Махамбет поэзиясының тарихи негіздері
Жоспар
Кіріспе.
1. Махамбет Өтемісұлының өмірбаяны.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І. тарау. Махамбет Өтемісұлы ұлт-азаттық көтерілістің басшысы. ... . 7
1. Махамбет Өтемісұлы бастаған көтеріліс.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Кіші жүздің шығысындағы шаруалар қозғалысы.
... ... ... ... ... ... ... .. 17
ІІ. тарау Махамбет поэзиясының тарихи негіздері.
... ... ... ... ... ... ... . 23
2.1 Жыр құдыреті.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .. 23
2.2 Махамбеттің шығармалары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 44
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
І. Кіріспе.
Биыл егеменді еліміз қазақтың алмас тілді ардагер ақыны, дауылпаз
күйшісі, езілгеннің арман мүддесін жоқтап, таптық теңсіздікке қарсы адамзат
баласының ортақ мүддесі үшін қол көтерген ақсауытты батыры Махамбет
Өтемісұлынның туғанына 200 жыл толуын ЮНЕСКО шеңберінде жер жерде атап
өтуде. Махамбет Өтемісұлы ол осы Батыс Қазақстан облысының Жәнібек
ауданындағы Нарын құмында дүниеге келген. Қазақтың көрнекті ақыны. 1836-
1838 жылдардағы көтерілістің жалынды жаршысы жасынан палуан, мерген және
төкпе ақын болатыны байқалады. Бала кезінде-ақ мұсылманша да, орысша да
сауатын ашқан. Махамбеттің арғы атасы Қызылбас (парсы) жұртынан деседі. Ел
аңызында Нәдіршах деген парсы патшасының баласы екен. Елі мен жері үшін,
қазақ халқының тәуелсіздігі үшін хан, би, сұлтандарымен қоса Ресей
патшалығың отаршылдың ізгісіне қарсыласып өткен батыр бабамыз Махамбет
Өтемісұлына биыл 200 жыл талып отыр. 1836-1938 жылдардағы шаруалар
көтерлісінің басшысы да, жаршысы да Исатай мен Махамбет екені бәрімізге
белгілі.
Олай болса Исатайдай алып тұлға, ержүрек батырдың жан серігі, жан досы
Махамбетың орны ерекше еді. Махамбеттің барлық батырлардан ерекшелігі, оның
артықшылығы қолындағы наркескені мен найзадай тілінің қатар жүруі еді.
Махамбеттің тағдыры әрі қиын да әрі сұлу тағдыр. Оның есімін атағанымызда,
жүзі лапылдаған, көз жанары өңменіңнен өтетін, сөйлесе сөзі қиыжал өтнді,
әрі ыстық, он басты өлең мен оттан өрілгендей жаралымы бөлек жарқын бейне
көз алдымызға келеді.
Үстінде сауыт, басында дұлыға бес қаруы түп-түгел. Астында сынық құлақ
арғымағы, ереулі аты жетегінде, Исатайдың шашақты туының астында, батырдан
сәл кейін сөр желіп келе жатқандай.
Күші басым дұшпанмен тең емес шайқаста жолбарыстай қайрат көретіп,
арыстандай айға шапқан қазақтың Қабылан Батырлары Исатай мен Махамбеттің
ерлік рухы мен болмысы қазақ тарихының ең қастерлі де жарқын беттерінен
орын алары шүбәсіз. Олардың халқы үшін қасықтай қанын аямаған жарқын да өр
тұлғалары ел санасында халық тарихында лайықты бағасын алып, есімдері алтын
әріппен жазылары сөзсіз.
Исатай – Махамбет! Бұл сөз ел жадында баяғыда-ақ жатталып, афоризмге
айналып кеткелі қашан! Бірінен-бірі ажырамас қос тұлға! Исатайсыз –
Махамбет, Махамбетсіз – Исатай жоқ! Исатай – басшы, мен қосшы - деп
ақынның өзі айтқандай, елі үшін еңіреп туған екі тарлан бөрінің есімдері
қазақ тарихының ерлік тарихында да бір-бірінен ажырамай, тұтас жазылады
және оқылады: Исатай – Махамбет. Махамбет өлеңдеріндегі Жәңгір хан бейнесі
өте күрделі де сан қырлы. Қай заманның билеушісінің де қарапайым халыққа
күш көрсететіні белгілі жағдай. Тарихи деректерге қарасақ, Исатай мен
Махамбет сол билеушінің қысымшылығымен өздері кедейшілікке ұшырап, байларға
қарсы шапқан дейтіндей емес. Екеуі де жарлы-жақыбай адамдар болмаған.
Махамбеттің Жәңгір ханың баласы Зұлқарнайға біраз уақыт тәрбиеші болуы,
одан кейін старшындыққа тағайындалуы осыны көрсетеді.
Ақынның қара орман малым садаға дейтін де жері бар. Демек бұл екі
батыр кедейшілік өздерінің жандарына батқандықтан емес, солардың қиналысына
шыдамай атқа қонғандар. Махамбет екеуі еді, біреуі батыр Махамбет те,
екіншісі ақын Махамбет. Олар батыр Махамбетті өлтірді, ал ақын Махамбет өз
өлеңдерімен халықтың қалың ортасына еніп кеткен еді. Халық асыл өнерді
өлтірмейтін, жасанып келген жауға да бермейтін тас қамал. Ол оны ғасырдан
ғасыр аттатып келер күнге жеткізіп отырады. Соның арқасында Махамбеттің
өлеңдерін ешкім жасырынып келіп, шауып тастай алған жоқ.
Махамбет – қазақ поэзиясын ту етіп көтеруге мүмкіндік беретін дүние
беріп кеткен ақын. Оның өлеңдері – қазақтың қасиеттің жиынтық сипаты.
Қазақты әлемге қысқа да нақты тілмен таныстыра алатын қасиетке ие.
Махамбеттің тақырыбы біреу – бостандық және соған жету жолындағы күрес,
өйткені сол бостандықпен сол күрестің ішінде адамға кажетінің бәрі бар.
Махамбет елді бостандыққа жеткізу үшін ғана ақын болған сияқты. Бүгінгі
замандағыдай жаңа қазақтардың өмірге келгенін қалады.
Қарағайға қарсы бұтақ біткенше,
Еменге иір бұтақ бітсейші,
Қыранға түғыр қыларға.
Ханнан қырық туғанша,
Қарадан бір-ақ тусайшы
Артымыздан біздердің,
Ақырып теңдік сұрарға, - дейді.[1]
Ханнан туған қырықтың сол ханның жолын жалғастыра берері анық. Есіл
ерлер артымыздан біздердің, ақырып теңдік сұрарға қарадан туған біреу бар
ма екен деп, арттарына қарай-қарай кетті.
Махамбет пен Исатай бір қоғамнан екінші қоғам тудыру әрекетін жасады.
өкінішке орай, олар аңсаған бостандықтың қолға тиюіне дейін әлі 154 жыл бар
еді. Яғни 1991 жыл.
Ұлт мұраты – адамзаттың маңызы бар халықтар өмірінде ерекше мәнге ие
аса күрделі категория болып табылады. Ұлт мұраты жалындағы әрбір іс-әрекет,
күрес-жарық жолдары да халық жадында, өмір уақыт таңбасында бедерленіп
отырған.
Махамбет Өтемісұлы – ұлт тәуелсіздігі жолындағы күресте ақберген батыр
сардарлығын – нар тұлға кәм күрескерлігін көрсетті. Ұлт-азаттық көтеріліс
кезінде білектің қуат, күшін, жүректің халын-нұрын, намыстың найза
–найзағайын ерекше екпін серпінмен жарқырата танытты. Ішкі орда
шаруаларының ұлт-азаттық қозғалысында ел жадында қалып, даңқ тұңғырына
көтерілген. Исатай сарбаздарымен бірге Махамбет те Толарсақтан саз кешіп,
Күмісті мылтық қолға алып тәңір салған тағдырға, қиын-қыстау кезеңге,
кезенген жауға тап болған еді. Ел-жерді жат-жұрттықтардың екпін –
теккісінен, бұғаулық құрсаудан азат ету әрбір кұмыр басқа, әсіресе, ұлт
ұраншылары Исатай Махамбет үшін ар – намысты таптау, ақыл парасатты тұсау,
екі көзді бір-біріне жау санау, әрі қиянат-қасіретпен пара-пар еді.
Ақиқатында, Исатай Махамбет көтерілісі азаттық, теңдік, тәуелсіздіқ
сынды ұлттық мұрат пен халықтың асқақ арманның биік рухын жан-жақты
көрсетті.
Қазақ әдебиеті тарихында Махамбет ХІХ ғасырдағы белгілі оқиғаның
жаршысы – насихатшысы болуымен бірге ел жерге, өмір уақытқа, адам әлемі мен
оның құдылықтарына қатысты көңілдің күйін жүректің сырын өлең жыр тілімен
де жеткізгені жөнінде мысал деректер көп-ақ. 1836-1838 жылдардағы ұлт-
азаттық көтерілістің тарихына көз салсақ көтеріліске самар жақ бетіне екі
мыңдай. Әділдікке жүгініп, Исатай мен Махамбетті ерлік пен рухтың қара
шаңырағы деп бейнелеп айтсақ көтерілісті қолдаған халық – қара шаңырақты
дауылда шайқалтпайтын керегесі, ал сарбаздар қара шаңырақтың еңсесін
биіктетіп, керегемен қарашаңырақты жалғастырып тұрған уығы екендегі сөзсіз.
Дауылды жылдардың жалынды жаршысы Махамбеттің батырлығын, ақылдылығын,
күйшілігін, азаттық жолындағы күрескерлігін болашақ ұрпақ санасына жеткізу
бүгінгі ұрпақ еншісінде. Махамбет жас ұрпақты жауынгерлік рухта
тәрбиелейтін, тәуелісіздігіміздің туы етіп көтеретін тұлға, шын мәнінде
көтеріп те жатырмыз. Өмірдің тереңіне бойларда ұлы Абайға жүгінсек, намысқа
қамшы салар тұста ұлы Махамбетке жүгінеміз. Қазақпын деген адамның
көнірегіне Махамбет рухы орнар күнді аңсайсын. Өйткені ол елдіктің, елін
сүюдің отаншылдықтың рухы.
Ойымызды қорытындылай айтсақ, махамбет шығармашылығы бүгінгі отаншыл
ұрпақты елін – жерін сүюге тәрбиелейтін, таусылмас тағылым көзі
Махамбет – ұлттық тұлға, оның бытырлығын, ақындығын, күйшілігін,
азаттың жолындағы күрескерлігін, болашақ ұрпақтың санасына сіңетіндей етіп
кеңірек дәріптеу керек.
І тарау. Махамбет Өтемісұлы ұлт-азаттық көтерілісінің басшысы.
1.1 Махамбет Өтемісұлы бастаған көтеріліс.
Қара қазан, сары бола
Қамы үшін қылыш сермедік
Махамбет.
Кіші жүз бен ішкі тарап шаруалары жергілікті және отарлық езгі мен
феодалдық қамауға көнбей, наразылық көрсетіп, өздерінше күресіп келді.
Шаруалардың көбі өз қанаушыларына наразы болып көшіп басқа жерге барды да,
жағдайын жеңілдеитпекші болды, бірақ қайда барса да Қөрқыттың көрі -көбі
күйзеліп, кері қайтып келді. Енді біреулері ыза кернеп ашық күреске шығып,
байлардың, би-старшина, сұлтандардың малын айдап кетіп, тіпті билер мен
сұлтандардың өздері не шабуыл жасап, кейде өлтіріп те кетті. Болмаса,
кейбір шаруалар әбден ашыққасын ұрлық істеуге мәжбүр болады. Бұл күрес әр
жерде, бір-бірімен байланыссыз, бөлек болып жатты. Олардың ашық, айқын
күресу программасы немесе бірлігі болмайды. Сондықтан мұндай күреті басу да
хан мен патша өкіметіне көп күшке түспейтін, қарсылық білдіру стихиялы
түрде жүрді. Өз басшыларына бағынбағаны үшін хан шаруа Тәни Түменовты
абақтыға қамады. Шомбал би Аппаз, Жәнібек Қөшаевтарды қудалауға ұшыратты.
Әр жерде шаруалар алым-салық төлеуден, көлік, азық беруден бас тартты.
Бірақ оларды біріктіріп, ұйымдастыратын тап, күш болмады. Наразы болған бас
көтерген шаруа ұры, Қарақшы деп қарғалып, қуғынға үшырап алысқа жер
аударылатын. Отарлаушылар мен қанау шылардың өзбырлығы мен зорлығана қарсы
шаруалар талай рет ашық қарулы күреске де шықты.
Соның бірі 1827 – 1829 жылдардағы Шеркеш Жақсыбаев, Науша Қаржауов,
Қаратоғай Мәмбетов бастаған шаруалар тақуы. Толқудың негізгі себебі – жер
мәселесі, жайылым мен суларды Орал казак әсерінің тартып алуы, күш
көрсетіп, өзбырлық жасауы. Бірақ шаруалар арасында бірлік болмады, бір тобы
қөныс аударып, жайықтан шығысқа өткісі келді, көбі өтіп кетті. Екінші тобы
– Науша, Қаратоғай бастаған шаруалар ашық күрес майданына шықты. Үшінші
тобын Орал қазақ әсерінің атаманы Д. Бородин мен т.б. офицерлер алдап,
Жайықтан өткізіп жібереміз деп арандатуға апарды. Бұл толқуларға келесі
1836-1838 жыл дардағы көтерілістің басшылары Махамбет, Нәдір Қашқынұлы,
Ырсалы Көсенұлы Т.Б. қатысты. Бұл толқудың бас себебінің бірі – Самар
көлдерімен Сары өзен, Қара өзен, араларындағы жерлерді Орал қазақ әскерінің
тартып алуы. Орынбор шекара комиссия бұдан әрі қайшылықты жою үшін өзен
әскер мисиясындағы әскери пикеттерді Сары өзеннен шығысқа – Қара өзенге
көшіруге жет деген. Бірақ губернатор бұл ұсынысты қолдамаған.
Ал Орал қазақ әскері шаруаларды мекендерінен күштеп қуып шығып, ақша
төлеген, мал бергендеріне ғана шамалы қоныс берген. Бірақ қозғалыс нашар
ұйыдастырылғандықтан патша әкімшілігі уақытында әскери қүшін әкеліп
үлгереді де, шаруаларды кері қонысына кетуге мәжбір етті, оның басшыларын
Орал қазақ әскері қолға түсіріп, соттады.[2]
Бұлардың ішінде Қайыпқали Есімов деген сүлтан да бар, Шеркеш Жақсыбаев
тағы басқа старшиналар бар. Бұл қозғалысқа Махамбет қатысты дейді, бірақ
оның қандай іс атқарғанын белгісіз. Әйтеуір 1829 жылы жазғы тұрым жайықтан
өтіп бара жатқанда ұсталып, Калмыков бекініснде бір жылдан астам қамалып
жатқан. Академик Қ. Жумалиев Екі жыл жатты, 1831 жылы қашып кетті, дейді.
Ал В.Ф. Шахматов, 1828 жылы қамалып, 1831 жылы қашып шықты, деген Қарааул
Қожа 1831 жылы қарашада берген түсінктемесінде Махамбет 1828 жылы ұсталды
деген. Ал Махамбет 1836 жылы 10 желтөқсанда тергеушілерге берген өз
жауабында абақтыда бір жылдың үстінде ғана жатып, қалада індет ауруы
жайылуда байланысты абақтыдан қашып кеттім деген. Біздін жобалауымызша, бұл
факт әлде зерттеле түсетін, сосын барып кесіп айтылатын нәрсе. Бұдан кейін
Махамбетті немен шұғылданғаны, қайда болғаны белгісіз.
Жәңгір 1838 жылы желтөқсанда губернаторға жазған хатында Махамбет
Орынборда Неплюев әскери училищесінде оқып жүрген менің қішкентай ұлым
Зулқарнайдың қасында болды, менің оның Махамбетті И.К жарамсыз қылығы
үшін қуып жібердім депті. Бұл қай жылдары екені белгісіз еді. Біз
Зулқарнайды осы училищеге алу туралы Жәңгірдің 1833 жылы 9 науырыздағы
өтінішін таптық және ол сол жылы училищеге қабылданған. Ал Орал қазақ
әскерінің атаманы бұл оқушыға барушыларды 14 мамыр күні Орынборға жөнелту
үшін Орал қаласында шақырылған. Бұған қарап Махамбет 1838 жылы жазда
Орынборға келгенін Зулқарнайдың Орынбор губерниясынын титулды кенешісі
Карелиннің үйінде жатып оқуына губерния басшылары қарсы болмаған. Сонымен
Махамбет осы жылы Орынборда болған, бірақ не себептен кеткені белгісіз. Өр
ақын ханның 9 жасар сылқым баласының қүтушісі құштар болмаған шығар.
Мүмкін, басқа да мәселелермен шұғылданған болар. Қолай да хан оны
Орынбордан 1834 жылы қайтарып үстем тап товар ақша айналымының дамуы
әсерінен малды көп өсіруге тырысқан да, ол үшін шаруалардың жерін тартып
ала берген. Міне, 1834 жылы Исатай мен Махамбеттің Уса мен Қабылан байдың
тағы басқа жерлерін хан мен билер, сүлтандар осылай тартып алған. Ел
ауызындағы әңгімеде, Исатай Махамбет пен хан қас болғанмен олардың ел
ішінде беделі бар екенің ескеріп, оларды өз ықпалында ұстағысы келген
делнеді.[3]
Ереуіл атқа ер салмай,
Егеуілі найза қолға алмай,
Еңку-еңку жер шалмай.
Ерлердін ісі бітерме
Махамбет.
ХІХ ғасырдың басында патша үкіметі қазақ жеріндегі хандық билікті
жоюға кірісті. Бұрынғы рулық бекініс бағынушылықтың орнына аумақтық
құрылымдар құрмақ болды. Сол себептен 1808 жылы Кіші жүзге қарайтың Еділ
мен Жайық арасындағы жерлерді бөліп, Ішкі немесе Бөкей ордасын құрды.
Қарапайым халық жер мен жайылымдары әділетті, бір келкі бөлінеді ғой
деп үміттенді. Бірақ мәселе олай болмай шықты. Бокей ордасы Казак
станцияларының желісімен және Жайық өзенін бойлай салынған қамалдармен
Кіші жүз жерімен бөлініп тасталды. Соның салдарынан Еділ мен Жайықтың
арасында көшіп жүрген қазақтар жан-жақтан орыс ауылдарымен, қамалдар мен
қоршалып қалды. Каспий жағалауындағы шұрайлы коныстардан қазақтар
ығыстырылынып орыс помещиктері граф Безбородко мен князь Юсуновтар Орал
казак әскерлері иелік етті. Олар қазақтарды бұл жерлерге жолатпады. Қыс
болса қазақтардан от ауызы, жаз шықса тұяқ ақы деген сияқты неше түрлі
салықтарды алатын.
Орыстардан қалған тәуір жерлерге хан мен оның туыстары, сүлтандар
иелік жасады. Мысалы, Жәңгір ханның меншігінде 400 мың десятина оның туысы
Нүралығановтардың меншігінде 750 мың десятина, Жәңгірдің қайын атасы
Қарауылқожа Бабажановтың қарамағында 700 мың десятина жерлері бар еді.
Бұрын жерге меншіктілікті білмейтінін, кім бұрын келіп орналаса, сол жайлай
беретін елде енді таршылық туды, қөшпелі елдің шаруашылығы қатты күйзелді.
Мәселен Қарауылқожа қазақтарға жерді жалға беру дегенді шығарды. Жалға жер
алғаны үшін қазақ малшылары өте ауыр салық төлеп тұруға мәжбір болды.
Сонымен қоса Қарауылқожаның отбасы үшін әр бір шаңырақ екі сомнан төлеуге,
ал ауыл старшинасы бір бие беруге міндеттенді. Қыста Каспий теңізінің
жағалауына қазақтар Қарауылқожа Бабажановқа қамыс дайындауға тиісті болды.
Қамысты қыста дайындаттырып, сол қамыстан үй немесе малға қора
салдырған[4].
Сонымен бірге патша үкіметі ішкі Орда мен Кіші жүзді басқыруды
өздерінің мүдделеріне сан бейілімдегісі келді. Сондықтан бұл жерлерде
дистанциялар (бекініс аралық басқару жүйесі) құрылып, олардың басқарушы
қызметтері еңгізілді. Осындай экономикалық, әкімшілік қысымдармен қатар
елдің ар-намысына итеріліп рухани қысымшылықтар да көбейді. Қит етсе айып
салып, дүре сөғу және тағы басқа жәйіптер халықтың зығырданын қайнатты.
Осындай патша үкіметі мен хан тарапынан жасалған шаруашылық, әкімшілік,
рухани қысымшылық, жан түрлігерлік әділетсіздік халық көтерілісіне әкелді.
Көтерілісті Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы басқарды.
Көтерлістың негізгі мақсаты патша өкіметінің жерді тартып алып жатқан
орталық саясатын тоқтату, ханның өктемдгін, озбырлығын шектеу, қарапайым
халықтың әл-ауқатын жақсарту болды.
Алғашында Жәңірхан Исатай мен Махамбетті өз жағына тартпақ болды.
Бұдан ештеңе шықпаған соң ол оларды ашықтан-ашық қуғындауға шықты. Жәңірдің
сенімді деген билеріне жазған хатында былай делінген: Исатай мен Махамбет
басқаларды маған бағынбауға шақырады. Олар старшина Қаракөбен мен Жоланға
шабуыл жасап, жарақаттады... барлығыңызға жағарыда атанған бой –
ұсынбаушыларды ұстап маған әкелуді бұйыраман.
1836 жылдың ақпанында Жәңгір хан Исатай мен Махамбетті алдап қолға
түсіріп, айдатпақ болады. Сол оймен оларды өз ордасына шақыртады. Мұнын
іштей сезген Исатай мен Махамбет бармайды. Оларды оңайлықпен қолға түсіре
алмайтындығын білген хан сол жылдың 17 науырызында Қарауылқожанын басқартып
522 адамнан тұратын жасақты жібереді. Мүны естіген Исатай мен Махамбет өз
қаруластарымен Қарауылқожаға қарсы шығады. Олар 1836 жылы 4 көкек күні
Манаш қыстауында кездеседі.
Әлеуметтік халі қандай болса да Махамбет шаруалар тобы үшін аянбай
еңбек етті, еңбекшілердің мүң-мүддесі үшін өмірін қиды. Егер батыр ақын
жеке басының қамын ойласа, оның Байтақ, Медетбай секілді сарай ақыны
ретінде өз мүддесімен шүғалдануына болатын еді. Бірақ өз халқының мүмкін
халін көрген патриот ақын өз еліне әділдік, теңдік, бостандық әперу үшін
күрес жолына шықты.
Ол үстем тап өкілдеріне:
Он екі төбет, шүнақ хан!
Шабатының ел екен,
Күлдейтінің мен екен,
Хан ұлына қас болу,
Қора ұлына бас болу
Мендей ерге жөн екен, - дейді
Де, қалың бүқара жағына шығады.
Исатайлар ауыл төңірегін арбалармен қөршап, орлар қазып, қорғаныс
жасайды. Алайда, бұлардың батылдығынан қаймыққан Қарауыл Қожа түрлі сылтау
айтып, қару жұмсай алмайды. Құр қоқан лақыдан ештеңе шықпаған соң Қарауыл
Қожа өз колымен кері қайтады. Мұнын өзі бас көтеруші шаруалардың еңсесін
көтеріп, Қарауыл Қожаның масқара болғанын бүкіл хандыққа жайады. Енді
Махамбет шаруаларды бұрынғыдан батыл ашық қарулы күреске шақырады. Ақынның
Ереуіл атқа ер салмай, ерлердің ісі бітер ме! деген жігер қайратқа толы
отты өлеңі осы уақытқа шығарылса керек.
Манаш түбіндегі Қарауыл Қожаның тауы шағынған соң Махамбет табына
шаруалардың қосылуы көбейе түседі. Әр жерден бір – бірлеп немесе тобымен
шаруалар келеді. Олар бай, би, старшиналардан көрген жәбірін айтып, Исатай
мен Махамбетке тағынады. Шаруалардың оларға қосылуынан қауіптенген ру
басшылары сұлтандар мен старшиналар бас көтеруші топқа қысым жасауды,
өрістете түсті.
Көтерілісшілер қалын тобы өз алдына көшіп көнып, хан, сұлтан
адамдарына мойын сұнбады. 1836 жылы маусымда Исатай мен Махамбет 17
жолдасымен Орда маңында ханға барып өз колынан Балқы мен Қарауыл Қожа
үстінен арыз бермек болып жолға шығады. Мұны естіген шаруалар ханға
арыздарын айту үшін жол-жөнекей Махамбеттерге қосыла берді, біраздан кейін
ханға барушылардың саны жүзден асып кетеді. Бұл жайды естіген хан шошып
кетіп, өз билерін шақырып, бір қатар шаралар белгілейді. Өйткені ханға,
сұлтандарға, би старшиналарға наразы адамдар көп еді. Оларды хан
қабылдамай, арызын тыңдамай келген.
Әділетсіз өмірден қажыған шаруалар бұл жолы арыз айтып қалай да ханға
бармақ болады. Бірақ Жәңігр Исатай тобына қарсы елшілер жіберіп, олар
өтетін ауылдарға ешқандай көмек, көлік бермеуді міндеттеп қояды. Елшілердін
бір тобы Исатай мен Махамбетке келіп, арыздарыңызды бізге беріндер, біз
өзіміз оны ханға тапсырамыз, өздерінің ауылдарына қайта беріңдер, он екі
күннен кейін жауап беріледі - , дейді. Бұған көнгісі келмегендерді
сұлтандар мен старшиналар ілгері жібермейді. Сонымен олар еліне қайтып он
екі күннен кейін жауап күтеді. Бірақ ханнан хабар болмайды. Хан сөйтіп,
шаруаларды тағы да алдап кетеді. Сонымен бірге ол Орынбор шекара
комиссиясына Исатай мен Махамбетті тәртіпсіздікпен бағынбаушылықта
бастаушылар ретінде ұстап, бұғалмен Орынборға жөнелтіп, абақтыға жабуды
өтінеді. Бұлар -, дейді хан, ел ішінде үздіксіз, тынымсыз насихат жүргізіп,
халықты аздырып, берекесін кетіруді, сондықтан оларды алыстату Жартылай
тағы жеңілтек қазақ халқына үрей туғызып өз ырқымен жүруден тиятың іс, деп
сендірмек болады.
Губернатордың нұсқауымен шекара комиссиясы Орал әскерінің атаманына
жоғарыдағы арызды тексеруге арнайы офицерлер жіберуді міндет етеді. Сөйтіп,
губернатордың нұсқауымен келген екі тергеуші 1836 жылы қыркүйекте Пороховин
вожагына келіп, тергеу жүргізе бастайды.
Хан, сұлтандарды озбырлығы, мен қанаушылыққа қарсы қозғалыстың басында
Исатай мен Махамбет жүрді. Олар:
Қорлықта өскен халқына.
Бостандық алып берем деп
Қырық бір жасқа келгенде
Ауыр әскер қол ертіп,
ашық күреске шығады. Исатай мен Махамбет Қамыс, Самар көлдерімен
Нарындағы ауылдарды аралап, халықты хан, сұлтандарға қарсы көтеруге
шақырып, жердің иесі өзіміз, Орал әскері мен сұлтандар, байлар алған жерді
иемденуіміз керек дейді. Бұл шақыру қысым көріп, жерсіз қалған шаруалардың
ойыннан шығып, олар өз бетімен, не Исатайдың көрсетуімен жерді пайымдалана
бастады.
Осы тұста Махамбеттің қозғалыс мақсатың айта келіп:
Қолында өткен дүние сай,
Халқынның көрген қорлығы,
Хандардың өткен зорлығы,
Ақ жүрегін тебіретіп,
Ақ сүйектін баласын
Қара үлына теңгеріп,
Қоңыраулы найза өңгердім
Жетімдерге жиын бердім
Жесірлерге жер бердім, деген шындыққа дәл келеді.
Көтерілістің негізгі басшысы деп Махамбет, Исатайды атағаны мен,
өзінің ықпалы басшыға да, басқаларына да күшті еді. Іс жүзінде ол
көтерілісті ұйымдастырушы А.Рязанов Махамбетті осы Көтерілістің жаны
болды деп көрсетілуі тегін емес. Орысша және татарша сауатты ол шаруаларға
үндеу жазып, үстем тапқа қарсы күреске ұйымдастырады. Исатай мен халық
атынан патша өкметіне, ханға шоғымдар жазды.[5]
Махамбеттің басшылығымен ел арасындағы дау-жанжал, айтыс, талас,
жайылым мен қыстау мәселелері шешіліп отырды.
Көтерілістін негізгі күші шаруалар болды. Бірақ мұнын бір ерекшелігі
қозғалысқа олар бүрынғы рулық шырмау мен ағайындық түсінікті шарт кесіп,
таптың мүдде тұрғысынан келді.
Көтеріліс 1837 жылы қыркүйек, қазан айларында Ішкі Орданы қамтиды.
Патша әкмішілігінің тергеу – тексеруінен еш нәтиже болмады, Орынбор
басшылары мен ханға берілген арыз шағымдар ескерілменді. Сондықтан шаруалар
Махамбет, Қабыланбай, Үбі, Тәйн, Мәстек, Көбек, Айтас, Қалдыбай, Сары
секілді адамдардың бастауымен Жас құстағы ханның ордасына қарай аттанды.
Жас құста талай шайқастар болды. Мұнда жалым саны үш мың адамнан асатын
көтерілісшілер хан қолын жеңген. Хан енді жан дәрменімен Орынбор,
Астраханьға үстін – үстін елшілер жіберіп, неше түрлі айла, әрекеттер істеп
бақты.
Махамбет бұл келіссөздердің алдау екенін түсініп, ханның елшісі
Еспембет келгенде, хан сұраған он күн мерзімге қарсы болады. Исатайға:
Хан баласы Қабанды,
Қайырылып соқса жаманды,
Шабар күнің бүгін – ді
Бүтіннен кейін қиын – ды,
Деген сөздер осы кезде шығарылса керек. Бірак Исатай бұған көнбеген
соң Махамбет қалың қолды екі үшірет атпен айналып шығып халыққа ханның
тілегін айтады, оның алдау, уақыт ұшу екенін көпшілікке түсіндіреді.
Махамбеттің пікірін Науша Қоржау – ұлы Қараторғай Мамбетұлы Қара – Сары
өзендері бойынан келген[6], Қабыланбай, Үбі, тағы басқалары қолдайды.
Осы күндердің бірінде Махамбеттің талабымен қалың көтерілісішілер
майданға алаңға жиналды, онда хан ордасын шабайық деген мәселе қойылды.
Әр түрлі пікірімен арандатудың ықпалында жүрген көтерлісшілер:
Көк бедеуді бауырлап,
Шабамын деп сен тұрдың
Исатай басшы білсін деп,
Қалын әскер қол тұрды,-
деп соңынан Махамбет айтқан жай болды. Көпшілік Исатай білсін десе, ал
ол ханның мерзімді күнін күтті. Бұған наразы болған Науша, Қараторғай
секілді батырлар кетіп қалады. Сөйтіп қымбат уақыт босқа кетіп, хан күш
алып кетті. Кешікпей патша әскері келіп, алдымен бала – шағаның зәресін
алып, теректі мен Жаманқұмдағы көтеріліс басшыларын ауылдарына шапты. Бұл
жайт көтерісішілер қатарын ыдыратып, олардың бытырай басталуына әкелді.
Мұнан кейін де Исатай мен Махамбет жаңадан күш жинап Жәңгір ордасына
қарай өтіп, шабуыл жасамақшы болады. Бұған мүмкіндіктері жететін сияқты.
Өйткені 20-25 қарашаға дейін теректі, тарғын өзені бойында 200-300 ден
көтерілісішілер тобы болғаны белгілі. Бірақ оларды байланыстырып, басын
қосып, біріктіру ісіне Исатай үлгере алмады. Оның Мықтөбе арқылы Жасқұс
жағына өту ойын біреу айтып қойса керек, патша, хан әскері оның жолын жорып
өткізбеді. Осындай әрекеттің бірінде Махамбет Есаул Исталиннің үш жүз ден
астам әскерінің қуғынына түсті. Есаулды қуып жетіп, бұларды тірідей ұстау
қауіпі туды.
Истомин кісілері жаќындап келгенде, айлакер батыр астындаѓы кµмлігін
суырып алып, кµздікпен тысын жарып, ќ±стыњ ж‰нін ќуѓыншылардыњ бет – кµзіне
шашып жібереді. Ќуѓыншылардыњ аттарыныњ шабысы бєсењдеп, бірімен – бірі
ќаќтыѓысып, ќалып ќояды. Сол кезде Махамбет ±зап келеді[7].
Осыдан соњ-ањ кµтерілісшілердіњ к‰ші ыдырап, топ – тобымен ќолѓа
т‰седі, кµбі Жайыќтыњ арѓы бетіне ќашып µтеді.
Сонымен Исатай Тайман±лы мен Махамбет ¤теміс±лы басќарѓан кµтеріліс
жењіліске ±шырады. Оныњ басты себептерініњ бірі - ±лт-азаттыќ кµтеріліс
µршіп кетер деп ќорыќќан Ресей µкіметініњ жергілікті хан билігімен
кµтерілісшілерге ќарсы одаќтасуы болды. Дегенмен, Исатай Тайман±лы мен
Махамбет ¤теміс±лыныњ басшылыѓымен болѓан б±л кµтерілістіњ ќазаќ халќыныњ
тарихында мањызы зор. Хан тарапынан алым-салыќтыњ онан єрімен µршілінуі
біршама азайды, патша ‰кіметі жергілікті халыќтыњ маќсат м‰ддесімен де
белгілі мµлшерде санасуына тура келді. Кµтерілісшілер Ресейдіњ отаршылыќ
саясатына ќарсы, саяси-єлеуметтік бостандыќ ‰шін, єлеуметтік езгіге ќарсы
к‰рес туын кейінгі ±рпаќтарѓа беріп кетті.
2. Кіші жүздің шығысындағы шаруалар қозғалысы.
Шаруалардыњ т±рмыс жаѓдайыныњ к‰йзелуі, елдегі саяси халдіњ
т±раќсыздыѓы, ертењгі к‰нніњ не болатыныњ білмей, сенбей сенделу шаруларды
стихиалы кµтеріліске итермеледі. Жайыќ бойындаѓы жайлы ќонысты олар тыныш
пайдалана алмады. Линия т±рѓындары µзенніњ шыѓыс жаѓалауындаѓы жаќсы
шабындыќќа р±ќсатсыз ие болып, к‰ні б±рын шµбін шауып алды. Шабылѓан шµп
м±нда да далада ‰йіліп, мал шашса, не µртенсе, біреу ±рласа олар сол
мањдаѓы ауылдардыњ малдарын, д‰ниелерін тартып алып, айып салып, тµлетіп
отырды. Б±л ќазаќ ќоѓамындаѓы єлеуметтік топтардыњ наразылыѓын туѓызды.
Патша саясатына ќарсы Жылгелді, Жоламан батырлар т.б. елді к‰реске кµтерді.
Патшаныњ жергілікті єкімдеріне наразы болѓан шаруалар, тіпті кейбір билер
де ауылымен Жайыќ бойыннан Кіші ж‰здіњ оњт‰стігіне ќарай 1837 жылы ќаша,
кµше бастады. Баймахамбет с±лтан шаруалардыњ б±л кµшуін Орынбор басшыларына
ашыќ т‰сіндіре алмады тек ќосымша єскер жіберуін µтіне берді. Хиуамен
шекаралас Мањќыстау, ‡стірт ќыратында, Арал, Сыр бойындаѓы ќазаќ елініњ де
т±рмысы нашар еді Хорезм феодалдары мен баскесерлері Кіші ж‰здіњ
оњт‰стігіндегі ќазаќ шаруаларына ќайта-ќайта шапќыншылыќ жасап, елді
талаумен болды, к‰шпен алым салыќ жинады. Мал-д‰ниемен ќоса, жас
келіншектерді, ќыздарды тартып єкетіп отырды. Б±ѓан наразылыќ с±лтандар мен
билер арасында да µрістеді. Патша єкімшілігі б±л Россия иемділігі деген
ќ±р сµзден басќа б±л µњірді ќорѓау жµнінде ештење істей алмады. Елді ќорѓау
ісін ±йымдастырмады.
Ішкі тараптан келген Исатай мен Махамбет Жем мен Саѓыз µзендеріне,
Борсыќ ќ±мына жеткенде ќатары кµбейіп, саны 95 адамѓа жетеді. Жєњгір хан
мен патша єскерімен алысып келген ерлер ел ішінде жылы ќарсы алынды. Б±л
µњірге Баймаѓамбет с±лтан патша єскерлерімен келіп, адам айтќысыз озбырлыќ,
ќиянат істеген. 1837 жылы Махамбеттердіњ артына єскери командамен т‰сіп 25
к‰н бойы ќууы, олардыњ 12 адамын ќолѓа т‰сіруі Баймаѓамбетке деген елдегі
µшпенділікті ќоздыра т‰сті.
Махамбет ішкі тарапта болѓан к‰ресті µзініњ шешен сµздерімен, µжет
µлењдерімен шаруаларѓа жеткізіп отырды. Шектініњ Ш‰рек атасыныњ биі Шонты
Жамантаевќа Исатайдыњ балалары мен ¤темістіњ С‰лейменін ±стап бергені
туралы, µз басыныњ халі туралы жыры осы 1838 жылдыњ ќысында айтылѓан болды.
Б±л жаќќа келіп Исатай мен Махамбет таѓы да к‰реске єзірленді.
М±ндаѓы жай тым к‰рделі, шиеленіскен еді. Бір жаѓынан ќазаќ феодалдары мен
с±лтандарыныњ, екінші жаѓынан Хиуа хандыѓы мен Рессей патшалыѓыныњ
шапќыншылыѓы шаруаларды к‰йзелтіп, оларды бірігіп к‰реске шыѓуѓа мєжб‰р
етті.
Махамбет патша єкімшілігі мен хан, с±лтандарѓа ќарсы к‰реске
жергілікті халыќтыњ єр т‰рлі єлеуметтік топтарын біріктіруге к‰ш салды.
Ыѓылмен Шµреќ±лыныњ Исатай-Махамбет дастанындаѓы ру таласын, барымтаны
тоќтату туралы келіссµздер архив материалымен расталды. Отарлыќ езгіге
ќарсы тек ќана жерден айырылѓан Жайыќ, Еген, Ќолдыѓайты, Ќиыл, ¤лењті,
Б±лдырты, Аќб±лаќ, ¤р µзендері бойынан ќуѓын кµріп келген шаруалар ѓана
емес, Бозашы, Адайлары мен Жем, Саѓыз байларыныњ шаруаларын да біріктіруді
ќолѓа алды. Біраќ Ќазаќстан шаруалардыњ ол уаќытта саяси бірлігі єлсіз,
шаруашылыѓы ќ±лдыраѓан еді. Рулыќ патриархалдыќ ќарым-ќатынастыњ тар ќаппас
шырмауында болатын. Тіпті ру басы, ауыл старшиналары, кейбір с±лтандар мен
ханѓа деген сенім єлі к‰шті еді. Орыс шаруаларыныњ патшаѓа ќайырымды деп
сенгеніндей ќазаќ шаруалары да с±лтандар мен хандардыњ айла-шарѓысына саяси
сауаты, таптыњ сезім кемдігінен сеніп ќала берді. Б±л жаѓдайда Исатай мен
Махамбет жергілікті билер мен жауласпай-аќ кµпшілікті к‰реске дайындауѓа
мєжб‰р болды. Отарлыќ езгіге ќарсы к‰рес пен антифеодалдыќ, жер, жайлым,
тењдік, тыныштыќ ‰шін к‰рес ±штасып жатты.
Б±л кезде патша єкімшілігі, хан, с±лтандар да Исатай мен Махамбет
ыќпалыныњ к‰шті екеніњ біліп олардыњ не істеп жатќанын білу ‰шін
тыњшыларын, реті келсе ±стап єкелу ‰шін сенімді кісілерін жібереді. Кіші
ж‰здіњ батыс бµлігініњ билеуші - с±лтаны Баймаѓамбет µзініњ 1838 жылѓы 12
науырызда Орынбор губернаторына жазѓан рапортында Махамбет Науша
Ќаржау±лымен ќосылды дей келіп, оларды тауып, ±стап алып келу ‰шін Сатай,
Сарыбµпе, Кенжеѓариндер, Сарыќожа Сарыбµпенов деген билерді сенімді
кісілерімен жібердім деген.
Сондай-аќ, Орал казак єскерініњ тµменгі дистанциясыныњ бастыѓы да
Жем, Саѓыз, Сам жаѓына тыњшыларын аттандырды. Біраќ ќайсысы да Исатай,
Махамбетті кµрмейді, тек біреуі Махамбеттіњ ш±ѓыл Наушаѓа кеткенін айтып
келеді. Батырдыњ Наушаѓа бару себебі-белгілі, ол да батыр, 1827-1829
жылдардаѓы ішкі тараптаѓы шаруалар толќуыныњ басшысыныњ бірі, єрі батыл
ќимылдыњ адамы. 1832 жылы Науша Ќайыпкели Есімов, Ќ±лбараќ, С‰йінќара, Есет
батырлармен бірге Хиуа ханына ќарсы к‰ресте аты шыќќан кісі. Оныњ артынан
шаруалар ілеседі. Махамбет Наушамен тіл тапса кµп адам б±ларды сµзсіз
ќолдайды. Сондай-аќ, б±рын патша єкімшілігіне ќарсы к‰рескен, қудалауға
ұшыраған Жоламан, Ж‰сіп Ќ±ланќ±лы, Асау Бараќ±лы т.б. Кµптеген билер мен
азаматтарѓа кездеседі. Махамбеттіњ Кіші ж‰здіњ б±л µњіріндегі єрекеті
туралы деректер аз, барыныњ µзі бірі-біріне ќайшы, кµбі тыњшылардыњ ‰стірт
мєліметтері. Сол деректер бойынша µз к‰штерін топтастыру ‰шін жолдастарыныњ
кењесімен Махамбет Шµмішті, Табын, Єлімніњ Тілеу, Ќабањ, Тµртќарасы,
Шектісі, Алшын, Алаша, Адай т.б. рулар мен олардыњ ауылдарында болды.
Ќазіргі Аќтµбе облысына ќарасты жерлерді т‰гелге жаќын аралайды. Тµлеген
Серекенов 2-3 кісімен Ќайыпќали Есімовќа кездесіп сµйлеседі. Исатай мен
Махамбеттіњ ынта-жігірмен 1838 жылдыњ мамыр айында кµп ру µкілдері бас
ќосып, б±рыњѓы барымтаны, дауды ќойып, уаќытша бітісті. Б±л келісімдерді
±йымдастырып, ж‰ргізуде Махамбет кµп ењбек етті.
Сонымен ќатар ол патша єкімшілігіне, Баймаѓамбет секілді с±лтандарѓа
ќарсы ќарулы кµтеріліске шыѓу туралы мєселе талќылайды. Шаруалардыњ
кµпшілігі ќозѓалысќа ќосылды. Біраќ, билер, с±лтандар арасында алауыздыќ
пайда болды. Асау Бараќ±лы, Ж‰сіп Ќ±лан±лы т.б. Шµмішті, Табын руыныњ
билері ќосылмады. Сырым±лы Ќазы, Жамантай±лы Шонты т.б. билер ќозѓалысќа
ќосылѓанмен сатќындыќ істейді. Жоламан, Жылкелді, Аманкелді бастаѓан
ауылдар шет ќалды. Сµйтіп, б±л д‰бірдіњ кезінде ел іші, шаруалар арасы
жіктеліп, кµптеген шаруалар Исатай мен Махамбеттіњ соњына ілесті.
Сонымен Арал тењізі жаѓасынан, ‡стірт, Шыњ, Сам далаларынан,
Мањќыстаудан кµптеген шаруалар кµтеріліске шыќты да, Жем, Саѓыз µзендеріне
ќарай беттеді. 1838 жылы маусым айында Исатай мен Махамбет басќұрѓан
кµтерісшілер Аќшатќа жетті. Б±лардыњ к‰ші маќсаты туралы патша тыњшылары
к‰ні б±рын, неше т‰рлі ќ±былтып хабар таратќан. Олар кµтерілісшілер линияѓа
шабуыл жасайды деген арандатушы мєліметтер де берді. Тыњшыларыныњ сµзіне
сенбей патша єкімшілігі Ќайыпќали аулына сенімді с±лтанын жіберіп,
кµтерілісшілердіњ маќсатын, жоспарын аныќтайды. Барѓан адам біраз к‰н
болып, кµтерілісшілерді линияѓа, орыс т±рѓындарына шабуыл жасау ойы жоќ
екенін айтып келеді.
Кµтерілісшілердіњ б±дан ары ќимылы да осыны дєлелдеді. Екі –‰ш мыњ
кµтерілісшілер ‡шбµкенбайда бірігіп, Адай, Шекті, Табын, Алаша т.б. ру
адамдарымен Темір µзені бойындаѓы Кµкпекті деген жерге келеді. Ќозѓалыс
басшылары жан-жаќтан ‰гіт ж‰ргізіп, кісі жинап ашыќ к‰реске шаќырады.
Б±л кµтеріліске негізінен патша µкіметі Жайыќ, Егек µзендерінен
ќуылѓан Табын, Шекті, 1836-1837 жылдары ќуылѓан Байбаќты, Алаша т.б.
рулардыњ кµптеген шаруалары ќатысты. Маќсаты-зорлыќ пен озбырлыќты жою,
тењдік, ќараќазан, сары бала ќамы ±шін к‰ресу болды.
Орынбор губернаторымен Баймаѓамбет Айшуаќов та б±л хабарды есітіп
дайындалды, с±лтан-ємірші Орынбор єкімшілігінен ќарулы єскер жинап тыным
таппады. Жайыќ бойынан, Орынбордан єскерлер шыќты. Баймаѓамбет µз
ќарауындаѓы ж‰здіктіњ ‰стіне тµњірегіндегі єр елден адамдар жинап жасаќтады
да, Ешкі ќырѓан µзені не ќарай беттеді. Жазалаушы отряд командирі болѓан
полковник К.К.Геке шілде айы басында 2 ж‰здін єсерді, єскер Линиясыныњ
шыќќан казак тобымен Ќиыл µзенініњ басында кездесіп, бірікті. Таѓы да басќа
жазалаушы отрядтар жан-жаќтан аѓылып келіп жатты.
Б±лар кµтерілісшілерімен ашыќ к‰ресуден гµрі, айла, алдау амалын
ќолдануды ойластырды. Кµтерілісшілер арасына тыњшылар жіберді. Соныњ бірі
Балта деген би Ысыќ руынан Ќадырѓ±л атасыныњ бес ±рпаѓы адамдары сіздерді
к‰тіп отырмыз, Исатайѓа Ойылда, Тµсаѓашта ќосыламыз деп Тєттібай, Намаз би
т.б. атынан жазѓан хатты алып келіп, сенімге ие болды. Ол Баймаѓамбет к‰ші,
жоспары туралы кµтерілісшілерді шатастырды. Балтаныњ сµзіне сеніп Исатай 11
шілде к‰ні Елек, Ќиыл µзендері жаѓына шыѓады. Екі жаѓыда жан-жаќты
шолѓыншылар, барлаушылар жіберіп, тосќауылдар ќояды. Исатайдыњ шолѓыншы бір
тобын басќарѓан Ќожахмет ¤теміс±лы 12 шілдеде тањда Баймаѓамбеттіњ ‰лкен
топ шолѓыншылардын кездестіріп, далада ±рыс болады. Кµтерілісшілердіњ
тегеурініне шыдамай Баймаѓамбет пен Исатай арасында ашыќ шайќас
басталѓанда, Геке солдаттарын сайлармен, адырлары мен жасырын жіберіп, екі
б‰йірден шабуыл жасап, зењбіректен атып кµтерілісшілерді шегіндіреді. К‰ш
тењ болмаѓасын шегінген Исатай ќолы ќашуѓа айналады. ¤з адамдарын ќорѓап,
артында атысып келе жатќан Исатайды Балта танып, офицерге кµрсетеді.
Солдаттыњ біреуі жалма-жан мылтыќ алып, Исатайдыњ атына оќ тиеді. Осы жерде
ел аузындаѓы єњгімеге ќараѓанда Исатайѓа Махамбет пен ‡бі ќайта-ќайта келіп
аттарын ±сынады, біраќ батыр мінгесуге намыстанды ма єлде ќуѓыншыларды
кідірткісі келді ме, мінбейді: Баланды саќтањдар! деп аманат айтады.
Кµтеріліс кµсемі ќаза болѓан соң оныњ к‰ші ыдырап, елге шыќќан кµп
єскерден, жазадан ќорыќќан. Ќайытќали алды-артына ќарамастан Борсыќ ќ±мына,
‡стіртке ќашады. Сµйтіп, нашар ±йымдасќан, ќатысушылар ќ±рамы єр т‰рлі, б±л
кµтеріліс тез басылды.
Махамбет б±дан кейінде шаруалардыњ басын біріктіріп, ќайта
кµтеріліске шыќпаќшы болды. Біраќ патша µкіметі кµтерілістіњ µрістеуіне жол
бермей жан-жаќтан єскер шыѓарып, кµтерілген ауылдарды, кері ќайтарып,
кµнбегендерін ќырып-жойып, талап-таратады. Махамбет пен оныњ жолдастарына
елде ж‰руіне м‰мкіндік бермей, ќудалау кµбейіп, ќауып к‰шейеді. Ел ішінде
патша єскерініњ шарлауы кµбеюін Махамбеттер шегіне ‡стірт, Самѓа кетуге
мєжб‰р болады. Батырдыњ:
Басќа ќысым т‰скен соњ
Ќайырылмастай к‰н болды
Ќатын мен балаѓа, -
Деген µлењ жолдары осы кезењді елестетеді. Аќын ќуѓынѓа ±шырап, елінен, µз
жолдастарыныњ кµбінен айрылса да, к‰рестен бас тартпайды.
ІІ. тарау. Махамбет поэзиясыњ тарихи негіздері.
2.1 Жыр құдыреті.
К‰ші басым д±шпанмен тењ емес шайќаста жолбарыстай ќайрат кµрсетіп,
арыстандай айѓа шапќан ќазаќтыњ ќабылан батырлары Исатай мен Махамбеттіњ
ерлік рухы мен болмысы ќазаќтыњ тарихыныњ ењ ќастерлі де жарќын беттерімен
орын алады ш‰бєсіз.
Олардыњ халќы ‰шін ќасыќтай ќанын аямаѓан жарќын да µр т±лѓалары ел
санасында халыќ тарихында лайыќты баѓасын алып, есімдері алтын єріппен
жазылары сµзсіз. Бүгінгі таңда меретойы ЮНЕСКО тарапынан тойланғалы отырған
қазақтық ақыны, қайсар да өжет батыр, жорық жыршысы Махамбет Өтемісұлының
туғанына 200 жыл толып отыр. Қарап отырсақ осы уақытқа дейін Махамбет
туралы аз жазылыпты. Қазақтың небір карқасқа ғалымдары, әдебиетшілер,
тарихшылар, жазушылар мен журналистер қалам тербепті. Махамбеттің көркем
әдебиетіміздегі тұлғасын сомдауды академик, жазушы Қасым Жұмалиев ақын
өміріне арналған хикаятымен бастапты. Қазақ прозасының қабырғалы
шеберлерінің бірі, әңгіме жанрының майталманы Тәкен Әлімқұлов ақын өмірінің
соңғы трагедиялық тұсына арнап Қараой деген классикалық әңгіме жазды.
Бұл әңгіме көркемдігі жағынан биік, тамаша әсер қалдыратын туынды. Біз бұл
мақаламызда Махамбет поэзиясының тарихи негіздеріне, өмірлік деректері мен
тарихи материалдарды ақынның көркемдік сүзгіден өткізіп, өңдеп өмірдің
бедерлі де көркем картинасына қалайша айналдырғанына тоқтамақшымыз. Ең
алдымен айтарымыз, Махамбет - өзіне дейінгі көркемдік дәстүрді шебер тере
білген шын мәніндегі сөз зергері. Бір қарасаң, Махамбет жыраулық қалыпты
ұстанған жырау сенімді. Бірақ ол жаңа қалыптағы өнерпаз дарын. Ол жырау
емес, жыраулық дәстүрді жаңа кезеңге сәйкес түрлендірген, жаңғыртқан ақын.
Алмастай өткір тіл, ойлы да нәрлі ұғым, образ Махамбет жырларының көркемдік
тілі деседе болғандай Махамбет жырларынан өзіне дейінгі жыраулық поэзияның
көркемдік дәстүрінің шыманды тұстарын еркінде батыл меңгерген көркемдік
тұлғаны көреміз Махамбет поэзиясында әсіресе Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбет,
Ақтамберділердің көркемдік әсіресе басқа жырауларға қарағанда анағұрлым
басымырақ. Махамбет жырларына өзек болған көтерілістің алғашқы тұтанған
жері – Кіші жүз қазақтары Бөкейлік деп атайтын ресми, тарихи құнаттарда
ішкі Орда немесе Бөкей Ордасы атанған Еділ мен Жайықтың арасын алып жатқан
өңір. Махамбеттің туған жері – Батыс қазақстанның, яғни Орал обылысының
Жаңақала ауданындағы Бекетай құмы делінеді. Бекетай құмы Жаңақала қонысының
тура оңтүстігінде 80-70 километр жерден басталады. Ол өңір шамамен
солтүстік шығыстан батысқа созылған 100 километрдей құм. Ал Нарын құмында
неше түрлі ағаш, жеміс-жидек, алуан түрлі шөп өскен алаңдар кездеседі. Бұл
жердің табиғаты жақсы, қысы жайлы. Ылғал жақын болған соң, шөп күз айына
дейін көгеріп тұрады. Нарынның шығысында Самар көлдері деп аталатын 24 көл
бар, жағалауы ну қамыс, қыста малға азық, әрі ықтасын. Бұл өңірдің сипатын
Махамбет жырға қосқан. Ол Нарынды: Аш-арығын, пайдаланған жер дей келіп:
Шартаны қара бақандай,
Бақасы сары атандай,
Балдырғаны білектей,
Сонасы қоңыр үйректей, - деп жырға қосқан. Махамбеттің
атасы
Құлмәлі, кей деректерде Құлманияз туралы ел аузында әр түрлі
әңгімелер бар. Солардың бірі 1925 жылы Ташкент қаласында жарық көрген
Исатай – Махамбет деген кітапта жарияланыпты. Күлмәні би, батыр иеленген
адам болған екен. Руы найық беріш. Құлмәлі жас кезінде қазақ пен түрікпен
арасында болған ұрыста қолға түскен, содан беріш Тумаш деген кісі еншілес
қылып, асырап алған дейді: Өзін-өзі Қызылбастың (парсының) нәдірше дейтін
патшаның тұқымынанмын дейді екен. Кейін әлгі Қүлмәлі Тайсойған құмын
жайлаған бір қауым елге айналады. Құлмәлінің Шыбынтай Өтеміс ұлдары болған.
Тоқалынан Қобдабай, Айтай деген балалары болған. Шыбынтай – Қыдыр дарыған
бай болады.
Өтеміс ханның қабырғалы биінің бірі атанады. Қобдабай тек шаруа
баққан, қайрат иесі екен. Айтай жастай дүние салған, одан тұқым жоқ.
Әдебиетші Берқайыр Аманшин, былай деп жазады. Өтемістің төрт әйелі болған.
Шариғат рұқсат ететін мөлшерде төрт әйелді түгел алуы да – оның кедей
болғандығының дәлелі. Бірінші әйелінен – Тоқтамыс, екінші әйелінен
Бекмахамбет, Махамбет, Қожахмет, Ыбырайым, Әйіп, Хасен (Хасан), үшінші
әйелінен – Ысмайыл, Сүлеймен, төртінші әйелінен Досмайыл туады. Ақынның:
Біз Өтемістен туған он едік,
Онымыз атқа мінгенде.
Жер қайысқан қол едік, -
Дейтіні осыдан. Сол өлеңінде ақын: Біз бір енеден – бір едік бір
енеден екі едік. Бір енеден үш едік, бір енеден бес едік деп санын
көрсетеді. Он біріншісі мүмкін қыз болуы. Ал зерттеуші Исатай Кенжалиев
Махамбеттің өз шығармасында Өтемістен туған он едік деген сөздің сыры 1822
жылы оның ағасы Тоқтамыстың қайтыс болып, содан ой деп кеткенінде, он
біріншісін табу керек дейді. Шынында да Махамбет былай демеуші ма еді.
Біз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
1. Махамбет Өтемісұлының өмірбаяны.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І. тарау. Махамбет Өтемісұлы ұлт-азаттық көтерілістің басшысы. ... . 7
1. Махамбет Өтемісұлы бастаған көтеріліс.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Кіші жүздің шығысындағы шаруалар қозғалысы.
... ... ... ... ... ... ... .. 17
ІІ. тарау Махамбет поэзиясының тарихи негіздері.
... ... ... ... ... ... ... . 23
2.1 Жыр құдыреті.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .. 23
2.2 Махамбеттің шығармалары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 44
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
І. Кіріспе.
Биыл егеменді еліміз қазақтың алмас тілді ардагер ақыны, дауылпаз
күйшісі, езілгеннің арман мүддесін жоқтап, таптық теңсіздікке қарсы адамзат
баласының ортақ мүддесі үшін қол көтерген ақсауытты батыры Махамбет
Өтемісұлынның туғанына 200 жыл толуын ЮНЕСКО шеңберінде жер жерде атап
өтуде. Махамбет Өтемісұлы ол осы Батыс Қазақстан облысының Жәнібек
ауданындағы Нарын құмында дүниеге келген. Қазақтың көрнекті ақыны. 1836-
1838 жылдардағы көтерілістің жалынды жаршысы жасынан палуан, мерген және
төкпе ақын болатыны байқалады. Бала кезінде-ақ мұсылманша да, орысша да
сауатын ашқан. Махамбеттің арғы атасы Қызылбас (парсы) жұртынан деседі. Ел
аңызында Нәдіршах деген парсы патшасының баласы екен. Елі мен жері үшін,
қазақ халқының тәуелсіздігі үшін хан, би, сұлтандарымен қоса Ресей
патшалығың отаршылдың ізгісіне қарсыласып өткен батыр бабамыз Махамбет
Өтемісұлына биыл 200 жыл талып отыр. 1836-1938 жылдардағы шаруалар
көтерлісінің басшысы да, жаршысы да Исатай мен Махамбет екені бәрімізге
белгілі.
Олай болса Исатайдай алып тұлға, ержүрек батырдың жан серігі, жан досы
Махамбетың орны ерекше еді. Махамбеттің барлық батырлардан ерекшелігі, оның
артықшылығы қолындағы наркескені мен найзадай тілінің қатар жүруі еді.
Махамбеттің тағдыры әрі қиын да әрі сұлу тағдыр. Оның есімін атағанымызда,
жүзі лапылдаған, көз жанары өңменіңнен өтетін, сөйлесе сөзі қиыжал өтнді,
әрі ыстық, он басты өлең мен оттан өрілгендей жаралымы бөлек жарқын бейне
көз алдымызға келеді.
Үстінде сауыт, басында дұлыға бес қаруы түп-түгел. Астында сынық құлақ
арғымағы, ереулі аты жетегінде, Исатайдың шашақты туының астында, батырдан
сәл кейін сөр желіп келе жатқандай.
Күші басым дұшпанмен тең емес шайқаста жолбарыстай қайрат көретіп,
арыстандай айға шапқан қазақтың Қабылан Батырлары Исатай мен Махамбеттің
ерлік рухы мен болмысы қазақ тарихының ең қастерлі де жарқын беттерінен
орын алары шүбәсіз. Олардың халқы үшін қасықтай қанын аямаған жарқын да өр
тұлғалары ел санасында халық тарихында лайықты бағасын алып, есімдері алтын
әріппен жазылары сөзсіз.
Исатай – Махамбет! Бұл сөз ел жадында баяғыда-ақ жатталып, афоризмге
айналып кеткелі қашан! Бірінен-бірі ажырамас қос тұлға! Исатайсыз –
Махамбет, Махамбетсіз – Исатай жоқ! Исатай – басшы, мен қосшы - деп
ақынның өзі айтқандай, елі үшін еңіреп туған екі тарлан бөрінің есімдері
қазақ тарихының ерлік тарихында да бір-бірінен ажырамай, тұтас жазылады
және оқылады: Исатай – Махамбет. Махамбет өлеңдеріндегі Жәңгір хан бейнесі
өте күрделі де сан қырлы. Қай заманның билеушісінің де қарапайым халыққа
күш көрсететіні белгілі жағдай. Тарихи деректерге қарасақ, Исатай мен
Махамбет сол билеушінің қысымшылығымен өздері кедейшілікке ұшырап, байларға
қарсы шапқан дейтіндей емес. Екеуі де жарлы-жақыбай адамдар болмаған.
Махамбеттің Жәңгір ханың баласы Зұлқарнайға біраз уақыт тәрбиеші болуы,
одан кейін старшындыққа тағайындалуы осыны көрсетеді.
Ақынның қара орман малым садаға дейтін де жері бар. Демек бұл екі
батыр кедейшілік өздерінің жандарына батқандықтан емес, солардың қиналысына
шыдамай атқа қонғандар. Махамбет екеуі еді, біреуі батыр Махамбет те,
екіншісі ақын Махамбет. Олар батыр Махамбетті өлтірді, ал ақын Махамбет өз
өлеңдерімен халықтың қалың ортасына еніп кеткен еді. Халық асыл өнерді
өлтірмейтін, жасанып келген жауға да бермейтін тас қамал. Ол оны ғасырдан
ғасыр аттатып келер күнге жеткізіп отырады. Соның арқасында Махамбеттің
өлеңдерін ешкім жасырынып келіп, шауып тастай алған жоқ.
Махамбет – қазақ поэзиясын ту етіп көтеруге мүмкіндік беретін дүние
беріп кеткен ақын. Оның өлеңдері – қазақтың қасиеттің жиынтық сипаты.
Қазақты әлемге қысқа да нақты тілмен таныстыра алатын қасиетке ие.
Махамбеттің тақырыбы біреу – бостандық және соған жету жолындағы күрес,
өйткені сол бостандықпен сол күрестің ішінде адамға кажетінің бәрі бар.
Махамбет елді бостандыққа жеткізу үшін ғана ақын болған сияқты. Бүгінгі
замандағыдай жаңа қазақтардың өмірге келгенін қалады.
Қарағайға қарсы бұтақ біткенше,
Еменге иір бұтақ бітсейші,
Қыранға түғыр қыларға.
Ханнан қырық туғанша,
Қарадан бір-ақ тусайшы
Артымыздан біздердің,
Ақырып теңдік сұрарға, - дейді.[1]
Ханнан туған қырықтың сол ханның жолын жалғастыра берері анық. Есіл
ерлер артымыздан біздердің, ақырып теңдік сұрарға қарадан туған біреу бар
ма екен деп, арттарына қарай-қарай кетті.
Махамбет пен Исатай бір қоғамнан екінші қоғам тудыру әрекетін жасады.
өкінішке орай, олар аңсаған бостандықтың қолға тиюіне дейін әлі 154 жыл бар
еді. Яғни 1991 жыл.
Ұлт мұраты – адамзаттың маңызы бар халықтар өмірінде ерекше мәнге ие
аса күрделі категория болып табылады. Ұлт мұраты жалындағы әрбір іс-әрекет,
күрес-жарық жолдары да халық жадында, өмір уақыт таңбасында бедерленіп
отырған.
Махамбет Өтемісұлы – ұлт тәуелсіздігі жолындағы күресте ақберген батыр
сардарлығын – нар тұлға кәм күрескерлігін көрсетті. Ұлт-азаттық көтеріліс
кезінде білектің қуат, күшін, жүректің халын-нұрын, намыстың найза
–найзағайын ерекше екпін серпінмен жарқырата танытты. Ішкі орда
шаруаларының ұлт-азаттық қозғалысында ел жадында қалып, даңқ тұңғырына
көтерілген. Исатай сарбаздарымен бірге Махамбет те Толарсақтан саз кешіп,
Күмісті мылтық қолға алып тәңір салған тағдырға, қиын-қыстау кезеңге,
кезенген жауға тап болған еді. Ел-жерді жат-жұрттықтардың екпін –
теккісінен, бұғаулық құрсаудан азат ету әрбір кұмыр басқа, әсіресе, ұлт
ұраншылары Исатай Махамбет үшін ар – намысты таптау, ақыл парасатты тұсау,
екі көзді бір-біріне жау санау, әрі қиянат-қасіретпен пара-пар еді.
Ақиқатында, Исатай Махамбет көтерілісі азаттық, теңдік, тәуелсіздіқ
сынды ұлттық мұрат пен халықтың асқақ арманның биік рухын жан-жақты
көрсетті.
Қазақ әдебиеті тарихында Махамбет ХІХ ғасырдағы белгілі оқиғаның
жаршысы – насихатшысы болуымен бірге ел жерге, өмір уақытқа, адам әлемі мен
оның құдылықтарына қатысты көңілдің күйін жүректің сырын өлең жыр тілімен
де жеткізгені жөнінде мысал деректер көп-ақ. 1836-1838 жылдардағы ұлт-
азаттық көтерілістің тарихына көз салсақ көтеріліске самар жақ бетіне екі
мыңдай. Әділдікке жүгініп, Исатай мен Махамбетті ерлік пен рухтың қара
шаңырағы деп бейнелеп айтсақ көтерілісті қолдаған халық – қара шаңырақты
дауылда шайқалтпайтын керегесі, ал сарбаздар қара шаңырақтың еңсесін
биіктетіп, керегемен қарашаңырақты жалғастырып тұрған уығы екендегі сөзсіз.
Дауылды жылдардың жалынды жаршысы Махамбеттің батырлығын, ақылдылығын,
күйшілігін, азаттық жолындағы күрескерлігін болашақ ұрпақ санасына жеткізу
бүгінгі ұрпақ еншісінде. Махамбет жас ұрпақты жауынгерлік рухта
тәрбиелейтін, тәуелісіздігіміздің туы етіп көтеретін тұлға, шын мәнінде
көтеріп те жатырмыз. Өмірдің тереңіне бойларда ұлы Абайға жүгінсек, намысқа
қамшы салар тұста ұлы Махамбетке жүгінеміз. Қазақпын деген адамның
көнірегіне Махамбет рухы орнар күнді аңсайсын. Өйткені ол елдіктің, елін
сүюдің отаншылдықтың рухы.
Ойымызды қорытындылай айтсақ, махамбет шығармашылығы бүгінгі отаншыл
ұрпақты елін – жерін сүюге тәрбиелейтін, таусылмас тағылым көзі
Махамбет – ұлттық тұлға, оның бытырлығын, ақындығын, күйшілігін,
азаттың жолындағы күрескерлігін, болашақ ұрпақтың санасына сіңетіндей етіп
кеңірек дәріптеу керек.
І тарау. Махамбет Өтемісұлы ұлт-азаттық көтерілісінің басшысы.
1.1 Махамбет Өтемісұлы бастаған көтеріліс.
Қара қазан, сары бола
Қамы үшін қылыш сермедік
Махамбет.
Кіші жүз бен ішкі тарап шаруалары жергілікті және отарлық езгі мен
феодалдық қамауға көнбей, наразылық көрсетіп, өздерінше күресіп келді.
Шаруалардың көбі өз қанаушыларына наразы болып көшіп басқа жерге барды да,
жағдайын жеңілдеитпекші болды, бірақ қайда барса да Қөрқыттың көрі -көбі
күйзеліп, кері қайтып келді. Енді біреулері ыза кернеп ашық күреске шығып,
байлардың, би-старшина, сұлтандардың малын айдап кетіп, тіпті билер мен
сұлтандардың өздері не шабуыл жасап, кейде өлтіріп те кетті. Болмаса,
кейбір шаруалар әбден ашыққасын ұрлық істеуге мәжбүр болады. Бұл күрес әр
жерде, бір-бірімен байланыссыз, бөлек болып жатты. Олардың ашық, айқын
күресу программасы немесе бірлігі болмайды. Сондықтан мұндай күреті басу да
хан мен патша өкіметіне көп күшке түспейтін, қарсылық білдіру стихиялы
түрде жүрді. Өз басшыларына бағынбағаны үшін хан шаруа Тәни Түменовты
абақтыға қамады. Шомбал би Аппаз, Жәнібек Қөшаевтарды қудалауға ұшыратты.
Әр жерде шаруалар алым-салық төлеуден, көлік, азық беруден бас тартты.
Бірақ оларды біріктіріп, ұйымдастыратын тап, күш болмады. Наразы болған бас
көтерген шаруа ұры, Қарақшы деп қарғалып, қуғынға үшырап алысқа жер
аударылатын. Отарлаушылар мен қанау шылардың өзбырлығы мен зорлығана қарсы
шаруалар талай рет ашық қарулы күреске де шықты.
Соның бірі 1827 – 1829 жылдардағы Шеркеш Жақсыбаев, Науша Қаржауов,
Қаратоғай Мәмбетов бастаған шаруалар тақуы. Толқудың негізгі себебі – жер
мәселесі, жайылым мен суларды Орал казак әсерінің тартып алуы, күш
көрсетіп, өзбырлық жасауы. Бірақ шаруалар арасында бірлік болмады, бір тобы
қөныс аударып, жайықтан шығысқа өткісі келді, көбі өтіп кетті. Екінші тобы
– Науша, Қаратоғай бастаған шаруалар ашық күрес майданына шықты. Үшінші
тобын Орал қазақ әсерінің атаманы Д. Бородин мен т.б. офицерлер алдап,
Жайықтан өткізіп жібереміз деп арандатуға апарды. Бұл толқуларға келесі
1836-1838 жыл дардағы көтерілістің басшылары Махамбет, Нәдір Қашқынұлы,
Ырсалы Көсенұлы Т.Б. қатысты. Бұл толқудың бас себебінің бірі – Самар
көлдерімен Сары өзен, Қара өзен, араларындағы жерлерді Орал қазақ әскерінің
тартып алуы. Орынбор шекара комиссия бұдан әрі қайшылықты жою үшін өзен
әскер мисиясындағы әскери пикеттерді Сары өзеннен шығысқа – Қара өзенге
көшіруге жет деген. Бірақ губернатор бұл ұсынысты қолдамаған.
Ал Орал қазақ әскері шаруаларды мекендерінен күштеп қуып шығып, ақша
төлеген, мал бергендеріне ғана шамалы қоныс берген. Бірақ қозғалыс нашар
ұйыдастырылғандықтан патша әкімшілігі уақытында әскери қүшін әкеліп
үлгереді де, шаруаларды кері қонысына кетуге мәжбір етті, оның басшыларын
Орал қазақ әскері қолға түсіріп, соттады.[2]
Бұлардың ішінде Қайыпқали Есімов деген сүлтан да бар, Шеркеш Жақсыбаев
тағы басқа старшиналар бар. Бұл қозғалысқа Махамбет қатысты дейді, бірақ
оның қандай іс атқарғанын белгісіз. Әйтеуір 1829 жылы жазғы тұрым жайықтан
өтіп бара жатқанда ұсталып, Калмыков бекініснде бір жылдан астам қамалып
жатқан. Академик Қ. Жумалиев Екі жыл жатты, 1831 жылы қашып кетті, дейді.
Ал В.Ф. Шахматов, 1828 жылы қамалып, 1831 жылы қашып шықты, деген Қарааул
Қожа 1831 жылы қарашада берген түсінктемесінде Махамбет 1828 жылы ұсталды
деген. Ал Махамбет 1836 жылы 10 желтөқсанда тергеушілерге берген өз
жауабында абақтыда бір жылдың үстінде ғана жатып, қалада індет ауруы
жайылуда байланысты абақтыдан қашып кеттім деген. Біздін жобалауымызша, бұл
факт әлде зерттеле түсетін, сосын барып кесіп айтылатын нәрсе. Бұдан кейін
Махамбетті немен шұғылданғаны, қайда болғаны белгісіз.
Жәңгір 1838 жылы желтөқсанда губернаторға жазған хатында Махамбет
Орынборда Неплюев әскери училищесінде оқып жүрген менің қішкентай ұлым
Зулқарнайдың қасында болды, менің оның Махамбетті И.К жарамсыз қылығы
үшін қуып жібердім депті. Бұл қай жылдары екені белгісіз еді. Біз
Зулқарнайды осы училищеге алу туралы Жәңгірдің 1833 жылы 9 науырыздағы
өтінішін таптық және ол сол жылы училищеге қабылданған. Ал Орал қазақ
әскерінің атаманы бұл оқушыға барушыларды 14 мамыр күні Орынборға жөнелту
үшін Орал қаласында шақырылған. Бұған қарап Махамбет 1838 жылы жазда
Орынборға келгенін Зулқарнайдың Орынбор губерниясынын титулды кенешісі
Карелиннің үйінде жатып оқуына губерния басшылары қарсы болмаған. Сонымен
Махамбет осы жылы Орынборда болған, бірақ не себептен кеткені белгісіз. Өр
ақын ханның 9 жасар сылқым баласының қүтушісі құштар болмаған шығар.
Мүмкін, басқа да мәселелермен шұғылданған болар. Қолай да хан оны
Орынбордан 1834 жылы қайтарып үстем тап товар ақша айналымының дамуы
әсерінен малды көп өсіруге тырысқан да, ол үшін шаруалардың жерін тартып
ала берген. Міне, 1834 жылы Исатай мен Махамбеттің Уса мен Қабылан байдың
тағы басқа жерлерін хан мен билер, сүлтандар осылай тартып алған. Ел
ауызындағы әңгімеде, Исатай Махамбет пен хан қас болғанмен олардың ел
ішінде беделі бар екенің ескеріп, оларды өз ықпалында ұстағысы келген
делнеді.[3]
Ереуіл атқа ер салмай,
Егеуілі найза қолға алмай,
Еңку-еңку жер шалмай.
Ерлердін ісі бітерме
Махамбет.
ХІХ ғасырдың басында патша үкіметі қазақ жеріндегі хандық билікті
жоюға кірісті. Бұрынғы рулық бекініс бағынушылықтың орнына аумақтық
құрылымдар құрмақ болды. Сол себептен 1808 жылы Кіші жүзге қарайтың Еділ
мен Жайық арасындағы жерлерді бөліп, Ішкі немесе Бөкей ордасын құрды.
Қарапайым халық жер мен жайылымдары әділетті, бір келкі бөлінеді ғой
деп үміттенді. Бірақ мәселе олай болмай шықты. Бокей ордасы Казак
станцияларының желісімен және Жайық өзенін бойлай салынған қамалдармен
Кіші жүз жерімен бөлініп тасталды. Соның салдарынан Еділ мен Жайықтың
арасында көшіп жүрген қазақтар жан-жақтан орыс ауылдарымен, қамалдар мен
қоршалып қалды. Каспий жағалауындағы шұрайлы коныстардан қазақтар
ығыстырылынып орыс помещиктері граф Безбородко мен князь Юсуновтар Орал
казак әскерлері иелік етті. Олар қазақтарды бұл жерлерге жолатпады. Қыс
болса қазақтардан от ауызы, жаз шықса тұяқ ақы деген сияқты неше түрлі
салықтарды алатын.
Орыстардан қалған тәуір жерлерге хан мен оның туыстары, сүлтандар
иелік жасады. Мысалы, Жәңгір ханның меншігінде 400 мың десятина оның туысы
Нүралығановтардың меншігінде 750 мың десятина, Жәңгірдің қайын атасы
Қарауылқожа Бабажановтың қарамағында 700 мың десятина жерлері бар еді.
Бұрын жерге меншіктілікті білмейтінін, кім бұрын келіп орналаса, сол жайлай
беретін елде енді таршылық туды, қөшпелі елдің шаруашылығы қатты күйзелді.
Мәселен Қарауылқожа қазақтарға жерді жалға беру дегенді шығарды. Жалға жер
алғаны үшін қазақ малшылары өте ауыр салық төлеп тұруға мәжбір болды.
Сонымен қоса Қарауылқожаның отбасы үшін әр бір шаңырақ екі сомнан төлеуге,
ал ауыл старшинасы бір бие беруге міндеттенді. Қыста Каспий теңізінің
жағалауына қазақтар Қарауылқожа Бабажановқа қамыс дайындауға тиісті болды.
Қамысты қыста дайындаттырып, сол қамыстан үй немесе малға қора
салдырған[4].
Сонымен бірге патша үкіметі ішкі Орда мен Кіші жүзді басқыруды
өздерінің мүдделеріне сан бейілімдегісі келді. Сондықтан бұл жерлерде
дистанциялар (бекініс аралық басқару жүйесі) құрылып, олардың басқарушы
қызметтері еңгізілді. Осындай экономикалық, әкімшілік қысымдармен қатар
елдің ар-намысына итеріліп рухани қысымшылықтар да көбейді. Қит етсе айып
салып, дүре сөғу және тағы басқа жәйіптер халықтың зығырданын қайнатты.
Осындай патша үкіметі мен хан тарапынан жасалған шаруашылық, әкімшілік,
рухани қысымшылық, жан түрлігерлік әділетсіздік халық көтерілісіне әкелді.
Көтерілісті Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы басқарды.
Көтерлістың негізгі мақсаты патша өкіметінің жерді тартып алып жатқан
орталық саясатын тоқтату, ханның өктемдгін, озбырлығын шектеу, қарапайым
халықтың әл-ауқатын жақсарту болды.
Алғашында Жәңірхан Исатай мен Махамбетті өз жағына тартпақ болды.
Бұдан ештеңе шықпаған соң ол оларды ашықтан-ашық қуғындауға шықты. Жәңірдің
сенімді деген билеріне жазған хатында былай делінген: Исатай мен Махамбет
басқаларды маған бағынбауға шақырады. Олар старшина Қаракөбен мен Жоланға
шабуыл жасап, жарақаттады... барлығыңызға жағарыда атанған бой –
ұсынбаушыларды ұстап маған әкелуді бұйыраман.
1836 жылдың ақпанында Жәңгір хан Исатай мен Махамбетті алдап қолға
түсіріп, айдатпақ болады. Сол оймен оларды өз ордасына шақыртады. Мұнын
іштей сезген Исатай мен Махамбет бармайды. Оларды оңайлықпен қолға түсіре
алмайтындығын білген хан сол жылдың 17 науырызында Қарауылқожанын басқартып
522 адамнан тұратын жасақты жібереді. Мүны естіген Исатай мен Махамбет өз
қаруластарымен Қарауылқожаға қарсы шығады. Олар 1836 жылы 4 көкек күні
Манаш қыстауында кездеседі.
Әлеуметтік халі қандай болса да Махамбет шаруалар тобы үшін аянбай
еңбек етті, еңбекшілердің мүң-мүддесі үшін өмірін қиды. Егер батыр ақын
жеке басының қамын ойласа, оның Байтақ, Медетбай секілді сарай ақыны
ретінде өз мүддесімен шүғалдануына болатын еді. Бірақ өз халқының мүмкін
халін көрген патриот ақын өз еліне әділдік, теңдік, бостандық әперу үшін
күрес жолына шықты.
Ол үстем тап өкілдеріне:
Он екі төбет, шүнақ хан!
Шабатының ел екен,
Күлдейтінің мен екен,
Хан ұлына қас болу,
Қора ұлына бас болу
Мендей ерге жөн екен, - дейді
Де, қалың бүқара жағына шығады.
Исатайлар ауыл төңірегін арбалармен қөршап, орлар қазып, қорғаныс
жасайды. Алайда, бұлардың батылдығынан қаймыққан Қарауыл Қожа түрлі сылтау
айтып, қару жұмсай алмайды. Құр қоқан лақыдан ештеңе шықпаған соң Қарауыл
Қожа өз колымен кері қайтады. Мұнын өзі бас көтеруші шаруалардың еңсесін
көтеріп, Қарауыл Қожаның масқара болғанын бүкіл хандыққа жайады. Енді
Махамбет шаруаларды бұрынғыдан батыл ашық қарулы күреске шақырады. Ақынның
Ереуіл атқа ер салмай, ерлердің ісі бітер ме! деген жігер қайратқа толы
отты өлеңі осы уақытқа шығарылса керек.
Манаш түбіндегі Қарауыл Қожаның тауы шағынған соң Махамбет табына
шаруалардың қосылуы көбейе түседі. Әр жерден бір – бірлеп немесе тобымен
шаруалар келеді. Олар бай, би, старшиналардан көрген жәбірін айтып, Исатай
мен Махамбетке тағынады. Шаруалардың оларға қосылуынан қауіптенген ру
басшылары сұлтандар мен старшиналар бас көтеруші топқа қысым жасауды,
өрістете түсті.
Көтерілісшілер қалын тобы өз алдына көшіп көнып, хан, сұлтан
адамдарына мойын сұнбады. 1836 жылы маусымда Исатай мен Махамбет 17
жолдасымен Орда маңында ханға барып өз колынан Балқы мен Қарауыл Қожа
үстінен арыз бермек болып жолға шығады. Мұны естіген шаруалар ханға
арыздарын айту үшін жол-жөнекей Махамбеттерге қосыла берді, біраздан кейін
ханға барушылардың саны жүзден асып кетеді. Бұл жайды естіген хан шошып
кетіп, өз билерін шақырып, бір қатар шаралар белгілейді. Өйткені ханға,
сұлтандарға, би старшиналарға наразы адамдар көп еді. Оларды хан
қабылдамай, арызын тыңдамай келген.
Әділетсіз өмірден қажыған шаруалар бұл жолы арыз айтып қалай да ханға
бармақ болады. Бірақ Жәңігр Исатай тобына қарсы елшілер жіберіп, олар
өтетін ауылдарға ешқандай көмек, көлік бермеуді міндеттеп қояды. Елшілердін
бір тобы Исатай мен Махамбетке келіп, арыздарыңызды бізге беріндер, біз
өзіміз оны ханға тапсырамыз, өздерінің ауылдарына қайта беріңдер, он екі
күннен кейін жауап беріледі - , дейді. Бұған көнгісі келмегендерді
сұлтандар мен старшиналар ілгері жібермейді. Сонымен олар еліне қайтып он
екі күннен кейін жауап күтеді. Бірақ ханнан хабар болмайды. Хан сөйтіп,
шаруаларды тағы да алдап кетеді. Сонымен бірге ол Орынбор шекара
комиссиясына Исатай мен Махамбетті тәртіпсіздікпен бағынбаушылықта
бастаушылар ретінде ұстап, бұғалмен Орынборға жөнелтіп, абақтыға жабуды
өтінеді. Бұлар -, дейді хан, ел ішінде үздіксіз, тынымсыз насихат жүргізіп,
халықты аздырып, берекесін кетіруді, сондықтан оларды алыстату Жартылай
тағы жеңілтек қазақ халқына үрей туғызып өз ырқымен жүруден тиятың іс, деп
сендірмек болады.
Губернатордың нұсқауымен шекара комиссиясы Орал әскерінің атаманына
жоғарыдағы арызды тексеруге арнайы офицерлер жіберуді міндет етеді. Сөйтіп,
губернатордың нұсқауымен келген екі тергеуші 1836 жылы қыркүйекте Пороховин
вожагына келіп, тергеу жүргізе бастайды.
Хан, сұлтандарды озбырлығы, мен қанаушылыққа қарсы қозғалыстың басында
Исатай мен Махамбет жүрді. Олар:
Қорлықта өскен халқына.
Бостандық алып берем деп
Қырық бір жасқа келгенде
Ауыр әскер қол ертіп,
ашық күреске шығады. Исатай мен Махамбет Қамыс, Самар көлдерімен
Нарындағы ауылдарды аралап, халықты хан, сұлтандарға қарсы көтеруге
шақырып, жердің иесі өзіміз, Орал әскері мен сұлтандар, байлар алған жерді
иемденуіміз керек дейді. Бұл шақыру қысым көріп, жерсіз қалған шаруалардың
ойыннан шығып, олар өз бетімен, не Исатайдың көрсетуімен жерді пайымдалана
бастады.
Осы тұста Махамбеттің қозғалыс мақсатың айта келіп:
Қолында өткен дүние сай,
Халқынның көрген қорлығы,
Хандардың өткен зорлығы,
Ақ жүрегін тебіретіп,
Ақ сүйектін баласын
Қара үлына теңгеріп,
Қоңыраулы найза өңгердім
Жетімдерге жиын бердім
Жесірлерге жер бердім, деген шындыққа дәл келеді.
Көтерілістің негізгі басшысы деп Махамбет, Исатайды атағаны мен,
өзінің ықпалы басшыға да, басқаларына да күшті еді. Іс жүзінде ол
көтерілісті ұйымдастырушы А.Рязанов Махамбетті осы Көтерілістің жаны
болды деп көрсетілуі тегін емес. Орысша және татарша сауатты ол шаруаларға
үндеу жазып, үстем тапқа қарсы күреске ұйымдастырады. Исатай мен халық
атынан патша өкметіне, ханға шоғымдар жазды.[5]
Махамбеттің басшылығымен ел арасындағы дау-жанжал, айтыс, талас,
жайылым мен қыстау мәселелері шешіліп отырды.
Көтерілістін негізгі күші шаруалар болды. Бірақ мұнын бір ерекшелігі
қозғалысқа олар бүрынғы рулық шырмау мен ағайындық түсінікті шарт кесіп,
таптың мүдде тұрғысынан келді.
Көтеріліс 1837 жылы қыркүйек, қазан айларында Ішкі Орданы қамтиды.
Патша әкмішілігінің тергеу – тексеруінен еш нәтиже болмады, Орынбор
басшылары мен ханға берілген арыз шағымдар ескерілменді. Сондықтан шаруалар
Махамбет, Қабыланбай, Үбі, Тәйн, Мәстек, Көбек, Айтас, Қалдыбай, Сары
секілді адамдардың бастауымен Жас құстағы ханның ордасына қарай аттанды.
Жас құста талай шайқастар болды. Мұнда жалым саны үш мың адамнан асатын
көтерілісшілер хан қолын жеңген. Хан енді жан дәрменімен Орынбор,
Астраханьға үстін – үстін елшілер жіберіп, неше түрлі айла, әрекеттер істеп
бақты.
Махамбет бұл келіссөздердің алдау екенін түсініп, ханның елшісі
Еспембет келгенде, хан сұраған он күн мерзімге қарсы болады. Исатайға:
Хан баласы Қабанды,
Қайырылып соқса жаманды,
Шабар күнің бүгін – ді
Бүтіннен кейін қиын – ды,
Деген сөздер осы кезде шығарылса керек. Бірак Исатай бұған көнбеген
соң Махамбет қалың қолды екі үшірет атпен айналып шығып халыққа ханның
тілегін айтады, оның алдау, уақыт ұшу екенін көпшілікке түсіндіреді.
Махамбеттің пікірін Науша Қоржау – ұлы Қараторғай Мамбетұлы Қара – Сары
өзендері бойынан келген[6], Қабыланбай, Үбі, тағы басқалары қолдайды.
Осы күндердің бірінде Махамбеттің талабымен қалың көтерілісішілер
майданға алаңға жиналды, онда хан ордасын шабайық деген мәселе қойылды.
Әр түрлі пікірімен арандатудың ықпалында жүрген көтерлісшілер:
Көк бедеуді бауырлап,
Шабамын деп сен тұрдың
Исатай басшы білсін деп,
Қалын әскер қол тұрды,-
деп соңынан Махамбет айтқан жай болды. Көпшілік Исатай білсін десе, ал
ол ханның мерзімді күнін күтті. Бұған наразы болған Науша, Қараторғай
секілді батырлар кетіп қалады. Сөйтіп қымбат уақыт босқа кетіп, хан күш
алып кетті. Кешікпей патша әскері келіп, алдымен бала – шағаның зәресін
алып, теректі мен Жаманқұмдағы көтеріліс басшыларын ауылдарына шапты. Бұл
жайт көтерісішілер қатарын ыдыратып, олардың бытырай басталуына әкелді.
Мұнан кейін де Исатай мен Махамбет жаңадан күш жинап Жәңгір ордасына
қарай өтіп, шабуыл жасамақшы болады. Бұған мүмкіндіктері жететін сияқты.
Өйткені 20-25 қарашаға дейін теректі, тарғын өзені бойында 200-300 ден
көтерілісішілер тобы болғаны белгілі. Бірақ оларды байланыстырып, басын
қосып, біріктіру ісіне Исатай үлгере алмады. Оның Мықтөбе арқылы Жасқұс
жағына өту ойын біреу айтып қойса керек, патша, хан әскері оның жолын жорып
өткізбеді. Осындай әрекеттің бірінде Махамбет Есаул Исталиннің үш жүз ден
астам әскерінің қуғынына түсті. Есаулды қуып жетіп, бұларды тірідей ұстау
қауіпі туды.
Истомин кісілері жаќындап келгенде, айлакер батыр астындаѓы кµмлігін
суырып алып, кµздікпен тысын жарып, ќ±стыњ ж‰нін ќуѓыншылардыњ бет – кµзіне
шашып жібереді. Ќуѓыншылардыњ аттарыныњ шабысы бєсењдеп, бірімен – бірі
ќаќтыѓысып, ќалып ќояды. Сол кезде Махамбет ±зап келеді[7].
Осыдан соњ-ањ кµтерілісшілердіњ к‰ші ыдырап, топ – тобымен ќолѓа
т‰седі, кµбі Жайыќтыњ арѓы бетіне ќашып µтеді.
Сонымен Исатай Тайман±лы мен Махамбет ¤теміс±лы басќарѓан кµтеріліс
жењіліске ±шырады. Оныњ басты себептерініњ бірі - ±лт-азаттыќ кµтеріліс
µршіп кетер деп ќорыќќан Ресей µкіметініњ жергілікті хан билігімен
кµтерілісшілерге ќарсы одаќтасуы болды. Дегенмен, Исатай Тайман±лы мен
Махамбет ¤теміс±лыныњ басшылыѓымен болѓан б±л кµтерілістіњ ќазаќ халќыныњ
тарихында мањызы зор. Хан тарапынан алым-салыќтыњ онан єрімен µршілінуі
біршама азайды, патша ‰кіметі жергілікті халыќтыњ маќсат м‰ддесімен де
белгілі мµлшерде санасуына тура келді. Кµтерілісшілер Ресейдіњ отаршылыќ
саясатына ќарсы, саяси-єлеуметтік бостандыќ ‰шін, єлеуметтік езгіге ќарсы
к‰рес туын кейінгі ±рпаќтарѓа беріп кетті.
2. Кіші жүздің шығысындағы шаруалар қозғалысы.
Шаруалардыњ т±рмыс жаѓдайыныњ к‰йзелуі, елдегі саяси халдіњ
т±раќсыздыѓы, ертењгі к‰нніњ не болатыныњ білмей, сенбей сенделу шаруларды
стихиалы кµтеріліске итермеледі. Жайыќ бойындаѓы жайлы ќонысты олар тыныш
пайдалана алмады. Линия т±рѓындары µзенніњ шыѓыс жаѓалауындаѓы жаќсы
шабындыќќа р±ќсатсыз ие болып, к‰ні б±рын шµбін шауып алды. Шабылѓан шµп
м±нда да далада ‰йіліп, мал шашса, не µртенсе, біреу ±рласа олар сол
мањдаѓы ауылдардыњ малдарын, д‰ниелерін тартып алып, айып салып, тµлетіп
отырды. Б±л ќазаќ ќоѓамындаѓы єлеуметтік топтардыњ наразылыѓын туѓызды.
Патша саясатына ќарсы Жылгелді, Жоламан батырлар т.б. елді к‰реске кµтерді.
Патшаныњ жергілікті єкімдеріне наразы болѓан шаруалар, тіпті кейбір билер
де ауылымен Жайыќ бойыннан Кіші ж‰здіњ оњт‰стігіне ќарай 1837 жылы ќаша,
кµше бастады. Баймахамбет с±лтан шаруалардыњ б±л кµшуін Орынбор басшыларына
ашыќ т‰сіндіре алмады тек ќосымша єскер жіберуін µтіне берді. Хиуамен
шекаралас Мањќыстау, ‡стірт ќыратында, Арал, Сыр бойындаѓы ќазаќ елініњ де
т±рмысы нашар еді Хорезм феодалдары мен баскесерлері Кіші ж‰здіњ
оњт‰стігіндегі ќазаќ шаруаларына ќайта-ќайта шапќыншылыќ жасап, елді
талаумен болды, к‰шпен алым салыќ жинады. Мал-д‰ниемен ќоса, жас
келіншектерді, ќыздарды тартып єкетіп отырды. Б±ѓан наразылыќ с±лтандар мен
билер арасында да µрістеді. Патша єкімшілігі б±л Россия иемділігі деген
ќ±р сµзден басќа б±л µњірді ќорѓау жµнінде ештење істей алмады. Елді ќорѓау
ісін ±йымдастырмады.
Ішкі тараптан келген Исатай мен Махамбет Жем мен Саѓыз µзендеріне,
Борсыќ ќ±мына жеткенде ќатары кµбейіп, саны 95 адамѓа жетеді. Жєњгір хан
мен патша єскерімен алысып келген ерлер ел ішінде жылы ќарсы алынды. Б±л
µњірге Баймаѓамбет с±лтан патша єскерлерімен келіп, адам айтќысыз озбырлыќ,
ќиянат істеген. 1837 жылы Махамбеттердіњ артына єскери командамен т‰сіп 25
к‰н бойы ќууы, олардыњ 12 адамын ќолѓа т‰сіруі Баймаѓамбетке деген елдегі
µшпенділікті ќоздыра т‰сті.
Махамбет ішкі тарапта болѓан к‰ресті µзініњ шешен сµздерімен, µжет
µлењдерімен шаруаларѓа жеткізіп отырды. Шектініњ Ш‰рек атасыныњ биі Шонты
Жамантаевќа Исатайдыњ балалары мен ¤темістіњ С‰лейменін ±стап бергені
туралы, µз басыныњ халі туралы жыры осы 1838 жылдыњ ќысында айтылѓан болды.
Б±л жаќќа келіп Исатай мен Махамбет таѓы да к‰реске єзірленді.
М±ндаѓы жай тым к‰рделі, шиеленіскен еді. Бір жаѓынан ќазаќ феодалдары мен
с±лтандарыныњ, екінші жаѓынан Хиуа хандыѓы мен Рессей патшалыѓыныњ
шапќыншылыѓы шаруаларды к‰йзелтіп, оларды бірігіп к‰реске шыѓуѓа мєжб‰р
етті.
Махамбет патша єкімшілігі мен хан, с±лтандарѓа ќарсы к‰реске
жергілікті халыќтыњ єр т‰рлі єлеуметтік топтарын біріктіруге к‰ш салды.
Ыѓылмен Шµреќ±лыныњ Исатай-Махамбет дастанындаѓы ру таласын, барымтаны
тоќтату туралы келіссµздер архив материалымен расталды. Отарлыќ езгіге
ќарсы тек ќана жерден айырылѓан Жайыќ, Еген, Ќолдыѓайты, Ќиыл, ¤лењті,
Б±лдырты, Аќб±лаќ, ¤р µзендері бойынан ќуѓын кµріп келген шаруалар ѓана
емес, Бозашы, Адайлары мен Жем, Саѓыз байларыныњ шаруаларын да біріктіруді
ќолѓа алды. Біраќ Ќазаќстан шаруалардыњ ол уаќытта саяси бірлігі єлсіз,
шаруашылыѓы ќ±лдыраѓан еді. Рулыќ патриархалдыќ ќарым-ќатынастыњ тар ќаппас
шырмауында болатын. Тіпті ру басы, ауыл старшиналары, кейбір с±лтандар мен
ханѓа деген сенім єлі к‰шті еді. Орыс шаруаларыныњ патшаѓа ќайырымды деп
сенгеніндей ќазаќ шаруалары да с±лтандар мен хандардыњ айла-шарѓысына саяси
сауаты, таптыњ сезім кемдігінен сеніп ќала берді. Б±л жаѓдайда Исатай мен
Махамбет жергілікті билер мен жауласпай-аќ кµпшілікті к‰реске дайындауѓа
мєжб‰р болды. Отарлыќ езгіге ќарсы к‰рес пен антифеодалдыќ, жер, жайлым,
тењдік, тыныштыќ ‰шін к‰рес ±штасып жатты.
Б±л кезде патша єкімшілігі, хан, с±лтандар да Исатай мен Махамбет
ыќпалыныњ к‰шті екеніњ біліп олардыњ не істеп жатќанын білу ‰шін
тыњшыларын, реті келсе ±стап єкелу ‰шін сенімді кісілерін жібереді. Кіші
ж‰здіњ батыс бµлігініњ билеуші - с±лтаны Баймаѓамбет µзініњ 1838 жылѓы 12
науырызда Орынбор губернаторына жазѓан рапортында Махамбет Науша
Ќаржау±лымен ќосылды дей келіп, оларды тауып, ±стап алып келу ‰шін Сатай,
Сарыбµпе, Кенжеѓариндер, Сарыќожа Сарыбµпенов деген билерді сенімді
кісілерімен жібердім деген.
Сондай-аќ, Орал казак єскерініњ тµменгі дистанциясыныњ бастыѓы да
Жем, Саѓыз, Сам жаѓына тыњшыларын аттандырды. Біраќ ќайсысы да Исатай,
Махамбетті кµрмейді, тек біреуі Махамбеттіњ ш±ѓыл Наушаѓа кеткенін айтып
келеді. Батырдыњ Наушаѓа бару себебі-белгілі, ол да батыр, 1827-1829
жылдардаѓы ішкі тараптаѓы шаруалар толќуыныњ басшысыныњ бірі, єрі батыл
ќимылдыњ адамы. 1832 жылы Науша Ќайыпкели Есімов, Ќ±лбараќ, С‰йінќара, Есет
батырлармен бірге Хиуа ханына ќарсы к‰ресте аты шыќќан кісі. Оныњ артынан
шаруалар ілеседі. Махамбет Наушамен тіл тапса кµп адам б±ларды сµзсіз
ќолдайды. Сондай-аќ, б±рын патша єкімшілігіне ќарсы к‰рескен, қудалауға
ұшыраған Жоламан, Ж‰сіп Ќ±ланќ±лы, Асау Бараќ±лы т.б. Кµптеген билер мен
азаматтарѓа кездеседі. Махамбеттіњ Кіші ж‰здіњ б±л µњіріндегі єрекеті
туралы деректер аз, барыныњ µзі бірі-біріне ќайшы, кµбі тыњшылардыњ ‰стірт
мєліметтері. Сол деректер бойынша µз к‰штерін топтастыру ‰шін жолдастарыныњ
кењесімен Махамбет Шµмішті, Табын, Єлімніњ Тілеу, Ќабањ, Тµртќарасы,
Шектісі, Алшын, Алаша, Адай т.б. рулар мен олардыњ ауылдарында болды.
Ќазіргі Аќтµбе облысына ќарасты жерлерді т‰гелге жаќын аралайды. Тµлеген
Серекенов 2-3 кісімен Ќайыпќали Есімовќа кездесіп сµйлеседі. Исатай мен
Махамбеттіњ ынта-жігірмен 1838 жылдыњ мамыр айында кµп ру µкілдері бас
ќосып, б±рыњѓы барымтаны, дауды ќойып, уаќытша бітісті. Б±л келісімдерді
±йымдастырып, ж‰ргізуде Махамбет кµп ењбек етті.
Сонымен ќатар ол патша єкімшілігіне, Баймаѓамбет секілді с±лтандарѓа
ќарсы ќарулы кµтеріліске шыѓу туралы мєселе талќылайды. Шаруалардыњ
кµпшілігі ќозѓалысќа ќосылды. Біраќ, билер, с±лтандар арасында алауыздыќ
пайда болды. Асау Бараќ±лы, Ж‰сіп Ќ±лан±лы т.б. Шµмішті, Табын руыныњ
билері ќосылмады. Сырым±лы Ќазы, Жамантай±лы Шонты т.б. билер ќозѓалысќа
ќосылѓанмен сатќындыќ істейді. Жоламан, Жылкелді, Аманкелді бастаѓан
ауылдар шет ќалды. Сµйтіп, б±л д‰бірдіњ кезінде ел іші, шаруалар арасы
жіктеліп, кµптеген шаруалар Исатай мен Махамбеттіњ соњына ілесті.
Сонымен Арал тењізі жаѓасынан, ‡стірт, Шыњ, Сам далаларынан,
Мањќыстаудан кµптеген шаруалар кµтеріліске шыќты да, Жем, Саѓыз µзендеріне
ќарай беттеді. 1838 жылы маусым айында Исатай мен Махамбет басќұрѓан
кµтерісшілер Аќшатќа жетті. Б±лардыњ к‰ші маќсаты туралы патша тыњшылары
к‰ні б±рын, неше т‰рлі ќ±былтып хабар таратќан. Олар кµтерілісшілер линияѓа
шабуыл жасайды деген арандатушы мєліметтер де берді. Тыњшыларыныњ сµзіне
сенбей патша єкімшілігі Ќайыпќали аулына сенімді с±лтанын жіберіп,
кµтерілісшілердіњ маќсатын, жоспарын аныќтайды. Барѓан адам біраз к‰н
болып, кµтерілісшілерді линияѓа, орыс т±рѓындарына шабуыл жасау ойы жоќ
екенін айтып келеді.
Кµтерілісшілердіњ б±дан ары ќимылы да осыны дєлелдеді. Екі –‰ш мыњ
кµтерілісшілер ‡шбµкенбайда бірігіп, Адай, Шекті, Табын, Алаша т.б. ру
адамдарымен Темір µзені бойындаѓы Кµкпекті деген жерге келеді. Ќозѓалыс
басшылары жан-жаќтан ‰гіт ж‰ргізіп, кісі жинап ашыќ к‰реске шаќырады.
Б±л кµтеріліске негізінен патша µкіметі Жайыќ, Егек µзендерінен
ќуылѓан Табын, Шекті, 1836-1837 жылдары ќуылѓан Байбаќты, Алаша т.б.
рулардыњ кµптеген шаруалары ќатысты. Маќсаты-зорлыќ пен озбырлыќты жою,
тењдік, ќараќазан, сары бала ќамы ±шін к‰ресу болды.
Орынбор губернаторымен Баймаѓамбет Айшуаќов та б±л хабарды есітіп
дайындалды, с±лтан-ємірші Орынбор єкімшілігінен ќарулы єскер жинап тыным
таппады. Жайыќ бойынан, Орынбордан єскерлер шыќты. Баймаѓамбет µз
ќарауындаѓы ж‰здіктіњ ‰стіне тµњірегіндегі єр елден адамдар жинап жасаќтады
да, Ешкі ќырѓан µзені не ќарай беттеді. Жазалаушы отряд командирі болѓан
полковник К.К.Геке шілде айы басында 2 ж‰здін єсерді, єскер Линиясыныњ
шыќќан казак тобымен Ќиыл µзенініњ басында кездесіп, бірікті. Таѓы да басќа
жазалаушы отрядтар жан-жаќтан аѓылып келіп жатты.
Б±лар кµтерілісшілерімен ашыќ к‰ресуден гµрі, айла, алдау амалын
ќолдануды ойластырды. Кµтерілісшілер арасына тыњшылар жіберді. Соныњ бірі
Балта деген би Ысыќ руынан Ќадырѓ±л атасыныњ бес ±рпаѓы адамдары сіздерді
к‰тіп отырмыз, Исатайѓа Ойылда, Тµсаѓашта ќосыламыз деп Тєттібай, Намаз би
т.б. атынан жазѓан хатты алып келіп, сенімге ие болды. Ол Баймаѓамбет к‰ші,
жоспары туралы кµтерілісшілерді шатастырды. Балтаныњ сµзіне сеніп Исатай 11
шілде к‰ні Елек, Ќиыл µзендері жаѓына шыѓады. Екі жаѓыда жан-жаќты
шолѓыншылар, барлаушылар жіберіп, тосќауылдар ќояды. Исатайдыњ шолѓыншы бір
тобын басќарѓан Ќожахмет ¤теміс±лы 12 шілдеде тањда Баймаѓамбеттіњ ‰лкен
топ шолѓыншылардын кездестіріп, далада ±рыс болады. Кµтерілісшілердіњ
тегеурініне шыдамай Баймаѓамбет пен Исатай арасында ашыќ шайќас
басталѓанда, Геке солдаттарын сайлармен, адырлары мен жасырын жіберіп, екі
б‰йірден шабуыл жасап, зењбіректен атып кµтерілісшілерді шегіндіреді. К‰ш
тењ болмаѓасын шегінген Исатай ќолы ќашуѓа айналады. ¤з адамдарын ќорѓап,
артында атысып келе жатќан Исатайды Балта танып, офицерге кµрсетеді.
Солдаттыњ біреуі жалма-жан мылтыќ алып, Исатайдыњ атына оќ тиеді. Осы жерде
ел аузындаѓы єњгімеге ќараѓанда Исатайѓа Махамбет пен ‡бі ќайта-ќайта келіп
аттарын ±сынады, біраќ батыр мінгесуге намыстанды ма єлде ќуѓыншыларды
кідірткісі келді ме, мінбейді: Баланды саќтањдар! деп аманат айтады.
Кµтеріліс кµсемі ќаза болѓан соң оныњ к‰ші ыдырап, елге шыќќан кµп
єскерден, жазадан ќорыќќан. Ќайытќали алды-артына ќарамастан Борсыќ ќ±мына,
‡стіртке ќашады. Сµйтіп, нашар ±йымдасќан, ќатысушылар ќ±рамы єр т‰рлі, б±л
кµтеріліс тез басылды.
Махамбет б±дан кейінде шаруалардыњ басын біріктіріп, ќайта
кµтеріліске шыќпаќшы болды. Біраќ патша µкіметі кµтерілістіњ µрістеуіне жол
бермей жан-жаќтан єскер шыѓарып, кµтерілген ауылдарды, кері ќайтарып,
кµнбегендерін ќырып-жойып, талап-таратады. Махамбет пен оныњ жолдастарына
елде ж‰руіне м‰мкіндік бермей, ќудалау кµбейіп, ќауып к‰шейеді. Ел ішінде
патша єскерініњ шарлауы кµбеюін Махамбеттер шегіне ‡стірт, Самѓа кетуге
мєжб‰р болады. Батырдыњ:
Басќа ќысым т‰скен соњ
Ќайырылмастай к‰н болды
Ќатын мен балаѓа, -
Деген µлењ жолдары осы кезењді елестетеді. Аќын ќуѓынѓа ±шырап, елінен, µз
жолдастарыныњ кµбінен айрылса да, к‰рестен бас тартпайды.
ІІ. тарау. Махамбет поэзиясыњ тарихи негіздері.
2.1 Жыр құдыреті.
К‰ші басым д±шпанмен тењ емес шайќаста жолбарыстай ќайрат кµрсетіп,
арыстандай айѓа шапќан ќазаќтыњ ќабылан батырлары Исатай мен Махамбеттіњ
ерлік рухы мен болмысы ќазаќтыњ тарихыныњ ењ ќастерлі де жарќын беттерімен
орын алады ш‰бєсіз.
Олардыњ халќы ‰шін ќасыќтай ќанын аямаѓан жарќын да µр т±лѓалары ел
санасында халыќ тарихында лайыќты баѓасын алып, есімдері алтын єріппен
жазылары сµзсіз. Бүгінгі таңда меретойы ЮНЕСКО тарапынан тойланғалы отырған
қазақтық ақыны, қайсар да өжет батыр, жорық жыршысы Махамбет Өтемісұлының
туғанына 200 жыл толып отыр. Қарап отырсақ осы уақытқа дейін Махамбет
туралы аз жазылыпты. Қазақтың небір карқасқа ғалымдары, әдебиетшілер,
тарихшылар, жазушылар мен журналистер қалам тербепті. Махамбеттің көркем
әдебиетіміздегі тұлғасын сомдауды академик, жазушы Қасым Жұмалиев ақын
өміріне арналған хикаятымен бастапты. Қазақ прозасының қабырғалы
шеберлерінің бірі, әңгіме жанрының майталманы Тәкен Әлімқұлов ақын өмірінің
соңғы трагедиялық тұсына арнап Қараой деген классикалық әңгіме жазды.
Бұл әңгіме көркемдігі жағынан биік, тамаша әсер қалдыратын туынды. Біз бұл
мақаламызда Махамбет поэзиясының тарихи негіздеріне, өмірлік деректері мен
тарихи материалдарды ақынның көркемдік сүзгіден өткізіп, өңдеп өмірдің
бедерлі де көркем картинасына қалайша айналдырғанына тоқтамақшымыз. Ең
алдымен айтарымыз, Махамбет - өзіне дейінгі көркемдік дәстүрді шебер тере
білген шын мәніндегі сөз зергері. Бір қарасаң, Махамбет жыраулық қалыпты
ұстанған жырау сенімді. Бірақ ол жаңа қалыптағы өнерпаз дарын. Ол жырау
емес, жыраулық дәстүрді жаңа кезеңге сәйкес түрлендірген, жаңғыртқан ақын.
Алмастай өткір тіл, ойлы да нәрлі ұғым, образ Махамбет жырларының көркемдік
тілі деседе болғандай Махамбет жырларынан өзіне дейінгі жыраулық поэзияның
көркемдік дәстүрінің шыманды тұстарын еркінде батыл меңгерген көркемдік
тұлғаны көреміз Махамбет поэзиясында әсіресе Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбет,
Ақтамберділердің көркемдік әсіресе басқа жырауларға қарағанда анағұрлым
басымырақ. Махамбет жырларына өзек болған көтерілістің алғашқы тұтанған
жері – Кіші жүз қазақтары Бөкейлік деп атайтын ресми, тарихи құнаттарда
ішкі Орда немесе Бөкей Ордасы атанған Еділ мен Жайықтың арасын алып жатқан
өңір. Махамбеттің туған жері – Батыс қазақстанның, яғни Орал обылысының
Жаңақала ауданындағы Бекетай құмы делінеді. Бекетай құмы Жаңақала қонысының
тура оңтүстігінде 80-70 километр жерден басталады. Ол өңір шамамен
солтүстік шығыстан батысқа созылған 100 километрдей құм. Ал Нарын құмында
неше түрлі ағаш, жеміс-жидек, алуан түрлі шөп өскен алаңдар кездеседі. Бұл
жердің табиғаты жақсы, қысы жайлы. Ылғал жақын болған соң, шөп күз айына
дейін көгеріп тұрады. Нарынның шығысында Самар көлдері деп аталатын 24 көл
бар, жағалауы ну қамыс, қыста малға азық, әрі ықтасын. Бұл өңірдің сипатын
Махамбет жырға қосқан. Ол Нарынды: Аш-арығын, пайдаланған жер дей келіп:
Шартаны қара бақандай,
Бақасы сары атандай,
Балдырғаны білектей,
Сонасы қоңыр үйректей, - деп жырға қосқан. Махамбеттің
атасы
Құлмәлі, кей деректерде Құлманияз туралы ел аузында әр түрлі
әңгімелер бар. Солардың бірі 1925 жылы Ташкент қаласында жарық көрген
Исатай – Махамбет деген кітапта жарияланыпты. Күлмәні би, батыр иеленген
адам болған екен. Руы найық беріш. Құлмәлі жас кезінде қазақ пен түрікпен
арасында болған ұрыста қолға түскен, содан беріш Тумаш деген кісі еншілес
қылып, асырап алған дейді: Өзін-өзі Қызылбастың (парсының) нәдірше дейтін
патшаның тұқымынанмын дейді екен. Кейін әлгі Қүлмәлі Тайсойған құмын
жайлаған бір қауым елге айналады. Құлмәлінің Шыбынтай Өтеміс ұлдары болған.
Тоқалынан Қобдабай, Айтай деген балалары болған. Шыбынтай – Қыдыр дарыған
бай болады.
Өтеміс ханның қабырғалы биінің бірі атанады. Қобдабай тек шаруа
баққан, қайрат иесі екен. Айтай жастай дүние салған, одан тұқым жоқ.
Әдебиетші Берқайыр Аманшин, былай деп жазады. Өтемістің төрт әйелі болған.
Шариғат рұқсат ететін мөлшерде төрт әйелді түгел алуы да – оның кедей
болғандығының дәлелі. Бірінші әйелінен – Тоқтамыс, екінші әйелінен
Бекмахамбет, Махамбет, Қожахмет, Ыбырайым, Әйіп, Хасен (Хасан), үшінші
әйелінен – Ысмайыл, Сүлеймен, төртінші әйелінен Досмайыл туады. Ақынның:
Біз Өтемістен туған он едік,
Онымыз атқа мінгенде.
Жер қайысқан қол едік, -
Дейтіні осыдан. Сол өлеңінде ақын: Біз бір енеден – бір едік бір
енеден екі едік. Бір енеден үш едік, бір енеден бес едік деп санын
көрсетеді. Он біріншісі мүмкін қыз болуы. Ал зерттеуші Исатай Кенжалиев
Махамбеттің өз шығармасында Өтемістен туған он едік деген сөздің сыры 1822
жылы оның ағасы Тоқтамыстың қайтыс болып, содан ой деп кеткенінде, он
біріншісін табу керек дейді. Шынында да Махамбет былай демеуші ма еді.
Біз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz