Фон-Строй ЖШС материал емес активтердің аудиті
Кіріспе
Құрылыстағы тауарлық қатынастың өндірістен айырмашылығы, ол өндіріс
процесінің басталуына дейін пайда болады. Бұл өзіне тән ерекшелік бағаны
құрғанда, құрылыс кәсіпорындарының өндіріс шығындарын көрсеткенде және де
инфляция мен өндіріс құралдарына бағаның өсу жағдайында бас мердігерлер
үшін үлкен тәуекелмен байланысты.
Құрылыс өндірісінде өнімді өндіру үшін ұзақ мерзім талап етіледі,
сондықтан ол бірнеше жылға созылуы мүмкін және бірнеше есептік мерзімді
қамтиды.
Аталмыш тақырыптың өзектіліғі құрылыс өндірісі басқа да өндіріс
түрлерімен байланыстарының күрделілігімен де ерекшеленеді. Құрылыс
алаңдарында бір мезгілде жалпы құрылыстар, мамандандырылған және де басқа
жұмыстар жүргізілуі мүмкін. Өндірістің технологиялық процесі бас
мердіғерлік құрылыс кәсіпорынының басшылығымен жүргізіледі.
Ол тапсырыс берушімен барлық жұмысты орындауға келісім-шартқа отырып,
құрылыс-монтаж жұмыстарын жүргізу үшін басқа мамандандырылған
кәсіпорындармен келіседі, бұл субмердігерлік деп аталады. Құрылыста
тапсырыс берушінің, бас мердігердің және субмердігердің қатысуы олардың
өзара қарым-қатынастарының күрделі жүйесінің қалыптасуына әкеледі, ол үшін
бухгалтерлік есепті жүрғізудің тиімді, әрі жүйелі түрде көрсетілуі тиіс.
Осы дипломдық жұмыстың тақырыбы "Материалдық емес активтер" болып
табылады. Материалдық емес активтер бабы бойынша шаруашылық қызметте ұзақ
уақыт бойы пайдаланылатын және кіріс келтіретін материалдық емес
объектілерге кәсіпорынның жұмсаған шығындары көрсетіледі. Материалдық емес
активтердің тозуы өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына олардың
бастапқы құны мен ұтымды пайдалану мерзіміне қарай кәсіпорыын есептеген
нормалар бойынша, бірақ кәсіпорын қызметінің мерзімінен аспайтындай болып
жатқызылады.
Осы тақырыпқа сай дипломдық жұмыста Айналымнан тыс активтер бөліміне
жататын Материалдық емес активтер және Материалдық емес активтердің
амортизациясы есебін және аудитін қарастырамыз.
Материалдық емес активтер бабы бойынша шаруашылық қызметте ұзақ уақыт
бойы пайдаланылатын және кіріс келтіретін материалдық емес объектілерге
кәсіпорынның жұмсағаи шығындары көрсетіледі. Материалдық емес активтердің
тозуы өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына олардың бастапқы құны
мен ұтымды пайдалану мерзіміне қарай кәсіпорыын есептеген нормалар бойынша,
бірақ кәсіпорын қызметінің мерзімінен аспайтындай болып жатқызылады.
Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп
- Алматы, Экономика 2007
Материалдық емес активтер белгілі бір нақтылы табиғи пішіні жоқ, ақша
немесе зат түріндегі активтер қатарына жатпайтын, бірақ қандай да бір
бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан кәсіпорынға өнім өндіруде,
тауарларды сауда, қызмет көрсетуде, негізгі құралдарды жалға беруде немесе
экімшілік қызмет барысында үнемі, яғни ұзақ уақыт бойы (бір жылдан артық
уақыт) қосымша табыс (пайда) әкеліп тұратын активтерді айтамыз. Ұтымды
пайдалану мерзімін анықтау мүмкін болмайтын материалдық емес активтер
бойынша тозу нормасы он жыл мерзімге есептеліп, бірақ кәсіпорын қызметінің
мерзімінен аспайтындай болып белгіленеді. Ұтымды пайдалану мерзімін анықтау
мүмкін болмайтын материалдық емес активтер бойынша тозу нормасы он жыл
мерзімге есептеліп, бірақ кәсіпорын қызметінің мерзімінен аспайтындай болып
белгіленеді.[6]
Бұл дипломдық жұмыстың өзектілігі Фон-Строй ЖШС материалдық емес
активтердің есебін және аудитін ұйымдастыру тәртібі, оның қаржылық-
шаруашылық қызметін талдай отырып, жеткен жетістіктерін және жіберген
қателіктерін анықтап, материалдық емес активтер есебін және аудитін
жетілдірудің тиімді жолдарын ұсыну.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді орындау шарт:
- құрылыс саласынан алған білімімді қолдану; -өндірістік тәжірибеде
жинаған тәжірибемді пайдалану; -қарастырылып отырған мәселе бойынша
статистикалық және
заңнамалық материалдарды жинақтау және өңдеу; -кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдау;
-жүргізілген талдау нэтижелері бойынша жетіспеушіліктерді анықтау және
оларды жою және жетілдіру жолдарын ұсыну.
Диплом жұмысымның объектісіне Фон-Строй ЖШС құрылыс есебі және
аудитті жүргізу ерекшеліктері жатады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - материалдық емес активтер мәніне,
жіктелінуіне, бағалануына, есебіне және аудитке түсінік беру. Сонымен бірге
материалдық емес активтерді дұрыс пайдалануға жүргізілген талдау негізінде
ұсыныстар және тұжырымдарды жасау. Халықаралық қаржылық есеп стандарттарына
(ХҚЕС) сәйкес материалдық емес активтер есебін және амортизация жүргізу
тәртібін көрсету.
Қойылған мақсаттарға қарай келесі міндеттерді атқару қажет:
- Материалдық емес активтер мәнін, құрылымын және есебін кәрсету;
- Материалдық емес активтердің амортизация есептеу әдістерін ашу;
- Материалдық емес активтерге аудиторлық операциялар жүргізу тәртібін
кәрсету
- Өз тұжырымдар мен ұсыныстарды көрсету.
Жоғарыда аталған міндеттерді орындау үшін Фон-Строй ЖШС 2008-2010 ж.ж
қаржылық есептілігінің келесі нысандарын пайдаландым: бухгалтерлік баланс №
1;
- кіріс пен шығыс туралы есеп № 2;
- ақша қаражатының қозғалысы туралы есебі № 3;
- меншікті капитал есебі № 4,
- түсініктеме жазу.
Сондай ақ дипломдық жұмысты жазу барысында:
- ҚР Бухгалтерлік және қаржылық есеп туралы заңын;
- ҚР Салық Кодексін;
- Аудиторлық қызмет туралы заң;
- Басқа да ҚР нормативті актілерін;
- ҚР бухгалтерлік есеп бойынша ұлттық комиссияның дайындаған
құжаттарын;
-. Ұйымның Есеп саясатын, құрылтай құжаттарын басшылыққа алдым.
Фон-Строй ЖШС бухгалтерлік есебін I қаңтар 2006 жылдан Халықаралық
қаржылық есеп стандарттарына (әрі қарай ХҚЕС) сәйкес жүргізіп, шаруашылық
іс әрекетті бейнелеу үшін ХҚЕС-ның жұмыс шоттар жоспарының жинақтамалы
шоттарын пайдаланады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды,
пайдаланылған әдебиет және зерттеу тақырыбы бойынша қосымшалардан түрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында материалдық емес активтердің
есебін ұйымдастыру тұжырымдамаларын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында материалдық емес активтер аудитін
жүргізу процедураларын және оны тәжірибеде қолдануын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында материалдық емес активтер есебін
және аудитін жетілдіру жөнінде тың ұсыныстар ұсыну.
Бұл аталған шараларды жүзеге асыру үшін математикалық, статистикалық,
салыстырмалы талдау әдісі және бухгалтерлік есеп әдістерінің элементтері
қолданылды.
1 Фон-Строй ЖШС материалдық емес активтердің есебі
1. Материалдық емес активтердің түсінігі және жіктелуі
Материалдық емес активтер деп - 38 Материалдық емес активтер ҚЕХС
(Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына) сәйкес белгілі бір
нақтылы табиғи пішіні жоқ, ақша немесе зат түріндегі активтер қатарына
жатпайтын, бірақ қандай да бір бағаға, қүнға бағаланатын болғандықтан
кәсіпорынға өнім өндіруде, тауарларды сауда, қызмет кәрсетуде, негізгі
құралдарды жалға беруде немесе экімшілік қызмет барысында үнемі, яғни ұзақ
уақыт бойы (бір жылдан артық уақыт) қосымша табыс (пайда) әкеліп тұратын
активтерді айтамыз.
Материалды емес активтер экімшілік мақсатта және басқа субъектілергі
жалға беруде, өндірісте және тауарларды өткізуе ұзақ уақыт бойы (бір жылдан
астам) қолдануға арналған, заттай формасы жоқ, үлестірілетін ақшалай емес
активтер, оларды:
- анықтауға болады;
- субъект бақылайды;
- қолданудан субъект болашақта пайда алуды күтеді. Материалдық емес бап
материалдық емес актив болып саналады, егер:
- материалдық актив анықтамаларына сәйкес келсе. Және мынадай жағдайда
есепке тіркеледі:
- субъектінің осы активке тікелей байланысты күтілетін экономикалық
пайда алу ықтималдығы жоғары болса;
- актив құнын күмәнсіз сеніммен анықтауға болса;
- материалдық емес активтерді тану сәтінде олардың бастапқы қүн бойынша
бағаланғанында.
Материалдық емес активтердің бастапқы құны оларды сатып алу құнына тең
болады, бұған оларды алуға кеткен және қолдануға әзірлейтін жағдайға (сатып
алу бағасы, орны толып өтелмейтін салықтар мен алымдар және т.б. шығындар)
келтіруге жұмсалған шығындар кіреді.
Ұйымның материалдық емес активтерін қабылдау - тапсыруды құжатпен
рәсімдеу үшін материалдық емес актив түрінің толық атауы, оның ұйымға
берілген ай-күні, жылы (ұйымда жасалған ай-күні, жылы), объектінің;
сипаттамасығ оның құны, амортизация нормасы және басқа қажетті мағлүматтар
көрсетілуі тиіс. (1 қосымша)
Материалдық емес актив объектілерін қабылдауды рәсімдегенде акт
материалды емес актив объектісінің әрбір объектісіне бір данадан жасалады.
Материалды емес активтердің бірнеше біртектес объектілерін қабылдауды
рәсімдейтін жалпы акт жасауға болады. Акт рәсімделгеннен кейін материалдық
емес актив объектісін немесе оны қолдануды жүйелеп баяндайтын құжаттама
немесе осы объектіге қатысты ұйымның сондай және тағы басқа мүліктік
құқықтарын растайтын құжаттар тіркеліп, ұйымның бухгалтериясына беріледі,
оған бас бухгалтер қол қояды және ұйым басшысы немесе соған уәкілетті тұлға
бекітеді. Басқа ұйымға материалдық емес активтерді бергенде (сатқанда) акт
екі дана болып жасалады, тапсыратын ұйым және материалдық емес активтер
есебі карточкасында тиісті жазба жасалады.
Ұйым пайдалануына түскен материалдық емес активтердің барлық түрлерінің
есебі үшін қолданылады. Материалдық емес актив обьектілеріне жатқызу
тәртібі мен олардың құралы заңдармен және нормативті актілермен реттеледі.
Бухгалтерияда әрбір объектіге карточка жүргізіледі. Форма кіріске
алынуға арналған құжат, материалдық емес активтерді қабылдау-тапсыру және
басқа құжаттама негізінде бір дана болып толтырылады. 8 графада бастапқы
құжат пен пайдалы қызмет ету мерзіміне негізделіп есептелген мөлшер (норма)
бойынша ай сайын есептелетін амортизация сомасы көрсетіледі. Материалдық
емес актив объектілерінің қысқаша сипаттамасы белігінде тек қана актив
объектінің көрсеткіштері жазылады,ұйымда бар осы объектіге арналган
техникалық күіжаттама мәліметтерін көшіруге болмайды.
Материалдық емес активтердің қатарына лицензиялық келісімдерді,
программалық жабдықтарды, патенттерді, ұйымдастыру шығындарын, гудвиллді,
сауда маркаларын, авторлық құқықты жатқызуға болады.[22]
Объектілерді материалдық емес активтердің қатарына кіргізу (жатқызу)
тәртібі және олардың қүрамы белгіленген зандарға сәйкес тиісті нормативтік
актілерде қарастырылған.
Өндіріспен байланысты МЕА. Бұл топқа ноу-хау, деп шаруашылық қызметі,
яғни пайдалану барысында субъектіге табыс әкелетін жаңа технологиялық
шешімдермен жаңалықтарды құпия мәліметтерді айрықша құқықтарды жеке
тұлғаның әзі тапқан ғылыми және басқадай жаңалығын айтуға болады.
Программамен жабдықтау деп субъектінің алдағы уақыттарда атқарылатын
жұмыстарына қатысты табыс әкелетін ақпараттар мен мәліметтерді айтады.
Ұйымдастыру шығындары деп- шаруашылық субъектісін жаңадан апіу, қүру
кезінде жұмсалған шығындар, яғни суб-тің тіркеуден өткізу үшін заң
орындарына теленген төлеулер, банктерден есеп айырысу немесе валюталық
басқадай шоттар ашу үшін жұмсалған шығындар, жарнама үшін төленген
төлемдер.
Өндірістік ақпаратты пайдалану құқықтарын есепке алу. Оған МЕА қатарына
белгілі уақыт кезеңі ішінде табыс әкелетін, ақыға сатып алынған әндірістік
ақпарат немесе субъектінің өнімін болашақ кезеңдегі тұтынушылары туралы:
шикізатпен, материалдармен және қызметтермен жабдықтау туралы мәліметтер
жатады.
Коммерциялық қызметпен байланысты МЕА. Тауар таңбалары мен қызмет
керсету таңбалары деп тауарларды тиесілі таңбалар бойынша айыра алатын
белгісін айтады.
Тауардың шыққан жерінің атауы- тауарды таңбалау үшін пайдалынылатын
елдің, елді мекеннің, жердің немесе басқа географиялық объектінің атын қоса
және басқа да ерекшеліктері арқылы сипатталады.
Қолдану құқықтарымен байланысты МЕА. Патенттер дегеніміз- жеке адамның
немесе топтың сондай-ақ заңды тұлғаның ашқан, ойлап тапқан жаңалығын
мемлекеттік тұрғыдан мойындап және ол жаңалықты ашқан адамға, топқа немесе
заңды тұлғаға тапқанын өз пайдасына қолдануына рұқсат беру туралы құжат
болып табылады. Сонымен қатар патент деғеніміз кәсіпкерліктің кейбір
түрлерімен айналысу үшін берілген і^қықты куәләндірәтін құжатты айтады.
Кәсіпкер патентті алар уақытында патенттік баж төлеуі керек.
Өнеркәсіптік үлгілері: модельдермен, суреттермен немесе екеуінің
қосындысымен берілуі мүмкін.
Лицензия (еркіндік, құқық деген латын сөздерінен алынған)- қандай да
бір операцияларды жүзеге асыруға қүзырлы мемлекеттік органдарының берген
рүқсаты.
МЕА- дің басқа түрлері. Гудвилл немесе фирма бағасы деп- бір шаруашылық
субъектісі екінші шаруашылық субъектісін толығымен сатып алған кезде ғана
пайда болады. Фирма бағасы болып сатып алынған шаруашылық субъектісінің
нақты нарықтық бағасымен оның барлық активтерінің баланстық құны арасындағы
айырмасы есептеледі. Еғер сатып алынған шаруашылық субъектісінің барлық
активтерінің сатып алынған құны олардың баланстық құнынан артық болса онда
құндар арасындағы айырмашылық жағымды гудвилл деп аталады. Ал кемболған
жағдайда жағымсыз гудвилл деп аталады.
Интелектуалдық меншік ұғымына: авторлық құқықтары, тауар белгілері,
патент құқықтары т.б. жатады.
Материалдық емес активтерді мынандай түрлерге боліп, жіктеуге болады:
- лицензиялық келісімдер - кәсіпорынға үкіметтік органдар немесе
муниципалитет беретін және қоғамдық меншікті монополиялық пайдалануға
(электр желілері үшін қоғамдық жерді пайдалануға және т.б.) беретін
құқытар;
- бағдарламамен қамтамасыз ету, ол әлде сатып алынады, не болмаса
субъектінің озі жасайды және сыртқы немесе ішкі мақсаттарға арналады;
- патенттер - заңды түрде танылған және тіркелген айрықша құқықтар.
Патент белгілі бір өнімді шығаруға, не болмаса арнайы ерекше процесс пен
технологияны пайдалануға эксклюзивтік құқық береді;
-ұйымдастыру шығындары (қалдырылған шығындар) - субъект шеккен
шығындар, олардан тек болашақта ғана нәтиже алынады немесе шығындар болашақ
кезеңдерге (ұйымның мекен-түрақты ауыстыруына байланысты шығындар, ұзақ
мерзімді алдын ала телеу - бірнеше жыл бүрын аванс болып тәленетін)
сақтандыру;
- гудвилл - субъектінің жағымды сипаттамасына байланысты сатып
алуышының сауда сәтінде пайда болған құндылығы. Ол сатып алушының
Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп
- Алматы, Экономика 2007 бухгалтерлік балансында сатылым (субъектінің
тұтастай алғандағы құны) мен таза активтердің жеке-жеке нарықтық құн сомасы
арасындағы айырма ретінде анықталады. Есеп мақсаттары үшін гудвилл фирманың
алған нақты бағасы мен таза активтердің сәйкес теңестірілген әділ нарықтық
бағасы арасындағы айырма ретінде қарастырылады. Таза капитал: капитал
минус міндеттемемлер болып анықталады;
- басқадай (авторлық құқықтар - шығарма, әзірлеме және т.б. авторларға
заңмен берілетін қорғау формалары, сауда маркалары немесе тауарлық белгілер
- ұйымдарға, өнімге (көрсетілген қызметке) берілген, атаулар, рәміздер
немесе сәйкестендіруді білдіретін басқалары); франшизалар - мемлекеттік
меншікті пайдалану құқығына ие болу немесе коммуналдық қызмет көрсету және
т.б. үшін үкіметтік органдар береді.
Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтердің анықтамасы негізгі
құралдардың анықтамасына сәйкес келеді, яғни жай қызметтер үрдісінде сатуға
арналмаған және ұзақ мерзімге пайдалану мақсатымен сатып алынады. Егер
оларды пайдаланудан болашақта табыс алынады деген ықтималдылық болса және
егер оларды сенімді бағалауға болатын болса ғана олар танылады.
Материалдық емес активтер ді екі үлкен топқа белуге болады:
айырбастауға жататын және жатпайтын.[23]
Айырбастауға жататын материалдық емес активтер фирманың басқа
активтерінен белек сәйкестендіріліп және белек сатылуы мүмкін.
Кейбір айырбастауға жататын және субъектінің қызметінде айтарлықтай жиі
кездесетін материалдық емес активтер теменде керсетілғен Патент - бұл занды
тіркелген және танылған ерекше құқық. Патенттік құқық -сырттан басқа
тұлғалар араласпаған кезде патент таратылатын үрдісті немесе қызметті,
бұйымдарды иесіне пайдалануға, ендіруге, сатуға және бақылауға мүмкіндік
береді.
Өндіріс дизайнын тіркеу өндірілетін бұйым түріне, үлгісіне не-месе
моделіне сәйкес келетін патентке ұқсайды. Өндіріс дизайнын тіркеу сыртқы
нысанда қорғаған кезде ғана патент қызмет керсетуді қорғайды.
Авторлық құқық - бұл әдеби, музыкалық шығармалардың өнертапқыштар және
тағы басқа авторларының заңмен қарастырылатын, қорғалатын формасы.
Тауар маркалары немесе тауар атаулары - бұл компанияларға, енімдерге
немесе қызметтерге берілген атаулар, символдар немесе басқа да анықталатын
ұқсастықтар. Олар иемденуді кебейту үшін тіркелінуі мүмкін. Франшизалар
ңақты бағытты және нақты қызметті пайдалану құқығын иелену үшін шаруашылық
субъекті-лерінің мемлекеттік меншікті пайдалану құқығын иелену немесе
коммуналдық қызмет көрсету үшін үкімет органдарымен ұсынылады.[6]
Жалға алынған меншіктің құнын жақсарту үшін мысалы, жалға алынған
меншіктің модификациясы жалға алынған мүліктің дебет шотына жатады. Жал
меншігін жақсарту материалдық емес активтер ретінде жіктелінеді. Жалға
алынған меншікті жетілдіру жалға алынған мерзімнің қалғанына
амортизациялануы немесе осы мерзімдердің кайсысы қысқарақ болуына
байланысты жақсаруы керек.
Сәйкестенбейтін активтер бөлек сатылуы мүмкін емес. Төменде
сәйкестенбейтін активтердің кейбір мысалдары келтірілген. Материалдық емес
активтердің кейбіреулерінің екі арнайы сипаттамасы бар: олар ұзақ мерзімді
аванстық төлемдер болып табылады және басқа сатылатындай иеленушіге
ешқандай құқық бермейді. Бұл материалдық емес активтер жеке
идентификациялануы мүмкін, бірақ айырбастауға жатпайды.
Мерзімі ұзартылған шығындар, яғни оларды бухгалтерлік ссепте болашақта
табыс әкелуі мүмкін қызметтерғе кеткен шығындир деп атайды. Олар баланста
алдын ала тәленген ұзақ мерзімді шығындар ретінде көрсетіледі. Мерзімі
ұзартылған шығындар физикалық формасы жоқ ұзақ мерзімді активтер ретінде
жіктеледі.
Ұйымдық шығындар - бұл қызметті ұйымдастыру кезінде пайда болатын
шығындар.
Материалдық емес активтерді бағалау кезінде бастапқы күн принципі
қолданылады. Яғни материалдық емес активтер, актив терді сатып алумен
байланысты барлық шығындарды қосатын сатып алу құны бойынша бағаланады.
[15]
Сатып алу құны - бұл барлық төлемдер немесе алыпған активтердің
ағымдағы нарықтың құны. Материалдық емес активтерді есепке алу кезінде өте
маңызды сүраққа материалдық емес активтерді пайдалану мерзімін анықтау
жатады. Қызмет ету мерзімін анықтағанда келесі факторлар ескерілу қажет:
- қызмет ету мерзімін ең жоғары шектейтін заңды, реттеуші және
келісілғен ереже;
- болжалды қызмет мерзімін өзгертуі мүмкін жаңарту немесе ұзарту үшін
шарттар;
- қызмет ету мерзімін азайтатын тозу, сұраныс және басқа да;
экономикалық факторлар;
- жұмыстардың орындалуының күтілген мерзімге сәйкес келетін қызмет
мерзімі;
- материалдық емес активтің бар бәсеке қабілеттілігін шектейтін
бәсекелестердің және басқа да субъектілердің күтілген әрекеті;
- материалдық емес активтердің жиынтығына кіретін басқа активтердің
қызмет ету мерзімі.
Материалдық емес активтердің құны активтердің қызмет ету мерзімінде
жүйелі түрде жазылу керек. Материалдық емес активтердің амортизациясы оның
пайдалы қызмет ету мерзімі жүйелік негізде жүзеге асырылады. Амортизацияны
пайдалану әдісі активтердің экономикалық тиімділігін банктерде пайдалану
моделін сипаттау керек.
Егер мұндай үлгі нақты анықталған болмаса, амортизацияшя теңбе тең
аудару әдісін пайдалану керек. Материалдық емес активтердің тиімді қызмет
ету мерзімін қарастыру керек.
Халықаралық стандартқа сәйкес материалдық емес активті пайдалануда оның
ағымдық, баланстық құны кәсіпорын үшін экономикалық тиімділігін жоғарылатуы
мүмкін.
Бұндай жағдайда амортизациялық емес құнды жазу керек және активтің
бағамын азайтуды көрсететін шығынды мойындау керек. Сату кезінде
айырбастауда немесе материалдық емес активтердің қандаң да басқа жолымен
келуі, түсімнен пайданы сипаттай 'отырып материалдық емес активтің шотымен
оның амортизациялык емес құны жазылу керек.
Сонымен: Бухғалтерлік есепте материалдық емес активтердің анықтамасы
негізгі құралдардың анықтамасына сәйкес келеді, яғни жай қызметтер
үрдісінде сатуға арналмаған және ұзақ мерзімғе пайдалану мақсатымен сатып
алынады.
2. Материалдық емес активтердің бағалануы
Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтердің анықтамасы негізгі
құралдардың анықтамасына сәйкес келеді, яғни жай қызметтер үрдісінде сатуға
арналмаған және ұзақ мерзімге пайдалану мақсатымен сатып алынады. Егер
оларды пайдаланудан болашақта табыс алынады деғен ықтималдылық, болса және
егер оларды сенімді бағалауға болатын болса ғана олар танылады.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандартына сәйкес (№38 ҚЕХС)
материалдық емес активтер басқа тараптарга жалга өткізу немесе экімшілік
мақсаттар үшін өндірісте немесе тауарлар мен қызмет көрсетуде физикалық
мәні жоқ сәйкестендірілетін ақшалай емес активтер болып табьіладьі] Және
іскерлік пікірден айқын ажыратылады. Сонымен қатар материалдық емес
активтер ретінде ішкі пікірді қалыптастыруға, жарияланатын атауларды,
клиенттердің тізімі және сәйкес сипаттың ұқсас баптарын қабылдаудың қажеті
ашу.
Патенттер, авторлық құқықтар, франшизалар, тауар таңбалары, ұйымдық
және жедел шығындар айтарлықтай кең тараған материалдық емес активтер болып
табылады.
Материалдық емес активтерді екі үлкен топқа бөлуге болады: айырбастауға
жататын және жатпайтын.
Айырбастауға жататын материалдық емес активтер фирманың басқа
активтерінен бөлек сәйкестендіріліп және белек сатылуы мүмкіндігі.
Патенттік құқық - сырттан басқа тұлғалар араласпаған кезде патент
таратылатын үрдісті немесе қызметті, бұйымдарды иесіне пайдалануға,
өндіруге, сатуға және бақылауға мүмкіндік береді.
Өндіріс дизайнын тіркеу ендірілетін бұйым түріне, үлгісіне немесе
моделіне сәйкес келетін патентке үқсайды. Өндіріс дизайнын тіркеу сыртқы
нысанда қорғаған кезде ғана патент қызмет көрсетуді қорғайды.
Авторлық құқық - бұл әдеби, музыкалық шығармалардың өнертапқыштар және
тағы басқа авторларының заңмен қарасты-рылатын, қорғалатын формасы.
Тауар маркалары немесе тауар атаулары - бұл компанияларға, өнімдерге
немесе қызметтерге берілген атаулар, символдар немесе басқа да анықталатын
ұқсастықтар. Олар иемденуді көбейту үшін тіркелінуі мүмкін. Франшизалар
нақты бағытты және нақты қызметті пайдалану құқығын иелену үшін шаруашылық
субъектілерінің мемлекеттік меншікті пайдалану құқығын иелену немесе
коммуналдық қызмет көрсету үшін үкімет органдарымен ұсынылады.
Жалға алынған меншіктің құнын жақсарту үшін мысалы, жалға алынған
меншіктің модификациясы жалға алынған мүліктің дебет шотына жатады. Жал
меншігін жақсарту материалдық емес активтер ретінде жіктелінеді. Жалға
алынған меншікті жетілдіру жалға алынған мерзімнің қалғанына
амортизациялануы немесе осы мерзімдердің кайсысы қысқарақ болуына
байланысты жақсаруы керек. Сәйкестенбейтін активтер бблек сатылуы мүмкін
емес. Теменде сәйкестенбейтін активтердің кейбір мысалдары келтірілғен.
Материалдық емес активтердің кейбіреулерінің екі арнайы сипаттамасы бар:
олар ұзақ мерзімді аванстық төлемдер болып табылады және басқа сатылатындай
иеленушіге ешқандай құқық бермейді. Бұл материалдық емес активтер жеке
идентификациялануы мүмкін, бірақ айырбастауға жатпайды.
Мерзімі ұзартылған шығындар, яғни оларды бухгалтерлік ссепте болашақта
табыс әкелуі мүмкін қызметтерге кеткен шығындар деп атайды. Олар баланста
алдын ала төленген ұзақ мерзімді шығындар ретінде көрсетіледі. Мерзімі
ұзартылған шығындар фи-зикалық формасы жоқ ұзақ мерзімді активтер ретінде
жіктеледі.
Ұйымдык; шығындар - бұл қызметті ұйымдастыру кезінде пайда болатын
шығындар.
Материалдық емес активтерді бағалау кезінде бастапқы қүн принципі
қолданылады. Яғни материалдық емес активтер, актив терді сатып алумен
байланысты барлық шығындарды қосатын сатып алу құны бойынша бағаланады.
Сатып алу құны - бұл барлық төлемдер немесе алынған активтердің ағымдағы
нарықтың құны. Материалдық емес активтерді есепке алу кезінде өте маңызды
сүраққа материалдық емес активтерді пайдалану мерзімін анықтау жатады.
Қызмет ету мерзімін анықтағанда келесі факторлар ескерілу қажет:
- қызмет ету мерзімін ең жоғары шектейтін заңды, реттеуші және
келісілғен ереже;
- болжалды қызмет мерзімін өзгертуі мүмкін жаңарту немесе ұзарту үшін
шарттар;
- қызмет ету мерзімін азайтатын тозу, сүраныс және басқа да
экономикалық факторлар;
- жұмыстардың орындалуының күтілғен мерзімге сәйкес келетін қызмет
мерзімі;
-материалдық емес активтің бар бәсеке қабілеттілігін шектейтін
бәсекелестердің және басқа да субъектілердің күтілген әрекеті;
- материалдық емес активтердің жиынтығына кіретін басқа активтердің
қызмет ету мерзімі.
Материалдық емес активтердің құны активтердің қызмет ету мерзімінде
жүйелі түрде жазылу керек.
Материалдық емес активтер кәсіпорынның балансында бастапқы құны бойынша
кіріске алынады. Бұл материалдық емес активтердің бастапқы құны былайша
анықталады:
Құрылтайшылар мен үлес қосушылардың кәсіпорынға жарғылық қорына қосқан
үлесі есебінен келіп кіріске алынған материалдық емес активтердің бағасы
екі жақты нақты келісім бойынша бағаланады.
Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан теғін (қайтарымсыз), сый ретінде
алынған материалдық емес активтер сол уақыттағы нарықтық баға бойынша
бағаланады.
Басқа заңды тұлғалардан, сондай-ақ жеке адамдардан сатылып алынған
материалдық емес активтер, ол обьектілерді сатып алуға және оларды
пайдалану үшін жұмсалған шығындар сомаларының қосындысы бойынша бағаланады.
Материалдық емес активтердің бастапқы құны оларды сатып алу құнына тең
болады, бұған оларды алуға кеткен және қолдануға әзірлейтін жағдайға (сатып
алу бағасы, орны толып өтелмейтін салықтар мен алымдар және т.б. шығындар)
келтіруге жұмсалған шығындар кіреді.
Материалдық емес активтер кәсіпорынның балансында бастапқы құны бойынша
кіріске алынады. Бұл материалдық емес активтердің бастапқы құны былайша
анықталады:
Құрылтайшылар мен үлес қосушылардың кәсіпорынға жарғылық қорына қосқан
үлесі есебінен келіп кіріске алынған материалдық емес активтердің бағасы
екі жақты нақты келісім бойынша бағаланады.
Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан тегін (қайтарымсыз), сый ретінде
алынған материалдық емес активтер сол уақыттағы нарықтық баға бойынша
бағаланады.
Басқа заңды тұлғалардан, сондай-ақ жеке адамдардан сатылып алынған
материалдық емес активтер, ол обьектілерді сатып алуға және оларды
пайдалану үшін жұмсалған шығындар сомаларының қосындысы бойынша бағаланады.
Бұл материалдық емес активтердің баланстық бағасын анықтаудың жалпы
әдіс болып табылады. Бірақ кейбір материалдық емес активтердің бастапқы
құнын анықтаудың ерекшеліктері бар. Бұған мысал ретінде Ноу-Хау деген
ұғымды келтіруге болады.
Материалдық емес активтерді мынандай түрлерге беліп, жіктеуге болады:
-лицензиялық келісімдер - кәсіпорынға үкіметтік органдар немесе
муниципалитет беретін және қоғамдық меншікті монополиялық пайдалануға
(электр желілері үшін қоғамдық жерді пайдалануға және т.б.) беретін
құқытар;
- бағдарламамен қамтамасыз ету, ол әлде сатып алынады, не болмаса
субъектінің өзі жасайды және сыртқы немесе ішкі мақсаттарға арналады;
- патенттер - заңды түрде танылған және тіркелген айрықша құқықтар.
Патент белгілі бір өнімді шығаруға, не болмаса арнайы ерекше процесс пен
технологияны пайдалану га эксклюзивтік құқық береді;
- ұйымдастыру шығындары (қалдырылған шығындар) - субъект шеккен
шығындар, олардан тек болашақта гана нэтиже алынады немесе шығындар болашақ
кезеңдерге (ұйымның мекен-тұрақты ауыстыруына байланысты шығындар, ұзақ
мерзімді алдын ала төлеу - бірнеше жыл бұрын аванс болып төленетін)
сақтандыру;
- гудвилл - субъектінің жағымды сипаттамасына байланысты сатып
алуышыныц сауда сәтінде пайда болган құндылыгы. Ол сатып алушының
бухгалтерлік балансында сатылым (субъектінің түтастай алгандағы құны) мен
таза активтердің жеке-жеке нарықтық құн сомасы арасыпдагы айырма ретінде
анықталады. Есеп мақсаттары үшін гудвилл фирманың алган нақты багасы мен
таза активтердің сәйкес теңестірілген әділ нарықтық багасы арасындагы
айырма ретінде қарастырылады. Таза капитал: капитал минус міндеттемемлер
болып анықталады;
- басқадай (авторлық құқықтар - шыгарма, әзірлеме және т.б. авторларга
заңмен берілетін қоргау формалары, сауда маркалары немесе тауарлық белгілер
- ұйымдарға, енімге (көрсетілген қызметке) берілген, атаулар, рздер немесе
сәйкестендіруді білдіретін басқалары); франшизалар - мемлекеттік меншікті
пайдалану құқыгына ие болу немесе коммуналдық қызмет корсету және т.б. үшін
үкіметтік органдар береді Ноу-Хау жалпы патент сияқты болып керінгенмен
одан өзгеше болып келеді. Кәсіпорындар патентті сатып алады, сондықтан да
ол үшін сатып алуга қаржы жұмсалынғандықтан оның бастапқы құны болады.
Кәсіпкер патентті алар уақытында патенттік баж төлеуі керек.
Көп уақыттарда Ноу-Хау-ды кәсіпорынның үлес қосушылары мен
іұрылтайшылары өздерінің ұйымдагы жаргылық қорға қосқан үлесі есебінде
береді. Ноу-Хау -дың бағасы, яғни бастапқы құны оны кәсіпорынга кіріске
алатып, ягни балансқа алатын уақыттағы екі жақты нақты келісім бойынша
белгіленеді.
Ұйымдастыру шығындарына — кәсіпорынды жаңадан ашу, құру -кезінде
жұмсалган шығындар, ягни ұйымды тіркеуден өткізуге және оны тіркеуден
өткізу үшін заң орындарына төленген төлемдер, банктерден есеп айырысу
немесе валюталық, басқадай шоттар ашу үшін жұмсалган шығындар, жарнамалар
үшін төленген толемдер және басқа да жұмсалган шығындар жатқызылады.
Материалдық емес активтердің Гудвилл деп аталатын түрін кейде Фирма
багасы -деп те атайды. Гудвилл немесе Фирма багасы материалдық емес
активтер шотында есептелініп және сонымен қатар ол бір кәсіпорын екінші бір
кәсіпорыпды толығымен, яғни түгелдей сатып алган кезде немесе екі кәсіпорын
қосылган уақытта гана пайда болады. Фирма багасы болып сатылып алынган
кәсіпорынның нақты нарықтық (сатып алынған) бағасымен оның барлық
активтерінің баланстық құны арасындағы айырмасы есептелінеді. Егерде
сатылып алынған ұйымның барлық активтерінің сатылып алынған құны олардың
баланстық құұнынан артық болса, онда құндар арасындағы айырмашылық Жағымды
ғудвилл, ал кем болған жағдайда Жағымсыз ғудвилл деп аталады.[7] Мысалы:
Барлық активтерінің баланстық құны 80 (сексен) миллион теңге тұратын
кәсіпорын барлық активтерімен түгелдей 100 (жүз) миллион теңгеге сатылып
алынды делік. Бұл жағдайда 20 (жиырма) миллион теңғе (100-80=20) жағымды
гудвилл болып баланстың активінде есептелінеді.
Егер көрсінше болған жағдайда яғни барлық активтерінің баланстық құны
100 (жүз) миллион теңге түратын кәсіпорын 80 (сексен) миллион теңгеге
сатылып алынса, онда 20 (жиырма) миллион теңге (100-80=20) жағымсыз гудвилл
болып саналып есепте л інеді.
Материалдық емес активтердің талдамалық есебі олардың әрқайсысына жеке
ашылған инвентарлық карточкаларда жүргізіледі.
Шаруашылық субъектілерінде Материал емес активтер есебі ҚЕХС 38 сәйкес
оның жұмыс шоттар жоспарының 2710, 2730 бөлімше шоттарының мына шотарында
жүргізіледі:
- 2731-Лицензиялық келісімдер;
- 2732- Программамен жабдықтау;
- 2733- Паттентер;
- 2734 - Басқа да МЕА;
- 2710-Гудвилл.
Материалдық емес активтер мыналардың нәтижесінде алынады:
1. сатып алулар:
Мысалы: Бағдарламалық қамтамасыз ету алынды:
- нақты өзіндік құны:
2730 Бағдарламамен қамтамасыз ету шот дебеті
3310 Теленетін шоттар шот кредиті 60 000;
- ҚҚС сомасына:
1420 Өтелетін ҚҚС шот дебеті;
3310 Төленетін шоттар шот кредиті (12%) 9 000;
- объектіні дайын жағдайға дей!н жеткізу бойынша шыққан шығындар
сомасына:
2730 Бағдарламамен қамтамасыз ету шот дебеті;
3350 Қызметкерлердің қызметін өтеу бойынша есеп айырысулар, 3150
Әлеуметтік салық, 3390 Басқадай кредиторлық берешек 8 000;
2. жарғы капиталына салымдар - материалдық емес активтер тараптардың
шартпен белгіленген бағасы бойынша есепте көрсетіледі:
- Жарияланған капитал сомасына: 5020 Төленбеген капитал шот дебеті
5010 Жарияланған капитал шот кредиті 1 000 000.
-Жарғыда көрсетілген, салынған материалдық емес активтердің
келісімшарттық құны:
2730 Материалдық емес активтер шот дебеті
5020 Төленбеген капитал шот кредиті 400 000;
3. кәсіпорындардың бірігуі нэтижесінде ие болу - материалдық емес
акивтердің бастапқы өткізу құны бойынша мойындалады, егер оны күмәнсіз
сенімділікпен бағалау мүмкін болмаса, онда актив жеке материалдық емес
актив болып танылмайды, алайда гудвиллге (фирманың іскерлік беделінің
бағасы) енеді; өйткені жақсы іскерлік бедел, қолайлы мекен-тұрақ бар, тауар
нарықта жақсы белгіленген бағасы бар және т.б.
Мысалы: 8 000 000 теңгеғе ұйым сатып алынды, активтің өзіндік құны 6
000 000 теңге.
- Активтің нақты құны сомасы:
3390 Басқадай кредиторлық берешек шот дебеті
1040 Ағымдық шоттағы ақша шот кредиті 6 000 000.
- Гудвилл сомасына:
2730 Гудвилл шот дебеті;
1040 Ағымдық шоттағы ақша шот кредиті 2 000 000.
- Қосылған кезде: Барлық активтердің дебеті;
3390 Басқадай кредиторлық берешек шот кредиті 6 000 000.
4. Сатып алынған таза активтердің әділ құны фирманың сатылым бағасы мен
алынған активтердің әділетті қүн арасындағы есептелетін теріс айырма болып
табылады және теріс гудвилл (бэдвил) деп аталады. Кез келген теріс гудвилл
фирма алган активтердің құндылықтарын азайту үшін пропоционалды бөлінуге
тиіс. Мұндай жағдайда теріс гудвиллді болдырмау үшін материалдық
активтердің құныдылығын азайту қажет:
- мемлекеттік жәрдем ақша (субсидиялар) есебінен шығындардың нақты
сомасына (бағдарламамен қамтамасыз ету):
2730 Багдарламаны қамтамасыз ету шот дебеті
6230 Билікті атқарушы органдардың жәрдем ақшалары (субсидиялары) шот
кредиті.
5. Есепті жыл соңында кірістер жиынтық табысты арттыру үшін есептен
шыгарылады:
6230 Билікті атқарушы органдарының жәрдем ақшалары (субсидиялар) шот
дебеті
5410 Жиынтық табыс шот кредиті;
6. айырбас - ұқсас емес активке айырбастау нэтижесінде алынган
материалдық емес активтердің бастапқы құны алынган немесе төленген ақшалай
қаражат сомасына түзетілген, айырбасқа алынган активтің өткізу құны бойынша
мойындалып, танылады.
Тауарлық белгі алынды:
- келісімшарттық құнға:
2730 Басқадай материалдық емес активтер шот дебеті
3310 Төленуге тиіс шоттар шот кредиті 100 000;
- ҚҚС сомасына:
1420 Өтелетін ҚҚС шот дебеті
3310 Толенуге тиіс шоттар шот кредиті 16 000.
7. Айырбасқа берілген бағдарламамен қамтамасыз етудің нақты өзіндік
құны есептен шығарылды:
7410 Материалдық емес активтердің істен шығуы бойынша шығындар шот
дебеті
2730 Бағдарламамен қамтамасыз ету шот кредиті 60 000.
8. Сатып алушыға шот ұсынылады:
- берілғен бағдарламамен қамтамасыз етудің келісімшарттық құнына: 1210
Алуға арналған шоттар шот дебеті
6210 Материалдық емес активтердің істен шығуынан түскен кіріс шот
кредиті 80 000;
- Келісімшарттық құнының 12% ҚҚС сомасына: 1210 Алуға арналған шоттар
шот дебеті
3130 ҚҚС шот кредиті 12 000.
- Айырма сомасы аударылды:
3310 Толенуге тиіс шоттар шот дебеті
1040 Ағымдағы шоттагы ақша шот кредиті 24 000.
- Өзара талаптарды қоса есептеу жургізілді: 3310 Теленуге тиіс шоттар
шот дебеті
1210 Алуға арналган шоттар шот кредиті 92 000.
9. Ұқсас материалдық емес активке айырбастау нәтижесінде алынған
материалдық емес активтің бастапқы құны айырбас активінің баланстық құны
бойынша танылады және табыс әкелмейтін мәміле болып саналады:
2730 Бағдарламамен қамтамасыз ету шот кредиті;
2730 Бағдарламамен қамтамасыз ету шот кредиті;
МЕА қүру - субъектінің өзі жасаған материалдық емес активтердің
бастапқы құны іс жүзіндегі нақты тікелей және қосымша шығындар сомасы
бойынша танылады, олар материалдық емес баптардың сәйкес келген сәтінен
бастап шеккендерін белгілеу бойынша қолдануға арналган активті жасау мен
әзірлеу үшін байыпты, ақылга қонарлық негізде таратылуы мүмкін.
Материалдық емес активтерді құрған кезде барлық жұмыстар зерттеулер мен
әзірлемелер сатыларынан құралады. (1 қосымша)
Зерттеулер сатысы - жаңа ғылыми немесе техникалық білім үшін
әректтенген, талап қуып, алдын-ала қам жасаған, жоспарланған !зденістер.
Бұл сатыға мыналар жатады: жаңа білім алуға бағытталған зертханалық
зерттеулер жаңа зерттеу олжасын немесе басқа білімді !здеу; болашақ өнім
немесе әндірістік нүсқаларды жасау мен үғымын тұжырымдау. Зерттеу сатысында
субъект болашақта экономикалық пайда әкелетеін материалдық емес активтер
Кеулімжаев Қ.К., Әжімбаева Н.Э., Қр;айбергенов Н.А., Жантаева А.Ә.
Қаржылық есеп - Алматы, Экономика, 2008.
бар екендігін айқара ашық көрсете алмайды, сондықтан мұндай шығындар
кезеңнің шығындары болып танылады.[25]
Зерттеу сатысындағы шығындар қалай көрсетілгенін қарастырайық: зерттеу
жұмыстарына шығындар шықты (қызметкерлерге еңбекақы есептелді еңбекті өтеу
қорынан элеуметтік салық аударымы және басқа шығындар жасалды):
7210 Әкімшілік шығындар шот дебеті, 7110 Өнімді (жұмысты,
көрсетілген қызметті) өткізу бойынша шығындар шоттарының дебеті
3350 Қызметкерлермен еңбекті өтеу бойынша есеп айырысулар, 3150
Әлеуметтік салық, 3390 Басқадай кредиторлық берешек әртүрлі шоттардың
кредиті 7000,0.
Әзірлеме сатысы - ғылыми-зерттеу ізденістерінің немесе басқа
ілімдерінің нәтижелерін жаңа немесе түпкілікті жетілдірілген процесстерді,
материалдарды, өнімдерді, жүйелерді және көрсетілген қызметтерді
жоспарлауға немесе әзірлеуге ауыстырып, көшіру. Бұл сатыға мыналар жатады:
тәжірибелік үлгілер мен модельдерді жобалау, құрастыру (конструкциялау)
және тестілеу, жаңа технологиямен құрал-аспаптарды, қалыптарды
(шаблондарды), пішіндер (формалар) мен штамптарды жобалау; коммерциялық
өндіріс үшін экономикалық қондырғыларды жоболау мен пайдалану; таңдалған
баламалы материалдарды, құрылғыларды, өнімдерді, процесстерді, жүйелерді
немесе көрсетілген қызметтерді жобалау, құрастыру (конструкциялау) және
тестілеу.
Субъект кейбір жағдайларда әзірлеме сатысында материалдық емес
активтерді үйлестіріп, бұл активтің болашақта экономикалық пайда әкелуі
ықтимал екендігін жариялап көрсете алады. Мысалы, фирманың экономикалық
пайда алуы мақсатымен қайта жарақтауын көздейтін бизнес-жоспар жасалады.
Әзірлеме сатысындағы материалдық емес бапты қүрған кезде шығындар
былайша көрсетіледі:
- материалдық емес активті жасауға шығындар болды:
1. өндіріске материалдар босатылады:
8011, 8031 Материалдар дебеті
1310 Шикізат және материалдар кредиті
2. Қызметкерлерге еңбекақы есептелді:
8012, 9012 Өндірістік жұмысшыларға еңбекақысы дебеті 3350
Қызметкерлерге еңбекақы есептеу кредиті
3. еңбекті етеу жөніндегі аударымдар сомасына
8013, 8033 Еңбекті өтеу төлемімен ақша аударулар дебеті 3150
Әлеуметтік салық кредиті
4. Орындалған жұмысты өзіндік құны есептеліп шығарылады: 8010 Негізгі
өндіріс, 8030 Қосалқы өндіріс шоттарының дебеті 8010 (8030) 8012 (8032)
8013 (8033) кредиті 6000,0;
- материалдық емес бапты мойындап, тану сәтіне дей!н жасалған шығындар
бітпеген к;ұрылыс ретінде көрсетіледі:
2930 Аяқталмаған құрылыс шот дебеті
8010 Негізгі өндіріс, 8030 Қосалқы өндіріс шоттарының кредиті
6000,0;
- материалдық емес актвитер мойындатылып белгі өлшемдер мен
анықтамалрға сай деп тану сәтіне дейін:
2730 Басқадай материалдық емес актитер шот дебеті
2930 Аяқталмаған құрылыс шот кредиті 6000,0.
МЕА кіріске алу және есептен шығару. Материалдық емес активтер есебі
келесілерді қарастырады:
Ұйымның материалдық емес активтерін қабылдау - тапсыруды құжатпен
рәсімдеу үшін материалдық емес актив түрінің толық атауы, оның ұйымға
берілген ай-күні, жылы (ұйымда жасалған ай-күні, жылы), объектінің
сипаттамасы оның құны, амортизация нормасы және басқа қажетті мағлүматтар
керсетілуі тиіс.
Материалдық емес актив объектілерін қабылдауды рәсімдеғенде акт
материалды емес актив объектісінің әрбір объектісіне бір данадан жасалады.
Материалды емес активтердің бірнеше біртектес объектілерін қабылдауды
рәсімдейтін жалпы акт жасауға болады.
Акт рәсімделгеннен кей!н материалдық емес актив объектісін немесе оны
қолдануды жүйелеп баяндайтын құжаттама немесе осы объектіғе қатысты ұйымның
сондай және тағы басқа мүліктік құқықтарын растайтын құжаттар тіркеліп,
ұйымның бухгалтериясына беріледі, оған бас бухгалтер қол қояды және ұйым
басшысы немесе соған уэкілетті тұлға бекітеді. Басқа ұйымға материалдық
емес активтерді бергенде (сатқанда) акт екі дана болып жасалады, тапсыратын
ұйым және материалдық емес активтер есебі карточкасында тиісті жазба
жасалады.
Ұйым пайдалануына түскен материалдық емес активтердің барлық түрлерінің
есебі үшін қолданылады. Материалдық емес актив обьектілеріне жатқызу
тәртібі мен олардың құралы заңдармен және нормативті актілермен реттеледі.
Бухгалтерияда әрбір объектіге карточка жүргізіледі. Форма кіріске
алынуға арналған құжат, материалдық емес активтерді қабылдау-тапсыру және
басқа құжаттама негізінде бір дана болып толтырылады. 8 графада бастапқы
құжат пен пайдалы қызмет ету мерзіміне негізделіп есептелген молшер (норма)
бойынша ай сайын есептелетін амортизация сомасы көрсетіледі. Материалдық
емес актив объектілерінің қысқаша сипаттамасы бөлігінде тек қана актив
объектінің көрсеткіштері жазылады,ұйымда бар осы объектіге арналган
техникалық құжаттама мәліметтерін көшіруге болмайды.
(А қосымша)
МЕА - дің талдау есебі олардың жеке ашылған инвентарлық карточкаларда
жүргізіледі.
Шаруашылық субъектісінің МЕА-ді кіріске алғанда 2710,2730-шы
бөлімшесіндегі МЕА шоттары дебеттеліп, төмендегі шоттар кредиттеледі.
1 .Құрылтайшылырмен үлес қосушылардың жарғылық қорына қосқан үлес
есебінен кіріске алынған МЕА-тер кірістеледі:
Дт 2710,2730; Кт 5020.
2.Тегін алынган МЕА - тер кірістелді: Дт 2710,2730 Кт 6230, 6280
3.МЕА-тер сатып алынса: Дт 2710,2730 Кт 1010, 1030
МЕА есептен шыгару. МЕА есептен шыгарылганда 2710,2730 шоттар
кредиттеліп, төмендегі шоттар дебеттеледі:
l.MEA сату. Баланс құнына Дт 7410 Кт 2710,2730 Тозу құнына Дт 2720,2740
Кт 2710,2730
2.Басқа заңды тұлғаларга тегін берілген МЕА- тер, баланстық құны
бойынша Дт 7410 Кт 2710,2730 тозу құнына Дт 2720,2740 Кт 2710,2730
3.Басқа шаруашылық субъектісінің жаргылық қорына қосқан үлесі ретінде
қосқан МЕА:
- баланстық құнына Дт 7410 Кт 2710,2730;
- тозу ісұнына Дт 2720,2740 Кт 2710,2730; -келісілгені Дт 2040,2310 Кт
6210.
Сонымен, материалдық емес активтердің бастапқы құны оларды сатып алу
құнына тең болады, бұған оларды алуга кеткен және қолдануга әзірлейтін
жагдайга (сатып алу багасы, орны толып өтелмейтін салықтар мен алымдар және
т.б. шығындар) келтіруге жұмсалған шығындар кіреді.
3. Материал емес активтердің амортизация есебі
Материалдық емес активтердің амортизациясы (мүліктің ұсталу, тозу
дәрежесніе қарай құнын бірте-бірте төмендету) субъектінің қызмет ету
мерзімінен артпайды. Материалдық емес активтердің амортизацияланатын сомасы
оның пайдалы қызмет ету мерзімінің багасына негүрлым жуық негізді түрде
бөлінеді.
Материалдық емес активтердің амортизациясы оның пайдалы қызмет ету
мерзімі жүйелік негізде жүзеге асырылады. Амортизацияны пайдалану әдісі
активтердің экономикалық тиімділігін банктерде пайдалану моделің сипаттау
керек. Егер мұндай үлгі нақты анықталган болмаса, амортизацияны теңбе тең
аудару әдісін пайдалану керек.
Материалдық емес активтердің тиімді қызмет ету мерзімін қарастыру
керек. Халыкаралық стандартқа сәйкес материалдық емес активті пайдалануда
оның ағымдық, баланс кәсіпорын үшін экономикалық тиімділігін жоғарылатуы
мүмкін.
Бұндай жагдайда амортизациялық емес күнды жазу керек және активтің
бағамын азайтуды көрсететін шығынды мойындау керек. Сату кезінде
айырбастауда немесе материалдық емес активтердің қандаң да басқа жолымен
келуі, түсімнен пайданы сипаттай отырып материалдық емес активтің шотымен
оның амортизациялык емес құны жазылу керек.
Амортизацияланатын құн - бастапқы қүн минус жойылу құны болып
айқынадалады.
Жойылу құны нөлге тең есептеледі, егер:
1.Пайдалы қызмет ету мерзімі соңында оны сатып алу туралы үшінші жақтың
келісімі болмаса.
2. Мыналарға байланысты материалдық емес активтердің бұл түрі үшін
белсенді нарық болмаса:
- активтердің пайдалы қызмет ету мерзімі соңында мұндай нарықтың
болуына;
- мүмкіндік, ықтималдық жоқ болса. Нарық белсенді деп саналады, егер:
- нарықтағы тауарлар біртекті болса (компьютерлік бағдарламалар
нарығы);
- мәмілеге келуге ниетті - сатушылар мен сатып алушыларды қай уақытта
да табуға болатын болса;
- сатып алынатын және сатылатын тауарлар халыққа қолайлы, арзан
бағаларда болса.
Кәсіпорындардағы материалдық емес активтер өздерінің пайдаланылуы
барысында біртіндеп сапалық жағынан тоза бастайды. Осы активтер тозғанга
дейін, ягни кәсіпорында пайдаланылған уақыт аралыгында пайда әкелуі қажет.
Егер бұл материалдық емес активтерді пайдалануда кәсіпорын табыс таппайтын
болса, оларды актив қатарында есептеудің қажеті де болмайды және бұндай
жағдайда оларды сатып алуға кеткен немесе басқадай шығындар жиынтығы
.ұйымның зияны болып табылады.
Шаруашылық субъектілерінде Материал емес активтердің тозуы ХҚЕС 38
сәйкес жұмыс шоттар жоспарының 2720, 2740 бөлімше шоттарының мына шотарында
жүргізіледі:
2741 - Лицензиялық келісімдердің амортизациясы
2742- Программамен жабдықтаудың амортизациясы
2743- Паттентердің амортизациясы, 2744 - Басқа да МЕА амортизациясы
2710-Гудвиллдің қүнсыздануы
Кәсіпорындарда материалдық емес активтерді пайдалану барысында олардың
құнының бір бөлігі ай сайын, яғни оның пайдалану мерзімінде өндіріс
шығындарына қосылып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Құрылыстағы тауарлық қатынастың өндірістен айырмашылығы, ол өндіріс
процесінің басталуына дейін пайда болады. Бұл өзіне тән ерекшелік бағаны
құрғанда, құрылыс кәсіпорындарының өндіріс шығындарын көрсеткенде және де
инфляция мен өндіріс құралдарына бағаның өсу жағдайында бас мердігерлер
үшін үлкен тәуекелмен байланысты.
Құрылыс өндірісінде өнімді өндіру үшін ұзақ мерзім талап етіледі,
сондықтан ол бірнеше жылға созылуы мүмкін және бірнеше есептік мерзімді
қамтиды.
Аталмыш тақырыптың өзектіліғі құрылыс өндірісі басқа да өндіріс
түрлерімен байланыстарының күрделілігімен де ерекшеленеді. Құрылыс
алаңдарында бір мезгілде жалпы құрылыстар, мамандандырылған және де басқа
жұмыстар жүргізілуі мүмкін. Өндірістің технологиялық процесі бас
мердіғерлік құрылыс кәсіпорынының басшылығымен жүргізіледі.
Ол тапсырыс берушімен барлық жұмысты орындауға келісім-шартқа отырып,
құрылыс-монтаж жұмыстарын жүргізу үшін басқа мамандандырылған
кәсіпорындармен келіседі, бұл субмердігерлік деп аталады. Құрылыста
тапсырыс берушінің, бас мердігердің және субмердігердің қатысуы олардың
өзара қарым-қатынастарының күрделі жүйесінің қалыптасуына әкеледі, ол үшін
бухгалтерлік есепті жүрғізудің тиімді, әрі жүйелі түрде көрсетілуі тиіс.
Осы дипломдық жұмыстың тақырыбы "Материалдық емес активтер" болып
табылады. Материалдық емес активтер бабы бойынша шаруашылық қызметте ұзақ
уақыт бойы пайдаланылатын және кіріс келтіретін материалдық емес
объектілерге кәсіпорынның жұмсаған шығындары көрсетіледі. Материалдық емес
активтердің тозуы өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына олардың
бастапқы құны мен ұтымды пайдалану мерзіміне қарай кәсіпорыын есептеген
нормалар бойынша, бірақ кәсіпорын қызметінің мерзімінен аспайтындай болып
жатқызылады.
Осы тақырыпқа сай дипломдық жұмыста Айналымнан тыс активтер бөліміне
жататын Материалдық емес активтер және Материалдық емес активтердің
амортизациясы есебін және аудитін қарастырамыз.
Материалдық емес активтер бабы бойынша шаруашылық қызметте ұзақ уақыт
бойы пайдаланылатын және кіріс келтіретін материалдық емес объектілерге
кәсіпорынның жұмсағаи шығындары көрсетіледі. Материалдық емес активтердің
тозуы өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына олардың бастапқы құны
мен ұтымды пайдалану мерзіміне қарай кәсіпорыын есептеген нормалар бойынша,
бірақ кәсіпорын қызметінің мерзімінен аспайтындай болып жатқызылады.
Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп
- Алматы, Экономика 2007
Материалдық емес активтер белгілі бір нақтылы табиғи пішіні жоқ, ақша
немесе зат түріндегі активтер қатарына жатпайтын, бірақ қандай да бір
бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан кәсіпорынға өнім өндіруде,
тауарларды сауда, қызмет көрсетуде, негізгі құралдарды жалға беруде немесе
экімшілік қызмет барысында үнемі, яғни ұзақ уақыт бойы (бір жылдан артық
уақыт) қосымша табыс (пайда) әкеліп тұратын активтерді айтамыз. Ұтымды
пайдалану мерзімін анықтау мүмкін болмайтын материалдық емес активтер
бойынша тозу нормасы он жыл мерзімге есептеліп, бірақ кәсіпорын қызметінің
мерзімінен аспайтындай болып белгіленеді. Ұтымды пайдалану мерзімін анықтау
мүмкін болмайтын материалдық емес активтер бойынша тозу нормасы он жыл
мерзімге есептеліп, бірақ кәсіпорын қызметінің мерзімінен аспайтындай болып
белгіленеді.[6]
Бұл дипломдық жұмыстың өзектілігі Фон-Строй ЖШС материалдық емес
активтердің есебін және аудитін ұйымдастыру тәртібі, оның қаржылық-
шаруашылық қызметін талдай отырып, жеткен жетістіктерін және жіберген
қателіктерін анықтап, материалдық емес активтер есебін және аудитін
жетілдірудің тиімді жолдарын ұсыну.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді орындау шарт:
- құрылыс саласынан алған білімімді қолдану; -өндірістік тәжірибеде
жинаған тәжірибемді пайдалану; -қарастырылып отырған мәселе бойынша
статистикалық және
заңнамалық материалдарды жинақтау және өңдеу; -кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдау;
-жүргізілген талдау нэтижелері бойынша жетіспеушіліктерді анықтау және
оларды жою және жетілдіру жолдарын ұсыну.
Диплом жұмысымның объектісіне Фон-Строй ЖШС құрылыс есебі және
аудитті жүргізу ерекшеліктері жатады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - материалдық емес активтер мәніне,
жіктелінуіне, бағалануына, есебіне және аудитке түсінік беру. Сонымен бірге
материалдық емес активтерді дұрыс пайдалануға жүргізілген талдау негізінде
ұсыныстар және тұжырымдарды жасау. Халықаралық қаржылық есеп стандарттарына
(ХҚЕС) сәйкес материалдық емес активтер есебін және амортизация жүргізу
тәртібін көрсету.
Қойылған мақсаттарға қарай келесі міндеттерді атқару қажет:
- Материалдық емес активтер мәнін, құрылымын және есебін кәрсету;
- Материалдық емес активтердің амортизация есептеу әдістерін ашу;
- Материалдық емес активтерге аудиторлық операциялар жүргізу тәртібін
кәрсету
- Өз тұжырымдар мен ұсыныстарды көрсету.
Жоғарыда аталған міндеттерді орындау үшін Фон-Строй ЖШС 2008-2010 ж.ж
қаржылық есептілігінің келесі нысандарын пайдаландым: бухгалтерлік баланс №
1;
- кіріс пен шығыс туралы есеп № 2;
- ақша қаражатының қозғалысы туралы есебі № 3;
- меншікті капитал есебі № 4,
- түсініктеме жазу.
Сондай ақ дипломдық жұмысты жазу барысында:
- ҚР Бухгалтерлік және қаржылық есеп туралы заңын;
- ҚР Салық Кодексін;
- Аудиторлық қызмет туралы заң;
- Басқа да ҚР нормативті актілерін;
- ҚР бухгалтерлік есеп бойынша ұлттық комиссияның дайындаған
құжаттарын;
-. Ұйымның Есеп саясатын, құрылтай құжаттарын басшылыққа алдым.
Фон-Строй ЖШС бухгалтерлік есебін I қаңтар 2006 жылдан Халықаралық
қаржылық есеп стандарттарына (әрі қарай ХҚЕС) сәйкес жүргізіп, шаруашылық
іс әрекетті бейнелеу үшін ХҚЕС-ның жұмыс шоттар жоспарының жинақтамалы
шоттарын пайдаланады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды,
пайдаланылған әдебиет және зерттеу тақырыбы бойынша қосымшалардан түрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында материалдық емес активтердің
есебін ұйымдастыру тұжырымдамаларын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында материалдық емес активтер аудитін
жүргізу процедураларын және оны тәжірибеде қолдануын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында материалдық емес активтер есебін
және аудитін жетілдіру жөнінде тың ұсыныстар ұсыну.
Бұл аталған шараларды жүзеге асыру үшін математикалық, статистикалық,
салыстырмалы талдау әдісі және бухгалтерлік есеп әдістерінің элементтері
қолданылды.
1 Фон-Строй ЖШС материалдық емес активтердің есебі
1. Материалдық емес активтердің түсінігі және жіктелуі
Материалдық емес активтер деп - 38 Материалдық емес активтер ҚЕХС
(Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына) сәйкес белгілі бір
нақтылы табиғи пішіні жоқ, ақша немесе зат түріндегі активтер қатарына
жатпайтын, бірақ қандай да бір бағаға, қүнға бағаланатын болғандықтан
кәсіпорынға өнім өндіруде, тауарларды сауда, қызмет кәрсетуде, негізгі
құралдарды жалға беруде немесе экімшілік қызмет барысында үнемі, яғни ұзақ
уақыт бойы (бір жылдан артық уақыт) қосымша табыс (пайда) әкеліп тұратын
активтерді айтамыз.
Материалды емес активтер экімшілік мақсатта және басқа субъектілергі
жалға беруде, өндірісте және тауарларды өткізуе ұзақ уақыт бойы (бір жылдан
астам) қолдануға арналған, заттай формасы жоқ, үлестірілетін ақшалай емес
активтер, оларды:
- анықтауға болады;
- субъект бақылайды;
- қолданудан субъект болашақта пайда алуды күтеді. Материалдық емес бап
материалдық емес актив болып саналады, егер:
- материалдық актив анықтамаларына сәйкес келсе. Және мынадай жағдайда
есепке тіркеледі:
- субъектінің осы активке тікелей байланысты күтілетін экономикалық
пайда алу ықтималдығы жоғары болса;
- актив құнын күмәнсіз сеніммен анықтауға болса;
- материалдық емес активтерді тану сәтінде олардың бастапқы қүн бойынша
бағаланғанында.
Материалдық емес активтердің бастапқы құны оларды сатып алу құнына тең
болады, бұған оларды алуға кеткен және қолдануға әзірлейтін жағдайға (сатып
алу бағасы, орны толып өтелмейтін салықтар мен алымдар және т.б. шығындар)
келтіруге жұмсалған шығындар кіреді.
Ұйымның материалдық емес активтерін қабылдау - тапсыруды құжатпен
рәсімдеу үшін материалдық емес актив түрінің толық атауы, оның ұйымға
берілген ай-күні, жылы (ұйымда жасалған ай-күні, жылы), объектінің;
сипаттамасығ оның құны, амортизация нормасы және басқа қажетті мағлүматтар
көрсетілуі тиіс. (1 қосымша)
Материалдық емес актив объектілерін қабылдауды рәсімдегенде акт
материалды емес актив объектісінің әрбір объектісіне бір данадан жасалады.
Материалды емес активтердің бірнеше біртектес объектілерін қабылдауды
рәсімдейтін жалпы акт жасауға болады. Акт рәсімделгеннен кейін материалдық
емес актив объектісін немесе оны қолдануды жүйелеп баяндайтын құжаттама
немесе осы объектіге қатысты ұйымның сондай және тағы басқа мүліктік
құқықтарын растайтын құжаттар тіркеліп, ұйымның бухгалтериясына беріледі,
оған бас бухгалтер қол қояды және ұйым басшысы немесе соған уәкілетті тұлға
бекітеді. Басқа ұйымға материалдық емес активтерді бергенде (сатқанда) акт
екі дана болып жасалады, тапсыратын ұйым және материалдық емес активтер
есебі карточкасында тиісті жазба жасалады.
Ұйым пайдалануына түскен материалдық емес активтердің барлық түрлерінің
есебі үшін қолданылады. Материалдық емес актив обьектілеріне жатқызу
тәртібі мен олардың құралы заңдармен және нормативті актілермен реттеледі.
Бухгалтерияда әрбір объектіге карточка жүргізіледі. Форма кіріске
алынуға арналған құжат, материалдық емес активтерді қабылдау-тапсыру және
басқа құжаттама негізінде бір дана болып толтырылады. 8 графада бастапқы
құжат пен пайдалы қызмет ету мерзіміне негізделіп есептелген мөлшер (норма)
бойынша ай сайын есептелетін амортизация сомасы көрсетіледі. Материалдық
емес актив объектілерінің қысқаша сипаттамасы белігінде тек қана актив
объектінің көрсеткіштері жазылады,ұйымда бар осы объектіге арналган
техникалық күіжаттама мәліметтерін көшіруге болмайды.
Материалдық емес активтердің қатарына лицензиялық келісімдерді,
программалық жабдықтарды, патенттерді, ұйымдастыру шығындарын, гудвиллді,
сауда маркаларын, авторлық құқықты жатқызуға болады.[22]
Объектілерді материалдық емес активтердің қатарына кіргізу (жатқызу)
тәртібі және олардың қүрамы белгіленген зандарға сәйкес тиісті нормативтік
актілерде қарастырылған.
Өндіріспен байланысты МЕА. Бұл топқа ноу-хау, деп шаруашылық қызметі,
яғни пайдалану барысында субъектіге табыс әкелетін жаңа технологиялық
шешімдермен жаңалықтарды құпия мәліметтерді айрықша құқықтарды жеке
тұлғаның әзі тапқан ғылыми және басқадай жаңалығын айтуға болады.
Программамен жабдықтау деп субъектінің алдағы уақыттарда атқарылатын
жұмыстарына қатысты табыс әкелетін ақпараттар мен мәліметтерді айтады.
Ұйымдастыру шығындары деп- шаруашылық субъектісін жаңадан апіу, қүру
кезінде жұмсалған шығындар, яғни суб-тің тіркеуден өткізу үшін заң
орындарына теленген төлеулер, банктерден есеп айырысу немесе валюталық
басқадай шоттар ашу үшін жұмсалған шығындар, жарнама үшін төленген
төлемдер.
Өндірістік ақпаратты пайдалану құқықтарын есепке алу. Оған МЕА қатарына
белгілі уақыт кезеңі ішінде табыс әкелетін, ақыға сатып алынған әндірістік
ақпарат немесе субъектінің өнімін болашақ кезеңдегі тұтынушылары туралы:
шикізатпен, материалдармен және қызметтермен жабдықтау туралы мәліметтер
жатады.
Коммерциялық қызметпен байланысты МЕА. Тауар таңбалары мен қызмет
керсету таңбалары деп тауарларды тиесілі таңбалар бойынша айыра алатын
белгісін айтады.
Тауардың шыққан жерінің атауы- тауарды таңбалау үшін пайдалынылатын
елдің, елді мекеннің, жердің немесе басқа географиялық объектінің атын қоса
және басқа да ерекшеліктері арқылы сипатталады.
Қолдану құқықтарымен байланысты МЕА. Патенттер дегеніміз- жеке адамның
немесе топтың сондай-ақ заңды тұлғаның ашқан, ойлап тапқан жаңалығын
мемлекеттік тұрғыдан мойындап және ол жаңалықты ашқан адамға, топқа немесе
заңды тұлғаға тапқанын өз пайдасына қолдануына рұқсат беру туралы құжат
болып табылады. Сонымен қатар патент деғеніміз кәсіпкерліктің кейбір
түрлерімен айналысу үшін берілген і^қықты куәләндірәтін құжатты айтады.
Кәсіпкер патентті алар уақытында патенттік баж төлеуі керек.
Өнеркәсіптік үлгілері: модельдермен, суреттермен немесе екеуінің
қосындысымен берілуі мүмкін.
Лицензия (еркіндік, құқық деген латын сөздерінен алынған)- қандай да
бір операцияларды жүзеге асыруға қүзырлы мемлекеттік органдарының берген
рүқсаты.
МЕА- дің басқа түрлері. Гудвилл немесе фирма бағасы деп- бір шаруашылық
субъектісі екінші шаруашылық субъектісін толығымен сатып алған кезде ғана
пайда болады. Фирма бағасы болып сатып алынған шаруашылық субъектісінің
нақты нарықтық бағасымен оның барлық активтерінің баланстық құны арасындағы
айырмасы есептеледі. Еғер сатып алынған шаруашылық субъектісінің барлық
активтерінің сатып алынған құны олардың баланстық құнынан артық болса онда
құндар арасындағы айырмашылық жағымды гудвилл деп аталады. Ал кемболған
жағдайда жағымсыз гудвилл деп аталады.
Интелектуалдық меншік ұғымына: авторлық құқықтары, тауар белгілері,
патент құқықтары т.б. жатады.
Материалдық емес активтерді мынандай түрлерге боліп, жіктеуге болады:
- лицензиялық келісімдер - кәсіпорынға үкіметтік органдар немесе
муниципалитет беретін және қоғамдық меншікті монополиялық пайдалануға
(электр желілері үшін қоғамдық жерді пайдалануға және т.б.) беретін
құқытар;
- бағдарламамен қамтамасыз ету, ол әлде сатып алынады, не болмаса
субъектінің озі жасайды және сыртқы немесе ішкі мақсаттарға арналады;
- патенттер - заңды түрде танылған және тіркелген айрықша құқықтар.
Патент белгілі бір өнімді шығаруға, не болмаса арнайы ерекше процесс пен
технологияны пайдалануға эксклюзивтік құқық береді;
-ұйымдастыру шығындары (қалдырылған шығындар) - субъект шеккен
шығындар, олардан тек болашақта ғана нәтиже алынады немесе шығындар болашақ
кезеңдерге (ұйымның мекен-түрақты ауыстыруына байланысты шығындар, ұзақ
мерзімді алдын ала телеу - бірнеше жыл бүрын аванс болып тәленетін)
сақтандыру;
- гудвилл - субъектінің жағымды сипаттамасына байланысты сатып
алуышының сауда сәтінде пайда болған құндылығы. Ол сатып алушының
Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп
- Алматы, Экономика 2007 бухгалтерлік балансында сатылым (субъектінің
тұтастай алғандағы құны) мен таза активтердің жеке-жеке нарықтық құн сомасы
арасындағы айырма ретінде анықталады. Есеп мақсаттары үшін гудвилл фирманың
алған нақты бағасы мен таза активтердің сәйкес теңестірілген әділ нарықтық
бағасы арасындағы айырма ретінде қарастырылады. Таза капитал: капитал
минус міндеттемемлер болып анықталады;
- басқадай (авторлық құқықтар - шығарма, әзірлеме және т.б. авторларға
заңмен берілетін қорғау формалары, сауда маркалары немесе тауарлық белгілер
- ұйымдарға, өнімге (көрсетілген қызметке) берілген, атаулар, рәміздер
немесе сәйкестендіруді білдіретін басқалары); франшизалар - мемлекеттік
меншікті пайдалану құқығына ие болу немесе коммуналдық қызмет көрсету және
т.б. үшін үкіметтік органдар береді.
Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтердің анықтамасы негізгі
құралдардың анықтамасына сәйкес келеді, яғни жай қызметтер үрдісінде сатуға
арналмаған және ұзақ мерзімге пайдалану мақсатымен сатып алынады. Егер
оларды пайдаланудан болашақта табыс алынады деген ықтималдылық болса және
егер оларды сенімді бағалауға болатын болса ғана олар танылады.
Материалдық емес активтер ді екі үлкен топқа белуге болады:
айырбастауға жататын және жатпайтын.[23]
Айырбастауға жататын материалдық емес активтер фирманың басқа
активтерінен белек сәйкестендіріліп және белек сатылуы мүмкін.
Кейбір айырбастауға жататын және субъектінің қызметінде айтарлықтай жиі
кездесетін материалдық емес активтер теменде керсетілғен Патент - бұл занды
тіркелген және танылған ерекше құқық. Патенттік құқық -сырттан басқа
тұлғалар араласпаған кезде патент таратылатын үрдісті немесе қызметті,
бұйымдарды иесіне пайдалануға, ендіруге, сатуға және бақылауға мүмкіндік
береді.
Өндіріс дизайнын тіркеу өндірілетін бұйым түріне, үлгісіне не-месе
моделіне сәйкес келетін патентке ұқсайды. Өндіріс дизайнын тіркеу сыртқы
нысанда қорғаған кезде ғана патент қызмет керсетуді қорғайды.
Авторлық құқық - бұл әдеби, музыкалық шығармалардың өнертапқыштар және
тағы басқа авторларының заңмен қарастырылатын, қорғалатын формасы.
Тауар маркалары немесе тауар атаулары - бұл компанияларға, енімдерге
немесе қызметтерге берілген атаулар, символдар немесе басқа да анықталатын
ұқсастықтар. Олар иемденуді кебейту үшін тіркелінуі мүмкін. Франшизалар
ңақты бағытты және нақты қызметті пайдалану құқығын иелену үшін шаруашылық
субъекті-лерінің мемлекеттік меншікті пайдалану құқығын иелену немесе
коммуналдық қызмет көрсету үшін үкімет органдарымен ұсынылады.[6]
Жалға алынған меншіктің құнын жақсарту үшін мысалы, жалға алынған
меншіктің модификациясы жалға алынған мүліктің дебет шотына жатады. Жал
меншігін жақсарту материалдық емес активтер ретінде жіктелінеді. Жалға
алынған меншікті жетілдіру жалға алынған мерзімнің қалғанына
амортизациялануы немесе осы мерзімдердің кайсысы қысқарақ болуына
байланысты жақсаруы керек.
Сәйкестенбейтін активтер бөлек сатылуы мүмкін емес. Төменде
сәйкестенбейтін активтердің кейбір мысалдары келтірілген. Материалдық емес
активтердің кейбіреулерінің екі арнайы сипаттамасы бар: олар ұзақ мерзімді
аванстық төлемдер болып табылады және басқа сатылатындай иеленушіге
ешқандай құқық бермейді. Бұл материалдық емес активтер жеке
идентификациялануы мүмкін, бірақ айырбастауға жатпайды.
Мерзімі ұзартылған шығындар, яғни оларды бухгалтерлік ссепте болашақта
табыс әкелуі мүмкін қызметтерғе кеткен шығындир деп атайды. Олар баланста
алдын ала тәленген ұзақ мерзімді шығындар ретінде көрсетіледі. Мерзімі
ұзартылған шығындар физикалық формасы жоқ ұзақ мерзімді активтер ретінде
жіктеледі.
Ұйымдық шығындар - бұл қызметті ұйымдастыру кезінде пайда болатын
шығындар.
Материалдық емес активтерді бағалау кезінде бастапқы күн принципі
қолданылады. Яғни материалдық емес активтер, актив терді сатып алумен
байланысты барлық шығындарды қосатын сатып алу құны бойынша бағаланады.
[15]
Сатып алу құны - бұл барлық төлемдер немесе алыпған активтердің
ағымдағы нарықтың құны. Материалдық емес активтерді есепке алу кезінде өте
маңызды сүраққа материалдық емес активтерді пайдалану мерзімін анықтау
жатады. Қызмет ету мерзімін анықтағанда келесі факторлар ескерілу қажет:
- қызмет ету мерзімін ең жоғары шектейтін заңды, реттеуші және
келісілғен ереже;
- болжалды қызмет мерзімін өзгертуі мүмкін жаңарту немесе ұзарту үшін
шарттар;
- қызмет ету мерзімін азайтатын тозу, сұраныс және басқа да;
экономикалық факторлар;
- жұмыстардың орындалуының күтілген мерзімге сәйкес келетін қызмет
мерзімі;
- материалдық емес активтің бар бәсеке қабілеттілігін шектейтін
бәсекелестердің және басқа да субъектілердің күтілген әрекеті;
- материалдық емес активтердің жиынтығына кіретін басқа активтердің
қызмет ету мерзімі.
Материалдық емес активтердің құны активтердің қызмет ету мерзімінде
жүйелі түрде жазылу керек. Материалдық емес активтердің амортизациясы оның
пайдалы қызмет ету мерзімі жүйелік негізде жүзеге асырылады. Амортизацияны
пайдалану әдісі активтердің экономикалық тиімділігін банктерде пайдалану
моделін сипаттау керек.
Егер мұндай үлгі нақты анықталған болмаса, амортизацияшя теңбе тең
аудару әдісін пайдалану керек. Материалдық емес активтердің тиімді қызмет
ету мерзімін қарастыру керек.
Халықаралық стандартқа сәйкес материалдық емес активті пайдалануда оның
ағымдық, баланстық құны кәсіпорын үшін экономикалық тиімділігін жоғарылатуы
мүмкін.
Бұндай жағдайда амортизациялық емес құнды жазу керек және активтің
бағамын азайтуды көрсететін шығынды мойындау керек. Сату кезінде
айырбастауда немесе материалдық емес активтердің қандаң да басқа жолымен
келуі, түсімнен пайданы сипаттай 'отырып материалдық емес активтің шотымен
оның амортизациялык емес құны жазылу керек.
Сонымен: Бухғалтерлік есепте материалдық емес активтердің анықтамасы
негізгі құралдардың анықтамасына сәйкес келеді, яғни жай қызметтер
үрдісінде сатуға арналмаған және ұзақ мерзімғе пайдалану мақсатымен сатып
алынады.
2. Материалдық емес активтердің бағалануы
Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтердің анықтамасы негізгі
құралдардың анықтамасына сәйкес келеді, яғни жай қызметтер үрдісінде сатуға
арналмаған және ұзақ мерзімге пайдалану мақсатымен сатып алынады. Егер
оларды пайдаланудан болашақта табыс алынады деғен ықтималдылық, болса және
егер оларды сенімді бағалауға болатын болса ғана олар танылады.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандартына сәйкес (№38 ҚЕХС)
материалдық емес активтер басқа тараптарга жалга өткізу немесе экімшілік
мақсаттар үшін өндірісте немесе тауарлар мен қызмет көрсетуде физикалық
мәні жоқ сәйкестендірілетін ақшалай емес активтер болып табьіладьі] Және
іскерлік пікірден айқын ажыратылады. Сонымен қатар материалдық емес
активтер ретінде ішкі пікірді қалыптастыруға, жарияланатын атауларды,
клиенттердің тізімі және сәйкес сипаттың ұқсас баптарын қабылдаудың қажеті
ашу.
Патенттер, авторлық құқықтар, франшизалар, тауар таңбалары, ұйымдық
және жедел шығындар айтарлықтай кең тараған материалдық емес активтер болып
табылады.
Материалдық емес активтерді екі үлкен топқа бөлуге болады: айырбастауға
жататын және жатпайтын.
Айырбастауға жататын материалдық емес активтер фирманың басқа
активтерінен бөлек сәйкестендіріліп және белек сатылуы мүмкіндігі.
Патенттік құқық - сырттан басқа тұлғалар араласпаған кезде патент
таратылатын үрдісті немесе қызметті, бұйымдарды иесіне пайдалануға,
өндіруге, сатуға және бақылауға мүмкіндік береді.
Өндіріс дизайнын тіркеу ендірілетін бұйым түріне, үлгісіне немесе
моделіне сәйкес келетін патентке үқсайды. Өндіріс дизайнын тіркеу сыртқы
нысанда қорғаған кезде ғана патент қызмет көрсетуді қорғайды.
Авторлық құқық - бұл әдеби, музыкалық шығармалардың өнертапқыштар және
тағы басқа авторларының заңмен қарасты-рылатын, қорғалатын формасы.
Тауар маркалары немесе тауар атаулары - бұл компанияларға, өнімдерге
немесе қызметтерге берілген атаулар, символдар немесе басқа да анықталатын
ұқсастықтар. Олар иемденуді көбейту үшін тіркелінуі мүмкін. Франшизалар
нақты бағытты және нақты қызметті пайдалану құқығын иелену үшін шаруашылық
субъектілерінің мемлекеттік меншікті пайдалану құқығын иелену немесе
коммуналдық қызмет көрсету үшін үкімет органдарымен ұсынылады.
Жалға алынған меншіктің құнын жақсарту үшін мысалы, жалға алынған
меншіктің модификациясы жалға алынған мүліктің дебет шотына жатады. Жал
меншігін жақсарту материалдық емес активтер ретінде жіктелінеді. Жалға
алынған меншікті жетілдіру жалға алынған мерзімнің қалғанына
амортизациялануы немесе осы мерзімдердің кайсысы қысқарақ болуына
байланысты жақсаруы керек. Сәйкестенбейтін активтер бблек сатылуы мүмкін
емес. Теменде сәйкестенбейтін активтердің кейбір мысалдары келтірілғен.
Материалдық емес активтердің кейбіреулерінің екі арнайы сипаттамасы бар:
олар ұзақ мерзімді аванстық төлемдер болып табылады және басқа сатылатындай
иеленушіге ешқандай құқық бермейді. Бұл материалдық емес активтер жеке
идентификациялануы мүмкін, бірақ айырбастауға жатпайды.
Мерзімі ұзартылған шығындар, яғни оларды бухгалтерлік ссепте болашақта
табыс әкелуі мүмкін қызметтерге кеткен шығындар деп атайды. Олар баланста
алдын ала төленген ұзақ мерзімді шығындар ретінде көрсетіледі. Мерзімі
ұзартылған шығындар фи-зикалық формасы жоқ ұзақ мерзімді активтер ретінде
жіктеледі.
Ұйымдык; шығындар - бұл қызметті ұйымдастыру кезінде пайда болатын
шығындар.
Материалдық емес активтерді бағалау кезінде бастапқы қүн принципі
қолданылады. Яғни материалдық емес активтер, актив терді сатып алумен
байланысты барлық шығындарды қосатын сатып алу құны бойынша бағаланады.
Сатып алу құны - бұл барлық төлемдер немесе алынған активтердің ағымдағы
нарықтың құны. Материалдық емес активтерді есепке алу кезінде өте маңызды
сүраққа материалдық емес активтерді пайдалану мерзімін анықтау жатады.
Қызмет ету мерзімін анықтағанда келесі факторлар ескерілу қажет:
- қызмет ету мерзімін ең жоғары шектейтін заңды, реттеуші және
келісілғен ереже;
- болжалды қызмет мерзімін өзгертуі мүмкін жаңарту немесе ұзарту үшін
шарттар;
- қызмет ету мерзімін азайтатын тозу, сүраныс және басқа да
экономикалық факторлар;
- жұмыстардың орындалуының күтілғен мерзімге сәйкес келетін қызмет
мерзімі;
-материалдық емес активтің бар бәсеке қабілеттілігін шектейтін
бәсекелестердің және басқа да субъектілердің күтілген әрекеті;
- материалдық емес активтердің жиынтығына кіретін басқа активтердің
қызмет ету мерзімі.
Материалдық емес активтердің құны активтердің қызмет ету мерзімінде
жүйелі түрде жазылу керек.
Материалдық емес активтер кәсіпорынның балансында бастапқы құны бойынша
кіріске алынады. Бұл материалдық емес активтердің бастапқы құны былайша
анықталады:
Құрылтайшылар мен үлес қосушылардың кәсіпорынға жарғылық қорына қосқан
үлесі есебінен келіп кіріске алынған материалдық емес активтердің бағасы
екі жақты нақты келісім бойынша бағаланады.
Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан теғін (қайтарымсыз), сый ретінде
алынған материалдық емес активтер сол уақыттағы нарықтық баға бойынша
бағаланады.
Басқа заңды тұлғалардан, сондай-ақ жеке адамдардан сатылып алынған
материалдық емес активтер, ол обьектілерді сатып алуға және оларды
пайдалану үшін жұмсалған шығындар сомаларының қосындысы бойынша бағаланады.
Материалдық емес активтердің бастапқы құны оларды сатып алу құнына тең
болады, бұған оларды алуға кеткен және қолдануға әзірлейтін жағдайға (сатып
алу бағасы, орны толып өтелмейтін салықтар мен алымдар және т.б. шығындар)
келтіруге жұмсалған шығындар кіреді.
Материалдық емес активтер кәсіпорынның балансында бастапқы құны бойынша
кіріске алынады. Бұл материалдық емес активтердің бастапқы құны былайша
анықталады:
Құрылтайшылар мен үлес қосушылардың кәсіпорынға жарғылық қорына қосқан
үлесі есебінен келіп кіріске алынған материалдық емес активтердің бағасы
екі жақты нақты келісім бойынша бағаланады.
Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан тегін (қайтарымсыз), сый ретінде
алынған материалдық емес активтер сол уақыттағы нарықтық баға бойынша
бағаланады.
Басқа заңды тұлғалардан, сондай-ақ жеке адамдардан сатылып алынған
материалдық емес активтер, ол обьектілерді сатып алуға және оларды
пайдалану үшін жұмсалған шығындар сомаларының қосындысы бойынша бағаланады.
Бұл материалдық емес активтердің баланстық бағасын анықтаудың жалпы
әдіс болып табылады. Бірақ кейбір материалдық емес активтердің бастапқы
құнын анықтаудың ерекшеліктері бар. Бұған мысал ретінде Ноу-Хау деген
ұғымды келтіруге болады.
Материалдық емес активтерді мынандай түрлерге беліп, жіктеуге болады:
-лицензиялық келісімдер - кәсіпорынға үкіметтік органдар немесе
муниципалитет беретін және қоғамдық меншікті монополиялық пайдалануға
(электр желілері үшін қоғамдық жерді пайдалануға және т.б.) беретін
құқытар;
- бағдарламамен қамтамасыз ету, ол әлде сатып алынады, не болмаса
субъектінің өзі жасайды және сыртқы немесе ішкі мақсаттарға арналады;
- патенттер - заңды түрде танылған және тіркелген айрықша құқықтар.
Патент белгілі бір өнімді шығаруға, не болмаса арнайы ерекше процесс пен
технологияны пайдалану га эксклюзивтік құқық береді;
- ұйымдастыру шығындары (қалдырылған шығындар) - субъект шеккен
шығындар, олардан тек болашақта гана нэтиже алынады немесе шығындар болашақ
кезеңдерге (ұйымның мекен-тұрақты ауыстыруына байланысты шығындар, ұзақ
мерзімді алдын ала төлеу - бірнеше жыл бұрын аванс болып төленетін)
сақтандыру;
- гудвилл - субъектінің жағымды сипаттамасына байланысты сатып
алуышыныц сауда сәтінде пайда болган құндылыгы. Ол сатып алушының
бухгалтерлік балансында сатылым (субъектінің түтастай алгандағы құны) мен
таза активтердің жеке-жеке нарықтық құн сомасы арасыпдагы айырма ретінде
анықталады. Есеп мақсаттары үшін гудвилл фирманың алган нақты багасы мен
таза активтердің сәйкес теңестірілген әділ нарықтық багасы арасындагы
айырма ретінде қарастырылады. Таза капитал: капитал минус міндеттемемлер
болып анықталады;
- басқадай (авторлық құқықтар - шыгарма, әзірлеме және т.б. авторларга
заңмен берілетін қоргау формалары, сауда маркалары немесе тауарлық белгілер
- ұйымдарға, енімге (көрсетілген қызметке) берілген, атаулар, рздер немесе
сәйкестендіруді білдіретін басқалары); франшизалар - мемлекеттік меншікті
пайдалану құқыгына ие болу немесе коммуналдық қызмет корсету және т.б. үшін
үкіметтік органдар береді Ноу-Хау жалпы патент сияқты болып керінгенмен
одан өзгеше болып келеді. Кәсіпорындар патентті сатып алады, сондықтан да
ол үшін сатып алуга қаржы жұмсалынғандықтан оның бастапқы құны болады.
Кәсіпкер патентті алар уақытында патенттік баж төлеуі керек.
Көп уақыттарда Ноу-Хау-ды кәсіпорынның үлес қосушылары мен
іұрылтайшылары өздерінің ұйымдагы жаргылық қорға қосқан үлесі есебінде
береді. Ноу-Хау -дың бағасы, яғни бастапқы құны оны кәсіпорынга кіріске
алатып, ягни балансқа алатын уақыттағы екі жақты нақты келісім бойынша
белгіленеді.
Ұйымдастыру шығындарына — кәсіпорынды жаңадан ашу, құру -кезінде
жұмсалган шығындар, ягни ұйымды тіркеуден өткізуге және оны тіркеуден
өткізу үшін заң орындарына төленген төлемдер, банктерден есеп айырысу
немесе валюталық, басқадай шоттар ашу үшін жұмсалган шығындар, жарнамалар
үшін төленген толемдер және басқа да жұмсалган шығындар жатқызылады.
Материалдық емес активтердің Гудвилл деп аталатын түрін кейде Фирма
багасы -деп те атайды. Гудвилл немесе Фирма багасы материалдық емес
активтер шотында есептелініп және сонымен қатар ол бір кәсіпорын екінші бір
кәсіпорыпды толығымен, яғни түгелдей сатып алган кезде немесе екі кәсіпорын
қосылган уақытта гана пайда болады. Фирма багасы болып сатылып алынган
кәсіпорынның нақты нарықтық (сатып алынған) бағасымен оның барлық
активтерінің баланстық құны арасындағы айырмасы есептелінеді. Егерде
сатылып алынған ұйымның барлық активтерінің сатылып алынған құны олардың
баланстық құұнынан артық болса, онда құндар арасындағы айырмашылық Жағымды
ғудвилл, ал кем болған жағдайда Жағымсыз ғудвилл деп аталады.[7] Мысалы:
Барлық активтерінің баланстық құны 80 (сексен) миллион теңге тұратын
кәсіпорын барлық активтерімен түгелдей 100 (жүз) миллион теңгеге сатылып
алынды делік. Бұл жағдайда 20 (жиырма) миллион теңғе (100-80=20) жағымды
гудвилл болып баланстың активінде есептелінеді.
Егер көрсінше болған жағдайда яғни барлық активтерінің баланстық құны
100 (жүз) миллион теңге түратын кәсіпорын 80 (сексен) миллион теңгеге
сатылып алынса, онда 20 (жиырма) миллион теңге (100-80=20) жағымсыз гудвилл
болып саналып есепте л інеді.
Материалдық емес активтердің талдамалық есебі олардың әрқайсысына жеке
ашылған инвентарлық карточкаларда жүргізіледі.
Шаруашылық субъектілерінде Материал емес активтер есебі ҚЕХС 38 сәйкес
оның жұмыс шоттар жоспарының 2710, 2730 бөлімше шоттарының мына шотарында
жүргізіледі:
- 2731-Лицензиялық келісімдер;
- 2732- Программамен жабдықтау;
- 2733- Паттентер;
- 2734 - Басқа да МЕА;
- 2710-Гудвилл.
Материалдық емес активтер мыналардың нәтижесінде алынады:
1. сатып алулар:
Мысалы: Бағдарламалық қамтамасыз ету алынды:
- нақты өзіндік құны:
2730 Бағдарламамен қамтамасыз ету шот дебеті
3310 Теленетін шоттар шот кредиті 60 000;
- ҚҚС сомасына:
1420 Өтелетін ҚҚС шот дебеті;
3310 Төленетін шоттар шот кредиті (12%) 9 000;
- объектіні дайын жағдайға дей!н жеткізу бойынша шыққан шығындар
сомасына:
2730 Бағдарламамен қамтамасыз ету шот дебеті;
3350 Қызметкерлердің қызметін өтеу бойынша есеп айырысулар, 3150
Әлеуметтік салық, 3390 Басқадай кредиторлық берешек 8 000;
2. жарғы капиталына салымдар - материалдық емес активтер тараптардың
шартпен белгіленген бағасы бойынша есепте көрсетіледі:
- Жарияланған капитал сомасына: 5020 Төленбеген капитал шот дебеті
5010 Жарияланған капитал шот кредиті 1 000 000.
-Жарғыда көрсетілген, салынған материалдық емес активтердің
келісімшарттық құны:
2730 Материалдық емес активтер шот дебеті
5020 Төленбеген капитал шот кредиті 400 000;
3. кәсіпорындардың бірігуі нэтижесінде ие болу - материалдық емес
акивтердің бастапқы өткізу құны бойынша мойындалады, егер оны күмәнсіз
сенімділікпен бағалау мүмкін болмаса, онда актив жеке материалдық емес
актив болып танылмайды, алайда гудвиллге (фирманың іскерлік беделінің
бағасы) енеді; өйткені жақсы іскерлік бедел, қолайлы мекен-тұрақ бар, тауар
нарықта жақсы белгіленген бағасы бар және т.б.
Мысалы: 8 000 000 теңгеғе ұйым сатып алынды, активтің өзіндік құны 6
000 000 теңге.
- Активтің нақты құны сомасы:
3390 Басқадай кредиторлық берешек шот дебеті
1040 Ағымдық шоттағы ақша шот кредиті 6 000 000.
- Гудвилл сомасына:
2730 Гудвилл шот дебеті;
1040 Ағымдық шоттағы ақша шот кредиті 2 000 000.
- Қосылған кезде: Барлық активтердің дебеті;
3390 Басқадай кредиторлық берешек шот кредиті 6 000 000.
4. Сатып алынған таза активтердің әділ құны фирманың сатылым бағасы мен
алынған активтердің әділетті қүн арасындағы есептелетін теріс айырма болып
табылады және теріс гудвилл (бэдвил) деп аталады. Кез келген теріс гудвилл
фирма алган активтердің құндылықтарын азайту үшін пропоционалды бөлінуге
тиіс. Мұндай жағдайда теріс гудвиллді болдырмау үшін материалдық
активтердің құныдылығын азайту қажет:
- мемлекеттік жәрдем ақша (субсидиялар) есебінен шығындардың нақты
сомасына (бағдарламамен қамтамасыз ету):
2730 Багдарламаны қамтамасыз ету шот дебеті
6230 Билікті атқарушы органдардың жәрдем ақшалары (субсидиялары) шот
кредиті.
5. Есепті жыл соңында кірістер жиынтық табысты арттыру үшін есептен
шыгарылады:
6230 Билікті атқарушы органдарының жәрдем ақшалары (субсидиялар) шот
дебеті
5410 Жиынтық табыс шот кредиті;
6. айырбас - ұқсас емес активке айырбастау нэтижесінде алынган
материалдық емес активтердің бастапқы құны алынган немесе төленген ақшалай
қаражат сомасына түзетілген, айырбасқа алынган активтің өткізу құны бойынша
мойындалып, танылады.
Тауарлық белгі алынды:
- келісімшарттық құнға:
2730 Басқадай материалдық емес активтер шот дебеті
3310 Төленуге тиіс шоттар шот кредиті 100 000;
- ҚҚС сомасына:
1420 Өтелетін ҚҚС шот дебеті
3310 Толенуге тиіс шоттар шот кредиті 16 000.
7. Айырбасқа берілген бағдарламамен қамтамасыз етудің нақты өзіндік
құны есептен шығарылды:
7410 Материалдық емес активтердің істен шығуы бойынша шығындар шот
дебеті
2730 Бағдарламамен қамтамасыз ету шот кредиті 60 000.
8. Сатып алушыға шот ұсынылады:
- берілғен бағдарламамен қамтамасыз етудің келісімшарттық құнына: 1210
Алуға арналған шоттар шот дебеті
6210 Материалдық емес активтердің істен шығуынан түскен кіріс шот
кредиті 80 000;
- Келісімшарттық құнының 12% ҚҚС сомасына: 1210 Алуға арналған шоттар
шот дебеті
3130 ҚҚС шот кредиті 12 000.
- Айырма сомасы аударылды:
3310 Толенуге тиіс шоттар шот дебеті
1040 Ағымдағы шоттагы ақша шот кредиті 24 000.
- Өзара талаптарды қоса есептеу жургізілді: 3310 Теленуге тиіс шоттар
шот дебеті
1210 Алуға арналган шоттар шот кредиті 92 000.
9. Ұқсас материалдық емес активке айырбастау нәтижесінде алынған
материалдық емес активтің бастапқы құны айырбас активінің баланстық құны
бойынша танылады және табыс әкелмейтін мәміле болып саналады:
2730 Бағдарламамен қамтамасыз ету шот кредиті;
2730 Бағдарламамен қамтамасыз ету шот кредиті;
МЕА қүру - субъектінің өзі жасаған материалдық емес активтердің
бастапқы құны іс жүзіндегі нақты тікелей және қосымша шығындар сомасы
бойынша танылады, олар материалдық емес баптардың сәйкес келген сәтінен
бастап шеккендерін белгілеу бойынша қолдануға арналган активті жасау мен
әзірлеу үшін байыпты, ақылга қонарлық негізде таратылуы мүмкін.
Материалдық емес активтерді құрған кезде барлық жұмыстар зерттеулер мен
әзірлемелер сатыларынан құралады. (1 қосымша)
Зерттеулер сатысы - жаңа ғылыми немесе техникалық білім үшін
әректтенген, талап қуып, алдын-ала қам жасаған, жоспарланған !зденістер.
Бұл сатыға мыналар жатады: жаңа білім алуға бағытталған зертханалық
зерттеулер жаңа зерттеу олжасын немесе басқа білімді !здеу; болашақ өнім
немесе әндірістік нүсқаларды жасау мен үғымын тұжырымдау. Зерттеу сатысында
субъект болашақта экономикалық пайда әкелетеін материалдық емес активтер
Кеулімжаев Қ.К., Әжімбаева Н.Э., Қр;айбергенов Н.А., Жантаева А.Ә.
Қаржылық есеп - Алматы, Экономика, 2008.
бар екендігін айқара ашық көрсете алмайды, сондықтан мұндай шығындар
кезеңнің шығындары болып танылады.[25]
Зерттеу сатысындағы шығындар қалай көрсетілгенін қарастырайық: зерттеу
жұмыстарына шығындар шықты (қызметкерлерге еңбекақы есептелді еңбекті өтеу
қорынан элеуметтік салық аударымы және басқа шығындар жасалды):
7210 Әкімшілік шығындар шот дебеті, 7110 Өнімді (жұмысты,
көрсетілген қызметті) өткізу бойынша шығындар шоттарының дебеті
3350 Қызметкерлермен еңбекті өтеу бойынша есеп айырысулар, 3150
Әлеуметтік салық, 3390 Басқадай кредиторлық берешек әртүрлі шоттардың
кредиті 7000,0.
Әзірлеме сатысы - ғылыми-зерттеу ізденістерінің немесе басқа
ілімдерінің нәтижелерін жаңа немесе түпкілікті жетілдірілген процесстерді,
материалдарды, өнімдерді, жүйелерді және көрсетілген қызметтерді
жоспарлауға немесе әзірлеуге ауыстырып, көшіру. Бұл сатыға мыналар жатады:
тәжірибелік үлгілер мен модельдерді жобалау, құрастыру (конструкциялау)
және тестілеу, жаңа технологиямен құрал-аспаптарды, қалыптарды
(шаблондарды), пішіндер (формалар) мен штамптарды жобалау; коммерциялық
өндіріс үшін экономикалық қондырғыларды жоболау мен пайдалану; таңдалған
баламалы материалдарды, құрылғыларды, өнімдерді, процесстерді, жүйелерді
немесе көрсетілген қызметтерді жобалау, құрастыру (конструкциялау) және
тестілеу.
Субъект кейбір жағдайларда әзірлеме сатысында материалдық емес
активтерді үйлестіріп, бұл активтің болашақта экономикалық пайда әкелуі
ықтимал екендігін жариялап көрсете алады. Мысалы, фирманың экономикалық
пайда алуы мақсатымен қайта жарақтауын көздейтін бизнес-жоспар жасалады.
Әзірлеме сатысындағы материалдық емес бапты қүрған кезде шығындар
былайша көрсетіледі:
- материалдық емес активті жасауға шығындар болды:
1. өндіріске материалдар босатылады:
8011, 8031 Материалдар дебеті
1310 Шикізат және материалдар кредиті
2. Қызметкерлерге еңбекақы есептелді:
8012, 9012 Өндірістік жұмысшыларға еңбекақысы дебеті 3350
Қызметкерлерге еңбекақы есептеу кредиті
3. еңбекті етеу жөніндегі аударымдар сомасына
8013, 8033 Еңбекті өтеу төлемімен ақша аударулар дебеті 3150
Әлеуметтік салық кредиті
4. Орындалған жұмысты өзіндік құны есептеліп шығарылады: 8010 Негізгі
өндіріс, 8030 Қосалқы өндіріс шоттарының дебеті 8010 (8030) 8012 (8032)
8013 (8033) кредиті 6000,0;
- материалдық емес бапты мойындап, тану сәтіне дей!н жасалған шығындар
бітпеген к;ұрылыс ретінде көрсетіледі:
2930 Аяқталмаған құрылыс шот дебеті
8010 Негізгі өндіріс, 8030 Қосалқы өндіріс шоттарының кредиті
6000,0;
- материалдық емес актвитер мойындатылып белгі өлшемдер мен
анықтамалрға сай деп тану сәтіне дейін:
2730 Басқадай материалдық емес актитер шот дебеті
2930 Аяқталмаған құрылыс шот кредиті 6000,0.
МЕА кіріске алу және есептен шығару. Материалдық емес активтер есебі
келесілерді қарастырады:
Ұйымның материалдық емес активтерін қабылдау - тапсыруды құжатпен
рәсімдеу үшін материалдық емес актив түрінің толық атауы, оның ұйымға
берілген ай-күні, жылы (ұйымда жасалған ай-күні, жылы), объектінің
сипаттамасы оның құны, амортизация нормасы және басқа қажетті мағлүматтар
керсетілуі тиіс.
Материалдық емес актив объектілерін қабылдауды рәсімдеғенде акт
материалды емес актив объектісінің әрбір объектісіне бір данадан жасалады.
Материалды емес активтердің бірнеше біртектес объектілерін қабылдауды
рәсімдейтін жалпы акт жасауға болады.
Акт рәсімделгеннен кей!н материалдық емес актив объектісін немесе оны
қолдануды жүйелеп баяндайтын құжаттама немесе осы объектіғе қатысты ұйымның
сондай және тағы басқа мүліктік құқықтарын растайтын құжаттар тіркеліп,
ұйымның бухгалтериясына беріледі, оған бас бухгалтер қол қояды және ұйым
басшысы немесе соған уэкілетті тұлға бекітеді. Басқа ұйымға материалдық
емес активтерді бергенде (сатқанда) акт екі дана болып жасалады, тапсыратын
ұйым және материалдық емес активтер есебі карточкасында тиісті жазба
жасалады.
Ұйым пайдалануына түскен материалдық емес активтердің барлық түрлерінің
есебі үшін қолданылады. Материалдық емес актив обьектілеріне жатқызу
тәртібі мен олардың құралы заңдармен және нормативті актілермен реттеледі.
Бухгалтерияда әрбір объектіге карточка жүргізіледі. Форма кіріске
алынуға арналған құжат, материалдық емес активтерді қабылдау-тапсыру және
басқа құжаттама негізінде бір дана болып толтырылады. 8 графада бастапқы
құжат пен пайдалы қызмет ету мерзіміне негізделіп есептелген молшер (норма)
бойынша ай сайын есептелетін амортизация сомасы көрсетіледі. Материалдық
емес актив объектілерінің қысқаша сипаттамасы бөлігінде тек қана актив
объектінің көрсеткіштері жазылады,ұйымда бар осы объектіге арналган
техникалық құжаттама мәліметтерін көшіруге болмайды.
(А қосымша)
МЕА - дің талдау есебі олардың жеке ашылған инвентарлық карточкаларда
жүргізіледі.
Шаруашылық субъектісінің МЕА-ді кіріске алғанда 2710,2730-шы
бөлімшесіндегі МЕА шоттары дебеттеліп, төмендегі шоттар кредиттеледі.
1 .Құрылтайшылырмен үлес қосушылардың жарғылық қорына қосқан үлес
есебінен кіріске алынған МЕА-тер кірістеледі:
Дт 2710,2730; Кт 5020.
2.Тегін алынган МЕА - тер кірістелді: Дт 2710,2730 Кт 6230, 6280
3.МЕА-тер сатып алынса: Дт 2710,2730 Кт 1010, 1030
МЕА есептен шыгару. МЕА есептен шыгарылганда 2710,2730 шоттар
кредиттеліп, төмендегі шоттар дебеттеледі:
l.MEA сату. Баланс құнына Дт 7410 Кт 2710,2730 Тозу құнына Дт 2720,2740
Кт 2710,2730
2.Басқа заңды тұлғаларга тегін берілген МЕА- тер, баланстық құны
бойынша Дт 7410 Кт 2710,2730 тозу құнына Дт 2720,2740 Кт 2710,2730
3.Басқа шаруашылық субъектісінің жаргылық қорына қосқан үлесі ретінде
қосқан МЕА:
- баланстық құнына Дт 7410 Кт 2710,2730;
- тозу ісұнына Дт 2720,2740 Кт 2710,2730; -келісілгені Дт 2040,2310 Кт
6210.
Сонымен, материалдық емес активтердің бастапқы құны оларды сатып алу
құнына тең болады, бұған оларды алуга кеткен және қолдануга әзірлейтін
жагдайга (сатып алу багасы, орны толып өтелмейтін салықтар мен алымдар және
т.б. шығындар) келтіруге жұмсалған шығындар кіреді.
3. Материал емес активтердің амортизация есебі
Материалдық емес активтердің амортизациясы (мүліктің ұсталу, тозу
дәрежесніе қарай құнын бірте-бірте төмендету) субъектінің қызмет ету
мерзімінен артпайды. Материалдық емес активтердің амортизацияланатын сомасы
оның пайдалы қызмет ету мерзімінің багасына негүрлым жуық негізді түрде
бөлінеді.
Материалдық емес активтердің амортизациясы оның пайдалы қызмет ету
мерзімі жүйелік негізде жүзеге асырылады. Амортизацияны пайдалану әдісі
активтердің экономикалық тиімділігін банктерде пайдалану моделің сипаттау
керек. Егер мұндай үлгі нақты анықталган болмаса, амортизацияны теңбе тең
аудару әдісін пайдалану керек.
Материалдық емес активтердің тиімді қызмет ету мерзімін қарастыру
керек. Халыкаралық стандартқа сәйкес материалдық емес активті пайдалануда
оның ағымдық, баланс кәсіпорын үшін экономикалық тиімділігін жоғарылатуы
мүмкін.
Бұндай жагдайда амортизациялық емес күнды жазу керек және активтің
бағамын азайтуды көрсететін шығынды мойындау керек. Сату кезінде
айырбастауда немесе материалдық емес активтердің қандаң да басқа жолымен
келуі, түсімнен пайданы сипаттай отырып материалдық емес активтің шотымен
оның амортизациялык емес құны жазылу керек.
Амортизацияланатын құн - бастапқы қүн минус жойылу құны болып
айқынадалады.
Жойылу құны нөлге тең есептеледі, егер:
1.Пайдалы қызмет ету мерзімі соңында оны сатып алу туралы үшінші жақтың
келісімі болмаса.
2. Мыналарға байланысты материалдық емес активтердің бұл түрі үшін
белсенді нарық болмаса:
- активтердің пайдалы қызмет ету мерзімі соңында мұндай нарықтың
болуына;
- мүмкіндік, ықтималдық жоқ болса. Нарық белсенді деп саналады, егер:
- нарықтағы тауарлар біртекті болса (компьютерлік бағдарламалар
нарығы);
- мәмілеге келуге ниетті - сатушылар мен сатып алушыларды қай уақытта
да табуға болатын болса;
- сатып алынатын және сатылатын тауарлар халыққа қолайлы, арзан
бағаларда болса.
Кәсіпорындардағы материалдық емес активтер өздерінің пайдаланылуы
барысында біртіндеп сапалық жағынан тоза бастайды. Осы активтер тозғанга
дейін, ягни кәсіпорында пайдаланылған уақыт аралыгында пайда әкелуі қажет.
Егер бұл материалдық емес активтерді пайдалануда кәсіпорын табыс таппайтын
болса, оларды актив қатарында есептеудің қажеті де болмайды және бұндай
жағдайда оларды сатып алуға кеткен немесе басқадай шығындар жиынтығы
.ұйымның зияны болып табылады.
Шаруашылық субъектілерінде Материал емес активтердің тозуы ХҚЕС 38
сәйкес жұмыс шоттар жоспарының 2720, 2740 бөлімше шоттарының мына шотарында
жүргізіледі:
2741 - Лицензиялық келісімдердің амортизациясы
2742- Программамен жабдықтаудың амортизациясы
2743- Паттентердің амортизациясы, 2744 - Басқа да МЕА амортизациясы
2710-Гудвиллдің қүнсыздануы
Кәсіпорындарда материалдық емес активтерді пайдалану барысында олардың
құнының бір бөлігі ай сайын, яғни оның пайдалану мерзімінде өндіріс
шығындарына қосылып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz