Мәтіннің функционалдық-семантикалық түрлері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
І ТАРАУ
МӘТІННІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫ-СЕМАНТИКАЛЫҚ ТҮРЛЕРІ
1.1.Мәтін-қазіргі лингвистиканың негізгі зерттеу нысаны ... ... ... ...5-
21
1.2.Көркем мәтіннің композициялық сөйлеу формаларының өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .22-38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 40-41
КІРІСПЕ
Сөйлеудегі жанды тілдің өзіне тән болмысы мен табиғатын зерттеудің
өзектілігі мен қажеттілігі күн санап артып келеді. Себебі, ол қолданыстағы,
қоғамдық өмірдің барлық саласына белсене араласқан, қоғамдық қарым-қатынас
барысында сұрыпталған, шыңдалған, қалыптасқан, сол қатынас нәтижесінде өмір
сүруге бейімделген тіл болып табылады. Шынайы тіл тілдік қарым-қатынастың
барлық түрлері арқылы жүзеге аса алатын, эмоциялық көңіл-күй сезімдер,
ақиқат өмір туралы ақпарат бере алатын тіл болып табылады. Тілдің мұндай
қызметтері туралы ақпараттың барлығы мәтін бойында жинақталған. Мәтін –
сөйлеу барысында қалыптасып, сұрыпталған, тұрақталған айрықша типтік
белгілердің жиынтығы болып табылады. Оған айрықша форма мен композиция,
құрылым тән болып келеді. Адамзат баласы мәтіннің өзіне тән болмыс-қасиетін
зерттеуге сан ғасырлардан бері ұмтылып келе жатса да, оның бүгінгі күн
талабынан зерттеуді қажет етіп жатқан тұстары әлі де көп. Бұл бағытта
жаңадан қалыптаса бастаған қазақ мәтіні лингвистикасы жас болса да біраз
тәжірибе жинақтады. Ол еңбектер қазақ тіл білімінде соңғы он жылдағы
зерттеулерді қамтиды. Қазіргі ғылымның тоғысқан, жаңа салаларының пайда
болып жатқан кезеңінде қазақ лингвистикасында мәтін мәселелерін жан-жақты
зерттеу аса қажет.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: мәтін лингвистикасында зерттеуді аса
қажет ететін маңызды мәселелердің бірі – мәтінінің функционалды-
семантикалық түрлерінің тілдік және стилистикалық ерекшелігін таныту.
Мәтіннің функционалды-семантикалық түрлері – тұтастық, байластылық және
мағыналық аяқталғандық, ақпараттық белгілерге ие композициялық сөйлеу
формалары. Шығарма мазмұнын құраушы бірлік ретінде бұл мәтін түрлері өз
бойына қатысымдық, логика-семантикалық, психолингвистикалық, құрылымдық-
композициялық қасиет-сапаларды жинақтаған категория. Мәтіннің функционалды-
семантикалық түрлерінің өзіне тән табиғаты жалпы мәтін мәселелері аясында
айтылып жүргенмен, арнайы зерттеу нысанына айнала қойған жоқ. Бұл зерттеу
жұмысының қажеттілігі мен тақырыбының өзектілігін танытады. Ғылыми жұмыс
мәтіннің функционалды-семантикалық түрінің көркем прозалық шығармалардағы
қолданысын, стилистикасын зерттеуге бағытталуымен ерекшеленеді. Аталған
мәселелер қазақ мәтін теориясының толыға түсуіне үлес қосады.
Зерттеудің мақсаты: мәтін ұғымы, мәтінге тән ақпараттық, тұтастық пен
байланыстылық, аяқталғандық, бөлшектену, прагматикалық белгілерінің көркем
мәтіндегі көрінісін анықтау.
Көркем мәтін мазмұнын құраушы құрылымдық элементтердің бірі–авторлық
сөз негізде берілетін мәтінінің функционалды-семантикалық түрлерінің
құрылымдық-стилистикалық ерекшелігін анықтау болып табылады.
Зерттеудің міндеттері: мәтінінің функционалды-семантикалық түрлерін
зерттеуге тірек болатын теориялық тұғырларды анықтау;
* мәтіннің коммуникативтік, тілдік және көркемдік ерекшеліктерін негізге
ала отырып, мәтіннің функционалды-семантикалық түрлерінің өзіндік
ерекшеліктерін саралау;
* мәтінінің функционалды-семантикалық түрлерінің көркем шығармадағы
ақпараттық-мазмұндық ерекшелігін тану;
* мәтінінің функционалды-семантикалық түрлерінің композициялық және
стилистикалық тұрғыдан ұйымдасу ерекшелігін анықтап, олардың лексика-
семантикалық сипатын айқындау;
Зерттеудің нысаны: қазақ көркем прозасындағы мәтінінің функционалды-
семантикалық түрлері және оның кұрылымдық-стилистикалык ерекшелігі алынды.
1. МӘТІННІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫ-СЕМАНТИКАЛЫҚ ТҮРЛЕРІ
1.1.Мәтін-қазіргі лингвистиканың негізгі зерттеу нысаны
Мәтін теориясы ХХ ғасырдың екінші жартысында лингвистика, психология,
шешендік өнер, прагматика, семиотика, герменевтика, әлеуметтану сияқты
түрлі ғылымдардың зерттеу нысанына айналды. Бұл—мәтіннің көпқырлы құбылыс,
әрі оны зерттеудің көпаспектілігін танытанын белгісі. Тіл білімінде
сөйлеудегі жанды тіл ретіндегі мәтінге қызығушылық ХХ ғасырдың 20-30
жылдары басталып, 50 жылдары мәтін лингвистикасына қатысты кейбір
теориялық мәселелер айқындала бастады. Мәтін туралы түрлі пікірлер
А.Байтұрсынұлы, В.В.Виноградов, В.В.Одинцов, И.Р.Гальперин, Г.Я.Солганик,
О.А.Нечаева, И.О.Москальская, Г.А.Золотова, Л.С.Выготский, М.М.Мұқанов,
М.Жинкин, А.Р.Лурия, Е.А.Реферовская, И.Я.Чернухина, М.П.Брандес,
О.Н.Гришина, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, М.Балақаев, Ә.Т.Қайдар, Р.Сыздық,
Т.Қордабаев, Е.Н.Жанпейісов т.б. ғалымдардың зерттеулерінде сөз болып,
көркем әдебиеттің тілдік фактілері сараланып, көркем шығарма мәтініндегі
лексикалық және грамматикалық элементтерді автордың қолдану шеберлігі
тұрғысынан қарастырды.
Қазақ тіл білімінде мәтін туралы алғаш пікір айтқан А.Байтұрсынұлы
көркем мәтіннің өзіне тән ерекшеліктерін басты назарға ала отырып, ақын
тілі мен әншейін тілдің айырмашылығын, сөздің ажарлы, келісті де
қисынды болуының талғамдық шарттарын ұсынды. Ол тілді зерттеудің
функционалдық, қатысымдық қырын басшылыққа ала отырып, көркем мәтінді өзге
мәтіндерден ажыратудың басты белгісі ретінде эстетикалық критерийді алады.
Ғалымның әуезе түрлерін анықтауда мазмұндық-құрылымдық емес, жанрлық
ұстанымды басшылыққа алатыны байқалады. Ол осы ұстанымға сүйене
отырып, әуезенің шежіре, заман хат, өмірбаян, мінездеме, тарих,
тарихи әңгіме деген түрлерін көрсетеді [1, 208.].
Қазіргі тіл білімінде мәтін теориясына қатысты шешімін таппаған
мәселелер баршылық. Мысалы, мәтінді зерттеу мәселесінде мәтін теориясы
терминінен басқа, мәтін лингвистикасы, мәтін құрылымы, герменевтика,
мәтін грамматикасы, мәтін стилистикасы сияқты терминдер жарыса
қолданылуы мен мәтін ұғымын анықтауда бүгінгі тіл білімінде тілдік
құбылыс табиғатын толық ашатын нақты анықтаманың берілмеуі мәтін теориясына
қатысты мәселелердің қазіргі тіл біліміндегі өзектілігінің айғағы болып
табылады.
Бір ұғымның түрлі атаумен аталып, терминдердің тұрақталмауының өзі
мәтін табиғатының ерекшелігі мен зерттеу нысанының көпаспектілігін
аңғартады. Бұл ретте, А.Р. Лурияның пікірі өте орынды: Необходимость
комплексного изучения текста не есть методическое требование, оно есть
выражение существа самого объекта [2,17].
Мәтін мәселесі лингвистикада тілдің функционалды-коммуникативтік
сипаты негізінде қарастырылып жүр, дегенмен бүгінгі таңда мәтінің тілдік
табиғаты толық айқындалмай отыр. Оған көз жеткізу үшін лингвистикада
мәтінге берілген анықтамаларды саралайық.
Коммуникативті лингвистиканың көрнекті өкілдерінң бірі Г.В.Колшанский:
Текст — это связь по меньшей мере двух высказываний, в которых может
завершаться минимальный акт общения – передача информации или обмен мыслями
между партнерами, – деп мәтін табиғатын тілдік қатынас тұғысында
тұжырымдаса [3,14], тілші Н. Д. Зарубина: Текст – это письменное по форме
речевое произведение, принадлежащее одному участнику коммуникации,
законченное и правильно оформленное, – деп мәтінді тудырушы автордың болуы
және жазбаша түрде жүзеге асу ерекшелігін негізге алып, өз көзқарасын
білдіреді [4,113]. Мәтін табиғатын зерттеуші В.А.Лукин: Текст – это
сообщение, существующее в виде такой последовательности знаков, которая
обладает формальной связностью, содержательной цельностью и возникающей на
основе их взаимодействия формально-семантической структурой,–деп,
тұрпаттық, мазмұндық, құрылымдық байланыстылық сияқты мәтін белгілері
негізінде анықтама берсе [5, 11], Г.Я. Солганик: Текст (от латинского
textus – ткань, сплетение, соединение) можно определить как объединенную
смысловой и грамматической связью последовательность речевых единиц:
высказываний, сверхфразовых единиц (прозаических строф), фрагментов,
разделов и т. д., – деп мәтінге тән бөлшектенушілік пен мағыналық және
грамматикалық байланыстылыққа негізделуін басты белгісі ретінде қарастырады
[6,16].
Қазақ көркем проза мәтінін прагматикалық аспект тұрғысынан қарастырған
Г.Әзімжанованың тұжырымы көңіл аударарлық: Көркем мәтін –тілден тыс
жағдаяттың күрделі белгісі, ол коммуникация бірлігі, сондықтан да оны
семантикалық, синтаксистік және прагматикалық ерекшеліктерін ескере отырып
зерттеу қажет-деп мәтін құраушы бірліктердің прагматикалық ерекшеліктерін
басшылыққа алу қажеттілігін атап көрсетеді [7,18].
Мәтін әр түрлі тілдік элементтер мен олардың арасындағы қатынастардың
аса күрделі және көп деңгейлі құрылымы болғандықтан, көптеген зерттеушілер
оны бірізді түсіне бермейді.
Мәтінге берілген анықтамаларға шолу жасау барысында әр тілші әр қырын,
әр белгісін негізге алғанын аңғарамыз. Тілшілер мәтінді бірде ақпараттық
кеңістік деп, бірде сөйлеу әрекетінің нәтижесі деп т.т. қарастырады.
Мәтін (лат. textus) мата, тоқылу, байланысу дегенді білдіреді, сондықтан
да зерттеу барысында не байланысады, не мақсатпен және қалай байланысады
деген мәселерді шешу де маңызды.
Қазіргі тіл білімінде мәтінге берілген анықтамалардың арасында, біздің
ойымызша, ең толыққандысы – лингвистика саласының белгілі ғалымы
И.Р.Гальпериннің анықтамасы. Мәтін лингвистикасы жеке ғылым саласы ретінде
қалыптаса бастаған кезде ұсынылған бұл пікір әлі де маңыздылығын жойған
жоқ: Мәтін – аяқталған, жазба құжат түрінде объектіленген, құжаттың типіне
қарай әдеби түрде өңделген сөйлеу әрекетінің шығармашылық нәтижесі. Оның
құрамында әртүрлі лексикалық, грамматикалық, логикалық, стилистикалық
байланыста тұратын бірнеше ерекше бірліктері белгілі мақсат пен
прагматикалық ұстанымға бағытталған, – деп тұжырымдай отырып, ғалым
мәтінді ақиқат шындықтың шағын бөлігінің графикалық көрінісі немесе тілдің
жазба вариантының туындауы деп те түсіндіріп, ғалым мәтіннің жазбаша түрде
берілуіне баса назар аударады. (Текст – произведение речетворческого
процесса, обладающее завершенностью, объективированное в виде письменного
документа, литературно обработанное в соответствии с типом этого документа,
произведение, состоящее из названия (заголовок) и ряда особых единиц
(сверхфразовых единств), объединенных разными типами лексической,
грамматической, логической, стилистической связи, имеющее
определенную целенаправленность и прагматическую установку (ауд. Б.Н.) )
[8, 4-5].
Мәтін табиғатын анықтау барысында біз дискурс пен мәтін ұғымдарының
ара жігін ажыратып алуымыз қажет.
Мәтін сияқты дискурс ұғымының да нақты, көпшіліктің көңілінен шығатын,
дұрыс деп танылған анықтамасы жоқ. Тіл білімінде бұл ұғым сөйлеу, мәтін,
диалог, стиль, тіпті тілді де қамтиды. Соңғы кезде осы термин негізгі үш
қолданыста танылып жүр.
Біріншісі – терминнің лингвистикалық қолданысы. Дискурс терминін алғаш
рет америка лингвисті З.Харрис 1952 жылы жарық көрген Дискурстық талдау
деген мақаласының тақырыбында кездеседі. Бұл термин тіл білімінде жиырма
шақты жылдан соң дәстүрлі сөйлеу, мәтін, диалог ұғымдарын нақтылау
барысында қолданылып, дискурс термині белгілі бір коммуникативтік
жағдайдағы жеке тұлғаның сөйлеу әрекеті ретінде түсіндіреді, осы ретте
Н.Д.Арутюнова: дискурс - это речь, погруженная в жизнь, – дейді.
Екіншісі – дискурс терминінің француз структуралисттері мен
постструктуралисттері, әсіресе М.Фуконың стиль мәнінде қолданылуы.
Дискурс терминінің бұл мәнде қолданылуы сөйлеу амалын сипаттап, қандай
және кімнің дискурсы деген мәселелерді анықтайды, яғни бұл ретте
зерттеушілерді жалпы дискурс емес, оның нақты түрлері мен олардың тілдік
ерекшеліктері, тілдік құралдарды қолданудағы стилистикалық ерекшеліктері
(дискурс авторы нені және қалай баяндайды деген мәнде) танылады. Дискурс
бұл қолданыста стилистикалық ерекшелік және оның көлеңкесіндегі идеология
ретінде түсіндіріліп, әрі бұл бағыттағылардың пікірінше, сөйлеу амалы
дискурс тудырушының әлеуметтік тұрғыдағы коммуникативтік ерекшелігін
көрсетеді. Мысалы, студенттер дискурсы, дін дискурсы т.б.
Үшіншісі – дискурс терминінің қолданылуы неміс философы және
әлеуметтанушысы Ю.Хабермастың атымен тығыз байланысты. Ол екінші
қолданыспен үндес, дегенмен өзіндік ерекшелігі бар. Мұнда дискурс ұғымы
әлеуметтік шындықтан аластатылған белгілі бір мәселені сыни тұрғыда
талқылау мен көзқарастарын дәлелдеуге бағытталған коммуникацияның мінсіз,
идеалды түрі ретінде танылады (қазіргі кездегі дебаттарды мысал ретінде
алуға болады).
Дискурс туралы алғашқы пікірлер ХХ ғасырдың 50 жылдары айтыла
бастағанмен оның лингвистикалық мәртебесіне кейбір тілшілер алғашында
жатырқай қарады. Мысалы, Р. Годель 1966 жылы былай дейді: Дискурс –
лингвистикалық ұғымдарды анықтау үшін қолдануға қауыпты сөз, себебі ол
ойлауды да сөйлеуді де білдіреді, – десе, Э. Бенвенист, дискурс ұғымын
қолдана отырып, оны тілдік жүйемен салыстыра қарастырады: Сөйлеммен бірге
біз тілдік жүйе аясынан шығамыз да басқа әлемге, қарым-қатынас құралы
ретіндегі тіл тудыратын дискурс әлеміне енеміз, – дей келе, дискурстың
үрдістік сипаты туралы ойын сабақтай түседі де тілші: сөйлесу үдерісі
кезінде дискурс туындайды, – деп, тілдік жүйені пайдалану үдерісі мен сол
үдерістің нәтижесі, яғни дискурс пен мәтін арасындағы айырмашылықты
көрсетеді. Өткен ғасырдың 80 жылдары лингвистикада дискурс ұғымы
тұрақталды, себебі құрылымдық-семантикалық зерттеулер дискурсқа жүгінуді
қажет етеді, сөйтіп тілдің дискурата қолданылуын зерделей отырып, тіл
туралы деректерді жалпылауға мүмкіндік туды.
Қазақ тіл білімінде дискурсты Н.Уәли, З.Ш.Ерназарова, Г.Әзімжанова,
Д.Әлкебаева, Ж.М. Кеншінбаева, Г.Г.Бүркітбаева сынды ғалымдар өз зерттеу
жұмыстарыа арқау етіп, қарастырылып отырған мәселені әр қырынан талдайды.
Жалпы тіл білімінде П.Серио, Т.А. Ван Дейк, Д.Шифрин, М.Л.Макаров,
А.И.Варшавская, В.В.Богданов, ІІ.Д.Арутюнова, В.З.Демьянков, В.В.Красных,
А.Е.Кибрик т.б. қарастырды. Олардың барлығына да тән ортақтық – дискурсты
тек лингвистикалық қырынан ғана танып қоймайтындығы. Оның
экстралингвистикалық, әлеуметтік сипатын қоса қарастыру міндеттілігі, мәтін
мен дискурсты ажырату, мәтінге статикалық, дискурсқа динамикалық сипаттың
тән екендігін көрсетуі.
Айырмашылығы дискурсты тілдік әрекеттесу үрдісі мен сол үрдіс
нәтижесі-мәтіннің қосындысы деп (А.А.Кибрик), сондай-ақ мәтін мен
интеракцияға қатысушылар және коммуникативтік жағдаят қосындысы
(Г.Г.Бүркітбаева) деп тануында. Қазақ тіл біліміндегі анықтамаларда дискурс
қолданыстағы мәтін, яғни сөйлеу тілінің нақтылы коммуникативтік қарым-
қатынас орнатудағы қызметі [3.3], дискурс - нақты айтылған сөз, өзінің
мағыналық-ақиқаттық мазмұнымен қоса коммуникаттарға белгілі
экстралингвистикалық факторларымен жүйеленетін сөйлесімдер [4.17-19],
фреймі автор, сөз актісі - адресат және сөз жағдаяты (сөздің қандай
ситуацияда айтылғаны) деген құрылымдардан тұратын коммуникативтік уақиға
[5.28] сапасында берілген. Байқап отырғанымыздай, бұл пікірлер өзара бір-
бірінен алшақ кете қоймағанмен тепе-тең де түспейді. Қайсысында болса да,
дискурстың сөйлеу сапасында көрініс табатыны берілген, дискурста тіл мен
сөйлеудің міндетті түрде қатысатын байқаймыз.
Дискурс – өмірдегі, яғни шынайы уақыттағы нақты оқиғалардың тілге
көшкен тізбегінің ағымы. Ол ағымдық сипатта болып, белгілі бір уақыт пен
кеңістікке және коммуникативтік жағдайға тәуелді болады әрі
коммуникаттардың мақсаттары сай құрылады, демек дискурс динамикалық
сипаттағы үдеріс. Мәтін – автор мен оқырман тұрғысынан алғанда дискурс
нәтижесі, ол жанр заңдылықтарына сай түзіледі де статикалық сипатта болады.
А.С.Әбілова дискурс пен мәтіннің ортақ белгілері мен өзіндік
ерекшеліктерін көрсетеді:
1. Дискурс автор интенциясына, стиль ерекшеліктеріне байланысты
сұрыпталып, іріктеліп алынатын тілдік құралдардың жиынтығы. Мәтін–осы
сұрыптаудың жемісі, нәтижесі.
Дискурс мәтінге қарағанда кең ұғымды қамтиды, ол – сөйлеу үдерісі.
Дискурс нақты уақытпен ажырамас бірлікте, ал мәтін тек мәдени кеңістікте
өмір сүреді, яғни ол нақты уақытқа тәуелді емес, кез келген кезеңде екінші
бір дискурста өзектелуі мүмкін.
Дискурсты қайта туындатуға болмайды, ал көркем мәтінді қайта қарап,екінші
қайтара оқуға болады.
5. Дискурс ақпарды беру тәсілі болса, мәтін ақпарды сақтаушы,
жинақтаушы, жаңа мән тудырушы көп қырлы, көп қабатты құрылым [9, 9].
Біздің ойымызша, мәтін – аяқталған күрделі ойды білдіретін, бір-
бірімен өзара тығыз байланысты горизонтал (лингвистикалық) және вертикал
(экстралингвистикалық) контекст негізінде туындайтын, полисемантикалы,
біртұтас коммуникативтік-прагматикалық ашық жүйе. Мәтіннің дискурстан басты
айырмашылығы – уақытқа қатыстылығы, дискурс шынайы уақытқа сай болса, мәтін
ішіндегі уақыт шынайы уақытқа сай болмайды.
Мәтін – белгілі бір құрылымдық заңдылықпен жинақталған, фразадан жоғары
тұтастық құрап, өзара қатынаста тұратын сөйлемдер жиынтығының іріленген
бірлігі (абзац, параграфтар, бөлімдер, тараулар және т.б). Бұл бірліктер
коммуникация мақсатына орай белгілі бір мазмұнды жеткізу үшін қызмет етеді
де оларды қабылдап, түсінуге лайықты ішкі құрылымы болады, яғни мәтіннің
әрбір элементі белгілі бір байланыста болып, мәтін тұтастығын қамтамасыз
етеді.
Мәтінді құрайтын барлық бөліктер өзара бірімен-бірі лексикалық,
логикалық, грамматикалық, ассоциативтік байланыс негізіндс біртұтас жүйе
жасайды. Шығарма семантикасын оның вербалды қабатында көрінетін горизонтал
және вертикал контекст түзетіндіктен, көркем мәтінде тілдік құралдар
күрделі ойды ашатын тақырыпқа сай таңдалып, іріктеліп алынады. Олар негізгі
ойды беретін бір немесе бірнеше сөздің лексика-семантикалық
парадигматикасы, синтагматикасы арқылы мәтіндегі ойды жылжытып, оқиғаны
сипаттап, дамытып отырады. Туындының тілдік қабатын ұйымдастырушы автор
мұндай сөздермен өзінің субъективті көзқарасын білдіріп, яғни мәтін
модальділігін түзеді.
Кез келген көркем шығарма белгілі бір оқырмандар тобына арналады да
уақытқа тәуелсіз болады. Жарық көрген кезде үлкен қызығушылық тудырып,
таласа оқылатын туынды араға көп уақыт салмай естен шығуы, ал әуелде
елеусіз қалған мәтін жылдар өте үлкен қажеттілікке айналуы да мүмкін.
Демек, әрбір көркем туынды – қажеттілікке қарай өзектелетін, әр ұрпақ өз
бетінше дербес ақпар ала алатын, жаңа мән-мағына таба алатын ашық жүйе.
Көркем мәтінді оқыған әрбір адамның когнитивтік базасы, кеңістігі, тілдік-
мәдени құзіреті әр түрлі болуына орай оны қабылдап, түсіну де әр қилы, ал
мұның өзі көркем шығарма семантикасының түрліше интерпретациялануына
әкеледі. Осы ретте белгілі ғалым Н. Уәли: Көркем шығарма дискурсының
оқырманға тигізер ықпалы, оқырман реакциясы, оқырманның зерделеу әрекеті
тұрғысынан зерттеудің маңыздылығы мен өзектілігі сөз мәдениеті ғылымының,
стилистика ғылымының имманентті жүйеден антропоцентристік бағытқа бет бұруы
үшін аса маңызды, аса өзекті болып отыр. Белгілі бір коммуникативтік
бірліктің немесе сөз актісінің (мәтіннің, дискурстың) адресант+мәтін жағы
зерттеліп, тілдік, тілдік емес құрылымы талданып, ал мәтін+оқырман
(адресат) жағының қалып қоюы коммуникативтік біртұтас жағдаяттың табиғатын
объективті түрде айқындауға мүмкіндік бере қоймайды, – деген пікірі орынды
[10,195].
Мәтін кез-келген бірлік сияқты өзіне тән белгілерімен ерекшеленеді.
Мәтінтанушы ғалымдар мәтінге тән белгілерге ақпараттық, тұтастық пен
байланыстылық (И.Р.Гальперин), аяқталғандық (И.Р.Гальперин,
Г.В.Колшанский), бөлшектену (Т.В.Трошина), прагматикалықты (И.Р.Гальперин)
көрсетеді [11, 19].
Кез-келген мәтін белгілі бір мазмұнда құралып, белгілі бір көлемдегі
ақпаратты жеткізеді. И.Р.Гальперин көркем мәтін ішінде берілетін ақпараттың
үш түрін көрсетеді: мазмұндық-нақты (содержательно-фактуальную (СФИ)),
мазмұндық-концептуалды (содержательно-концептуальную (СКИ)), мазмұндық-
астарлы (содержательно-подтекстовую (СПИ)).
Мәтіннің мазмұндық-нақты ақпараты қоғамдағы болған не болып жатқан
нақты құбылыс, жағдай, оқиға туралы хабарлайды. Бұл ақпарат мәтінде екі
жақты қызмет атқарады: бір жағынан ақпараттың бұл түрі белгілі бір
мазмұндағы мәтіннің пайда болуына негіз болса, екінші жағынан мәтіндегі
ойды тұмшалап, мазмұнды бір жақты түсінуге кедергі келтіреді де оның
әртүрлі интерпретациялануын тудырады.
Көркем мәтіндегі мазмұндық-нақты ақпарат автордың жеткізгісі келген
ойымен сәйкес болады. Осы ақпараттың көмегімен автор өзінің көзқөзқарасын
оқырманға жіткізеді, бірақ бірден баяндамайды, оны автор өз
кейіпкерлерінің тағдыры, күйініш-сүйініштері негізінде көркемдеп
әңгімелейді.
Сондықтан да мәтін мазмұнындағы көптеген жеке деректер мен
пайымдаулардың шашырамай тұтастықта болуы мәтін мазмұнындағы ақпараттың
келесі бір түріне негізделеді.
Мәтіннің мазмұндық-концептуалды ақпараты қаламгердің қоғамдық өмір
құбылыстарын өз дүниетанымы тұрғысынан саралауы мен бағалауын оқырманға
жеткізу ерекшелігінен көрінеді. Бұл ақпарат вербалды түрде нақтыланбауы да
мүмкін, сондықтан оқырманның тарапынан түрліше интерпретацияланады.
Мәтіннің мазмұндық-астарлы ақпараты мәтіндегі тілдік бірліктердің
ассоциацитивті және бағалауыштық сипатына негізделеді де жасырын ақпаратты
жеткізеді. И. Р. Гальперина мазмұндық-астарлы ақпарат пен мәтіннің астарлы
ойы (подтекст) терминдерін синоним ретінде қатар қолданады. Ақпараттың бұл
түрі–мәтіндегі нақты ақпараттан туындағанмен бірден көзге түспейтін,
мәтінді толық қабылдап, интерпретациялау нәтижесінде туындайтын шығарма
мәні, оқырман мәтіндегі оқиғаны өзінің жекебасының ерекшелігіне қарай көңіл
көзінен өткізіп, алған әсері, мәтінді түйсіну тереңдігі [8, 28]. Мысалы,
...Сондай ұлыған қарлы дауыл астында, елсіз меңіреу дала, Абайдың өзі туып-
өскен сахарасы болса да, қазірде соншалық мейірсіз, қатал, өгей анадай.
Кеше ғана балалығымен, жігіттік жастығының, жасыл шөбі сарғаймас алтын
бесігіндей болса, сол қызықты қан жайлау қазір суық қабыр ызғарындай,
аяздап, қырауытып тұрған тас табытындай (М.Әуезов). Келтірілген мәтіннің
ақпараттық құрылымын түсіну үшін тема-ремалық талдау жасау ұтымды: 1-
сөйлемнің темасы – сондай ұлыған қарлы дауыл астындағы елсіз меңіреу дала
болса, 2-сөйлемнің темасы – сол ойдың жалғасы – қызықты қан жайлаудың
куәсі болған дала бейнесіне ұласқан. Мәтіннің темасына қарай жаңа қосылған
Абайдың ішкі жан дүниесі туралы ремалық бөліктегі ақпарат бірден көзге
түсе қоймайды. Негізгі ақпарат – дала туралы болып отыр. Мәтін астары
осындай күрделі ойдан туған күрделі құрылымдар арқылы жасалады. Бұл жердегі
мәтін астары автордың көркемдік мақсатына орай психологиялық параллелизм
тәсілімен ұтымды шыққан.
Мәтіндегі айтылған ойды дұрыс қабылдау тек тілдік бірліктер мен
графикалық таңбалар негізінде ғана жүзеге аспайды. Ақпаратты, автордың
айтайын деген ойын дұрыс түсіну үшін қосымша білім қажет болады. Ғылыми
әдебиеттерде ол пресуппозиция (латын тілінде ргае-алдында; supposition-
ойлау, болжау), аялық білім терминдерімен анықталып жүр.
Пресуппозиция–тілдік бірліктер арқылы вербалданбаған қосымша білімге
негізделген мәтіннің семантикалық компоненті. Қосымша білім–оқырманның
білімі мен өмірлік тәжірибесінің жемісі. Ғылыми айналымға В.В.Виноградов
енгізген аялық білім де қосымша білімге негізделеді.
Аялық білім–сөйлеуші мен тыңдаушыға мәлім мәдениет, тарих, әдебиет
саласындағы ақпараттар жиынтығы. Көркем мәтіннен алынған тілдік
бірліктердің аялық білімді қажет етуіне назар аударсақ, жоғарыда
айтылғандарға көзіміз жетеді. Мысалы: 1937 жылдан бастап тонның ішкі
бауындай болып отырған екі үйдің шаңырағы шайқала бастады. Осы жылан жылы
туа, екі үйдің ғана емес, мұқым елдің берекесі бей-берекет болып, бір-
біріне үрке қарайтын, бір-бірінен сескенетін тайғанақ тәғдырға тап болды.
Алтайдың аясындағы үркердей ғана ауылдан қара ниет халық жауы табылып,
қазан құлағындағы қатынға дейін тергеліп, ата тегін ақтарып, сөзін бағып,
ойын оқитын аңдыс науқан басталды. Қатонқарағай ауданының секретары
Телегенов Жапонияның ішпионы деген айыппен ұсталыпты дегенде, төбелерінен
жай түскендей болды. Ең сұмдық оқиға ол да емес, аң қарауға шыққан Қандауыр
аудан бойынша ұсталған он шақты халық жауын орманның ішіне апарып, атып
тастағанын өз көзімен көріпті. Баудай түсірген өліктердің бетін де
жаппастан тастап кеткен. Шекарамен шектесетіндіктен, әсіресе, бұл жақта,
қатал өткен саяси айыппен қамалған жауды заң жүзінде жауап алып,
мойындатып, соттап әуре болып жатпайтын. Іздеуші, сұраушысыз ізім-ғайып
жоғалатын (О.Бөкеев). Мұндағы нақты 1937 жылдың аталуы, халық жауы,
Жапонияның ішпионы деген номинациялар аялық білімге бағытталған сол
кездегі тарихи жағдай, кеңестік дәуірдің саяси қуғын-сүргіндері тудырған
қоғамдағы заңсыздықтар, оның зардаптары сияқты қосымша білім негізінде
толықтырылатын, яғни мәтіндегі тілдік бірліктер арқылы берілген ақпаратты
толық әрі дұрыс түсінуге жағдай жасайтын оқырманға бұрыннан таныс, белгілі
ақпаратқа негізделеді де мәтіннің жалпы мәнін қабылдауға жағдай жасайды.
Автор мәтін мазмұнында вербалды және вербалданбаған ақпараттың
үйлесімді берілуін басты назарда ұстайды. Ақпараттың бұл түрлерінің ара
қатынасының бұзылуы гипервербалдануды (тілдік бірліктер арқылы шектен тыс
артық берілуін) не гиповербалдануды (шектен тыс кем берілуін) тудырады.
Сондықтан олардың ара салмағы автордың мәтіндегі көздеген мақсатына орай
өзгеріп отырады. Бұдан шығатын қорытынды, кез келген мәтінді дұрыс қабылдау
үшін автор (мәтінді тудырушы) мен оқырманға (интерпретациялаушыға)
түсінікті аялық білімнің қажеттілігі тілдік қатынастың жасалу шарты болып
табылады.
Тілші В.Я. Шабес аялық білімді мазмұнындағы ақпараттың сипатына қарай
төмендегідей топтастырады:
1) әлеуметтік (социальные)–пікір алмасуға дейін коммуникаттардың
барлығына таныс ақпарат. Мысалы, –Иә,– деді Таған. –Иә, эс-эс офицерлері
біздің ортамызда да бар, киімі басқа болған соң, байқамаймыз. Захар бұл
жолы күлген жоқ (О.Бөкеев). Мұндағы эс-эс офицерлері деген номинацияны
қолдана отырып автор қарғыс атқан фашизмді айтып тұрған жоқ, бұл ұғымның
берілген мәнмәтіндегі мазмұны – фашизмнің барлық адамзатқа таныс қаталдығы
мен зұлымдығы, өзінен өзгені жеккөрушілігі деген астарлы ақпарат осы аялық
білім негізінде дұрыс қабылданады.
2) жекелік (индивидуальные) – пікір алмасуға дейін тілдесімге
қатысатын екі адамға ғана таныс ақпарат. Мысалы, Өте әділ айырбас, екі
жақты түсінушілік жағдайда өткен бүгінгі кеңес келесі күні басқаша сипат
алған.
Етті асып жеп алған Күлпәш ұршығын сұратып жіберіпті...
Мен аң-таңмын (О.Бөкеев). Мұндағы басты кейіпкерге тән мінез ерекшелігі
жекелік білім мазмұнын құрайды: әділ айырбастың басқаша сипат алуы, яғни
етті жеп алып, ұршығын сұратуы.
3) ұжымдық (коллективные) – пікір алмасуға дейін белгілі бір ұжым
мүшелеріне, кәсіп немесе мамандық иелеріне және белгілі бір әлеуметтік топ
өкілдеріне ғана таныс ақпарат. [12, 57]. Мысалы, Көкбестіні ерттеп тұрған
Ерік: –Захар, өу, Захар, – деді дауыстап. –Бал жоспары қалай болып тұр.
Орындай аласың ба?
–Әрең-әрең. Сенікі сияқты асыл тұқымды араларым жоқ... (О.Бөкеев).
Автордың баяндап отырған асыл тұқымды арасы–тарихи шындық. Ағылшын
генетик-селекционері У.Керр ұлы табиғаттың даму заңдылығына өрескел
араласуының нәтижесінде қауіпті жаңа түрді дүниеге келтіруі биологтар
арасында белгілі ұжымдық білім мазмұын жеткізеді.
Мәтінді түсінуге негіз болатын бұл құбылысты тіл білімінде ХХ ғасырдың
80 жылдарынан бастап түрлі терминдермен атап жүр: В.Я.Мыркин коммуникативті
мәнмәтін, румын ғалымы Т.Слам-Казаку глобальді мәнмәтін, ал Г.В.Колшанский
мәнмәтіндер торшасы (сетка контекстов), И.Р.Гальперин тезаурус, З.И.Тураева
пресуппозия дегенді жөн көрсе, О.С.Ахманова мен Ю.Гюббенет вертикал
мәнмәтін деген терминді ұсынып: Вертикал мәнмәтін – берілген әдеби туынды
мен оның бөліктерінің тарихи-филологиялық мәнмәтіні,–деп анықтама береді
[9, 11]. Бұл ұғымға шығарманың жазылған уақыты мен оның кейіпкерлері өмір
сүрген кезеңнің ең қарапайым детальдарынан бастап, қоғамды елең еткізген,
белгілі оқиғалар туралы оқырманға таныс ақпарат жатады.
Мәтін белгілерінің келесі бір түрі – байланыстылық пен тұтастық. Бұл
мәтін белгілілерінің ішіндегі ең негізгісі дей аламыз, себебі
лингвистикалық зерттеу нысаны болып табылатын кез-келген мәтін ақпараттық
және құрылымдық бірлікке, тұтастыққа негізделген семантика-функционалдық
тұрғыда аяқталған коммуникативтік бірлік болып табылады. Мәтінің осы
сипаты мәтінтүзудің заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік береді. Байланыстылық
пен тұтастық мәтіннің негізгі құрылымдық белгілері болып табылады да олар
мәтіннің мазмұндық және құрылымдық сипатын анықтайды. Кез-келген мәтін
мазмұн және құрылым байланыстылығына негізделеді. Байланыстылық таза
лингвистикалық категория, себебі ол тілдік құралдар арқылы жүзеге
асырылады. Мәтіннің құрылымдық бөліктері белгілі бір тәртіппен орналасып,
белгілі бір заңдылықтар негізінде семантикалық және грамматикалық
байланысқа түседі.
Орыс тіл білімінде Н.Д.Зарубина байланыстылық түрлерін төмендегідей
ажыратады:
1) локальді (локальная), бұл бір абзац ішіндегі тілдік құралдардың
тізбекті байланысы;
2) глобальді (глобальная), бұл тұтас мәтіндегі тілдік құралдардың,
мәтін бірліктерінің байланысын іске асырып, мәтіннің мазмұн
тұтастығын қамтамасыз ететін байланыс;
3) жанаса (контактная) байланысу, бұл тілдік бірліктердің қатар тұрып
бір-бірімен байланысуы;
4) алшақ (дистантная) байланысу, бұл тілдік бірліктердің бір-бірінен
алшақ тұрып байланысуы [14, 87].
Тілшілер Л. М. Кольцова мен О.А. Лунина байланыстылықтың екі түрін
көрсетеді: когезия мен когерентілік. Мұндағы когезия лат. тілінде сohaesi
– байланысу, когерентілік лат. тілінде сohaerentia – тұтасу деген
мәнді білдіреді [15, 22]. Мәтіннің байланыстылығы синтаксистік байланыс
негізінде іске асырылады. Синтаксистік байланыс дегеніміз – сөйлеу
бірліктерінің өзара қатынасы. Мәтін ішіндегі фраза аралық байланыс
тізбекті және параллель байланыс арқылы жүзеге асады. Тілшілер Л. М.
Кольцова мен О.А. Лунинаның жоғарыда айтқан когерентілік байланысы тізбекті
байланыс негізінде іске асырылады.
Кез-келген мәтін мазмұн және құрылым байланыстылығына негізделеді.
Мәтіннің құрылымдық бөліктері белгілі бір тәртіппен орналасып, белгілі бір
заңдылықтар негізінде семантикалық және грамматикалық байланысқа түседі.
Синтаксистік байланыс дегеніміз – сөйлеу бірліктерінің өзара қатынасы.
Құрылымдық-мазмұндық тұтастықты қамтамасыз ететін синтаксистік байланыстың
тіл білімінде Г.Я. Солганиктің көрсетуі негізінде екі түрін білеміз:
тізбекті және параллель байланыстар.
Тізбекті байланыс негізінде түзілген мәтіндегі сөйлемдер өзара
іліктестік қатынаста байланысып тұрады, яғни сөйлемдер бірінен-бірі
туындап, соңғысы алдыңғысына бағынып отырады. Бұл жай бірінші сөйлемнің
элементі (бір мүшесі) екінші сөйлемде, екінші сөйлемдікі – үшіншісінде,
үшінші сөйлемдікі – төртіншісінде т.с.с. қайталанып қолданылуы арқылы
жүзеге асады. Ондай қайталанушы сөздер лексика-семантикалық категориялар
арқылы немесе лексика-грамматикалық категориялар арқылы беріледі. Бұл
мәтін ішіндегі байланыстылықты әрі ойдың дамуын іске асырады. Мәтіндегі
тізбекті байланысқа негізделген сөйлемдер бір-бірімен тығыз байланысты
болғандықтан, оларды жеке алып қарауға келмейді, коммуникативтік, т.б.
қызметтерге басқа сөйлемдермен қарым-қатынасының нәтижесінде ғана ие
болады. Мысалы, Неге екенін білмеймін, бұл қыздың дауысын құбылтпай,
бірқалыпты табиғи биязылықпен өтіне айтқан сөзі маған бұйрықтан бетер әсер
етті(1). Жау танкімен жекпе-жек айқасуға жауапты бұйрық берген командир
сөзін тыңдағандай, екі қолымды жамбасыма жапсыра ұстап, тіп-тік бола қалдым
да, құп болады дегендей ишара жасап, алдымен басымды изеп, одан соң
еңкейе иілдім (2). Бұл арадағы екі қимылдың бірі артық: бас изеген соң
иілудің қажеті жоқ еді(3). Бірақ мен сол сәтте не қажет, не қажет емес
екенін біліппін бе, сірә. (4). Содан соң қайтадан кеудемді керіп,
бақырайып, бағжиып қызға қарап, оқтау жұтқандай тіп-тік боп серейдім де
қалдым. (5). Мұным: Мен сіздің құлыңызбын, айтқаныңызды бұлжытпай
орындаймын, тағы не бұйырасыз? дегенім сияқтанды(6). (Ә.Нұршайықов).
Бұл мысалға келтірілген мәтіндегі фраза аралық байланыс – тізбекті
байланыс. Талдауға жеңілдік тудыру мақсатында сөйлемдерді нөмірлейміз.
Мұнда тізбекті байланыс келесідей тілдік құралдар арқылы іске асырылады:
- лексикалық қайталау (Мысалымыздағы 1 мен 2 сөйлем бұйрық сөзінің, 3
пен 4 сөйлем қажет сөзінің қайталануы арқылы байланысқан);
- лексикалық бірліктердің семантикалық және ассоциациялық сәйкестігі
негізінде (2 мен 3 сөйлем бас ию еңкею сөздері және екі, қимыл
сөздерінің, 4 пен 5 сөйлемдер сол сәтте және содан соң тіркестерінің
семантикалық сәйкестігі негізінде)
- есімдіктер арқылы (5 пен 6 сөйлемдер мұным сілтеу есімдігі
негізінде) т.б. тілдік құралдар арқылы іске асырылады.
Мәтін ішіндегі құрылым тұтастығын қамтамасыз ететін келесі бір байланыс
– когезиялық байланыс, ол параллель байланыс арқылы іске асырылады. Мысалы:
Үй іші күзектің суық күндеріне бейімделіп жиналған (1). Биік төсек,
жүкаяқтар жоқ (2). Мол жастық, қалың көрпелі жертөсек пен айнала тұтқан
қалың текемет, түскиіз, кілемдер бар (3). Төр жақта, сырмақ үстіне салынған
арқар терісі, жүні ұзын сеңсең бөстектер жатыр (4). Іргеден жел соқпастай
етіп қымталып, шымқалған жылы жайдың қонақ отыратын орындары да сыз
өткізбес, қалың (5). Маздап жанған қидың оты, қызуын үлкен үйге кең жайып,
даланың салқынын бұл мекенге кіргізбей тұр(6) (М.Әуезов).
Бұл – өзара тепе-тең дәрежеде байланысқан, параллельді байланыс
негізіндегі алты жай сөйлемнен тұратын мәтін. Мәтіннің құрылымдық және
мағыналық тұтастығын қамтамасыз ететін бөліктер: мәтіннің алғашқы бөлігі,
негізгі бөлігі, соңғы бөлігі. Келтірілген мәтіндегі алғашқы сөйлем
мәтіннің басқы бөлігінің қызметін атқарып (зачин), кейінгі айтылатын ойдың
қысқаша мазмұнын өзіне жинақтап тұрады да ой түзуге негіз болады. Мәтіннің
бастапқы бөлігі жаңа микротақырыпты тудыруға негіз болады. Одан кейін
орналасқан сөйлемдер оған тәуелді болады. Мәтіннің алғашқы бөлігі бір
сөйлемнен де бірнеше сөйлемнен де құралуы мүмкін. Мәтіннің алғашқы
бөлігінің негізгі белгілерін орыс тіл білімінде Л.М. Лосева көрсетеді:
1. Мәтіннің алғашқы бөлігіндегі сөйлемдерде семантикасы бұған дейінгі
мәтінге тәуелді, мағынасы сол мәтін бөлігінде айқындалатын сөздердің
болмауы;
2. Олар кез-келген құрылымдық типтегі толымды сөйлемдер.
3. Мәтіннің алғашқы бөлігіндегі бірінші сөйлем өзіне дейінгі мәтіннің
қортынды бөлігіне барынша тәуелсіз болуы;
4. Мағыналық жағынан бірінші сөйлем жаңа микротақырыпты баяндауға
негіз болады [16, 94].
Мәтіннің құрылымдық және мағыналық тұтастығын қамтамасыз ететін
бөліктер ретінде мәтіннің алғашқы бөлігінен кейін негізгі бөлігі
туындайды. Мұнда алғашқы сөйлемде берілген микротақырыптың дамуы жүзеге
асырылады. Әрі мәтіннің алғашқы бөлігіне тәуелділігімен айқындалады да
есімдіктер, синонимдер, қайталаулар, үстеулер т.б.тілдік құралдар арқылы
байланысып, көлемі жағынан мәтіннің алғашқы бөлігінен үлкен болады, себебі
мәтіннің бұл бөлігінде мазмұндық-тақырыптық ақпараттың ауқымды көлемі
беріледі. Мәтінді соңғы бөлік аяқтап тұрады. Мұнда берілген мәтін мазмұны
жалпыланып, ақпарат қорытындыланады. Соңғы бөліктегі сөйлемнің құрылымы
бұған дейінгі бөліктердегі сөйлем құрылымдарынан өзгешелігімен
ерекшеленеді. Мұнда қыстырма сөздер, ыңғайластық жалғаулықтар қолданылып,
кейде мәтіндегі модальділік пен шақтық форма да өзгеруі мүмкін. Енді
жоғарыда келтірілген мысалды осы мәтін бөліктеріне сәйкес талдайық.
Мәтіннің алғашқы бөлігі: Үй іші күзектің суық күндеріне бейімделіп
жиналған. Мұндағы тірек сөз үй іші. Ол мәтіннің микротақырыбын анықтап
тұр. Осы тірек сөздің өзі мәтіннің кейінгі бөлігінің мазмұнын алдын ала
болжауға жағдай жасайды.
Мәтіннің негізгі бөлігі: Мол жастық, қалың көрпелі жертөсек пен айнала
тұтқан қалың текемет, түскиіз, кілемдер бар. Төр жақта, сырмақ үстіне
салынған арқар терісі, жүні ұзын сеңсең бөстектер жатыр. Іргеден жел
соқпастай етіп қымталып, шымқалған жылы жайдың қонақ отыратын орындары да
сыз өткізбес, қалың. Мұнда алғашқы бөлімдегі үй іші тірек сөзіне
семантикалық жағынан байланысты, мазмұндық жағынан тәуелді жастық, көрпелі
жертөсек, текемет, қонақ отыратын орын сияқты тілдік бірліктердің берілуі
тірек сөзді мазмұн жағынан кеңейтіп тұр.
Мәтіннің соңғы бөлігі: Маздап жанған қидың оты, қызуын үлкен үйге кең
жайып, даланың салқынын бұл мекенге кіргізбей тұр. Бұл сөйлем мағыналық
жағынан алғашқы сөйлеммен байланысты болады. Салыстырыңыз: Үй іші күзектің
суық күндеріне бейімделіп жиналған. Маздап жанған қидың оты, қызуын үлкен
үйге кең жайып, даланың салқынын бұл мекенге кіргізбей тұр. Бұдан шығатын
қорытынды мәтін бөліктері өзара семантикалық бірлікте, тұтастықта болады.
Мәтін бөліктерін құрайтын сөйлемдердің синтаксистік байланыстылығына
келсек, сөйлемдері өзара тең дәрежеде, бірдей грамматикалық формада
байланысады, келтірілген мысалдағы сөйлемдердің баяндауыштары бірдей жақ
(III жақ), бірдей шақ (осы шақ) түрінде байланысқан. Бұл сөйлемдердің бәрі
басқы бөлікте, яғни алғашқы сөйлемде айтылғанды нақтылап, дәлелдеп, әрі
қарай кеңірек түсіңдіріп тұр. Сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің жалпылауыш
сөзге қатысы сияқты, параллельді байланысқа негізделген мәтінді құраушы
сөйлемдердің бәрі басқы бөлікке бірдей, тең дәрежеде қатысты болып келеді.
Мысалы, осы келтірілген үзіндідегі әрбір жай сөйлемді басқы бөліктен, яғни
алғашқы сөйлемнен кейін әрқайсысын лингвистикалық мәнмәтіннен ажыратып,
жеке-жеке айтатын болсақ, мәтіндегі ой тұтастығы бұзылып, оқырманға
мәтіндегі ақпарат толық жетпей, оны қабылдауына қиындық туар еді. Ал осы
байланыс желісін үзбей толық ақталған ойға негізделген мәтінді тұтас алсақ,
мәтін түзушінің айтайын деген ойын қабылдауышының толық түсінуіне жағдай
жасаймыз. Әрі мәтінің соңғы сөйлемі осы ой тұтастығын қортындылап,
ақпараттың қорытушы бөлігі болып табылады. Сонда мәтінің әрбір бөлігі өзара
тығыз байланыста болып, құрылым тұтастығын қамтамасыз етеді.
Сонымен, параллель байланыс негізіне құрылған мәтіндерде сөйлемнің
түрлаулы мүшелерінің параллельдігі негізгі рөл атқаратынын жоғарыдағы
мысалдан көрдік. Мұнда да алғашқы сөйлем мағыналық және құрылымдық жағынан
ұйымдастырушылық рөл атқарып тұрады. Ол болмаса, кейінгі сөйлемдер
арасындағы байланыс жоғалып, мәтінде тұтастық болмас еді.
Тізбекті және параллель синтаксистік байланыстар мәтін ішіндегі
локальді байланысты іске асырады.
Глобальді байланыс – мәтіннің мазмұн тұтастығын қамтамасыз ететін
байланыс түрі. Тілші ғалым Леонтьев: Кез-келген оқырман мәтінді
қабылдаған кезде бірінші оның семантикалық жағына, яғни мазмұнына назар
аударады да кейін осы мазмұнды жеткізуші синтаксистік құрылымға көңіл
бөледі, яғни мәтін синтаксисінде семантикалық аспект құрылымдыққа
қарағанда бірінші қабылданады деп тұжырымдауға болады, – дейді. Ал осы
мәтін мазмұнының семантикалық бірлігін қамтамасыз ететін және оның
бөліктерін тақырыптық және концептуальдық тұрғыда біріктіретін осы
глобальді байланыс мәтін ішіндегі тірек сөздер арқылы іске асырылады.
Мәтін лингвистикасына арналған әдебиеттерде мәтін мазмұнының
семантикалық бірлігін қамтамасыз ететін сөздерді түрлі терминдермен атап
жүр: ключевые слова, смысловые вехи, топики, дескрипторы, ядра, фокальные
точки.
Мәтін мазұнында тірек сөздер семантикалық тұрғыда доминат атаулар
ретінде айналасында біртұтас мағыналық мәнмәтін тудырады да коммуникативтік
жағдаятқа қатысты басқа сөздермен байланысады.
Мәтіндегі тірек сөздер мәтіннің семантикалық өрісін тудырады. [17,31]. Олар
мәтіннің мағыналық лейтмотиві болып табылады, себебі тірек сөздер мәтін
тақырыбымен байланысты болады да мағыналық орталық ретінде міндетті түрде
мәтіннің басты бөлігінде болады. Әрі осы сөз мәтіннің микротақырыбын
ашатын кейінгі бөліктеріндегі басқа сөздерді семантикалық жағынан
ұйымдастырып тұрады. Тірек сөздер мәтіннің семантикалық маңызды элементтері
ретінде белгілі бір образды жасауда, ақпаратты баяндауда маңызды қызмет
атқарады. Осы сөздердің қатысуы арқылы көркем шығарманың мазмұны ғана
беріліп қоймайды, сонымен қатар авторлық стиллистика да көрініс табады.
Тірек сөзге тән негізгі белгілерге олардың міндетті түрде көпмағыналы
болуы, семантикалық құрылымының күрделілігі, мәтін ішінде басқа сөздермен
сөзжасамдық, парадигмалық және синтагмалық байланыста болуы сияқты
сипаттарын атауға болады.
В. А. Лукиннің пікірінше тірек сөздердің негізгі белгісі – олардың
мәтін ішіндегі атқарар функционалдық қызметі. Тірек сөздер басқа тілдік
таңбалармен қатар қабылдаушының мәтінді түсінуіне жағдай жасайды, қабылдау
үрдісінде өзінің семантикалық ерекшелігіне қарай бұл сөздердің рөлі басым
болады. Тірек сөздердің өзіне тән белгілерін төмендегідей көрсетуге
болады:
1. Тірек сөз мәтін мазмұнымен танысып, мәтін мағынасын болжағанда ғана
белгілі болады;
2. Тірек сөз мәтін ішінде (бөліктерінде) бірнеше рет қайталанып
берілуі мүмкін;
3. Тірек сөз берілген мәнмәтінде ғана мағыналық және ақпараттық
қызметі басым сөз болады;
4. Тірек сөз оқырманның мәтін мазмұнын түсінуіне, интерпретациялауға
қатысады;
5. Тірек сөз белгілі бір формадағы тілдік бірлік арқылы беріледі [5,
183-187] .
Мәтін ішіндегі тірек сөздерді қарастырайық. Мысалы, Шешемнің замандасы
еді. Біздің үйдің қыр жағында тұрады. Ақарлы-шақарлы, бала-шағасы көп адам.
Ерінен ерте айрылған. Соғысқа кетіп, содан хабар-ошарсыз жым-жырт жоғалған.
Тастай батып, судай сіңіп кеткен. Әйтеуір, ұлдары ересек, үлкені үйленген,
одан үш-төрт немересі және бар. Ертеден қара кешке дейін есік көзінде
басқышта, тулақтың үстінде ұршық иіріп отыратын Күлпәштің екі көзі біздің
үйдің түтінінде.
Табиғатынан қыдырмашы адам болған соң, көрші-қолаң оны жақтыра
қоймайтын. Бірақ сумақайлығы, ауыл үйді бір-біріне айдап салар айтақшыл
өсек-аяңы жоқ әйел. Тек біреудің үйінде жаңалық болса естімей, алыстан
ағайындары келіп жатса, барып есендеспей отыра алмас еді. Жіп иіретін ұршық
— Күлпәштің жан жолдасы, түнде басына жастап ұйқтайды екен. Қашан көрсеңіз
де, шынтағын шошайтып, созақтата жіп иіріп шаншылып отырғанын көресің
(О.Бөкеев).
Берілген мысалдағы мәтіннің басты бөлігі замандас деген тірек сөзі
арқылы басталып, бірінші абзацта кейіпкер туралы негізгі ақпарат Күлпаш,
ұршық, жіп иіру тірек сөздерінің айналасына топтастырылған сөздер арқылы
беріледі. Ал екінші абзацтағы тірек сөздер қыдырмашы, ұршық сөздері
мәтінді бір жағынан мағыналық екінші жағынан құрылымдық тұрғыдан
байланыстырып, мәтін тұтастығын қамтамасыз етеді.
Мәтіндегі сөйлемдер синтаксистік байланыстармен қатар логикалық және
интонациялық байланыстар арқылы да іске асырылады. С.А. Васильев мәтін
ішіндегі байланыстың төрт түрін: синтаксистік, лексика-семантикалық,
интонациялық және логикалық деп көрсетеді.
Жоғарыда сөз болған тізбекті және паралель байланыстар синтаксистік
және лексика-семантикалық байланыстарды жүзеге асыратынын келтірілген
мысалдар негізінде байқадық. Ал интонациялық байланыс синтаксистік
бірліктерді байланыстырудың бір түрі ретінде, синтаксистік бірліктердің
интонациямен ара қатынасы туралы мәселе тілшілерді бұрыннан қызықтырған
еді. Осы мәселеге қатысты фонетистер мен синтаксистердің қөзқарастары
әртүрлі. Интонацияны синтаксистер дыбысталған мәтіндегі синтаксистік
бірлікті көрсетудің бір тәсілі ретінде қарастырады. Сондықтан интонацияға
деген қызығушылық алғаш рет А.А. Шахматов пен А.М. Пешковскийдің
еңбектерінде синтаксисте сөйлеу тілін зерттеумен пайда болды. А.М.
Пешковскидің ойынша, синтаксис пен фразалық интонация арасындағы қатынас
өте күрделі, ол күрделілік фразалы-интонациялық құбылыстың өзіне ғана тән
ерекшелігіне байланысты түсіндіріледі. Бүгінде интонацияны жалпы тілдік
кұбылыс емес, жеке құбылыс ретіндегі дыбысталған сөйлеу әрекетінде ғана
қарастыруға болады деген пікір де қалыптасқан. Бұл ұстанымды қолдаушылар
интонацияның эмоциялық-экспрессивтік, синтексистік, стильдік мағына
ажыратқыштық және түрлі тілдік бірліктерді байланыстыру қасиетін негізге
алады. Интонациялық байланыс негізінен ауызша жасалған қарым-қатынасқа тән.
Мәтін ішіндегі логикалық байланыс мәтін ішіндегі логикалықты тудырып,
үш логиканың өзара қарым-қатынасы негізінде іске асады. Олар болмыс
логикасы, ойлау логикасы, сөйлеу логикасы. Мәтіндегі логикалық байланыс
материалды белгілі бір реттілікке негіздеп баяндау, ойды дәлелдеуде
деректердің нақты әрі жеткілікті болуы, сондай-ақ баяндалатын болмыс
нысандары мен олардың өзара қатынастары мен байланыстылығының сақталуы
(жалпы мен жалқылық, себеп және салдарлық, ұқсастық пен өзгешелік, тұрпат
пен мазмұн, салаластық пен сабақтастық) арқылы айқындалады. Көркем
мәтінде көркем логика көрініс табады. Логикалық тұрғыда мәтінді заттық-
логикалық құрылымды (объективтік логика, деректік логика), образды-
ассоциативті құрылымды (субъективтік логика, деректі қабылдау, тану
логикасы) деп қарастырамыз [18, 15].
Заттық-логикалық құрылымды мәтіндер көркем шығармаларда кездеспейді,
себебі мұндай құрылым көркем шығарма табиғатына жат, мындай құрылым ғылыми,
ресми мәтіндерге тән. Ал образды-ассоциативті құрылымды мәтін көркем
мәтінде туындайды да бағалаудың ерекше критерилеріне негізделеді. Мысалы,
Махамбет Өтемісұлының Жәңгір ханға айтқаны ерекше логикаға негізделген:
ассоциациялардың қарма-қайшылығы, метафорлық қолданыстарды дұрыс түсіну,
авторлық субъективтілік бәрі жинақталып логикалық байланыстылықты түзеді.
Мәтін табиғатына тән келесі бір белгі — бөлшектену.
Ғылыми зерттеулерде мәтін бірліктері шығарманың өсіңкілік қасиетіне
сүйене отырып, бірнеше деңгейлерге бөлініп көрсетіледі: Сөйлем – КСТ –
Үзінді – Тарау – Бөлім – Шығарма (аяқталған тұтас шығарма) [19.32]. Қазақ
тілінің мәтін құраушы құралдарын зерттеген С.С.Мұстафинаның ойынша,
фразадан жоғары тұтастық – әрі синтагматикалық, әрі функционалды ұғым,
оған байланыстылық, тұтастық тән. Оның құрылымдық тұтастығы анафоралық
қайталаулардан және есімдіктерден, етістіктердің шақтық тұлғаларынан,
жалғаулықтардан т.б. көрінеді. Ал байланыстылығы мазмұнның мағыналық бір
тұйық тұтастыққа бірігуінен көрінетінін айтады [20, 24.]. Мәтіннің
бөлшектенуі автордың ойын оқырманның саналы түрде қабылдауына, оны меңгеру
амалдарын жеңілдету мақсатына сай құрылуы болып табылады да ол графикалық
жолмен, абзац арқылы іске асады. Абзац термині екі түрлі мағынада
қолданылады:
1. Жол басында оңға қарай жылжу (азат жол).
2. Жазба не баспа түрдегі мәтіннің бір азат жолынан екінші азат жолына
дейінгі бөлігі.
Мәтін ішіндегі абзацтар мәселесі ғалымдар арасында әлі де бірізді
көзқарасқа, анықтамаға ие болмай келеді. Лингвисттер азацты мәтін бірлігі
ретінде не композициялық, не логикалық, не семантикалық бірлікке жатқызып
жүр.
Сөйлемдерді аса ірі мәтін бірліктеріне жинақтайтын белгілердің
сызбалық, синтаксистік және семантика-синтаксистік түрлерін айрықша атап
кетуге болады. Қазіргі кезде осы аталғандардың ішінен зерттеу әдістері
ретінде семантика-синтаксистік бағыт ең жиі қолданыс тауып жүр. Сөйлемдер
тізбегін бұл әдіспен жинақтау (бөлшектеу) — күрделі синтаксистік
тұтастық, фразадан жоғары бірлік, прозалық (прозаическая) строфа және
т.б. ұғымдар арқылы аталып жүр. Мұндай ұғымдардың жиырмадан астам
анықтамалары бар деуге болады. Олардың барлығының да сөйлемдерді топтауға,
жинақтауға қоятын талаптары ұқсас, яғни мәтіннің мұңдай бөлігіндегі
сөйлемдер арасында мағыналық және синтаксистік байланыстың болуы. Бірақ
мұндай анықтамаларда мәтіңді бөлшектеудің формалды жақтары әрқилы
түсіндіріледі. Мысалы, кейбір авторлар үшін күрделі синтаксистік тұтастық
абзацпен сәйкес келетін болса, басқаларында ол не абзацтан кіші немесе
бірнеше абзацтарды біріктіріп қарастырумен парапар болады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
І ТАРАУ
МӘТІННІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫ-СЕМАНТИКАЛЫҚ ТҮРЛЕРІ
1.1.Мәтін-қазіргі лингвистиканың негізгі зерттеу нысаны ... ... ... ...5-
21
1.2.Көркем мәтіннің композициялық сөйлеу формаларының өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .22-38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 40-41
КІРІСПЕ
Сөйлеудегі жанды тілдің өзіне тән болмысы мен табиғатын зерттеудің
өзектілігі мен қажеттілігі күн санап артып келеді. Себебі, ол қолданыстағы,
қоғамдық өмірдің барлық саласына белсене араласқан, қоғамдық қарым-қатынас
барысында сұрыпталған, шыңдалған, қалыптасқан, сол қатынас нәтижесінде өмір
сүруге бейімделген тіл болып табылады. Шынайы тіл тілдік қарым-қатынастың
барлық түрлері арқылы жүзеге аса алатын, эмоциялық көңіл-күй сезімдер,
ақиқат өмір туралы ақпарат бере алатын тіл болып табылады. Тілдің мұндай
қызметтері туралы ақпараттың барлығы мәтін бойында жинақталған. Мәтін –
сөйлеу барысында қалыптасып, сұрыпталған, тұрақталған айрықша типтік
белгілердің жиынтығы болып табылады. Оған айрықша форма мен композиция,
құрылым тән болып келеді. Адамзат баласы мәтіннің өзіне тән болмыс-қасиетін
зерттеуге сан ғасырлардан бері ұмтылып келе жатса да, оның бүгінгі күн
талабынан зерттеуді қажет етіп жатқан тұстары әлі де көп. Бұл бағытта
жаңадан қалыптаса бастаған қазақ мәтіні лингвистикасы жас болса да біраз
тәжірибе жинақтады. Ол еңбектер қазақ тіл білімінде соңғы он жылдағы
зерттеулерді қамтиды. Қазіргі ғылымның тоғысқан, жаңа салаларының пайда
болып жатқан кезеңінде қазақ лингвистикасында мәтін мәселелерін жан-жақты
зерттеу аса қажет.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: мәтін лингвистикасында зерттеуді аса
қажет ететін маңызды мәселелердің бірі – мәтінінің функционалды-
семантикалық түрлерінің тілдік және стилистикалық ерекшелігін таныту.
Мәтіннің функционалды-семантикалық түрлері – тұтастық, байластылық және
мағыналық аяқталғандық, ақпараттық белгілерге ие композициялық сөйлеу
формалары. Шығарма мазмұнын құраушы бірлік ретінде бұл мәтін түрлері өз
бойына қатысымдық, логика-семантикалық, психолингвистикалық, құрылымдық-
композициялық қасиет-сапаларды жинақтаған категория. Мәтіннің функционалды-
семантикалық түрлерінің өзіне тән табиғаты жалпы мәтін мәселелері аясында
айтылып жүргенмен, арнайы зерттеу нысанына айнала қойған жоқ. Бұл зерттеу
жұмысының қажеттілігі мен тақырыбының өзектілігін танытады. Ғылыми жұмыс
мәтіннің функционалды-семантикалық түрінің көркем прозалық шығармалардағы
қолданысын, стилистикасын зерттеуге бағытталуымен ерекшеленеді. Аталған
мәселелер қазақ мәтін теориясының толыға түсуіне үлес қосады.
Зерттеудің мақсаты: мәтін ұғымы, мәтінге тән ақпараттық, тұтастық пен
байланыстылық, аяқталғандық, бөлшектену, прагматикалық белгілерінің көркем
мәтіндегі көрінісін анықтау.
Көркем мәтін мазмұнын құраушы құрылымдық элементтердің бірі–авторлық
сөз негізде берілетін мәтінінің функционалды-семантикалық түрлерінің
құрылымдық-стилистикалық ерекшелігін анықтау болып табылады.
Зерттеудің міндеттері: мәтінінің функционалды-семантикалық түрлерін
зерттеуге тірек болатын теориялық тұғырларды анықтау;
* мәтіннің коммуникативтік, тілдік және көркемдік ерекшеліктерін негізге
ала отырып, мәтіннің функционалды-семантикалық түрлерінің өзіндік
ерекшеліктерін саралау;
* мәтінінің функционалды-семантикалық түрлерінің көркем шығармадағы
ақпараттық-мазмұндық ерекшелігін тану;
* мәтінінің функционалды-семантикалық түрлерінің композициялық және
стилистикалық тұрғыдан ұйымдасу ерекшелігін анықтап, олардың лексика-
семантикалық сипатын айқындау;
Зерттеудің нысаны: қазақ көркем прозасындағы мәтінінің функционалды-
семантикалық түрлері және оның кұрылымдық-стилистикалык ерекшелігі алынды.
1. МӘТІННІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫ-СЕМАНТИКАЛЫҚ ТҮРЛЕРІ
1.1.Мәтін-қазіргі лингвистиканың негізгі зерттеу нысаны
Мәтін теориясы ХХ ғасырдың екінші жартысында лингвистика, психология,
шешендік өнер, прагматика, семиотика, герменевтика, әлеуметтану сияқты
түрлі ғылымдардың зерттеу нысанына айналды. Бұл—мәтіннің көпқырлы құбылыс,
әрі оны зерттеудің көпаспектілігін танытанын белгісі. Тіл білімінде
сөйлеудегі жанды тіл ретіндегі мәтінге қызығушылық ХХ ғасырдың 20-30
жылдары басталып, 50 жылдары мәтін лингвистикасына қатысты кейбір
теориялық мәселелер айқындала бастады. Мәтін туралы түрлі пікірлер
А.Байтұрсынұлы, В.В.Виноградов, В.В.Одинцов, И.Р.Гальперин, Г.Я.Солганик,
О.А.Нечаева, И.О.Москальская, Г.А.Золотова, Л.С.Выготский, М.М.Мұқанов,
М.Жинкин, А.Р.Лурия, Е.А.Реферовская, И.Я.Чернухина, М.П.Брандес,
О.Н.Гришина, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, М.Балақаев, Ә.Т.Қайдар, Р.Сыздық,
Т.Қордабаев, Е.Н.Жанпейісов т.б. ғалымдардың зерттеулерінде сөз болып,
көркем әдебиеттің тілдік фактілері сараланып, көркем шығарма мәтініндегі
лексикалық және грамматикалық элементтерді автордың қолдану шеберлігі
тұрғысынан қарастырды.
Қазақ тіл білімінде мәтін туралы алғаш пікір айтқан А.Байтұрсынұлы
көркем мәтіннің өзіне тән ерекшеліктерін басты назарға ала отырып, ақын
тілі мен әншейін тілдің айырмашылығын, сөздің ажарлы, келісті де
қисынды болуының талғамдық шарттарын ұсынды. Ол тілді зерттеудің
функционалдық, қатысымдық қырын басшылыққа ала отырып, көркем мәтінді өзге
мәтіндерден ажыратудың басты белгісі ретінде эстетикалық критерийді алады.
Ғалымның әуезе түрлерін анықтауда мазмұндық-құрылымдық емес, жанрлық
ұстанымды басшылыққа алатыны байқалады. Ол осы ұстанымға сүйене
отырып, әуезенің шежіре, заман хат, өмірбаян, мінездеме, тарих,
тарихи әңгіме деген түрлерін көрсетеді [1, 208.].
Қазіргі тіл білімінде мәтін теориясына қатысты шешімін таппаған
мәселелер баршылық. Мысалы, мәтінді зерттеу мәселесінде мәтін теориясы
терминінен басқа, мәтін лингвистикасы, мәтін құрылымы, герменевтика,
мәтін грамматикасы, мәтін стилистикасы сияқты терминдер жарыса
қолданылуы мен мәтін ұғымын анықтауда бүгінгі тіл білімінде тілдік
құбылыс табиғатын толық ашатын нақты анықтаманың берілмеуі мәтін теориясына
қатысты мәселелердің қазіргі тіл біліміндегі өзектілігінің айғағы болып
табылады.
Бір ұғымның түрлі атаумен аталып, терминдердің тұрақталмауының өзі
мәтін табиғатының ерекшелігі мен зерттеу нысанының көпаспектілігін
аңғартады. Бұл ретте, А.Р. Лурияның пікірі өте орынды: Необходимость
комплексного изучения текста не есть методическое требование, оно есть
выражение существа самого объекта [2,17].
Мәтін мәселесі лингвистикада тілдің функционалды-коммуникативтік
сипаты негізінде қарастырылып жүр, дегенмен бүгінгі таңда мәтінің тілдік
табиғаты толық айқындалмай отыр. Оған көз жеткізу үшін лингвистикада
мәтінге берілген анықтамаларды саралайық.
Коммуникативті лингвистиканың көрнекті өкілдерінң бірі Г.В.Колшанский:
Текст — это связь по меньшей мере двух высказываний, в которых может
завершаться минимальный акт общения – передача информации или обмен мыслями
между партнерами, – деп мәтін табиғатын тілдік қатынас тұғысында
тұжырымдаса [3,14], тілші Н. Д. Зарубина: Текст – это письменное по форме
речевое произведение, принадлежащее одному участнику коммуникации,
законченное и правильно оформленное, – деп мәтінді тудырушы автордың болуы
және жазбаша түрде жүзеге асу ерекшелігін негізге алып, өз көзқарасын
білдіреді [4,113]. Мәтін табиғатын зерттеуші В.А.Лукин: Текст – это
сообщение, существующее в виде такой последовательности знаков, которая
обладает формальной связностью, содержательной цельностью и возникающей на
основе их взаимодействия формально-семантической структурой,–деп,
тұрпаттық, мазмұндық, құрылымдық байланыстылық сияқты мәтін белгілері
негізінде анықтама берсе [5, 11], Г.Я. Солганик: Текст (от латинского
textus – ткань, сплетение, соединение) можно определить как объединенную
смысловой и грамматической связью последовательность речевых единиц:
высказываний, сверхфразовых единиц (прозаических строф), фрагментов,
разделов и т. д., – деп мәтінге тән бөлшектенушілік пен мағыналық және
грамматикалық байланыстылыққа негізделуін басты белгісі ретінде қарастырады
[6,16].
Қазақ көркем проза мәтінін прагматикалық аспект тұрғысынан қарастырған
Г.Әзімжанованың тұжырымы көңіл аударарлық: Көркем мәтін –тілден тыс
жағдаяттың күрделі белгісі, ол коммуникация бірлігі, сондықтан да оны
семантикалық, синтаксистік және прагматикалық ерекшеліктерін ескере отырып
зерттеу қажет-деп мәтін құраушы бірліктердің прагматикалық ерекшеліктерін
басшылыққа алу қажеттілігін атап көрсетеді [7,18].
Мәтін әр түрлі тілдік элементтер мен олардың арасындағы қатынастардың
аса күрделі және көп деңгейлі құрылымы болғандықтан, көптеген зерттеушілер
оны бірізді түсіне бермейді.
Мәтінге берілген анықтамаларға шолу жасау барысында әр тілші әр қырын,
әр белгісін негізге алғанын аңғарамыз. Тілшілер мәтінді бірде ақпараттық
кеңістік деп, бірде сөйлеу әрекетінің нәтижесі деп т.т. қарастырады.
Мәтін (лат. textus) мата, тоқылу, байланысу дегенді білдіреді, сондықтан
да зерттеу барысында не байланысады, не мақсатпен және қалай байланысады
деген мәселерді шешу де маңызды.
Қазіргі тіл білімінде мәтінге берілген анықтамалардың арасында, біздің
ойымызша, ең толыққандысы – лингвистика саласының белгілі ғалымы
И.Р.Гальпериннің анықтамасы. Мәтін лингвистикасы жеке ғылым саласы ретінде
қалыптаса бастаған кезде ұсынылған бұл пікір әлі де маңыздылығын жойған
жоқ: Мәтін – аяқталған, жазба құжат түрінде объектіленген, құжаттың типіне
қарай әдеби түрде өңделген сөйлеу әрекетінің шығармашылық нәтижесі. Оның
құрамында әртүрлі лексикалық, грамматикалық, логикалық, стилистикалық
байланыста тұратын бірнеше ерекше бірліктері белгілі мақсат пен
прагматикалық ұстанымға бағытталған, – деп тұжырымдай отырып, ғалым
мәтінді ақиқат шындықтың шағын бөлігінің графикалық көрінісі немесе тілдің
жазба вариантының туындауы деп те түсіндіріп, ғалым мәтіннің жазбаша түрде
берілуіне баса назар аударады. (Текст – произведение речетворческого
процесса, обладающее завершенностью, объективированное в виде письменного
документа, литературно обработанное в соответствии с типом этого документа,
произведение, состоящее из названия (заголовок) и ряда особых единиц
(сверхфразовых единств), объединенных разными типами лексической,
грамматической, логической, стилистической связи, имеющее
определенную целенаправленность и прагматическую установку (ауд. Б.Н.) )
[8, 4-5].
Мәтін табиғатын анықтау барысында біз дискурс пен мәтін ұғымдарының
ара жігін ажыратып алуымыз қажет.
Мәтін сияқты дискурс ұғымының да нақты, көпшіліктің көңілінен шығатын,
дұрыс деп танылған анықтамасы жоқ. Тіл білімінде бұл ұғым сөйлеу, мәтін,
диалог, стиль, тіпті тілді де қамтиды. Соңғы кезде осы термин негізгі үш
қолданыста танылып жүр.
Біріншісі – терминнің лингвистикалық қолданысы. Дискурс терминін алғаш
рет америка лингвисті З.Харрис 1952 жылы жарық көрген Дискурстық талдау
деген мақаласының тақырыбында кездеседі. Бұл термин тіл білімінде жиырма
шақты жылдан соң дәстүрлі сөйлеу, мәтін, диалог ұғымдарын нақтылау
барысында қолданылып, дискурс термині белгілі бір коммуникативтік
жағдайдағы жеке тұлғаның сөйлеу әрекеті ретінде түсіндіреді, осы ретте
Н.Д.Арутюнова: дискурс - это речь, погруженная в жизнь, – дейді.
Екіншісі – дискурс терминінің француз структуралисттері мен
постструктуралисттері, әсіресе М.Фуконың стиль мәнінде қолданылуы.
Дискурс терминінің бұл мәнде қолданылуы сөйлеу амалын сипаттап, қандай
және кімнің дискурсы деген мәселелерді анықтайды, яғни бұл ретте
зерттеушілерді жалпы дискурс емес, оның нақты түрлері мен олардың тілдік
ерекшеліктері, тілдік құралдарды қолданудағы стилистикалық ерекшеліктері
(дискурс авторы нені және қалай баяндайды деген мәнде) танылады. Дискурс
бұл қолданыста стилистикалық ерекшелік және оның көлеңкесіндегі идеология
ретінде түсіндіріліп, әрі бұл бағыттағылардың пікірінше, сөйлеу амалы
дискурс тудырушының әлеуметтік тұрғыдағы коммуникативтік ерекшелігін
көрсетеді. Мысалы, студенттер дискурсы, дін дискурсы т.б.
Үшіншісі – дискурс терминінің қолданылуы неміс философы және
әлеуметтанушысы Ю.Хабермастың атымен тығыз байланысты. Ол екінші
қолданыспен үндес, дегенмен өзіндік ерекшелігі бар. Мұнда дискурс ұғымы
әлеуметтік шындықтан аластатылған белгілі бір мәселені сыни тұрғыда
талқылау мен көзқарастарын дәлелдеуге бағытталған коммуникацияның мінсіз,
идеалды түрі ретінде танылады (қазіргі кездегі дебаттарды мысал ретінде
алуға болады).
Дискурс туралы алғашқы пікірлер ХХ ғасырдың 50 жылдары айтыла
бастағанмен оның лингвистикалық мәртебесіне кейбір тілшілер алғашында
жатырқай қарады. Мысалы, Р. Годель 1966 жылы былай дейді: Дискурс –
лингвистикалық ұғымдарды анықтау үшін қолдануға қауыпты сөз, себебі ол
ойлауды да сөйлеуді де білдіреді, – десе, Э. Бенвенист, дискурс ұғымын
қолдана отырып, оны тілдік жүйемен салыстыра қарастырады: Сөйлеммен бірге
біз тілдік жүйе аясынан шығамыз да басқа әлемге, қарым-қатынас құралы
ретіндегі тіл тудыратын дискурс әлеміне енеміз, – дей келе, дискурстың
үрдістік сипаты туралы ойын сабақтай түседі де тілші: сөйлесу үдерісі
кезінде дискурс туындайды, – деп, тілдік жүйені пайдалану үдерісі мен сол
үдерістің нәтижесі, яғни дискурс пен мәтін арасындағы айырмашылықты
көрсетеді. Өткен ғасырдың 80 жылдары лингвистикада дискурс ұғымы
тұрақталды, себебі құрылымдық-семантикалық зерттеулер дискурсқа жүгінуді
қажет етеді, сөйтіп тілдің дискурата қолданылуын зерделей отырып, тіл
туралы деректерді жалпылауға мүмкіндік туды.
Қазақ тіл білімінде дискурсты Н.Уәли, З.Ш.Ерназарова, Г.Әзімжанова,
Д.Әлкебаева, Ж.М. Кеншінбаева, Г.Г.Бүркітбаева сынды ғалымдар өз зерттеу
жұмыстарыа арқау етіп, қарастырылып отырған мәселені әр қырынан талдайды.
Жалпы тіл білімінде П.Серио, Т.А. Ван Дейк, Д.Шифрин, М.Л.Макаров,
А.И.Варшавская, В.В.Богданов, ІІ.Д.Арутюнова, В.З.Демьянков, В.В.Красных,
А.Е.Кибрик т.б. қарастырды. Олардың барлығына да тән ортақтық – дискурсты
тек лингвистикалық қырынан ғана танып қоймайтындығы. Оның
экстралингвистикалық, әлеуметтік сипатын қоса қарастыру міндеттілігі, мәтін
мен дискурсты ажырату, мәтінге статикалық, дискурсқа динамикалық сипаттың
тән екендігін көрсетуі.
Айырмашылығы дискурсты тілдік әрекеттесу үрдісі мен сол үрдіс
нәтижесі-мәтіннің қосындысы деп (А.А.Кибрик), сондай-ақ мәтін мен
интеракцияға қатысушылар және коммуникативтік жағдаят қосындысы
(Г.Г.Бүркітбаева) деп тануында. Қазақ тіл біліміндегі анықтамаларда дискурс
қолданыстағы мәтін, яғни сөйлеу тілінің нақтылы коммуникативтік қарым-
қатынас орнатудағы қызметі [3.3], дискурс - нақты айтылған сөз, өзінің
мағыналық-ақиқаттық мазмұнымен қоса коммуникаттарға белгілі
экстралингвистикалық факторларымен жүйеленетін сөйлесімдер [4.17-19],
фреймі автор, сөз актісі - адресат және сөз жағдаяты (сөздің қандай
ситуацияда айтылғаны) деген құрылымдардан тұратын коммуникативтік уақиға
[5.28] сапасында берілген. Байқап отырғанымыздай, бұл пікірлер өзара бір-
бірінен алшақ кете қоймағанмен тепе-тең де түспейді. Қайсысында болса да,
дискурстың сөйлеу сапасында көрініс табатыны берілген, дискурста тіл мен
сөйлеудің міндетті түрде қатысатын байқаймыз.
Дискурс – өмірдегі, яғни шынайы уақыттағы нақты оқиғалардың тілге
көшкен тізбегінің ағымы. Ол ағымдық сипатта болып, белгілі бір уақыт пен
кеңістікке және коммуникативтік жағдайға тәуелді болады әрі
коммуникаттардың мақсаттары сай құрылады, демек дискурс динамикалық
сипаттағы үдеріс. Мәтін – автор мен оқырман тұрғысынан алғанда дискурс
нәтижесі, ол жанр заңдылықтарына сай түзіледі де статикалық сипатта болады.
А.С.Әбілова дискурс пен мәтіннің ортақ белгілері мен өзіндік
ерекшеліктерін көрсетеді:
1. Дискурс автор интенциясына, стиль ерекшеліктеріне байланысты
сұрыпталып, іріктеліп алынатын тілдік құралдардың жиынтығы. Мәтін–осы
сұрыптаудың жемісі, нәтижесі.
Дискурс мәтінге қарағанда кең ұғымды қамтиды, ол – сөйлеу үдерісі.
Дискурс нақты уақытпен ажырамас бірлікте, ал мәтін тек мәдени кеңістікте
өмір сүреді, яғни ол нақты уақытқа тәуелді емес, кез келген кезеңде екінші
бір дискурста өзектелуі мүмкін.
Дискурсты қайта туындатуға болмайды, ал көркем мәтінді қайта қарап,екінші
қайтара оқуға болады.
5. Дискурс ақпарды беру тәсілі болса, мәтін ақпарды сақтаушы,
жинақтаушы, жаңа мән тудырушы көп қырлы, көп қабатты құрылым [9, 9].
Біздің ойымызша, мәтін – аяқталған күрделі ойды білдіретін, бір-
бірімен өзара тығыз байланысты горизонтал (лингвистикалық) және вертикал
(экстралингвистикалық) контекст негізінде туындайтын, полисемантикалы,
біртұтас коммуникативтік-прагматикалық ашық жүйе. Мәтіннің дискурстан басты
айырмашылығы – уақытқа қатыстылығы, дискурс шынайы уақытқа сай болса, мәтін
ішіндегі уақыт шынайы уақытқа сай болмайды.
Мәтін – белгілі бір құрылымдық заңдылықпен жинақталған, фразадан жоғары
тұтастық құрап, өзара қатынаста тұратын сөйлемдер жиынтығының іріленген
бірлігі (абзац, параграфтар, бөлімдер, тараулар және т.б). Бұл бірліктер
коммуникация мақсатына орай белгілі бір мазмұнды жеткізу үшін қызмет етеді
де оларды қабылдап, түсінуге лайықты ішкі құрылымы болады, яғни мәтіннің
әрбір элементі белгілі бір байланыста болып, мәтін тұтастығын қамтамасыз
етеді.
Мәтінді құрайтын барлық бөліктер өзара бірімен-бірі лексикалық,
логикалық, грамматикалық, ассоциативтік байланыс негізіндс біртұтас жүйе
жасайды. Шығарма семантикасын оның вербалды қабатында көрінетін горизонтал
және вертикал контекст түзетіндіктен, көркем мәтінде тілдік құралдар
күрделі ойды ашатын тақырыпқа сай таңдалып, іріктеліп алынады. Олар негізгі
ойды беретін бір немесе бірнеше сөздің лексика-семантикалық
парадигматикасы, синтагматикасы арқылы мәтіндегі ойды жылжытып, оқиғаны
сипаттап, дамытып отырады. Туындының тілдік қабатын ұйымдастырушы автор
мұндай сөздермен өзінің субъективті көзқарасын білдіріп, яғни мәтін
модальділігін түзеді.
Кез келген көркем шығарма белгілі бір оқырмандар тобына арналады да
уақытқа тәуелсіз болады. Жарық көрген кезде үлкен қызығушылық тудырып,
таласа оқылатын туынды араға көп уақыт салмай естен шығуы, ал әуелде
елеусіз қалған мәтін жылдар өте үлкен қажеттілікке айналуы да мүмкін.
Демек, әрбір көркем туынды – қажеттілікке қарай өзектелетін, әр ұрпақ өз
бетінше дербес ақпар ала алатын, жаңа мән-мағына таба алатын ашық жүйе.
Көркем мәтінді оқыған әрбір адамның когнитивтік базасы, кеңістігі, тілдік-
мәдени құзіреті әр түрлі болуына орай оны қабылдап, түсіну де әр қилы, ал
мұның өзі көркем шығарма семантикасының түрліше интерпретациялануына
әкеледі. Осы ретте белгілі ғалым Н. Уәли: Көркем шығарма дискурсының
оқырманға тигізер ықпалы, оқырман реакциясы, оқырманның зерделеу әрекеті
тұрғысынан зерттеудің маңыздылығы мен өзектілігі сөз мәдениеті ғылымының,
стилистика ғылымының имманентті жүйеден антропоцентристік бағытқа бет бұруы
үшін аса маңызды, аса өзекті болып отыр. Белгілі бір коммуникативтік
бірліктің немесе сөз актісінің (мәтіннің, дискурстың) адресант+мәтін жағы
зерттеліп, тілдік, тілдік емес құрылымы талданып, ал мәтін+оқырман
(адресат) жағының қалып қоюы коммуникативтік біртұтас жағдаяттың табиғатын
объективті түрде айқындауға мүмкіндік бере қоймайды, – деген пікірі орынды
[10,195].
Мәтін кез-келген бірлік сияқты өзіне тән белгілерімен ерекшеленеді.
Мәтінтанушы ғалымдар мәтінге тән белгілерге ақпараттық, тұтастық пен
байланыстылық (И.Р.Гальперин), аяқталғандық (И.Р.Гальперин,
Г.В.Колшанский), бөлшектену (Т.В.Трошина), прагматикалықты (И.Р.Гальперин)
көрсетеді [11, 19].
Кез-келген мәтін белгілі бір мазмұнда құралып, белгілі бір көлемдегі
ақпаратты жеткізеді. И.Р.Гальперин көркем мәтін ішінде берілетін ақпараттың
үш түрін көрсетеді: мазмұндық-нақты (содержательно-фактуальную (СФИ)),
мазмұндық-концептуалды (содержательно-концептуальную (СКИ)), мазмұндық-
астарлы (содержательно-подтекстовую (СПИ)).
Мәтіннің мазмұндық-нақты ақпараты қоғамдағы болған не болып жатқан
нақты құбылыс, жағдай, оқиға туралы хабарлайды. Бұл ақпарат мәтінде екі
жақты қызмет атқарады: бір жағынан ақпараттың бұл түрі белгілі бір
мазмұндағы мәтіннің пайда болуына негіз болса, екінші жағынан мәтіндегі
ойды тұмшалап, мазмұнды бір жақты түсінуге кедергі келтіреді де оның
әртүрлі интерпретациялануын тудырады.
Көркем мәтіндегі мазмұндық-нақты ақпарат автордың жеткізгісі келген
ойымен сәйкес болады. Осы ақпараттың көмегімен автор өзінің көзқөзқарасын
оқырманға жіткізеді, бірақ бірден баяндамайды, оны автор өз
кейіпкерлерінің тағдыры, күйініш-сүйініштері негізінде көркемдеп
әңгімелейді.
Сондықтан да мәтін мазмұнындағы көптеген жеке деректер мен
пайымдаулардың шашырамай тұтастықта болуы мәтін мазмұнындағы ақпараттың
келесі бір түріне негізделеді.
Мәтіннің мазмұндық-концептуалды ақпараты қаламгердің қоғамдық өмір
құбылыстарын өз дүниетанымы тұрғысынан саралауы мен бағалауын оқырманға
жеткізу ерекшелігінен көрінеді. Бұл ақпарат вербалды түрде нақтыланбауы да
мүмкін, сондықтан оқырманның тарапынан түрліше интерпретацияланады.
Мәтіннің мазмұндық-астарлы ақпараты мәтіндегі тілдік бірліктердің
ассоциацитивті және бағалауыштық сипатына негізделеді де жасырын ақпаратты
жеткізеді. И. Р. Гальперина мазмұндық-астарлы ақпарат пен мәтіннің астарлы
ойы (подтекст) терминдерін синоним ретінде қатар қолданады. Ақпараттың бұл
түрі–мәтіндегі нақты ақпараттан туындағанмен бірден көзге түспейтін,
мәтінді толық қабылдап, интерпретациялау нәтижесінде туындайтын шығарма
мәні, оқырман мәтіндегі оқиғаны өзінің жекебасының ерекшелігіне қарай көңіл
көзінен өткізіп, алған әсері, мәтінді түйсіну тереңдігі [8, 28]. Мысалы,
...Сондай ұлыған қарлы дауыл астында, елсіз меңіреу дала, Абайдың өзі туып-
өскен сахарасы болса да, қазірде соншалық мейірсіз, қатал, өгей анадай.
Кеше ғана балалығымен, жігіттік жастығының, жасыл шөбі сарғаймас алтын
бесігіндей болса, сол қызықты қан жайлау қазір суық қабыр ызғарындай,
аяздап, қырауытып тұрған тас табытындай (М.Әуезов). Келтірілген мәтіннің
ақпараттық құрылымын түсіну үшін тема-ремалық талдау жасау ұтымды: 1-
сөйлемнің темасы – сондай ұлыған қарлы дауыл астындағы елсіз меңіреу дала
болса, 2-сөйлемнің темасы – сол ойдың жалғасы – қызықты қан жайлаудың
куәсі болған дала бейнесіне ұласқан. Мәтіннің темасына қарай жаңа қосылған
Абайдың ішкі жан дүниесі туралы ремалық бөліктегі ақпарат бірден көзге
түсе қоймайды. Негізгі ақпарат – дала туралы болып отыр. Мәтін астары
осындай күрделі ойдан туған күрделі құрылымдар арқылы жасалады. Бұл жердегі
мәтін астары автордың көркемдік мақсатына орай психологиялық параллелизм
тәсілімен ұтымды шыққан.
Мәтіндегі айтылған ойды дұрыс қабылдау тек тілдік бірліктер мен
графикалық таңбалар негізінде ғана жүзеге аспайды. Ақпаратты, автордың
айтайын деген ойын дұрыс түсіну үшін қосымша білім қажет болады. Ғылыми
әдебиеттерде ол пресуппозиция (латын тілінде ргае-алдында; supposition-
ойлау, болжау), аялық білім терминдерімен анықталып жүр.
Пресуппозиция–тілдік бірліктер арқылы вербалданбаған қосымша білімге
негізделген мәтіннің семантикалық компоненті. Қосымша білім–оқырманның
білімі мен өмірлік тәжірибесінің жемісі. Ғылыми айналымға В.В.Виноградов
енгізген аялық білім де қосымша білімге негізделеді.
Аялық білім–сөйлеуші мен тыңдаушыға мәлім мәдениет, тарих, әдебиет
саласындағы ақпараттар жиынтығы. Көркем мәтіннен алынған тілдік
бірліктердің аялық білімді қажет етуіне назар аударсақ, жоғарыда
айтылғандарға көзіміз жетеді. Мысалы: 1937 жылдан бастап тонның ішкі
бауындай болып отырған екі үйдің шаңырағы шайқала бастады. Осы жылан жылы
туа, екі үйдің ғана емес, мұқым елдің берекесі бей-берекет болып, бір-
біріне үрке қарайтын, бір-бірінен сескенетін тайғанақ тәғдырға тап болды.
Алтайдың аясындағы үркердей ғана ауылдан қара ниет халық жауы табылып,
қазан құлағындағы қатынға дейін тергеліп, ата тегін ақтарып, сөзін бағып,
ойын оқитын аңдыс науқан басталды. Қатонқарағай ауданының секретары
Телегенов Жапонияның ішпионы деген айыппен ұсталыпты дегенде, төбелерінен
жай түскендей болды. Ең сұмдық оқиға ол да емес, аң қарауға шыққан Қандауыр
аудан бойынша ұсталған он шақты халық жауын орманның ішіне апарып, атып
тастағанын өз көзімен көріпті. Баудай түсірген өліктердің бетін де
жаппастан тастап кеткен. Шекарамен шектесетіндіктен, әсіресе, бұл жақта,
қатал өткен саяси айыппен қамалған жауды заң жүзінде жауап алып,
мойындатып, соттап әуре болып жатпайтын. Іздеуші, сұраушысыз ізім-ғайып
жоғалатын (О.Бөкеев). Мұндағы нақты 1937 жылдың аталуы, халық жауы,
Жапонияның ішпионы деген номинациялар аялық білімге бағытталған сол
кездегі тарихи жағдай, кеңестік дәуірдің саяси қуғын-сүргіндері тудырған
қоғамдағы заңсыздықтар, оның зардаптары сияқты қосымша білім негізінде
толықтырылатын, яғни мәтіндегі тілдік бірліктер арқылы берілген ақпаратты
толық әрі дұрыс түсінуге жағдай жасайтын оқырманға бұрыннан таныс, белгілі
ақпаратқа негізделеді де мәтіннің жалпы мәнін қабылдауға жағдай жасайды.
Автор мәтін мазмұнында вербалды және вербалданбаған ақпараттың
үйлесімді берілуін басты назарда ұстайды. Ақпараттың бұл түрлерінің ара
қатынасының бұзылуы гипервербалдануды (тілдік бірліктер арқылы шектен тыс
артық берілуін) не гиповербалдануды (шектен тыс кем берілуін) тудырады.
Сондықтан олардың ара салмағы автордың мәтіндегі көздеген мақсатына орай
өзгеріп отырады. Бұдан шығатын қорытынды, кез келген мәтінді дұрыс қабылдау
үшін автор (мәтінді тудырушы) мен оқырманға (интерпретациялаушыға)
түсінікті аялық білімнің қажеттілігі тілдік қатынастың жасалу шарты болып
табылады.
Тілші В.Я. Шабес аялық білімді мазмұнындағы ақпараттың сипатына қарай
төмендегідей топтастырады:
1) әлеуметтік (социальные)–пікір алмасуға дейін коммуникаттардың
барлығына таныс ақпарат. Мысалы, –Иә,– деді Таған. –Иә, эс-эс офицерлері
біздің ортамызда да бар, киімі басқа болған соң, байқамаймыз. Захар бұл
жолы күлген жоқ (О.Бөкеев). Мұндағы эс-эс офицерлері деген номинацияны
қолдана отырып автор қарғыс атқан фашизмді айтып тұрған жоқ, бұл ұғымның
берілген мәнмәтіндегі мазмұны – фашизмнің барлық адамзатқа таныс қаталдығы
мен зұлымдығы, өзінен өзгені жеккөрушілігі деген астарлы ақпарат осы аялық
білім негізінде дұрыс қабылданады.
2) жекелік (индивидуальные) – пікір алмасуға дейін тілдесімге
қатысатын екі адамға ғана таныс ақпарат. Мысалы, Өте әділ айырбас, екі
жақты түсінушілік жағдайда өткен бүгінгі кеңес келесі күні басқаша сипат
алған.
Етті асып жеп алған Күлпәш ұршығын сұратып жіберіпті...
Мен аң-таңмын (О.Бөкеев). Мұндағы басты кейіпкерге тән мінез ерекшелігі
жекелік білім мазмұнын құрайды: әділ айырбастың басқаша сипат алуы, яғни
етті жеп алып, ұршығын сұратуы.
3) ұжымдық (коллективные) – пікір алмасуға дейін белгілі бір ұжым
мүшелеріне, кәсіп немесе мамандық иелеріне және белгілі бір әлеуметтік топ
өкілдеріне ғана таныс ақпарат. [12, 57]. Мысалы, Көкбестіні ерттеп тұрған
Ерік: –Захар, өу, Захар, – деді дауыстап. –Бал жоспары қалай болып тұр.
Орындай аласың ба?
–Әрең-әрең. Сенікі сияқты асыл тұқымды араларым жоқ... (О.Бөкеев).
Автордың баяндап отырған асыл тұқымды арасы–тарихи шындық. Ағылшын
генетик-селекционері У.Керр ұлы табиғаттың даму заңдылығына өрескел
араласуының нәтижесінде қауіпті жаңа түрді дүниеге келтіруі биологтар
арасында белгілі ұжымдық білім мазмұын жеткізеді.
Мәтінді түсінуге негіз болатын бұл құбылысты тіл білімінде ХХ ғасырдың
80 жылдарынан бастап түрлі терминдермен атап жүр: В.Я.Мыркин коммуникативті
мәнмәтін, румын ғалымы Т.Слам-Казаку глобальді мәнмәтін, ал Г.В.Колшанский
мәнмәтіндер торшасы (сетка контекстов), И.Р.Гальперин тезаурус, З.И.Тураева
пресуппозия дегенді жөн көрсе, О.С.Ахманова мен Ю.Гюббенет вертикал
мәнмәтін деген терминді ұсынып: Вертикал мәнмәтін – берілген әдеби туынды
мен оның бөліктерінің тарихи-филологиялық мәнмәтіні,–деп анықтама береді
[9, 11]. Бұл ұғымға шығарманың жазылған уақыты мен оның кейіпкерлері өмір
сүрген кезеңнің ең қарапайым детальдарынан бастап, қоғамды елең еткізген,
белгілі оқиғалар туралы оқырманға таныс ақпарат жатады.
Мәтін белгілерінің келесі бір түрі – байланыстылық пен тұтастық. Бұл
мәтін белгілілерінің ішіндегі ең негізгісі дей аламыз, себебі
лингвистикалық зерттеу нысаны болып табылатын кез-келген мәтін ақпараттық
және құрылымдық бірлікке, тұтастыққа негізделген семантика-функционалдық
тұрғыда аяқталған коммуникативтік бірлік болып табылады. Мәтінің осы
сипаты мәтінтүзудің заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік береді. Байланыстылық
пен тұтастық мәтіннің негізгі құрылымдық белгілері болып табылады да олар
мәтіннің мазмұндық және құрылымдық сипатын анықтайды. Кез-келген мәтін
мазмұн және құрылым байланыстылығына негізделеді. Байланыстылық таза
лингвистикалық категория, себебі ол тілдік құралдар арқылы жүзеге
асырылады. Мәтіннің құрылымдық бөліктері белгілі бір тәртіппен орналасып,
белгілі бір заңдылықтар негізінде семантикалық және грамматикалық
байланысқа түседі.
Орыс тіл білімінде Н.Д.Зарубина байланыстылық түрлерін төмендегідей
ажыратады:
1) локальді (локальная), бұл бір абзац ішіндегі тілдік құралдардың
тізбекті байланысы;
2) глобальді (глобальная), бұл тұтас мәтіндегі тілдік құралдардың,
мәтін бірліктерінің байланысын іске асырып, мәтіннің мазмұн
тұтастығын қамтамасыз ететін байланыс;
3) жанаса (контактная) байланысу, бұл тілдік бірліктердің қатар тұрып
бір-бірімен байланысуы;
4) алшақ (дистантная) байланысу, бұл тілдік бірліктердің бір-бірінен
алшақ тұрып байланысуы [14, 87].
Тілшілер Л. М. Кольцова мен О.А. Лунина байланыстылықтың екі түрін
көрсетеді: когезия мен когерентілік. Мұндағы когезия лат. тілінде сohaesi
– байланысу, когерентілік лат. тілінде сohaerentia – тұтасу деген
мәнді білдіреді [15, 22]. Мәтіннің байланыстылығы синтаксистік байланыс
негізінде іске асырылады. Синтаксистік байланыс дегеніміз – сөйлеу
бірліктерінің өзара қатынасы. Мәтін ішіндегі фраза аралық байланыс
тізбекті және параллель байланыс арқылы жүзеге асады. Тілшілер Л. М.
Кольцова мен О.А. Лунинаның жоғарыда айтқан когерентілік байланысы тізбекті
байланыс негізінде іске асырылады.
Кез-келген мәтін мазмұн және құрылым байланыстылығына негізделеді.
Мәтіннің құрылымдық бөліктері белгілі бір тәртіппен орналасып, белгілі бір
заңдылықтар негізінде семантикалық және грамматикалық байланысқа түседі.
Синтаксистік байланыс дегеніміз – сөйлеу бірліктерінің өзара қатынасы.
Құрылымдық-мазмұндық тұтастықты қамтамасыз ететін синтаксистік байланыстың
тіл білімінде Г.Я. Солганиктің көрсетуі негізінде екі түрін білеміз:
тізбекті және параллель байланыстар.
Тізбекті байланыс негізінде түзілген мәтіндегі сөйлемдер өзара
іліктестік қатынаста байланысып тұрады, яғни сөйлемдер бірінен-бірі
туындап, соңғысы алдыңғысына бағынып отырады. Бұл жай бірінші сөйлемнің
элементі (бір мүшесі) екінші сөйлемде, екінші сөйлемдікі – үшіншісінде,
үшінші сөйлемдікі – төртіншісінде т.с.с. қайталанып қолданылуы арқылы
жүзеге асады. Ондай қайталанушы сөздер лексика-семантикалық категориялар
арқылы немесе лексика-грамматикалық категориялар арқылы беріледі. Бұл
мәтін ішіндегі байланыстылықты әрі ойдың дамуын іске асырады. Мәтіндегі
тізбекті байланысқа негізделген сөйлемдер бір-бірімен тығыз байланысты
болғандықтан, оларды жеке алып қарауға келмейді, коммуникативтік, т.б.
қызметтерге басқа сөйлемдермен қарым-қатынасының нәтижесінде ғана ие
болады. Мысалы, Неге екенін білмеймін, бұл қыздың дауысын құбылтпай,
бірқалыпты табиғи биязылықпен өтіне айтқан сөзі маған бұйрықтан бетер әсер
етті(1). Жау танкімен жекпе-жек айқасуға жауапты бұйрық берген командир
сөзін тыңдағандай, екі қолымды жамбасыма жапсыра ұстап, тіп-тік бола қалдым
да, құп болады дегендей ишара жасап, алдымен басымды изеп, одан соң
еңкейе иілдім (2). Бұл арадағы екі қимылдың бірі артық: бас изеген соң
иілудің қажеті жоқ еді(3). Бірақ мен сол сәтте не қажет, не қажет емес
екенін біліппін бе, сірә. (4). Содан соң қайтадан кеудемді керіп,
бақырайып, бағжиып қызға қарап, оқтау жұтқандай тіп-тік боп серейдім де
қалдым. (5). Мұным: Мен сіздің құлыңызбын, айтқаныңызды бұлжытпай
орындаймын, тағы не бұйырасыз? дегенім сияқтанды(6). (Ә.Нұршайықов).
Бұл мысалға келтірілген мәтіндегі фраза аралық байланыс – тізбекті
байланыс. Талдауға жеңілдік тудыру мақсатында сөйлемдерді нөмірлейміз.
Мұнда тізбекті байланыс келесідей тілдік құралдар арқылы іске асырылады:
- лексикалық қайталау (Мысалымыздағы 1 мен 2 сөйлем бұйрық сөзінің, 3
пен 4 сөйлем қажет сөзінің қайталануы арқылы байланысқан);
- лексикалық бірліктердің семантикалық және ассоциациялық сәйкестігі
негізінде (2 мен 3 сөйлем бас ию еңкею сөздері және екі, қимыл
сөздерінің, 4 пен 5 сөйлемдер сол сәтте және содан соң тіркестерінің
семантикалық сәйкестігі негізінде)
- есімдіктер арқылы (5 пен 6 сөйлемдер мұным сілтеу есімдігі
негізінде) т.б. тілдік құралдар арқылы іске асырылады.
Мәтін ішіндегі құрылым тұтастығын қамтамасыз ететін келесі бір байланыс
– когезиялық байланыс, ол параллель байланыс арқылы іске асырылады. Мысалы:
Үй іші күзектің суық күндеріне бейімделіп жиналған (1). Биік төсек,
жүкаяқтар жоқ (2). Мол жастық, қалың көрпелі жертөсек пен айнала тұтқан
қалың текемет, түскиіз, кілемдер бар (3). Төр жақта, сырмақ үстіне салынған
арқар терісі, жүні ұзын сеңсең бөстектер жатыр (4). Іргеден жел соқпастай
етіп қымталып, шымқалған жылы жайдың қонақ отыратын орындары да сыз
өткізбес, қалың (5). Маздап жанған қидың оты, қызуын үлкен үйге кең жайып,
даланың салқынын бұл мекенге кіргізбей тұр(6) (М.Әуезов).
Бұл – өзара тепе-тең дәрежеде байланысқан, параллельді байланыс
негізіндегі алты жай сөйлемнен тұратын мәтін. Мәтіннің құрылымдық және
мағыналық тұтастығын қамтамасыз ететін бөліктер: мәтіннің алғашқы бөлігі,
негізгі бөлігі, соңғы бөлігі. Келтірілген мәтіндегі алғашқы сөйлем
мәтіннің басқы бөлігінің қызметін атқарып (зачин), кейінгі айтылатын ойдың
қысқаша мазмұнын өзіне жинақтап тұрады да ой түзуге негіз болады. Мәтіннің
бастапқы бөлігі жаңа микротақырыпты тудыруға негіз болады. Одан кейін
орналасқан сөйлемдер оған тәуелді болады. Мәтіннің алғашқы бөлігі бір
сөйлемнен де бірнеше сөйлемнен де құралуы мүмкін. Мәтіннің алғашқы
бөлігінің негізгі белгілерін орыс тіл білімінде Л.М. Лосева көрсетеді:
1. Мәтіннің алғашқы бөлігіндегі сөйлемдерде семантикасы бұған дейінгі
мәтінге тәуелді, мағынасы сол мәтін бөлігінде айқындалатын сөздердің
болмауы;
2. Олар кез-келген құрылымдық типтегі толымды сөйлемдер.
3. Мәтіннің алғашқы бөлігіндегі бірінші сөйлем өзіне дейінгі мәтіннің
қортынды бөлігіне барынша тәуелсіз болуы;
4. Мағыналық жағынан бірінші сөйлем жаңа микротақырыпты баяндауға
негіз болады [16, 94].
Мәтіннің құрылымдық және мағыналық тұтастығын қамтамасыз ететін
бөліктер ретінде мәтіннің алғашқы бөлігінен кейін негізгі бөлігі
туындайды. Мұнда алғашқы сөйлемде берілген микротақырыптың дамуы жүзеге
асырылады. Әрі мәтіннің алғашқы бөлігіне тәуелділігімен айқындалады да
есімдіктер, синонимдер, қайталаулар, үстеулер т.б.тілдік құралдар арқылы
байланысып, көлемі жағынан мәтіннің алғашқы бөлігінен үлкен болады, себебі
мәтіннің бұл бөлігінде мазмұндық-тақырыптық ақпараттың ауқымды көлемі
беріледі. Мәтінді соңғы бөлік аяқтап тұрады. Мұнда берілген мәтін мазмұны
жалпыланып, ақпарат қорытындыланады. Соңғы бөліктегі сөйлемнің құрылымы
бұған дейінгі бөліктердегі сөйлем құрылымдарынан өзгешелігімен
ерекшеленеді. Мұнда қыстырма сөздер, ыңғайластық жалғаулықтар қолданылып,
кейде мәтіндегі модальділік пен шақтық форма да өзгеруі мүмкін. Енді
жоғарыда келтірілген мысалды осы мәтін бөліктеріне сәйкес талдайық.
Мәтіннің алғашқы бөлігі: Үй іші күзектің суық күндеріне бейімделіп
жиналған. Мұндағы тірек сөз үй іші. Ол мәтіннің микротақырыбын анықтап
тұр. Осы тірек сөздің өзі мәтіннің кейінгі бөлігінің мазмұнын алдын ала
болжауға жағдай жасайды.
Мәтіннің негізгі бөлігі: Мол жастық, қалың көрпелі жертөсек пен айнала
тұтқан қалың текемет, түскиіз, кілемдер бар. Төр жақта, сырмақ үстіне
салынған арқар терісі, жүні ұзын сеңсең бөстектер жатыр. Іргеден жел
соқпастай етіп қымталып, шымқалған жылы жайдың қонақ отыратын орындары да
сыз өткізбес, қалың. Мұнда алғашқы бөлімдегі үй іші тірек сөзіне
семантикалық жағынан байланысты, мазмұндық жағынан тәуелді жастық, көрпелі
жертөсек, текемет, қонақ отыратын орын сияқты тілдік бірліктердің берілуі
тірек сөзді мазмұн жағынан кеңейтіп тұр.
Мәтіннің соңғы бөлігі: Маздап жанған қидың оты, қызуын үлкен үйге кең
жайып, даланың салқынын бұл мекенге кіргізбей тұр. Бұл сөйлем мағыналық
жағынан алғашқы сөйлеммен байланысты болады. Салыстырыңыз: Үй іші күзектің
суық күндеріне бейімделіп жиналған. Маздап жанған қидың оты, қызуын үлкен
үйге кең жайып, даланың салқынын бұл мекенге кіргізбей тұр. Бұдан шығатын
қорытынды мәтін бөліктері өзара семантикалық бірлікте, тұтастықта болады.
Мәтін бөліктерін құрайтын сөйлемдердің синтаксистік байланыстылығына
келсек, сөйлемдері өзара тең дәрежеде, бірдей грамматикалық формада
байланысады, келтірілген мысалдағы сөйлемдердің баяндауыштары бірдей жақ
(III жақ), бірдей шақ (осы шақ) түрінде байланысқан. Бұл сөйлемдердің бәрі
басқы бөлікте, яғни алғашқы сөйлемде айтылғанды нақтылап, дәлелдеп, әрі
қарай кеңірек түсіңдіріп тұр. Сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің жалпылауыш
сөзге қатысы сияқты, параллельді байланысқа негізделген мәтінді құраушы
сөйлемдердің бәрі басқы бөлікке бірдей, тең дәрежеде қатысты болып келеді.
Мысалы, осы келтірілген үзіндідегі әрбір жай сөйлемді басқы бөліктен, яғни
алғашқы сөйлемнен кейін әрқайсысын лингвистикалық мәнмәтіннен ажыратып,
жеке-жеке айтатын болсақ, мәтіндегі ой тұтастығы бұзылып, оқырманға
мәтіндегі ақпарат толық жетпей, оны қабылдауына қиындық туар еді. Ал осы
байланыс желісін үзбей толық ақталған ойға негізделген мәтінді тұтас алсақ,
мәтін түзушінің айтайын деген ойын қабылдауышының толық түсінуіне жағдай
жасаймыз. Әрі мәтінің соңғы сөйлемі осы ой тұтастығын қортындылап,
ақпараттың қорытушы бөлігі болып табылады. Сонда мәтінің әрбір бөлігі өзара
тығыз байланыста болып, құрылым тұтастығын қамтамасыз етеді.
Сонымен, параллель байланыс негізіне құрылған мәтіндерде сөйлемнің
түрлаулы мүшелерінің параллельдігі негізгі рөл атқаратынын жоғарыдағы
мысалдан көрдік. Мұнда да алғашқы сөйлем мағыналық және құрылымдық жағынан
ұйымдастырушылық рөл атқарып тұрады. Ол болмаса, кейінгі сөйлемдер
арасындағы байланыс жоғалып, мәтінде тұтастық болмас еді.
Тізбекті және параллель синтаксистік байланыстар мәтін ішіндегі
локальді байланысты іске асырады.
Глобальді байланыс – мәтіннің мазмұн тұтастығын қамтамасыз ететін
байланыс түрі. Тілші ғалым Леонтьев: Кез-келген оқырман мәтінді
қабылдаған кезде бірінші оның семантикалық жағына, яғни мазмұнына назар
аударады да кейін осы мазмұнды жеткізуші синтаксистік құрылымға көңіл
бөледі, яғни мәтін синтаксисінде семантикалық аспект құрылымдыққа
қарағанда бірінші қабылданады деп тұжырымдауға болады, – дейді. Ал осы
мәтін мазмұнының семантикалық бірлігін қамтамасыз ететін және оның
бөліктерін тақырыптық және концептуальдық тұрғыда біріктіретін осы
глобальді байланыс мәтін ішіндегі тірек сөздер арқылы іске асырылады.
Мәтін лингвистикасына арналған әдебиеттерде мәтін мазмұнының
семантикалық бірлігін қамтамасыз ететін сөздерді түрлі терминдермен атап
жүр: ключевые слова, смысловые вехи, топики, дескрипторы, ядра, фокальные
точки.
Мәтін мазұнында тірек сөздер семантикалық тұрғыда доминат атаулар
ретінде айналасында біртұтас мағыналық мәнмәтін тудырады да коммуникативтік
жағдаятқа қатысты басқа сөздермен байланысады.
Мәтіндегі тірек сөздер мәтіннің семантикалық өрісін тудырады. [17,31]. Олар
мәтіннің мағыналық лейтмотиві болып табылады, себебі тірек сөздер мәтін
тақырыбымен байланысты болады да мағыналық орталық ретінде міндетті түрде
мәтіннің басты бөлігінде болады. Әрі осы сөз мәтіннің микротақырыбын
ашатын кейінгі бөліктеріндегі басқа сөздерді семантикалық жағынан
ұйымдастырып тұрады. Тірек сөздер мәтіннің семантикалық маңызды элементтері
ретінде белгілі бір образды жасауда, ақпаратты баяндауда маңызды қызмет
атқарады. Осы сөздердің қатысуы арқылы көркем шығарманың мазмұны ғана
беріліп қоймайды, сонымен қатар авторлық стиллистика да көрініс табады.
Тірек сөзге тән негізгі белгілерге олардың міндетті түрде көпмағыналы
болуы, семантикалық құрылымының күрделілігі, мәтін ішінде басқа сөздермен
сөзжасамдық, парадигмалық және синтагмалық байланыста болуы сияқты
сипаттарын атауға болады.
В. А. Лукиннің пікірінше тірек сөздердің негізгі белгісі – олардың
мәтін ішіндегі атқарар функционалдық қызметі. Тірек сөздер басқа тілдік
таңбалармен қатар қабылдаушының мәтінді түсінуіне жағдай жасайды, қабылдау
үрдісінде өзінің семантикалық ерекшелігіне қарай бұл сөздердің рөлі басым
болады. Тірек сөздердің өзіне тән белгілерін төмендегідей көрсетуге
болады:
1. Тірек сөз мәтін мазмұнымен танысып, мәтін мағынасын болжағанда ғана
белгілі болады;
2. Тірек сөз мәтін ішінде (бөліктерінде) бірнеше рет қайталанып
берілуі мүмкін;
3. Тірек сөз берілген мәнмәтінде ғана мағыналық және ақпараттық
қызметі басым сөз болады;
4. Тірек сөз оқырманның мәтін мазмұнын түсінуіне, интерпретациялауға
қатысады;
5. Тірек сөз белгілі бір формадағы тілдік бірлік арқылы беріледі [5,
183-187] .
Мәтін ішіндегі тірек сөздерді қарастырайық. Мысалы, Шешемнің замандасы
еді. Біздің үйдің қыр жағында тұрады. Ақарлы-шақарлы, бала-шағасы көп адам.
Ерінен ерте айрылған. Соғысқа кетіп, содан хабар-ошарсыз жым-жырт жоғалған.
Тастай батып, судай сіңіп кеткен. Әйтеуір, ұлдары ересек, үлкені үйленген,
одан үш-төрт немересі және бар. Ертеден қара кешке дейін есік көзінде
басқышта, тулақтың үстінде ұршық иіріп отыратын Күлпәштің екі көзі біздің
үйдің түтінінде.
Табиғатынан қыдырмашы адам болған соң, көрші-қолаң оны жақтыра
қоймайтын. Бірақ сумақайлығы, ауыл үйді бір-біріне айдап салар айтақшыл
өсек-аяңы жоқ әйел. Тек біреудің үйінде жаңалық болса естімей, алыстан
ағайындары келіп жатса, барып есендеспей отыра алмас еді. Жіп иіретін ұршық
— Күлпәштің жан жолдасы, түнде басына жастап ұйқтайды екен. Қашан көрсеңіз
де, шынтағын шошайтып, созақтата жіп иіріп шаншылып отырғанын көресің
(О.Бөкеев).
Берілген мысалдағы мәтіннің басты бөлігі замандас деген тірек сөзі
арқылы басталып, бірінші абзацта кейіпкер туралы негізгі ақпарат Күлпаш,
ұршық, жіп иіру тірек сөздерінің айналасына топтастырылған сөздер арқылы
беріледі. Ал екінші абзацтағы тірек сөздер қыдырмашы, ұршық сөздері
мәтінді бір жағынан мағыналық екінші жағынан құрылымдық тұрғыдан
байланыстырып, мәтін тұтастығын қамтамасыз етеді.
Мәтіндегі сөйлемдер синтаксистік байланыстармен қатар логикалық және
интонациялық байланыстар арқылы да іске асырылады. С.А. Васильев мәтін
ішіндегі байланыстың төрт түрін: синтаксистік, лексика-семантикалық,
интонациялық және логикалық деп көрсетеді.
Жоғарыда сөз болған тізбекті және паралель байланыстар синтаксистік
және лексика-семантикалық байланыстарды жүзеге асыратынын келтірілген
мысалдар негізінде байқадық. Ал интонациялық байланыс синтаксистік
бірліктерді байланыстырудың бір түрі ретінде, синтаксистік бірліктердің
интонациямен ара қатынасы туралы мәселе тілшілерді бұрыннан қызықтырған
еді. Осы мәселеге қатысты фонетистер мен синтаксистердің қөзқарастары
әртүрлі. Интонацияны синтаксистер дыбысталған мәтіндегі синтаксистік
бірлікті көрсетудің бір тәсілі ретінде қарастырады. Сондықтан интонацияға
деген қызығушылық алғаш рет А.А. Шахматов пен А.М. Пешковскийдің
еңбектерінде синтаксисте сөйлеу тілін зерттеумен пайда болды. А.М.
Пешковскидің ойынша, синтаксис пен фразалық интонация арасындағы қатынас
өте күрделі, ол күрделілік фразалы-интонациялық құбылыстың өзіне ғана тән
ерекшелігіне байланысты түсіндіріледі. Бүгінде интонацияны жалпы тілдік
кұбылыс емес, жеке құбылыс ретіндегі дыбысталған сөйлеу әрекетінде ғана
қарастыруға болады деген пікір де қалыптасқан. Бұл ұстанымды қолдаушылар
интонацияның эмоциялық-экспрессивтік, синтексистік, стильдік мағына
ажыратқыштық және түрлі тілдік бірліктерді байланыстыру қасиетін негізге
алады. Интонациялық байланыс негізінен ауызша жасалған қарым-қатынасқа тән.
Мәтін ішіндегі логикалық байланыс мәтін ішіндегі логикалықты тудырып,
үш логиканың өзара қарым-қатынасы негізінде іске асады. Олар болмыс
логикасы, ойлау логикасы, сөйлеу логикасы. Мәтіндегі логикалық байланыс
материалды белгілі бір реттілікке негіздеп баяндау, ойды дәлелдеуде
деректердің нақты әрі жеткілікті болуы, сондай-ақ баяндалатын болмыс
нысандары мен олардың өзара қатынастары мен байланыстылығының сақталуы
(жалпы мен жалқылық, себеп және салдарлық, ұқсастық пен өзгешелік, тұрпат
пен мазмұн, салаластық пен сабақтастық) арқылы айқындалады. Көркем
мәтінде көркем логика көрініс табады. Логикалық тұрғыда мәтінді заттық-
логикалық құрылымды (объективтік логика, деректік логика), образды-
ассоциативті құрылымды (субъективтік логика, деректі қабылдау, тану
логикасы) деп қарастырамыз [18, 15].
Заттық-логикалық құрылымды мәтіндер көркем шығармаларда кездеспейді,
себебі мұндай құрылым көркем шығарма табиғатына жат, мындай құрылым ғылыми,
ресми мәтіндерге тән. Ал образды-ассоциативті құрылымды мәтін көркем
мәтінде туындайды да бағалаудың ерекше критерилеріне негізделеді. Мысалы,
Махамбет Өтемісұлының Жәңгір ханға айтқаны ерекше логикаға негізделген:
ассоциациялардың қарма-қайшылығы, метафорлық қолданыстарды дұрыс түсіну,
авторлық субъективтілік бәрі жинақталып логикалық байланыстылықты түзеді.
Мәтін табиғатына тән келесі бір белгі — бөлшектену.
Ғылыми зерттеулерде мәтін бірліктері шығарманың өсіңкілік қасиетіне
сүйене отырып, бірнеше деңгейлерге бөлініп көрсетіледі: Сөйлем – КСТ –
Үзінді – Тарау – Бөлім – Шығарма (аяқталған тұтас шығарма) [19.32]. Қазақ
тілінің мәтін құраушы құралдарын зерттеген С.С.Мұстафинаның ойынша,
фразадан жоғары тұтастық – әрі синтагматикалық, әрі функционалды ұғым,
оған байланыстылық, тұтастық тән. Оның құрылымдық тұтастығы анафоралық
қайталаулардан және есімдіктерден, етістіктердің шақтық тұлғаларынан,
жалғаулықтардан т.б. көрінеді. Ал байланыстылығы мазмұнның мағыналық бір
тұйық тұтастыққа бірігуінен көрінетінін айтады [20, 24.]. Мәтіннің
бөлшектенуі автордың ойын оқырманның саналы түрде қабылдауына, оны меңгеру
амалдарын жеңілдету мақсатына сай құрылуы болып табылады да ол графикалық
жолмен, абзац арқылы іске асады. Абзац термині екі түрлі мағынада
қолданылады:
1. Жол басында оңға қарай жылжу (азат жол).
2. Жазба не баспа түрдегі мәтіннің бір азат жолынан екінші азат жолына
дейінгі бөлігі.
Мәтін ішіндегі абзацтар мәселесі ғалымдар арасында әлі де бірізді
көзқарасқа, анықтамаға ие болмай келеді. Лингвисттер азацты мәтін бірлігі
ретінде не композициялық, не логикалық, не семантикалық бірлікке жатқызып
жүр.
Сөйлемдерді аса ірі мәтін бірліктеріне жинақтайтын белгілердің
сызбалық, синтаксистік және семантика-синтаксистік түрлерін айрықша атап
кетуге болады. Қазіргі кезде осы аталғандардың ішінен зерттеу әдістері
ретінде семантика-синтаксистік бағыт ең жиі қолданыс тауып жүр. Сөйлемдер
тізбегін бұл әдіспен жинақтау (бөлшектеу) — күрделі синтаксистік
тұтастық, фразадан жоғары бірлік, прозалық (прозаическая) строфа және
т.б. ұғымдар арқылы аталып жүр. Мұндай ұғымдардың жиырмадан астам
анықтамалары бар деуге болады. Олардың барлығының да сөйлемдерді топтауға,
жинақтауға қоятын талаптары ұқсас, яғни мәтіннің мұңдай бөлігіндегі
сөйлемдер арасында мағыналық және синтаксистік байланыстың болуы. Бірақ
мұндай анықтамаларда мәтіңді бөлшектеудің формалды жақтары әрқилы
түсіндіріледі. Мысалы, кейбір авторлар үшін күрделі синтаксистік тұтастық
абзацпен сәйкес келетін болса, басқаларында ол не абзацтан кіші немесе
бірнеше абзацтарды біріктіріп қарастырумен парапар болады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz