқықтық
мінезде болады-меншік құқығын иелену т.б. Осыған сәйкес адамгершілік-
тұрмыстық келісімдер құқықтық мақсатты қумаған мәміле болып танылмайды,
мысалы, қыдыруға, кездесуге келісімдер және т.б.
Әр бір мәміле түріне қажетті құқықтық мақсат ол үшін жасалған, мәміле
3В.А. Ойгензихт Волы и волеизявление .Душанбе Дониш, 1983, 88 бет.
4Е.А. Суханов. Гражданское право 2 томдық 1 том, М.: Бек, 1994 63 бет
5О.А. Красавчиков. Советское гражданское право. М.: Спарк1985 73бет
6Е.А. Суханов Гражданское право 2 томдық 1 том, М.: Бек
негізі болып табылады (causa). Мәміле негізгі заңды және жүзеге
асырылуы мүмкін болуы керек11.
Заңды мақсат (мәміле негізгі) мәміле субъектілерінің әлеуметтік –
экономикалық мақсаттарымен теңетіруге болмайды. Соңғысының әсер етуі мен
субъектілер еркі мазмұны рәсімделеді: азаматтар олардың матекриадық және
рухани қажеттіліктерін мәміле жасау арқылы қанағаттандырады олардың заңдық
мақсаттарымен шектелуі екі себепте қажет:
1) бірдей әлеуметтік-экономикалық мақсатқа әртүрлі құқықтық мақсатты
жүргізу арқылы жетуі мүмкін.
2) Өзі- өзінен факт әлеуметтік-экономикалық мақсат субъектілеріне
қайшы, мәміле нысанында әрекет жасайтын, мемлекет және қоғам
мүдделеріне қызмет етеді, бұл әрекеттің негізі заңсыз деп
табылады.
Мәміленің заңдық мақсаты жасалған себебінен айыру қажет себебі,
мұқтаждықты ұғыну, табиғи ұғыну негізі мақсат туындайтын деп танылады.
Сондықтан Себебі субъектілерді талаптандырады мәміле жасауға және оның
құқықтық компоненті болып қызмет етпейді құқықтық мақсаты осындай болып
танылады мәміле негізі12. Себепті есептеу азаматтық айналым тұрақтылығын
бұзатын еді сонымен қатар тараптар келісімі бойынша себепке құқықтық мән
бере алады. Бұл жағдайда себеп шарт болады-мәміле мазмұнының элементі.
Алдында белгіленгендей, мәміле-тек құқықтық әрекет, заң талаптарымен сәйкес
жасалған. Мәміле заңдылығы, ол құқықтық факт сапасының барлығын
түсіндіреді, құқықтық салдар туғызатын тұлға басталуын тілейтін мәмілеге
қатысқан және заңмен бұл мәміле белгіленген сондықтан мәміле заң
талаптарывна сәйкес жасалған, жарамды, нақты құқықтық факт болып табылады,
мәміле субъектілерімен тікелей құқықтық нәтиэже туғызған.
4. Мәміленің түрлері және оның жіктелуі.
Барлық мәмілелерде ортақ белгілердің болуы- ерік пен ерік білдірудің
үйлестірілуі, әрекеттің заңға сәйкестігі және т.б.-оның түрлерге бөлінуін
қарастырады, мынадай;
1) Тараптар қатысушыларының санына байланысты, мәміле бір жақты, екі
жақты және көп жақты болады,
2) Бір тараптың міндеті мәміледе белгілі әрекеттерді жасау басқа
тараптың кезекті міндеті бақа тараптың материалдық және басқа да
игілікті пайдалану бойынша сәйкестігіне байланысты, мәміле
қайтарылды және қайтарылымсыз болып бөлінеді.
3) Мәміле туындауының кезеңі бойынша ұштастыруына байланысты нақты
және консенсуалды болып бөлінеді,
4) Мәміленің жарамдылығы сатысына байланысты және оның негізіне олар
каузалдік және абстрактілі болып бөлінеді;
5) Мәміле жасау кезінде құқықтық салдардың күшіне байланысты қандайда
бір жағдайдың басталуы немесе басталмауы мүмкін , шарт пен мәміле
ерекшеленеді бұл ретте.
Мәміленің негізгі шектеулері ҚР АК-нің 148 бабында бекітілген біржақты
және екі жақты немесе көп жақты мәмілелер болып бөлінген.
Біржақты мәміле болып танылады, оны жасау үшін бір тараптың еркі
танылуы жеткілікті. Мысалы ретінде – сенім хат (ҚР АК 167 б. ) тұлғада ,
11 В.А. Ойгензихт. Воля и волеизяаления Душанбе Дониш1983 115 бет
12 В.А. Ойгензихт. Воля и волеизяаления Душанбе Дониш1983. 119 бет
онда көрсетілген өкілінде , сеніп тапсырған тұлға атынан уәкілдік етуге
құқығы туындайды. Бір жақты мәмілеге ерік бірнеше тұлғамен танылыуы
мүмкін бір кезде. Мысалы, үйді сатуға сенім хат алу меншіктерінің
бірнешеуіне бірдей берілуі мүмкін. Бұл жағдай да көрсетілген тұлғалар бір
тарап ретінде шығады.
Бір жақты мәміле әдетте, басқа тұлғаларда құқықтарын туындатады (жалғыз
немесе басқа заңдық фактілермен), бұл құқықтары туралы хабарламағанша
білмеуі де мүмкін. Мысалы , өсиет, өсиет қалдырушы өлімінен кейін
мұрагерлердің құқықтырын туындатады. Мәміле үшінші тұлғаға міндет салуы
мүмкін емес, белгіленген құқықтардан туындайтын міндететмелерден басқа
(мысалы, өсиеттен бас тарту). Бастартушы өсиеттен бас тартудан, бастартуға
құқылы. Ішінара бас тартуға, ескерту жасап шарт қойып немсе басқа
адамның пайдасына бастартуға жол берілмеді. Көзделген құқық бір мезгілде
мұрагер болып танылатын бас тартылушының мұрадан бас тарту құқығына
байланысты емес. Егер бас тарушы көзделген құқықты пайдаланса, өсиеттен
бас тарту жүктелген мұрагер оны орындау міндетінен босатылады.
Жиі біржақты мәміле жай міндетті туындатады, онда тұлға мәмілені
жасаған қарызданушы болып танылады, ол тұлға бір жақты мәміле оның
пайдасына жасалған - қарызданушы. Борышты кешіру. Несие беруші борышқорды
мойнына алған міндеттерінен босатқанда, егер бұл несие берушінің мүлкіне
қатысты басқа адамдардық құқықтарын бұзбайтын болса, міндеттеме
тоқтатылады.
АК бірінші рет арнайы біржақты мәмілелерді ретке келтірудің маңызын
есепке алып, мәміленің бұл түрі азаматтық айналымда, бәрінен бұрын
кәсіпкерлік қызмет қатынасы барысында келісім ділігінде. ҚР АК 149 бабына
сәкес, бір жақты мәміленің құқықтық мәні, ол оны жасаған адамда, белгілі
міндеттерді туғызады, онда көрсетілген тұлғаларда тек құқықты ғана
туындатуында тұрады.
Белгілі ерекшеліктердің болуы мүмкіндігін онда бекітілген тәртіпте
біржақты мәміле туындауына жіберілуі басқа тұлғалардық құқығын ғана емес,
міндеттерді де, бірақ тек заңмен бекітілген не тараптардың келісімімен
болған реттерде міндеттер жүктей алады. Мысал болып рұқсат қағазы, өзі бір
жақты мәмілені танытатын, тауарды тасмалдауда тауарды түсіру міндетін
жүктейтін тікелей алушыға, ал соңғысында – оны алуға және төлеуге міндет
етеді.
Бір жақты мәміледен айырмашылығы, екі жақты мәміле жасау үшін екі
тараптың еркінің келісілуі танылуы керек, ол көп жақты үш және одан да көп
тараптар келісімі. Бірақ, екі жақты мәміледе тұлғалар көптігі орын алуы
мүмкін: егер мысалы, мәміле жасау кезінде сату –сатып алу бір жақттан
бірнеше сатып алушы шығады, ал басқа жақтан бірнеше сатушылар. Сонымен
тараптар келісімдідікке өз ара болуы мүмкін. Мәміле келісімділігі
біріншіден білдіреді, субъектілер еркі ұсынылуымен келісіп өз ара
қанағаттандырылған мүдделер (мысалы, тұрғылықты үй жайды жалдауға) және,
екіншіден, еріктің өзара келісілгендігі болуы (баға мен өз ара келісімділік
және тасмалдау шарты сату-сатып алу шартындағы). Егер екі жақты мәміледе
тұлғалардың көптігімен бірнеше субъектілер бір тарапта бірдей ерікті
білдіреді, көп жақты мәміледе оның әр бір қатысушысы дербес тарап болып
танылады және индивидтік ерікті білдіреді, оған мысал ретінде, шаруашылық
серіктестіктер құру туралы құрылтай шарты (конкурс, ассоцияция және т.б.).
Екі және көп жақты мәмілелер шарт деп аталады. Шарт азаматтық –
құқықтық мәміле ең көп таралған түрі болып танылады. Кәсіпкерлер арасында
экономикалық байланыс туындататын, кәсіпкерлермен олардвң тауарын тікелей
тұтұнушылар мен жұмыс қызметі.
Азаматтар арасындағы қатынастарда шарт кең көлемде пайдаланылады.
Осындай ретте, барлық мәміле, бір тараптан көп болғанда, шарт болып
танылады. Шарт өз кезегінде, заңдық факт орнында басты орынға ие ,
міндеттер тууы үшін негіз болады. Міндет мүліктік азаматтық құқықтарды
танытады, онда бір тұлға (қарызшы) басқа тұлға пайдасына жасауға міндетті
(кредитор) белгілі әрекет қандай да: мүлікті беру, жұмысты орындау, ақшаны
төлеу және т.б. немесе белгілі әрекеттен ұстанып қалу, ал кредитор
қарызданушыдан талап етуге құқылы оның міндетінің орындалуы шарт міндетке
заңдық күшін береді, ол анықтайды, кредиторға қарызданушымен жасалуы
мүмкін әрекеттері болуы мүмкін.
Мәмілені шарт деп тану үшін тек екі немесе бірнеше тұлға әрекеті
жасалуы ғана қажет емес, егер де бұндай әрекеттер бір мақсатқа жетуге
бағытталған болса да, олар өз ара келісілген болуы керек: қатысушылардың
әр қайсысы әрекет жасайды, біле тұрып тану немесе бақа қатысушы қолдаған .
Егер де мұндай әрекеттер автономдық және бір қатысушы өз бетімен әрекет
етсе, басқа қатысушыны хабарламай онда, екі соңынан жасаған мәмілені тануға
болады, бірақ шарт емес(мысалы, өсиетті құрау және мұрагердің оған өсиет
еткен мұраны бір тарптың міндеті белгілі әрекет істеуге сәкестілігі
екінші тарапқа материалдық және өзге де игіліктерді ұсынуда).
Әр бір шарт бір жақты әрекеттен туындамайды: бір жақтың шарт жасасу
ұсынысымен (бұндай бір жақты мәміле оферта деп аталады) және басқа
тараптардың ұсынысты алуға келісімімен (бір жақты мәміле-акцепт )
Бұл жағдайлардың есепке оны және ҚР. АК-де көрсетілген тәртіпке,
нормалар арасындағы байланысты анықтайтын, мәмілені реттейтін, шарттар және
мән-жайлар. ҚР. АК-ның 378 бабына сәйкес шартқа тәртіп қолданылады, екі
және көп жақты мәміле ҚР. АК-нің 4 тарауында Мәміле қарастырылған. Бұнда
ерекше ескерту керек жоқ, мәмле туралы жалпы нормалар толық көлемде
таралады, шартқа да (бір жақты мәмілеге арнайы арналған баптардан басқа)
Шарттан міндеттемелік, заттық,авторлық немесе өзгеде құқықтық
қатынастар туындауы мүмкін. Азаматтар және заңды тұлғалар шарт жасасуға
ерікті, заң құжаттарында немесе өз еркімен қабылдаған міндеттемеде шарт
жасасу міндеті көзделген жағдайларды қоспағанда, шарт жасасуға мәжбүр етуге
жол берілмейді. Тарапта заңдарда көзделген шартты да, көзделмеген шартты да
жасаса алады.
Тиісті шарттың мазмұны, заңдармен жазылған жағдайлардан басқасында,
шарт ережелері тараптардың өз қалауы бойынша белгіленеді. Шарттың ережесі
заңдарға сәйкес қолданылатыны қалыппен көзделген реттерде, егер тараптардың
келісімімен өзгеше (дипозивтік қалып) белгіленбесе, тараптар өздерінің
келімдерімен қалыптың қолданылуын жоя алады немесе сол қалыпта көзделгеннен
өзгеше жағдайды белгілей алады.Егер шарттың ережесін тараптармен немесе
диспозитивтік қалып белгілемеген болса, тиісті жағдайлар тараптардың
қатынастарында қолданылатын іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттегі құқтармен
белгіленеді. Шарт тараптар үшін оны жасасу кезінде қолданылып жүрген
заңдармен белгіленген міндетті ережелерге (императивтік қалыптарға) сәйкес
келуге тиіс. Егер шарт жасалғаннан кейін шарт жасалған кезде қолданылып
жүрген ережелерден өзгеше, тараптар үшін міндетті ережелер заңдармен
белгіленген болса, жасалған шарттың ережелері оның күні бұрын жасалған
шарттардан туындайтын қатынастарға да қолданылады деп заңдармен
белгілегендегіден басқа жағдайларда өз күшін сақтайды. Шарт бойынша тарап
өз міндеттемелерін орындағаны үшін ақы алуы немесе бір-біріне бір нәрсе
беруі керек болса, бұл ақылы шарт болады. Бір тарап екінші тарапқа одан ақы
алмай немесе еш нәрсе бермей бір нәрсені ұсынуды міндетіне алған шарт
ақысыз болып табылады. Егер де заңдардан, шарттың мазмұнынан немесе мәнінен
өзгеше туындалмаса, шарт ақылы болуы мүмкін. Шарттың орындалуы тарптардың
келісімімен белгіленген баға бойынша төленеді. Заң құжаттарында көзделген
жағдайларда оған уәкілдік берілген мемлекеттік органдар белгілейтін немесе
реттейтін баға (тарифтер,бағалар,ставкалар және т.б.) қолданылады. Шарт
жасалғаннан кейін бағаны өзгертуге шартта, заң құжаттарында көзделген
реттерменжағдайларда немесе заң құжаттарында белгіленген тәртіп бойынша жол
беріледі. Ақылы шартта баға көзделмеген және шарт ережелерін негізге ала
отырып оны анықтау мүмкін болмағанда реттеуде шартты орындау шарт жасасу
кезінде осыған ұқсас жағдайларда әдетте осы сияқты тауарлар, жұмыс немесе
қызмет үшін алынатын баға бойынша жүргізілуге тиісті деп есептеледі.
Коммерциялық ұйыммен жасалған және өз қызметінің сипатына қарай оған
өтінішпен келетін әркімге қатысты жүзеге асырылатын тауарларды сату,
жұмыстарды атқару немесе қызмет көрсету жөніндегі оның міндеттемелерін
белгілейтін шарт жария шарт деп танылады (бөлшек сауда, көпшілік
пайдаланылатын көлікпен тасымалдау, байланыс қызметін көрсету, энергиямен
қамтамасыз ету, медицина және т.б.) Коммерциялық ұйымның заңдарда көзделген
жағдайлардан басқасында, жария шарт жасасу жөнінде біреуге басқалардан
артықшылық жасауға құқығы жоқ. Тұтынушылардфың кейбір категорияларына
жеңілдік беру заңдармен жол берілетін жағдайларды қоспағанда, тауарлардың,
жұмыспен қызметтің бағасы, сондай-ақ жария шарттың өзгеше ережелері
тұтынушылардың бәріне бірдей болып белгіленеді. Тұтынушыға тиісті тауарлар
(жұмыс қызмет) ұсыну мүмкіншігі бола тұра коммерциялық ұйымның жария шарт
жасауда бас тартуына жол берілмейді.
Ережелерін тараптардың біреуі формулярда немесе өзге стандартты
нысандарда белгілеген және басқа тарап оны ұсынылған шартқа тұтастай қосылу
жолы деп қабылдай алатын шар қосылу шарты деп аталады. Егер қосылу шарты
заңдарға қайшы келгенімен, бұл тарапты осындай шарттар бойынша берілетін
құқықтардан айыратын болса немесе міндеттемені бұзғаны үшін басқа тараптың
жауапкершілігін жоятын немесе шектейтін болса не қосылған тарап үшін онда
анық қиындық келтіретін, шарттың талаптарын белгілеуге қатысатын мүмкіндігі
болып тұрғанда өзінің ақылға қонымды түсінілетін мүдделерін негізге ала
отырып қабылдамай-ақ қоятын талаптары болса, шартқа қосылған тарап шартты
бұзуды талап етуге құқылы.
Алдын ала жасалытын шарт бойынша талаптар алдын ала жасалатын шартта
көзделген жағдайларды мүлік беру, жұмыс оындау несе қызмет көрсету туралы
болашақта шарт (негізгі шарт) жасасуға міндеттеледі.
Алдын ала жасалатын шарт негізгі шарт үшін заңдарда белгіленген
нысанда, ал егер негізгі шарт нысаны белгіленбесе,жазбаша түрде
жасалады.Алдын ала жасалатын шарт нысаны туралы ережелердің
сақталмауы оның жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтырады.
Алдын ала жасалатын шартта негізгі шарттың мәнін, сондай-ақ
басқа да елеулі жағдайларын белгілеуге мүмкіндік беретін
ережелер болуға тиіс. Егер шартта оны жасасатын жер
көрсетілмесе, шарт азаматтың тұрғылықты жерінде немесе аферта жіберген
заңды тұлғаның орналасқан жерінде жасалған балып танылады.
Бір жақты мәмілеге өзіндік ретте таралады. ҚР.АК-де 147 бабына сәйкес,
жалпы ережелер міндеттер және шарттар туралы, заңға қайшы болмаған ретте,
мәміленің болмысына және бір нақты мінезіне мән – жайына келетін болсақ,
шарттан туындаған жалпы ережелер міндеттемелер туралы қолданылады.
Азаматтық заңнамаладың дамуы, кондификациялық та, мәмілемен жіберілетін
тізбелердің тамамданылуын құрамайды, мақсатқа сәйкес және қатты фиксацияның
барлығы, көптігі мүмкін еместігінен әр алуан өмірлік, ерекше шаруашылық мән-
жайлар. Бұл мағынада бекітілген әрекет 380 бап шарт еркіндік қағидасы.
Ол бәрінен бұрын тараптардың дербес және әрқайсысы еркін жасалуын
анықтайды:шарт жасала ма, жоқ па, ал егер жасалса оның маңызы қандай болуы
керек. Шарт еркіндігі тараптар шарт жасасуға құқылы екендігін (мәміле
жасасуға) және ҚР.АК-не белгісіз және басқа заңдарға немесе басқа құқықтық
актілерге, модельге. Бұл мән-жайларды рұқсат ету қағидасы әрекет етеді –
барлық мәміленің жарамдығы, заңмен тиым салынбаған. Нақты шарттың туындау
көрсетілген мағынада маңызы болмайды, өйткені бәрібір оның мазмұны
бағалануы керек.
ҚР-ның әрекет ететін заңның көз қарасында мәміленің келесі жүйеленуі –
қайтарымды таңылады.
Қайтарымды болып мәміле танылады, бір тараптың міндеті белгілі әрекет
істеуге сәйкестілігі келісімді міндет екінші тарапқа материалдық және өзге
де игіліктерді ұсынылуда.
Қайтарымсыз мәміледі кезекті міндетті беру қанағаттандырылуынан тарапта
жоқ болады.
Қайтарымды болып тек екі жақты мәмле болуы мүмкін, мысалы, сату-сатып
алу мәмілесін жасау кезінде. Бір жақты мәміле әрқашан қайтарымсыз болып
табылады.Мысал ретінде, аукцион ретінде сауда жариялау немесе сынақ.
Мәміле қайтарылымдығын оның табиғаты немесе тараптар келісімі анықтай
алады. Барлық қайтарымды мәміле мүлікті меншікке беру бойынша уақытша
пайдалануға: мәміленің қайтарымдылығы немесе қайтарылымсыздығы тапсырмалар
және сақтау тараптар келісімімен анықталады.
Қайтарымдылық ақшаны, мүлікті беруде келісілген қызметті көрсету,
жұмысты орындау және т.б танылуы мүмкін.18.
Қайтарымсыз мәміле заңды тұлға қатынастарын жиі кездеспейді, олар
азаматтың ұйымдар мен өз ара қарым қатынастарында жиі кездеседі.
Субъектінің дербестігі экономиканың көтерілуі барысында экономикалық
және саяси қоғамдық өмірде адамгершілік қарамағында кең көлемде мәмілені
қайтарымсыз қолдану жүріп жатыр. Мысал болып, әр түрлі қайырымды
мәмілелер, әлеуметтік – мәдени қозғалыстарды қаржыландыру және т.б.
Келесі барлық мәміле мінездеме белгісі болып оның туу кезі болып
табылады. Бұл белгі бойынша мәміле консенсуалды және нақты болып
бөлінеді.
Консенсуалдық мәмілелер (consensus – келісім) келісімге келген сәттен
бастап азаматтардың құқықтары мен міндеттері туындайтын мәмілелер, мәміле
жасау үшін тараптар келісімі жеткілікті. Нәрсені беру, әрекеттің жасалуы
онвң мақсаттарының орындалуы мен жүзеге асырылады. Консенсуалдық мәмілеге
сату – сатып алу мәмілесі жатады, сонымен қатар көптеген мәмілелер жұмысты
орындау , мен қызметті көрсету (мердігерлік шарт, комисия, энергия мен
қамсыздандыру же т.б.)
Нақты мәмілені жүзеге асыру үшін (латынша res- зат) келісімнің бір өзі
жеткіліксіз, оған қоса затты тапсыру қажет. Кей бір нақты мәмілелер
мүлікті беру, бойынша мешіктке немесе басқа мүліктік құқықтық (сыйға беру
шарты) .
Жоғарыда айтып өткендей, әр бір мәміленің құқықтық негізге ие -
құқықтық мақсатты, оған жету үшін субъектілер талпынуы керек. Мәмілелерді
азаматтық құқықтану ілімінде каузальдік (себепті) және абстракциялық деп
те бөледі. Әр бір мәміле тарптардың алға қойған мақсатына орай құқықтық
негіз бен құқықтық мақсатты (кауза) еншілейді. Мемлекет және қоғам
мүдделеріне қайшы мақсатпен жасалған мәміле жарамсыз болады бірақ та бұл
жағдайда мәміленің жарамдылығы оның негізіне байланысты болса, екінші
жағдайда оған байланысты болмайды (абстракциялық).
Абстракциялық мәмілелер өзінің негізінен қол үзгенде көрінеді
(abstrahere-қол үзу , бөліну) абстрактілік маңызы оның жарамдылығы
негізіне- тәуелсіздігі білдіреді – мәміле мақсаты. Абстрактілі мәміле
нысаны – вексель. Ол барлық мәміле жасаған кезде берілуі мүмкін және
тұлғалардың төлем беру жағдайы, оны берген (вексель беруші) ол айырбас
вексель және тұлғалармен вексельді беру кезінде қол қойған. Вексель
абстрактілік өз негізінен аударылған. Осы негізде оның айналымға
қабілеттілігі.
Кейде ерекше топқа сенімделген және фидукциялық (fidukta- сенім )
мәміле айқындалады, олар негізделген ерекше тұлғада – тараптардың
сенімділік қатынастарында. Мұндай мінез-қылықты жоғалту тараптар өзара
қатынасында қайсысы болсында олардың біржвқты тәртіпте мәмілені
орындаудан бастартудан. Мысалы, тапсырма шартында өкіл ретінде , сондай
ретте сенім беруші қандай да болсын уақытта оның орындалуынан бас тартуға
құқылы себептерін көрсетпейді. Бұндай мәміле сирек , түгелдей мүліктік
айналымға негізделген емес.
Мәміленің ерекше тобын шартпен жасалған мәмілелер құрайды. Ол ҚР АК-нің
150 бабында реттеледі. Шартпен жасалған мәміле болып, құқықтық салдары,
жасау белгілері міндеттердің басталуы басталмауымен байланысты қойылған.
Бұл оқиға болуы мүмкін үшінші тұлға әрекеті болып танылады.
Шартпен белгіленген төрт белгі негізделген : 1) ол келешекке жатады,
сонымен мәміледе көрсетілген мән –жайлар, оны жасаған кезде орыны болмайды:
2)Бұл міндет болуы керек, тараптар еркіне тәуелсіз және оның басталуы
мүмкін болуы керек, сонымен траптарға белгісіз, басталады ма, жоқ па:
3) Ол заңдарға қайшы болмауы керек, адамгершілік қағидаларға:
4) Бұл шарттар мәміленің қосымша элементі болып табылады, сонымен
берілген мәміле түрі шартсыз да жасалуы мүмкін.
Көрсетілген белгілер шартты айырады, осы ретте мәміле жасаған, оның
басқада шарттарымен, олар жиынтығында оның мазмұнын құрайтын (заты, мерзімі
және орыны орындалудың).
Кейінге қалдырылған шартпен (ҚР АК 150 б. 1 б.) және кейін жоққа
шығарылған (ҚР АК 150б. 2 б.). Кейінге қалдырылған шартпен тараптардың
құқықтарымен міндеттері мәмілені жасау кезінде туындайды, мәміле бойынша
мән жайдың онда белгіленген часталу кезінен. Тұлға шаруашылық қожалығымен
шарт жасасады, оның түрліше өнімдерімен қаматамасыз етуді қарайды шартпен,
егер ол мейманхана алуға лицензия алған бетте. Сонымен тараптардың
құқықтары мен міндеттері туындауы шарт басталуына дейін кейінге
қалдырылады. Тараптардың құқықтарымен міндеттерінің кейін жоққа шығарылған
шарт пен туындауы мәміле жасау кезінде және шарттың басталуымен
тоқтатылады. Мысалы, бір азамат , басқаға пәтерін бір жыл мерзімге
пайдалануға береді, егер бұл мерзім ішінде ғылыми камандировкадан қызыл
келіп қалмаған шартпен.
Заңнама шартпен жасалған мәміле қатысушыларының мүдделеріне ереже
ретінде қорғайды.
ҚР.АК-нің кодексінің 150 б.з.б. Егер шарттың басталуы өзіне тиімсіз деп
есептейтін тарап шарттың басталуына теріс пиғылмен кедергі жасаса,шарт
басталды деп танылады, ал шарттың басталуы өзіне тиімді болатын теріс
пиғылмен әрекет етсе, онда шарт басталмаған деп танылады. Егер тарап
шартпен басталуына кедергі жасап немесе ықпал етсе, оған тиімді, бірінші
жағдайда шарт басталады, екінші жағдайда басталмаған болып саналады. Мәміле
шартпен мерзімді айыра білу керек. Мән-жайлар оған қатысты нақты белгілі,
ол келешекте басталатын, мерзім кейінге қалдырылатыны болуы мүмкін, егер
оның басталуымен құқық немесе кейін жоққа шығарылған, егер оның басталуымен
құқы және міндет тоқтатылса.
Мәміленің ерекше түрі болып биржалық мәмілелер саналады.
Биржалық мәміле деп биржада жасалған мәмілелер түсініледі. Биржалық
мәмілелер-нысаны биржадағы жиналысқа жіберілген мүлік болып табылатын және
тиісті биржаға (тауар,қор және басқа) туралы ҚР. Заңдары мен биржалық сауда
ережелеріне сәйкес онымен сауда-саттық жүргізуге қатысатындармен жасалатын
мәмілелер. Биржалық мәмілелер осы мәмілелердің жасалғандығын растау үшін
биржа беретін құжаттармен рәсімделеді. Егер заңдардан, тараптардың
келісімімен немесе мәміленің мәнінен өзге жағдайлар туындамаса, биржалық
мәмілелерге олардың мазмұнына қарай шарт (сату-сатып алу, камиссиялар және
т.б.) туралы ережелер қолданылады. Заңдарда немесе биржалық сауда
ережелерінде тараптардың коммерциялық құпиясы болып табылатын және олардың
келісімісіз жария етуге жатпайтын биржалық мәмілелердің ережелері көзделуі
мүмкін.
Биржалық мәмілелер даулар тиісті биржа жанындағы биржа төрелігінде
қаралады, оның шешіміне сотта дау айтылуы мүмкін.
Биржада айналысқан жіберілген тауарларға, бағалы қағаздармен басқа
мүлікке қатысты құқтар мен міндеттемелерді өзара беру туралы
келісімдемелерді (биржалық мәмілелер) биржаға қатысушылар тауар, қор және
басқа биржалар туралы заңдар да және биржа жарғыларында белгіленген тәртіп
бойынша жасалады. Биржалық мәмілелер делдалдық жазбалармен рәсімделуі
мүмкін және биржада тіркелуге тиіс.
Мәміледегі мерзім. Құқықпен міндеттің уақытта болуы - азаматтық
құқықтық қатынастағы қатысушыларына заңдық әсер етудің маңызды тәсілі.
Дұрыс есеп уақыттың өтуінің азаматтық құқықтық қатынасқа үлкен мәнге ие
мәміледен туындайтын. Азаматтық құқықта мерзім белгілеу уақыт бөлігі
ретінде танылады, - қандай да бір тәсілмен анықтайтын-календарлық
күнмен:уақыттың өтуі кезеңімен, жылмен, аймен, аптамен, күнмен, сағатпен
есептелінетін: және оқиғаның басталуын көрсетумен.
Азаматтық заңмен белгіленген мерзімнің басталуы немесе өтуі, әрқашан өз
артынан белгілі құқықтық салдар тартады,азаматтық құқықтық қатынастардың
туындалуымен, өзгертілуімен немесе тоқтатылуына байланысты.Сондықтан
құқықтық табиғатта мерзім заңдық факт болып танылады. Бірақ ол екіжүзді
көріністе болады: бірінші, құқықтық мерзім заңмен белгіленеді, әкімшілік
актімен, тараптардың келісімімен, сонымен қатар құықтық дауларды қарайтын
органдармен және сонымен шығуы тегіне ерікті болып табылады: екіншіден,
мерзім уақыттың өтуінің обьективті заңына бағынады. Сондықтан, құқықтық
табиғатта ерікті болғандықтан, құқықтық мерзім өз мойнына алған уақыт
заңының обьективтік мөрін. Осы себептен заңдық мерзімі заңдық фактілердің
ерекше сыныбын танытады, олар оқиғаға да, әрекетке де жатпайтын болуы
мүмкін.
Мерзімді есептеу мәміледе жалпы ережелер ретінде жүзеге асырылады,
азаматтық құқықтағы түсінігімен мерзімді есептеуге белгіленген.
Мерзімдер айырмашылығы:
1) заңда немесе шартта анықтау мінезіне:
2) тағайындалуымен:
Мерзімнің бірінші санатына иперативтік және диспозитивтік жатады,
анықталған және анықталмаған, жалпы және жеке, уақыттың арасындағы түрде
анықталатын кезеңі түрліше. Мерзім тағайындалуымен айырмашылығы, азаматтық
құықты туындатады азаматтық құқықты жүзеге асыру мерзімі, міндеттерді
орындау және азаматтық құқықтарды қорғау мерзімі14.
Азаматтық құқықтың туындау мерзімі-бұл мерзім, бастауы немесе
өткізілуі жаңа азаматтық құқықтың туындауымен байланысты, сонымен мерзім
құқықты туындататын мінезде. Мысал болып өтпелі қабылданған меншікке
құқықтық негізінің бірі ретінде. Азамаиттық құқықты жүзеге асыру
мерзімдерінің мерзімдері болып мерзім өту барысында құзіретті
субьекттіөзіне тиесілі құқықты өзі жүзеге асыруға құқылы (кейде міндетті).
Өзінің құқықғын тікелей міндетті тұлғаның жүзеге асырылуымен белгілі
әрекеттермен жасалуын талап етуге құқылы. Берліген мерзімдердің ішінде
айыру керек: азаматтық құқықтық мерзімінде, болмысында кепілдеме, тоқтату
және т.б. Мерзімді тағайындаку азаматтық құқықтық болмысында құзіретті
тұлғаға оның құқтарын жүзеге асыру уақытын қамтамасыз етуге тұрады және
азаматтық айналымның және белгілі анықтылығын және сонымен бірге
тұрақтылығын. Тоқтату мерзімге келетін болсақ, азаматтық құқықта олар жиі
кездеспейді, аз мөлшерде. Мәміледе кепілдеме мерзімі көп кездеседі.Ол
мерзімді көрсетеді, мерзім шегінде дайындаушы (тасымалдаушы, мердігер)
бұйымның тоқтаусыз қызмет етуіне кепілдендіреді, ол тұтынушы оны белгілеген
мерзім ішінде ақауын айқындаған кезде қайтарымсыз түзетуге және бұйымды
өзгертуін талап етуіне құқылы. Бұл мерзімде стандартпен белгіленеді,
техникалық шартпен және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz