Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы – қазақ фольклортану ғылымының негізін салушы, ұлы гуманист тұлға
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Амерханова А.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы – қазақ фольклортану ғылымының негізін салушы, ұлы
гуманист тұлға
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050117- мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті
Көкшетау 2011
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Қорғауға жіберілді
_____________ кафедра
меңгерушісі _________ А.Е. Абдрахманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы – қазақ фольклортану ғылымының негізін
салушы, ұлы гуманист тұлға
050117- мамандығы бойынша – Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған
А.Амерханова
Ғылыми жетекшісі
филол.ғ.к.
А.Т. Қажыбай
Көкшетау 2011
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 МӘШҺҮР ЖҮСІП КӨПЕПЕВ – ФОЛЬКЛОР ЗЕРТТЕУШІ, ҚАЙРАТКЕР
ТҰЛҒА ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 6
1.1. Мәшһүр Жүсіп шығармашылығы жайлы ой-
пікірлер ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Мәшһүр Жүсіп Көпеев қолжазбаларының
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... 20
ІІ МӘШҺҮР ЖҮСІП КӨПЕЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ГУМАНИСТІК ОЙЛАРДЫҢ АБАЙ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫМЕН ҮНДЕСТІГІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...31
2.1. Мәшһүр Жүсіп шығармаларының тәрбиелік сипаты және адамгершілік
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...31
2.2. Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы дидактикалық философия және Абай
шығармашылығымен рухани
үндестік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Қазақ әдебиетінің дамуына, әсіресе әдебиеттану, фольклортану
ғылымдарының өсіп-өркендеуіне зор үлес қосқан, кешегі кеңестік сұрқия
саясатқа толы кер заманда атын атауға тыйым салған арыстарымыздың бірі
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармашылығын зерттеу ісі-бүгінгі күні қызу қолға
алынып отыр және осы мақсатта біршама жұмыстар атқарылғандығы да анық.
М.Көпеев шығармашылығында сөз болатын мәселелердің барлығы да қазақ
әдебиеті тарихы, қазақ тарихы үшін маңызды болып табылады. Диплом жұмысы
тақырыбы Мәшһүр шығармашылығының сан қырларын танытуға мақсат
етілгендігімен өзекті болмақ.
Қазақ әдебиетінің алтын ғасырындай болған ХХ ғасырдың орта
тұсында әдебиет аспанында жарқырай көрінген ақынның шығармасы арқау болуы
тақырыптың өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері ретінде қазақ әдебиеті тарихына
Бұқар жырау қатарлы ондаған ірілі-кішілі тұлғаларды қайтадан оралтуға
септігін тигізген ғұлама зерттеуші, өзі де жанынан жыр жазған, шежіре
тербеген, сәуегейлік танытқан қасиетті тұлға Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының
шығармашылығының сан қырларын таныту болып табылды.
Аталған мақсатты іске асыру үшін мынадай міндеттерді шешу қажет:
- Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының қайраткерлік тұлғасын таныту;
- Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармашылығы мен абай шығармаларын
арасындағы үндестікті табу.
Зерттеудің нысаны
Зерттеу нысаны ретінде Мәшһүр Жүсіптің шығармашылығының жемісі болып
табылатын шығармалар жинағы және Мәшһүр Жүсіп шығармашылығы жөнінде зерттеу
жұмыстарын кең көлемде жүргізген С.Дәуітов, Қ.Мәшһүр Жүсіпов қатарлы
ғалымдардың зерттеу еңбектері алынды.
Зерттеудің пәні
Қазақ әдебиетінің тарихы, фольклортану ғылымдарының зерттеу
әдістеріне сүйене отырып, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармашылығын дипломдық
жұмыстың пәні ретінде қарастыру мақсаты қойылды.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы
Мәшүр Жүсіп Көпейұлының фольклортану, әдебиеттану т.б. салалардағы
орасан еңбегін таныту мақсатында ізденуіміз, ұлы тұлға шығармашылығына аз
да болса бойлап, жұмыс жазуымыздың өзі ғылыми жаңалық болып табылады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері:
Зерттеу барысында жинақтау, қорыту, сұрыптау, әзірлеу т.б. әдістер
мен тәсілдер кезегінше қолданылды. Мәшүр Жүсіп Көпейұлының Павлодар
қаласында орын тепкен үлкен зерттеу орталығы материалдарымен танысу мақсаты
кзделді және зерттеу әдістері де осыған бейімделді.
Зерттеудің құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Мәшһүр Жүсіптің фольклортанудағы еңбегі сараланады.
Екінші тарауда ұлы тұлғаның гуманистік ойлары туралы қарастырылады.
І МӘШҮР ЖҮСІП КӨПЕЙҰЛЫ – ФОЛЬКЛОРТАНУШЫ, ҚАЙРАТКЕР ТҰЛҒА
Мәшһүр Жүсіп жаңа мен ескі заман әдебиетінің алтын көпірі іспетті.
Мәшһүр шығармашылығына қазақ әдебиетінің алыптары аса зор мән бергенін
басында айтқанбыз.
Аса зерделі жанның асыл қасиетін терең сезінген Мұхтар Әуезов: Өз
шығармаларын былай қойып, басы ашық үлгілерді жазып алып, біздің
дәуірімізге жеткізген еңбек Мәшһүрде мол екенін және естен шығармауымыз
керек. Сондықтан қазақ жазба әдебиеті мен ауыз әдебиетінің ғылымдық бір
саласы историография бөлімінде Мәшһүрдің ол түрдегі еңбегіне әрдайым орынды
баға берілуі шарт,- деп жазған екен. Мұхтар Әуезовтей Мәшһүрдің қадір-
қасиетін соншама терең түсінген қазақ аз шығар деп ойлаймыз. [1,154]
1. Мәшһүр Жүсіп шығармашылығы жайлы ой-пікірлер.
Мәшһүр Жүсіп шығармашылығын Мұхтар Әуезовтың ерекшелеп атап,
зерттеуінде үлкен мән бар. Өйткені, Мұхаңның өзі Асан қайғы, Жиренше
шешеннен бастап, мақал-мәтел, тұрмыс-салт жырлары дейсіз бе, эпос, лиро-
эпос – бәріне қалам тартқан ғұлама. Әсіресе, Мұхтар Әуезовтің ауыз
әдебиетімізді тегі мен түріне қарай ажыратып, әрқайсысына анықтама
беруі, оларды ішінара топтауы ғажап құбылыс. Мұхаңның төл әдебиетіміздің
саф алтындай қорына жан-жақты зерттеу жүргізе отырып айтқан ғылыми пікірі
өзінің нақты шындығымен қымбат. М.Көпейұлының ел аузынан жинаған баға
жетпес қымбат дүниесін тұтас ақтарып, жете зерттеген, Сәбит Мұқанов әсіресе
оның шежіресіне қатты қызыққан. Соның ішіндегі аңыз әңгімесіне тосыннан
айтылатын тапқыр сөздер мен өткір қалжыңына ден қойып, көңіл бөліпті.
Мұхтар Әуезов былай дейді: ХҮІІІ ғасырда жасаған ақындардың ішінен
жыры көп сақталған Бұқар жырау. Бұқардың жырларын сақтап, тарих алдында
ерекше еңбек сіңірген адам - Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Бұқардың жырларын жазып
алған Мәшһүр Жүсіп Мес жинағына қарасаң, көңілің тояттайды, оқысаң көзің
қуанады.Әсем көшірілген қолжазба Мәшһүр махаббатына лық толы. Ол көне
қолжазбаның әрбір сөзіне дейін жеткізуге, қазақ тілінің алтын қорын шашпай-
төкпей сақтауға тырысқан.,- деген осы екен-ау деп қызығыпты. [1,156]
Данышпан халқымыз аса талантты ақындарды, композиторларды, әр түрлі өнер
адамдарын мол берген. Қазан төңкерісіне дейін қаншама ұлы адамдарымыздың
өлең-жырлары, дастандары, әзіл-сықақ, күлдіргі әңгімелері хатқа түспей,
бізге жетпеді. Ал көнеше (арабша) оқыған адамдарға әр түрлі айып тағылып,
олардың шығармаларын жұрттан аулақ ұстауға, тіпті оқытпауға тырысты.
Кезінде сондай тыйым салынған қайраткерлердің бірі – Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы
еді...
Қазақтың әйгілі ақыны, әдебиет жинаушысы, шежіреші-ғұламасы, үлкен
діни қайраткер, ардақты да ардагер тұлға Мәшһүр Жүсіп Көпеев қазіргі
Павлодар обылысы Баянауыл өлкесінде туған. Жастайынан ескіше хат таныған.
Мәшһүр Жүсіптің өмірі өте күрделі, ауыр болғаны анық. Өйткені, ол досына
да, дұшпанына да адалын айтты, турасын сөйледі. Осы бір әділеттілігі мен
ақкөңілдігі үшін әркімнен көз түрткі көрді, біреулерге қараптан-қарап
жеккөрінішті болды, түлкі заманда тазы болып шала алмады, билеушілердің
ырқына көнбей, Алланың ақ жолымен жүре берген. Алайда көрген қорлығы мен
азабы адам жанына аяздай бататын. Жас Мәшһүр Жүсіп молдадан бір қиындық
көрсе, бірге оқыған балалар түйебас қып ойнап, тағы да өмір тауқыметін
тарқызыпты. Ақынның бала кезі тіпті адам аярлық жағдайда өтіпті, әкесі
оқы, біл, үйрен деп ұрса, өзімен бірге оқитын сабақтастары сен неге
жақсы оқисың,– деп сабайды екен. Жас шәкірт екі жақты қысым көргеніне
қарамай, талаптанып іздене берген, үйрене берген, Аллаға сыйынып, алға
ұмтыла берген.Ол өзінің күнделікті молдадан алған дәрісіне қанағат тұтпай,
өлең, жыр, дастан жаттаған. Мәшһүрдің әкесі Көпей де жасында азапты көп
шеккен кісі екен. Ол өзі бір отбасының ең кішісі болыпты. Сондықтан
ағаларынан қалған киімді киіп, олардан қалған тамақты ішіп, іштей ыза
кернеп булығып жүреді, кейін ер жеткен соң, шет жаққа, басқа қалаға кетіп,
ұзақ жүріп, малды-жанды болып, өзінің ауылы Баянауылға оралады. Қас
қылғандай сол жылы қыс қатты, қар қалың болып, маңдай тер, табан ақымен
жинаған малдан біржолата айырылып, бір сиыр, бір атпен ғана қалыпты. Аса
ақылды әрі қажырлы азамат мал ашуы қысса да, өзін-өзі тоқтатып, мал бір
қыстық, батыр бір оқтық деген рас екен ғой, мал соңына шырақ алып түскен
болмас, баламды оқытайын деп Жүсіпті Хамар молдаға әкеліп береді, бұл
турасында ақынның өзі:
Жасымда қойылған ат адам Жүсіп,
Жұрт кеткен сүйгенінен Мәшһүр Жүсіп!
Қолыма қағаз, қалам алған шақта,
Кетемін қара сөзге желдей есіп.
Ақынның өзі айтқандай, өз заманының аса білгірі, ел басшысы Мұсаның
алдында кідіріп, тоқтамай, бар өнерін көрсетеді, тақпақ оқиды, жыр
толғайды, лиро-эпос жырларын айтады. Өзінің бірнеше сыйлас адамымен отырған
Мұса айран-асыр қалыпты. Әсіресе, жасы егде тарқан қарт адамдарға Мәшһүр
Жүсіптің өнері айрықша бағаланыпты. Осы бір шығармашылық кездесуден кейін
болашақ ақынды Мұса өз қамқорлығына алып, тіпті оны оқытқан хазіретті де
сый-құрметке бөлеп, көп уақыт үлкен қызмет көрсеткен. Болашақ ақын Мәшһүр
Жүсіп елдің құрмет-сыйын, үмітін ақтауға барлық күш-қуатын, қайрат-жігерін
жұмсапты. Ол хазіреттің аузынан шыққан әрбір сөзді қалт жібермей қағып
алып, табан астында жатқа толғайды екен. Осы бір білімге деген құштарлығы
жайында кейінірек айта келіп:
Бетімді бір жан енді қаққан емес,
Ұстазға ешкім мендей жаққан емес.
Бірте-бірте ақынның аты алты алашқа шығып, ел танып, жер танып көптің
адамы болады, бұрынғы менсінбеген, кісі деп қылиып қарамағандар енді оны
тақсыреке, Мәшеке, Молдеке деп аса құрметпен атайтын болыпты. Тіпті
баяғысының бәрі ұмыт болып, ертеден-ақ сыйласып келе жатқандай сыңай
танытыпты. Халқымыз атаңа не қылсаң, алдыңа сол келеді деп өте орынды
айтқан ғой. Күні кеше ғана ұрып-соғып, есін екеу, түсін төртеу еткен Мәшһүр
Жүсіптің Құрдастары арада біраз уақыт өтісімен-ақ бас иіп, құлдық ұрып
шыға келді. Бұл жағдайды Мәшһүр Жүсіптің терең білім мен сол білімді
қасиеттей білген, қастерлей білген парасатынан білуге болады. Жасынан
мектепте оқиды. Орта дәрежелі білім алады. 29 жасында, 1886 жылы Бұхарға
барып оқиды. Араб, фарсы, Орта Азия әдебиетімен танысады. 1896 жылы Ташкент
қаласына барып, тағы біраз уақыт оқып қайтады.
Мәшһүр көп жылдар ел қыдырып, серілік құрып жүреді. Еділ жағасындағы
қалаларды аралайды: Горький, Қазан қалаларында болады, өлең жазады, ауыз
әдебиет нұсқаларын жинайды: хабар, мақала жазады. Ақырында, өз елінде
қайтады..
Мәшһүр үш кітап жазып, бастырған. Олары: 1) Тірлікте көп
жасағандықтан көрген бір тамашамыз (1907), 2) Хал-аһуал (1907), 3)
Сарыарқаның кімдікі екендігі (1907). Алдыңғы екі кітабы – өлең, жырлар,
поэмалар жинағы. Барлығы 16 өлең, 5 поэма, кейінгі кітабы – ұзақ екі
мақала.
Мәшһүр шығармаларының көпшілігінде заман жайын айтады, қазақтың жаман
мінездерін, қазақ арасындағы феодализм қалдығын, би-болыстарды, патша
үкіметінің чиновниктерін сынайды. Сөйтіп, халықты оянуға шақырады:
Жатқандай тәтті ұйқыда қазақ халқы,
Айырылмай жақсы менен жаман фарқы.
Мәшһүр Жүсіп Көпеев терең оқымысты адам болған. Оған қара сөзден гөрі
өлеңмен сөйлеген әлде қайда жеңіл болған. Ол аузын ашса болды өлең құйылып
төгіле берген. Ақын, тарихшы, этнограф, шежіреші, аудармашы, ауыз әдебиеті
мұраларын жинаушы Мәшһүр Жүсіп Көпеевті әуелде әкесі он бес жасында молдаға
оқуға береді. 7-9 жасына дейін Ер Тарғын, Қозы Көрпеш-Баян сұлу
жырларын, шығыс қиссаларын жаттап алған зерек бала өнер-білім, әдебиетке
құмар болып өседі. Сондықтан ол халық ішінде Мәшһүр деген атқа ие болады.
Ел ішінде фольклор жинайды, бала оқытушымен айналысады. Мәшһүр Жүсіп
балаларды оқыта жүріп, жазу-сызуын бір сәт тоқтатпайды. Күндіз сабақ беріп,
қалжырап шаршағанына қарамай, түнде май шамның жарығымен өлең жазады екен.
Кейбір түнде өзі сүйіп оқитын шығыстың ұлы ақындары: Науаи, Фирдоуси,
Сағди, Хафиз шығармаларына сарыла үңіліп, білімін үздіксіз көтеріп
отырған. Өз білімін тереңдету мақсатында Мәшһүр Жүсіп Ташкент, Бұхара,
Түркістан, Еділ, Араб, парсы, Орта Азия әдебиеттерімен танысады.
1888 жылдан бастап Мәшһүр Жүсіптің өлеңдері мен ел ішінен жинаған
ауыз әдебиетінің үлгілері Омбы қаласының Дала уәлаяты газетінде жарық
көріп тұрды.
Мәшһүр Жүсіп Абайды ұстаз тұтқан. 1889 жылы Абайдың көзі тірісінде
бірінші болып Абай шығармасына талдау жасаған. 1889 жылы Баянтаудан
хабар. Абай творчествосы туралы мәлімет деген мақаласында Абай
шығармашылығы туралы өз ойларын білдіреді. Бұл біздің соңғы пайғамбарымыз
деп Абайға жоғары баға береді.
Жалпы алғанда, Мәшһүр өлеңдерінде қазақ халқының жай-күйін, заман
жайын дұрыс аңғарады. Соған байланысты халықтың, оқығандардың арманын,
міндет мақсатын дәл түсінеді, айқын білдіреді.
Мәшһүр заманындағы әл-ахуалға, саяси-әлеуметтік жағдайларға құлақ
түріп, соларды байқап отырған. Шығармаларының біразын күнделікті уақиғалар
мен мәселелерге байланысты жазған. Солардың өрістеу, аяқталуына қарай
ақынның ойы, көзқарасы толқып отырған.
Мәшһүр поэмалары – ертегі, аңыз негізінде жазылған сюжетті, әңгімелі
шығармалар. Мәшһүрдің өлең жырлары да көп ретте, қисынды, сюжетті, ойлы,
кестелі болып келеді. Бәрі дерлік саяси, публицистикалық лирика.
Мәшһүр Жүсіп Көпеев ағартушы бағыттағы, артында бір қыдыру құнды
мұра қалдырған дарынды журналист ақын.
Мәшһүр Жүсіп алғаш қолына қаламды мұсылман болып алып, көзін де сол
мұсылманмен қалпында жұмған абзал жан. Өзінің кімнен сабақ алғаны, қайда
оқығаны, кімнің жәрдем-көмек жасағаны бәрі де өлеңдерінде тайға таңба
басқандай айтылған. Ақын өзінің қандай харіптен бастап оқып, одан кейін оны
қалай жалғастырғанын жіпке тізген меруерттей мөлдіретіп жырлаған. Мәшһүрдің
жазған өлеңі болсын, аңыздары болсын, қисасы болсын – бәрі де оның
өмірбаяны, өзін айту арқылы сол кездегі қоғамдық жағдайды, ел тұрмысын жан-
жақты сипаттаған. Ақынның өмір сүрген мезгілі – елдің қаймағы бұзылмаған
таза кезі. Діннің де, ділдің де жан-жағы бүтін, жұлмаланбаған орын-орнында
тұрған шағы еді. Әкесі Көпей Алланың ақ жолындағы кісілікті кісі екен.
Ислам – хақ дін, дүниедегі ең бір таза, ең бір адами дін, тәлімі де,
тәрбиесі де, үйретері де, үлгісі де айрықша бөлек, тұнып тұрған парасат,
таусылмайтын ғылым. Алланың ақ жолына түсіп, оны мойынсұнған адам мұсылман
жолына біржолата берілуі керек, өтпейінше, оның қасиет тұнған аяттары мен
сүрелері қанша оқып талаптанғанмен, көңілге қонбайды. Осыны жақсы білген
Мәшһүр Жүсіптің әкесі өзінің сүйікті перзентін осы ислам жолына бағыштап,
медресеге әкеледі. Мәшһүр Жүсіп медіреседе оқып жүріп әптиек,
иманшарт, Мұхтасарларды ақтарды, одан қасиетті Хадисті үйренді,
кітаптың кітабы, ғылымның ғылымы Алланың ақ сөзі Құран кәрім сүрелерін
жаттады. Күндіз-түні бір жаратқанға жалбарынып, ақ қағазбен алысты. Тіпті
өзін оқытқан хазіреттен Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Ер Тарғын тағы көптеген
жырлар мен қиссаларды көшіріп, жаттап алып, халыққа ауызша таратты. Ол
білім жолына аямай барын салды, ақын Мұхаммед (Ғ.С.) айтқан қағидамен
жүрді, пайғамбарымыз ғылым туралы: білімді мейлі ол Қытайда болсын меңгер,
себебі, білімді болу мұсылман үшін міндетті, – деген.
Әл ауқатты отбасында дүниеге келген ол жасынан оқу мен білімге бас
қояды. Бұқарадағы Көкілташ медресесінде төрт жыл оқыған Мәшһүр Жүсіп үздік
ғұлама болып шығады. Қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар Мәшһүр Жүсіптің
шығармашылығы сан алуан екендігіне әдебиет зерттеушілері аса мән берген.
Мәшһүр есімін бір замандарда кертартпа молда ретінде қарастырып,тыйым салуы
кесірінен кеңестік кезеңде лайықты бағасын ала алмай келгені белгілі.
Он төрт жасынан бастап төрт жыл бойы Бұхара қаласындағы Көкілташ
медресесінде оқыған Көпеев Орта Азиядағы араб, парсы тіліне жетік
білімдарлардың бірі боп шыққан. Осы шығыс поэзиясының биік парасатын
діншілдік санасыздықтан айыра таныды да өзінің барлық өмірін халық зердесін
жарық ұстауға арнады.
Турашыл болып тура айтқаны, ақты қара, қараны ақ демегені үшін ел
билеушілерге жақпаған. Бұл ретте тартқан азабы да аз емес:
Туысқа тура жолды айтамын деп,
Жалғанда жалғыз қалдым жанға жақпай,-
деп, ол бекер шағынбаған.
Атақты Мәшһүр Жүсіптің поэзиядағы алатын орны бір төбе болса, оның ел
тарихын, жер тарихын зерделеуге қосқан үлесі екінші биігі. Оның қазақ
этнографиясын, әдет-ғұрпын зерттеушілерге беретін білімі ұшан-теңіз.
Мәшһүр Жүсіптің ендігі бір аса елеулі еңбегінің бірі-қазақ шежіресін
жинақтауы болып табылады. Мәшһүр шежіресі тек қазақ халқының ірі-ірі
руларының тарауларын ата есімдері жөнімен тізбектей бермей, оларды нақты
оқиғалармен байланыстыра алуы арқылы шежіренің қызғылықтылығы арта
түскендігін атап өткен жөн. Қара мес жинағында бес-алты қолжазба болып
берілген.
Бір қызығы, Мәшһүр Жүсіп шежірені жадағай атаны тарату, деп
түсінбей, онда сол рудағы немесе сол елдегі батырға байланысты, ақынға
қатысты балуан жайлы, күйші туралы аңыз әңгіме, жыр , күй, тақпақ болса,
соны қалдырмай жазған. Әсіресе, жастарға үлгі - өнеге боларлық-ау деген
дүниені тұтас қамтып, өзінше сипаттама беріп, дәлелді оймен түйіндеп,
таратып айтып отырады.
Мәшһүр шығармашылығы жайлы алғашқы пікірлерді ұлы Мұхтар Әуезов пен
Сәбит Мұқановтар айтқан. Олардан кейін Мәшһүр шығармашылығын жинастырып
академиялық тұрғыда айналымға енгізген ғалым – Сәрсенбі Дәуітов. Мәшһүр
Жүсіп шығармашылығы өзінің бай мазмұнымен халқына қалтқысыз қызмет етіп
келе жатқаны анық.
Мәшһүр Жүсіп шығармашылығына барлау жасауда біз осы аталынған
ғалымдарымыздың пікірлеріне сүйенетін боламыз. .
Мәшһүр Жүсіптің екі томдық еңбегін жинақтап, бастыруда үлкен еңбек
сіңірген Сәрсенбі Дәуітовтің еңбегіне зор баға берген қазақ әдебиетінің
ақсақалы Әбділдә Тәжібаев былай дейді:
Қазақ зиялыларының, ішінде Мәшһүр Жүсіп Көпеевті білмейтіндер жоқ
шығар. Әрі ақын, әрі ақылгөй жан ұлы Абайға ілесе шықты да осы данышпан
ұстаздың ағартушылық жолын берік ұстанды, ақындық мұратын да өзіне мұрат
етті.
Қараңғы қазақ көгіне,
Өрмелеп шығып күн болам.
Қараңғылықтың кегіне,
Күн болмағанда, кім болам?!—
деген жойқын өнерлі ақын Сұлтанмахмұтты Абайға жалғастыратын ортада осы
Мәшһүр Жүсіп тұр.
Көпеев 1900 жылы Қанды жексенбі атты өлең жазып, бұл тақырыпта
бірінші болып қалам тартты:
Орысты туған бауыр есептедім,
Жыланды келіп қондым мұжығына,- [14,15]
деп те ол Қазан төңкерісіне дейін бірінші айтқан. Осының бәрі Көпеев
шығармаларын тексеру, тану үстінде ұзақ зерттеліп, ұзақ айтылуы керек. Біз
бұл жерде, әрі ақын, әрі ғалым әдебиетшінің қазақ фольклорын жинау, жүйелеу
жөніндегі ерекше еңбегіне ғана аздап аялдаймыз.
Сәбит Мұқанов ілгеріде жазған Халық мұрасы атты белгілі кітабында
Мәшһүр Жүсіптің көне мұраны жинаудағы зор еңбегін биік бағалап былай деді:
XVIII ғасырда жасаған ақындардың ішінен жыры мол сақталған Бұқар жырау.
Бұқардың жырларын сақтап, тарих алдында ерекше еңбек сіңірген адам Мәшһүр
Жүсіп Көпеев. Осы очеркте біз пайдаланған жырлардың бәрі Қазақстан
Республикасы Ғылым академиясының қолжазба қорында сақтаулы. Мәшһүр Жүсіптің
Мес деп аталатын жинағынан алынып отыр. Бұқардың жырларын жазып алған
Мәшһүр Жүсіп: Бұқарекең сөйлеген уақытында сөзі мұндай жүз есе, мың есе
шығар. Бізге келіп жеткен тамыры ғана,- дейді. Негізінде Бұқардың бұл
мұраларын алғаш жазып алған қазақ жерінде Мәшһүр Жүсіптен басқа бұрын-соңды
ешкім болған емес. Шоқан Уәлиханов өзінің орыс тілінде жарияланған
шығармалар жинағында Бұқар жыраудың Абылайға айтқаны деп аталатын бірнеше
өлеңін келтіреді. Бұқардың барлық шығармасы сол кездегі халықтың тілегінен
туған. Ол тілек қазақ халқының жер бостандығы, ел бостандығы, тәуелсіздігі,
тыныштығы, шаттық тұрмысы. [11,23]
Қолжазба қорындағы Мес жинағына қарасаң көңілің тояттайды, оқысаң
көзің қуанады. Өшпестей сиямен әсем көшірілген қолжазба Мәшһүр махаббатына
лық толы. Ол көне мұрамыздың әрбір сөзіне дейін жеткізуге, қазақ тілінің
алтын қорын шашпай-төкпей сақтауға тырысқан.
Мес жинағындағы асыл қазынаны бірінші рет барлық ынтасын салып
көшіріп, таңдаулыларынан жинақ. жасап, ұсынып отырған жас ғалым Сәрсенбі
Дәуітов. Бұл - баланың атаға деген махаббатын дәлелдейтін асыл қасиет.
Ол Местен алған материалдарды жіктегенде шартты түрде алты топқа
бөлген: 1. Тұрмыс-салт жырлары. 2. Аңыздар. 3. Ақын-жыраулар туралы.
4. Айтыстар. 5. Ертегілер. 6. Батырлар жыры. Бұлай бөлу әдебиет
ғылымында әбден қабылданған. Мұхтар Әуезовтің жіктеуіне үйлесіп жатыр.
Айтуға оңай, оқуға жеңіл.
Осы жинаққа кірген материалдардың қайсысын алсақ та өзімізге таныс,
көптен білетін нәрселеріміз сияқты. Ал оқи келе не бір сөз маржандарына
кезігеміз. Ер Көкше туралы жырдың бітімі бөлек, айтылуы да тамаша. Бұл
жырдан халықтық эстетиканың бұқаралық тенденциясын терең аңғарамыз. Осы
тұрғыдан қарағанда жинаққа енген барлық материалдардың біз білетіндерден
өзгешелігі ерекше мол: жаңа сөздіктер, сөздің жаңа тіркестері,
образдылықтары, тың ырғақ, тың ұйқастары, ой тұжырымдары керемет көп
кездеседі.
Мәшһүр Жүсіп жинаған көл-көсір дүниенің бір тобын іріктеп
С.Дәуітовтің осындай қызықты жинақ жасағаны дұрыс, болған. Мұның мәдениет
үшін де, ғылым үшін де маңызы зор демекпіз.-, деп орынды бағалайды. [10,3-
4]
Мәшһүр Жүсіп Көпеев есімінің ел ішінде аңызға айналуына ақындығы ғана
емес, халық ауыз әдебиетінің үлкен жанашыры болғандығы да себеп болса
керек. Біз бүгінгі әңгімемізде оның осы өнері жайында сөз қозғамақпыз. Ол
ауыз әдебиетінен еліміздің барлық өткен-кеткен жағдайын, тұрмысын, салт-
санасын, бай дәстүрін, қилы-қилы тағдырын байқай білген зерделі жан.
Фольклордың осындай көп астарлы, терең мағыналы жағын жан-жақты
зерттеген М. Әуезов: Замана толқыны тарих теңізінің жағалауына көркем
өнердің баға жетпес меруерт-маржандарын қалдырды. Бұл бағзы заманнан қалған
архитектуралық ескерткіштер, грек храмдары, мысыр пирамидалары, қытай
сарайлары, скульптура, лағыл тастар мен мәрмәрден жасалған кереметтер,
өткен дәурен адамдарының жай-күйін аңыз етіп шертетін сурет пен музыка.
Бірақ сол асылдардың асылы - адам баласының рухы мен ақыл-ойын барша
ұрпаққа паш еткен ескірмес, өлмес, өшпес өлең-жыр ,- деп ғылыми тұрғыдан
терең талдау жасайды.
Міне, сол өлең-жырдың, басқа да сөз асылының халық өміріндегі рөлін
жете түсінген Мәшһүр оны жасынан құлай сүйген, жаттап өскен, хатқа
түсіріп сақтай отырып кейінгі буынға жеткізген. Бүгінде Қазақстан
Республикасы Ғылым академиясы Орталық ғылыми кітапханасының қолжазбалар
қорында ол жинаған қыруар мұраның бар екенін атап айтуға тиіспіз. Көпті
көріп, көп оқыған білгір ақын бұл асыл мұралардың Үлгілі сөз, Бата,
Жар-жар, Беташар, Сыңсу, Жоқтау, Қара өлең, Қайым өлең,
Айтыс, Бақсының сөзі, Өтірік өлең, Жақсылардың мысал сөзі,
Тақпақ, Мақал-мәтелдер, Шешендік сөз , Лиро-эпос, Батырлар жыры
сияқты түрлерін хатқа түсіріпті.
Халық мұрасын жинаушы: Сияның құрамына мышьякты қосып сауытпен
жазамын. Сонда менің қолтаңбамнан ешбір жазу көрінбей қалмайды және
өшпейді,- дейді. Ол өзі айтқандай, өшпейтін сиямен күні-түні жаза берген,
жаза берген. Әрбір жазғанында тілге тиек етілген ақындарға өзіндік бағасын
да беріп отырған.
Мәшһүр Жүсіптің көне мұраны жинаудағы орасан еңбегі деп XVIII ғасырда
өмір сүрген Бұқар жырау мен Көтеш, Абай, Ұлбике, Күдері қожа, Жанақ ақынның
т. б. сақталған жыр, толғауларын атар едік. Бұқардан қалған сөз маржанын
Мәшһүрге дейін хатқа тұтас түсіруші болмаған. Тек Ш.
Уәлиханов Бұқар жыраудың Абылайға айтқаны деп аталатын өлеңдерін
кітабында келтірген.
Ал Бұқар жырау жайында Мәшһүр Жүсіп былай дейді: Бұқар – Қаржас,
Алтынторы Қалқаман батырдың баласы. Бұқар жырау атанған қария тоқсан үш
жасында Абылайханның алдында жыр толғаған. Өз заманындағы жандар бұл кісіні
Көмекей әулие деседі екен. Бір сөз білмейді, тек сөйлесе көмекейі
бүлкілдеп жырлай бастайды екен. Сол Бұқарекең Абылай ханға айтқан екен.
Сенен бұрын жеті ханды жебеледім, Еңсегей бойлы ер Есімге де жолдас
болдым. Сен оның бір түстігіне де жарамайсың,– дейді екен. Абылай хан
жорыққа аттанбақшы болса, Бұқарекеңді алдырып, Жұлдызың оң ба,– деп
айдың, күннің сәтін сұрайды екен. Сәде көріп беріңіз дейді екен. Сары бура
келіп, сенің туыңның түбінде тұрып, пәлен жаққа қарай шабынды десе, сол
айтқан жағына бет алып аттанса, шауып, жаншып келеді екен. Жоқ, Сары бура
келгеннен туыңның түбінде шөгіп, мойнын жерге салбыратып жатып алды десе,
аттанбайды екен,– деп Мәшһүр Жүсіп Бұқар жырауды әрі жырау, әрі көріпкел
әулие етіп суреттейді.
Абайды әдебиет әлемінде Абай еткен Мұхтар Әуезов, Шоқанды Шоқан еткен
С.Мұқанов дейтін болсақ, Бұқар жыраудың жауһар шығармалары бар асылымен
мөлдіреп бүгінгі ұрпаққа жетуге барынша мол үлес қосқан адам –Мәшһүр Жүсіп
Көпейұлы болып табылады.
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ әдебиетінің жаңа кезеңі –
жазба әдебиеті басталады. Жазба әдебиетінің негізін салушы есімі Мәшһүр
деген атпен белгілі болған Жүсіп Көпеев... өз руымен өзін мадақтайтын
ақындардың ертеден келе жатқан дәстүрінен ірге теуіп, алғашқы рет Жүсіп
Көпеев халықтың мұңын жырлай бастады. Мәшһүр Жүсіп өлеңді жазып шығарады,
мұның өзі қазақ әдебиетінің тарихында халықтық сипаттағы жаңа бағыттың
дамуына зор түрткі жасады. Бұған мысал ретінде сол кездегі талантты
жастардың бәрі Мәшһүр Жүсіпке еліктегенін айтсақ та жеткілікті. Бұрын өлең
көпшілік алдында ауызша айтылатын, ал ақын атану үшін біреумен айтысқа
түсетін, жыршы міндетті түрде суырып салма ақын болуы шартты еді. Енді
Көпеев өлеңдері оқырмандарға жазбаша түрде ұсынылады, ақын деген сөз тек
ақын-жырауларға қатысты емес, өлең жазуға қабілетті талант иелеріне де
қолданыла бастады.
Көпеев өлең де, қара сөзде жазған. Оның көптеген публицистикалық
мақалалары Омбы қаласында шығатын Дала уәлаяты газетінде басылып тұрды.
Көпеев шығармалары жазба әдебиетпен қатар, дамыған ауыз әдебиетіне ықпал
ете алмады. Бірақ ауыз әдебиетінің өкілдері қаншама күш-жігер
жұмсағандарымен, бұрынғы деңгейде тұра алмады,- десе, зерттеушінің пікірі
негізінен дұрыс деп білеміз. Алайда қазақ жазба әдебиеті тек Мәшһүр
Жүсіптен басталады, ақын соның негізін қалады деген сияқты үзілді-кесілді
тұжырым ұшқары айтылған дүние.” Ал ақынның әдебиет алдындағы ерекше
қызметі мен сол кездегі жас ақындарға әсер ықпалының болғанын Белослюдов өз
пікірінде орынды көрсеткен. [15,65]
Мәшһүр Жүсіптің қоғамдық-саяси өмірге, әлеуметтік-тұрмыстық тірлікке
арнап, ел-жұртың қамын ойлап жазған лирикалық өлеңдері өте мол. Ақын өз
кезінің кем-кетік, олқы соғып тұрған жағын тебірене жырлаған, әсіресе оқу-
ағарту мәселесіне қатты көңіл бөліп, бүкіл ел-жұртты оқу-білімге, өнерге,
еңбекке шақырғаны сол кез үшін аса маңызды, аса қажет кезек күттірмейтін
мәселе еді. Ақынның осындай мәнді өлеңдерінің қатарына: біз оның: Ақ
қағаз, қалам, сия, Ырыссыз жоқ нәрсеге ерінеді, Түркістан, Ташкент
сапары хикаясы, Жылым – қой, тауық жылы мен үш жаста, Мәшһүр атты қалай
алғандығы туралы, Момынның әйеліне шығарғаны, Салдым айғай, Анама
хат секілді туындыларын жатқызамыз.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының саналы ғұмырында бір сәт те қолынан қаламы
түсіп көрмеген, бір жағынан жазып, екінші жағынан өнер-ғылым үйреніп,
жатпай-тұрмай ізденіп жүріп, Қазан төңкерісіне дейін 1907 жылы бір жылдың
ішінде үш бірдей кітабы жарық көрген. Олар: Тірлікте көп жасағандықтан
көрген бір тамашамыз, Сарыарқаның кімдікі екендігі, Хал-ахуал. Ақынның
жоғарыда аталған үш кітабы да дерлік өлеңнен тұрады. Жалғыз-ақ Сарыарқаның
кімдікі екендігі атты туындысында: Күнбатыстың – Сырдария, күншығысы –
ұзын аққан Ертіс оңтүстіктегі– Жетісуы, солтүстігі – Еділ, Жайық сол төрт
судың арасы заман хадымда дешті қыпшақ атанған Қыпшақ жұртының қонысы
еді. Сол қыпшақтан тоқсан екі ру ел тарайды. Қытай көп пе, қыпшақ көп пе
деген мақал болған себебі ол... Күншығыс жағында ашық намаз оқылатын
қыбылаға төрі тура дәл келген тас қорғандар бар... Өлеңтінің аяғында
Қаратөбе, Сарыоба деген екі төбе – Қарабай, Сарыбай екі байдың қоныс
қылған мекені екен, бұл екеуі де қазақ байлары деп Сарыарқа әлімсақтан
бері қарай қазақтың жері екенін тебірене айтады, жан-жақты дәлелдеп береді.
Мәшһүр Жүсіптің осы үш кітабы ел-жұртың іздеп жүріп оқитын асыл дүниесіне
айналған. Сол кездегі зиялы қауымның бәрі де жақсы біліп, терең танып
сыйлапты. Мәшһүрдің көңіл-күй лирикасынан басқа мысалдар жазғаны да бар,
онысы мол әрі мәнді де маңызды. Әсіресе, жарты нан хикаясыдеп аталатын
туындысы көркемдігімен де, көтеретін өзіндік идеясының тереңдігімен де
өзгеше дүние.
Мәшһүр Жүсіп Көпеев есімінің ел ішінде аңызға айналуына ақындығы ғана
емес, халық ауыз әдебиетінің үлкен жанашыры болғандығы да себеп болса
керек. Ол ауыз әдебиетінен еліміздің барлық өткен-кеткен жағдайын,
тұрмысын, салт-санасын, бай дәстүрін, қилы-қилы тағдырын байқай білген
зерделі жан. Өлең-жырдың, басқа да сөз асылының халық өміріндегі рөлін жете
түсінген Мәшһүр оны жасынан құлай сүйген, жаттап өскен, хатқа түсіріп
сақтай отырып, кейінгі буынға жеткізген.” Көпті көріп, көп оқыған білгір
ақын бұл асыл мұралардың Үлгілі сөз, Бата, Жар-жар, Беташар,
Сыңсу, Жоқтау, Қара өлең, Қайым өлең, Айтыс, Бақсының сөзі,
Өтірік өлең, Жақсылардың мысал сөзі, Тақпақ, Мақал-мәтелдер,
Шешендік сөз, Лиро-эпос, Батырлар жыры сияқты түрлерін хатқа
түсіріпті.
Мәшһүр Жүсіптің жинап, топтастырған Үлгілі сөзі небәрі қырық сегіз
жол екен. Жинаушы қанатты сөзді шартты түрде бес түрге бөліпті. Бірінші
түрі – он жол, екінші, үшінші түрі – сегіз жол, төртінші түрі – жеті жол,
ал соңғы – бесінші түрі он бес жолдан тұрады. Өлеңнің қалған сегіз жолы он
бір буынды қара өлең үлгісімен берілген. Осы қанатты сөздер тізбегі әртүрлі
көркемдік жолдардың сатыларымен жасалған. Біріншіден, жеті-сегіз буынды жыр
түрімен беріледі. Енді бір саласы ғажап сазға, үндестікке құрылған. Өлеңнің
екпін, ырғағын, сөз қолданысын, әдемі сазын, ішкі музыкасын, үндестігін
бізге барынша айқын жеткізген. Жыр жолдарында жеңіл юмор да бар. Біз
Үлгілі сөздің үшінші жасалу түрінен аз да болса, әлеуметтік теңсіздік
мәселесін көреміз:
Үлгілі билер қалды да,
Надандар кірді кеңеске.
Кеңескендік не десті
Тырнадай мойнын теңдесті[14,63]
Бұл еспе қайталау әдісімен жасалған жыр жолдарының мәніне терең
үңілсеңіз, ақылы таяздау билердің жайдақ қылықтарына ашына да, аяи да қарар
едіңіз. Олардың іс еместі іс, сөз еместі сөз қылғанына, алтын уақыттың
қадірін білмей, пыш-пышпен күн өткізгеніне бір сәт күйінесің. Содан кейін
неге бұл туынды Үлгілі сөз атанды екен деген ойға келеміз. Бақсақ,
осындағы осалдық, босбелбеу күйректік болашақта қайталанбаса екен деген
ниетпен жазылған.
Жинаушының архивінде үш жүз елу жол бата сөзі бар. Тең жартысы жеті-
сегіз буынды жыр үлгісімен жазылған да, ал жартысы он бір буынды қара
өлеңмен өрнектелген. Бір қызығы, олар кейде тақпақ, кейде терме түрінде
келсе, ал енді бірде нөсерлі жыр жолдарын еске салады. Мәшһүр жинаған бата
сөздердің бір парасы ас қайыруға арналған.:
Асың- асың, асыңа,
Береке берсін басыңа
Бөденеден жорғалап,
Қырғауылдай қорғалап,
Қыдыр келсін қасыңа. [14,58]
Міне, бұл жолдарда үлкен парасаттық, шынайы ақ тілек жатыр. Бір
ғажабы, адамның ұғымына соншама жеңіл, қарапайым. Әсіресе, халқымыздың жан
дүниесін ашатын тұсы аз емес.
Мал көшпелі халықтың мінсе – жорғасы, кисе – торқасы, ішсе – сусыны,
жесе – азығы болды. Осы себепті де, бесік жырынан бастап жар-жарға дейін,
мақал-мәтелден дастанға дейін, әннен күнге дейін халқымыз төрт түліктің
мінез-құлқын бірде-бір рет тыс қалдырмаған. Алғашқы дидарласудың өзін мал-
басың аманбадан бастаған.
Мәшһүр Жүсіптің Қара месіндегі батаның бір бөлігі қарсы жаққа
айтылған қарғыс түрінде келеді. Бата беруші тереңнен тебіреніп үй иесіне
бар жақсылықты үйіп төгеді де, енді алғыс алушының дұшпанына өзінің ата
жауындай өшіге улы сөзін бұршақтай жаудырады. Қолжазбадағы батаның біраз
бөлігі шешендік сөз сипаттас келеді. Мұндай жағдайда жыр жолдары бірде
төгіліп ұйқасқан үндес тіркестерге бағынса, енді бірде өлең түрінде келеді.
Ақ пейілін білдіруші адам үй иесінің мал-басын, денсаулығын тілей келіп,
жақсы ұрпақ өсіріп, үбірлі-шүбірлі болуында айта кетуге міндетті. Батадағы
Ұл берсе оразды берсін деген жолдағы сөзі береке-бірлікті, тату-ынтымақты
болсын деген ұғымды береді.Осы өлеңнің сазы да, өзіндік ерекшелігі де
қызық. Ол өсер ұрпақтың жан-жақты жақсы болуын келістіре сипаттауымен
дараланады. Сонымен қатар, жас өспірімдердің өмірдегі алатын өз орындарын
нәзік те тапқыр айта білген. Ал адамның жаласынан, бұлтың аласынан,
көрінер көрінбес мың да бір пәлесінен, патша құдайым өзі сақтасын деген
тіркесті тек қана ұлы ақындар айтса керек!
Мәшһүр Жүсіптің Қара месінде жар-жардың жалғыз ғана түрі берілген.
Атап айтсақ, бұл – ұзатылар қыз жағындағы қыз-келіншек пен жігіттердің
жиналып хормен айтысуы. Аталған топтың бір жағы өзінің туған әке-шешесін,
аға-інісін, жеңгесін қимайтынын айтса, екінші жағы жаңа түсетін келіннің
жаңа тумалары болатынын, олардың жас келінді өз туғандарынан кем
көрмейтінін толғайды. Осы жар-жарды екі жақтың да айту мәнері, сарыны, сөз
саптауы, бір-біріне егіздей ұқсас.
Мәшһүр Жүсіп Көпеев қолжазбасынан алынған қаршығаны мақтау атты
туынды да бас-аяғы тегіс, жұп-жұмыр келген, он бір буынды қара өлең түрімен
жазылған әдемі бір дүние. Бұл шығармадан тек қаршығаның қадір-қасиетін
түсініп қоймай, сонымен бірге, құсбегінің де ішкі жан-сырын, психологиясын,
Ғабит Мүсіреповше айтқанда, сәл асыға сөйлейтінін, сәл асыра сөйлейтінін
шамалаймыз. Құс салу да, тазы жүгірту де – серіліктің бір түрі. Сондықтан
да Сұлу қыз тұрушы еді, келсең кел, – деп аңшының аузынан шыққан әзіл-
шыны аралас өлең жолында артық ештеңе байқалмайды.
Әдеби үлгіні жинаушының Қара месінде оқушыны тебірентер отты сөздер
де аз емес. Тақпақтап айтылып жатталып қалатын талай-талай сөз үлгілері
жетерлік. Олардың қай-қайысысы болмасын, ойға қуат, сенімге күш жалғайды.
Адамды салмақ сақтауға шақырады, әр нәрсенің де сұрауы бар, тек оған
жеткенше төзімділік керек дегенге үндейді.
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің Қара месіндегі ендігі бір айырықша көңіл
аударатын материал – Толыбай туралы аңыз. Бұл Толыбайды Пәлі, Толыбай деп
те атайды екен. Жинаушы пәлі, Толыбай атауын былайша түсіндіреді:
Бұрынғы заманда Арғынның қойшысынан өрт кетіп, Ұлы жүз Үйсін Арғыннан
даулаған екен. Сонда соның бітіміне Ұлы жүз Үйсіннен Төле би шыққан екен.
Арғыннан Толыбай шыққан екен. Үйсін Төле би Қолыңмен салған өртті
етегіңмен қалай сөндіремін – деп келдің, Толыбайым: Алладан деп білсеңіз,
қойыңыз, адамнан деп білсеңіз, алыңыз – деген екен. Пәлі, Толыбайым,
жарайсың, жарайсың – деп Төле би тақ тұра қалған екен. Содан Пәлі,
Толыбай атанған екен деседі. Толыбай мал тауып келмекші болып Орал
тауындағы Естекке аттанады. Сонда ол көп жүреді, тіпті бірнеше жыл жүреді.
Жай жүрмейді, былайша өлеңдетеді екен:
Ау,көк көгершін, көк көгершін,
Көк кептер ұшар жем үші.
Қара сабам жоғы үшін,
Қатын-балам қамы үшін,
Тең құрбымнан жем үшін,
Ерлер жортар хал үшін.
Бұл жыр жолдарында да байырғы батырлық сарыны, жорық дүбірі суреттеледі.
Едіге жайлы да М.Көпеев ел аузынан естігенін жинаған екен. Ұзақ жыр емес,
қысқа ғана өлең. Кішкентай ғана үзінді бірде қара өлең, бірде тақпақ
түрінде берілген.
Мәшһүрдің сөздің қадірін білуге, оны аса қасиет тұтып, бағалауға
үндейтін жерлері аз емес. Өзі ақын болғандықтан да болу керек, ол жадында
сақталған сөз маржандарының бірде-бірін назардан тыс қалдырмауға тырысты!
Мысалы, оның қолжазбасында: Жан бір асыранды құс. Дүние бір қапас. От, су
бермесе қапаста тұрып аштан өліп қалады. Оған қорек беру керек. Адам баласы
қайдан тамақтан семіреді, құлақтан семіреді. Мұнан мағлұм болды, жақсы
сөзге жан семіреді екен. Жанның қорегі құлақ сүйсінер сөз екен. Адам
тіршілігінде, денсаулығында құлақ сүйсінерлік сөз естуге талап қылып,
тырмысу керек, – делініпті. Дәл осы ой, дәл осы пікір бүкіл адамзат
баласына ортақ. Шынында да адам жаны жақсы лебізге, әсем әнге тәтті күйге
ынтық.
Ақын-жыраулар туралы атты бөлімде Мәделі қожа, Шернияз, Төлеген
қожа, Алтыбас Қыпшақтан шыққан Ақмолла, Шортанбай, Абай, Қайырхан
Көпейұлдарының бірді-екі өлеңдері берілген. Бұл өлеңдердің негізгі идеясы –
өмірдің бір қалыпты емес, өткіншілігін толғау. Олардың мазмұнына қарасақ,
адам әркез күрескер болу керек. Сонымен бірге, адам күні адаммен дегенді де
еске салып қояды. Осыған мысал ретінде Қайырхан Көпейұлының мына бір
шумағын келтірейік:
Тиеді ер пайдасы сасқан жерде,
Етегін ер жамылып басқан жерде.
Жаманға жазатайым ісің түссе,
Қабысып қалады екен аспан жерге, –
деп толғайды ақын.
Жинаушының қолжазбасында Абылайға байланысты ел аузынан жиналған
аңыздар да мол. Әрине, Абылай аты аталған тұста Бұқар жыраудың да болатыны
белгілі. Сондықтан бұл аңыздар тек Абылай жайында емес, ол өмір сүрген
кездің ел қамқоры болған жақсы адамдары мен ақындары жайлы жазылған.
М.Көпеев біраз айтыстарды қағаз бетіне түсіріпті. Ол айтыстардың
қалай, қандай жағдайда болғанын, кімдердің жеңіп, кімдердің не себепті
жеңілгенін де айта кетіпті. Қайым өлеңнің, жырдың кімнен басталғанынан да
біраз мәлімет беріпті. Ол былай дейді: Бұрынғылар домбыра ұстап, өлең
айтатұғыннан қайым білесің бе деуші еді. ...Қайым деп екі ақынның
айтысқанын айтады екен. Сонда қайым өлеңнің ілкі басы Күдері қожа мен
Ұлбике қыздың айтысы. Бұл екеуінен бұрын қайым өлең де жоқ, айтыс та жоқ.
Бұрынғылардікі мақал, тақпақ. Бұлардан бұрын жырлап сөйлейтін болған.
Жырлап сөйлеушінің тұңғышы – Ноғайлыдан шыққан Мөңке би, қазақтан жырлап
сөйлеушінің басы – Бұқар жырау, – деп жалпы қайым өлең мен жырдың шығу,
қалыптасу жайында біраз сөз етті. [14,64]
М.Көпеев материалдарынан қазірше бес айтысты алып отырмыз. Олар:
Ұлбике мен күдері қожа, Жанақ пен Түбек, Шортанбай мен Орынбай, Қыз
бен жігіт, Ақбала мен Боздақ. Осы туындыларды талдай отырып, мынандай ой
түюге болады – айтыста сол дәуірдің сипаты, адамдардың тірлік - қарекеті
әжептәуір көрініс табады екен. Айтыс үшін жалғыз ақындық аздық етеді. Оған
қыруар білімдарлықтың қажет екені жұртшылыққа белгілі жай. Ақын дегеніміз,
ең алдымен, халықтың сайрап тұрған тілі, соғып тұрған жүрегі.
Ел арасындағы кейбір қиын жағдайды, жәй адамның айта алмай іштей
тынып жүретін ауыр халін ақын тірі жаннан сескенбей батыл толғай береді. Ал
өліп қалған адаммен тілдесуі де, ол жөнінде айтып, ішкі шерін тарқату да
тек ақындардың қолынан келетін іс. Біз Ақбала мен Боздақ айтысындағы
осындай шеберлікке қызыға қараймыз. Боздақ өзі үшін де, Ақбала үшін де
өлеңді кезек-кезек шығарып, сөз жүйесін қуады. Бұл жағдай халқымыздың
тумысында ақын екендігін айтпай танытатын шындық.
Мәшһүрдің Қара месінің Алтынбас – Күмісаяқ ғашық болған, Еңсегей
бойлы ер Есім, Асанқайғы, Еділ – Жайық, Желкілдек, – деп аталатын
бес ертегіні алып отырмыз. Осы ертегілердің ішінде Алтынбас – Күмісаяқ
ғашық болған және Желкілдек өлең түрімен жазылумен ерекшеленеді.
Әсіресе, Алтынбас бастан-аяқ он бір буынды қара өлең түрімен өрнектелген.
Ал Желкілдек ертегісі шытырман оқиғалар қақтығысымен ерекше, бас кейіпкер
Желкілдек Ертөстік сияқты атса мылтық, шапса қылыш кеспейтін, жақса отқа
күймейтін жан. Желкілдектің қарсыластары да осал емес. Бұл туындыдағы
айрықша бір кейіпкер – мыстан кемпір. Ол айла-шарғысымен, неше түрлі сұм-
сұрқия іс-қимылмен көзге түседі. Бір сөзбен айтқанда халық армандаған алып
батыр да, сұлу да ақылды қыз-келіншектер де зерек қариялар да бұл
ертегілердің ішінде баршылық.
Жинаққа батырлар жырынан біреуі ғана енгізілген. Ол – Мәшһүр
қолжазбасынан алған Сайын батыр. Бұл жыр – қазақ-ноғай жыры делінеді.
Хатқа түскен нұсқасы өзі алдына, ел аузында сыны түспей сақталғанын жырдың
айрықша көркемдік қасиеті деп білеміз. Сайын батыр да қалмақпен шайқаста
жеңіске жетеді. Оны Киікбай мен Бөгенбай атты ұлдары өзі сияқты ержүрек
батыр болады. Халықтың қиялынан туған бұл жыр Ел болса, ер туғызбай тұра
алмайды. деген даналық сөзді еске салғандай.
Мәшһүр Жүсіп ауыз әдебиетін жинаумен бірге, сол өзі сүйіп ұнатқан,
мұраларының жинаған ақындары мен билері жөнінде де мақала жазып отырған.
Олар: Абылайхан жайлы аңыздар, Олжабай батыр, Бөлтірік шешен, Шом
би, Шернияз ақын, Бұл қазақ қай уақытта да үш жүзін атанған Жырдың ең
негізгі қасиеті, біріншіден, тарихи жағдайды жан-жақты ашып беруінде болса,
екінші бір құнды жағы – адамды тебіренте ойландыруында демек. Мәшһүр
Жүсіптің өзіміз сөз еткен өлеңдерінің бәрі шәкірттік дүние, алғашқы қадам
деп қабылдаймыз. Өйткені ол барлық өзі көрген, естіген, қасында болған
жағдайларды күнделік сияқты тізіп, топтап айтып отырған.
Ал оның ақын болып қалыптасқан мезгілі медресені бітіріп, өмір көріп,
ел-жұртты танып, ел аралаған, есейген кезінде басталады. Осы орайда ақынның
Ағайын деп аталатын туындысының жөні бөлек, ол:
Аманында елжіреп мақтайтын да ағайын,
Алыстамай айналып жақтайтын да ағайын.
Ауырыңды жеңіл ғып жоқтайтын да ағайын,
Еркелетіп бетіңе қақпайтын да ағайын.
[14,50]
Мәшһүр Жүсіп бұдан әрі ағайынның қызық-қызық мінез-құлқын ашады,
олардың ішкі жан дүниесін сипаттайды. Ақынның өлең жолдарында айрықша
теңеу, әсіре қызыл бояу жоқ бәрі-бәрі орнында кәдімгі қазақтың жалпақ
тілімен ішкі дүниелерді тербетіп, сонау тереңде жатқан асыл-ақықтарыңызды
мөлдірете жырлайды, ағайынның артықша қызметін, мінез-құлқын, жарасымды да
жалынды қарым-қатынасын әдемі суреттеп ашып тұр.
Адам баласының барлық іс-қимылы алдымен бір аллаға аян, одан кейін
ағайынға белгілі. Өз туысынан еш нәрсені жасырып, бүге алмайсың, ол бірінші
досыңнан да, бірінші сыншың да бола алады. Бірлік те ынтымақ та ағайын
арасымен байланысты екенін ата-бабамыз ертеден жақсы біліп абысын тату
болса ас көп, ағайын тату болса ат көп, - деген. Ағайын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көкше академиясы
Амерханова А.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы – қазақ фольклортану ғылымының негізін салушы, ұлы
гуманист тұлға
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050117- мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті
Көкшетау 2011
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Қорғауға жіберілді
_____________ кафедра
меңгерушісі _________ А.Е. Абдрахманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы – қазақ фольклортану ғылымының негізін
салушы, ұлы гуманист тұлға
050117- мамандығы бойынша – Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған
А.Амерханова
Ғылыми жетекшісі
филол.ғ.к.
А.Т. Қажыбай
Көкшетау 2011
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 МӘШҺҮР ЖҮСІП КӨПЕПЕВ – ФОЛЬКЛОР ЗЕРТТЕУШІ, ҚАЙРАТКЕР
ТҰЛҒА ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 6
1.1. Мәшһүр Жүсіп шығармашылығы жайлы ой-
пікірлер ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Мәшһүр Жүсіп Көпеев қолжазбаларының
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... 20
ІІ МӘШҺҮР ЖҮСІП КӨПЕЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ГУМАНИСТІК ОЙЛАРДЫҢ АБАЙ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫМЕН ҮНДЕСТІГІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...31
2.1. Мәшһүр Жүсіп шығармаларының тәрбиелік сипаты және адамгершілік
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...31
2.2. Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы дидактикалық философия және Абай
шығармашылығымен рухани
үндестік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Қазақ әдебиетінің дамуына, әсіресе әдебиеттану, фольклортану
ғылымдарының өсіп-өркендеуіне зор үлес қосқан, кешегі кеңестік сұрқия
саясатқа толы кер заманда атын атауға тыйым салған арыстарымыздың бірі
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармашылығын зерттеу ісі-бүгінгі күні қызу қолға
алынып отыр және осы мақсатта біршама жұмыстар атқарылғандығы да анық.
М.Көпеев шығармашылығында сөз болатын мәселелердің барлығы да қазақ
әдебиеті тарихы, қазақ тарихы үшін маңызды болып табылады. Диплом жұмысы
тақырыбы Мәшһүр шығармашылығының сан қырларын танытуға мақсат
етілгендігімен өзекті болмақ.
Қазақ әдебиетінің алтын ғасырындай болған ХХ ғасырдың орта
тұсында әдебиет аспанында жарқырай көрінген ақынның шығармасы арқау болуы
тақырыптың өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері ретінде қазақ әдебиеті тарихына
Бұқар жырау қатарлы ондаған ірілі-кішілі тұлғаларды қайтадан оралтуға
септігін тигізген ғұлама зерттеуші, өзі де жанынан жыр жазған, шежіре
тербеген, сәуегейлік танытқан қасиетті тұлға Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының
шығармашылығының сан қырларын таныту болып табылды.
Аталған мақсатты іске асыру үшін мынадай міндеттерді шешу қажет:
- Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының қайраткерлік тұлғасын таныту;
- Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармашылығы мен абай шығармаларын
арасындағы үндестікті табу.
Зерттеудің нысаны
Зерттеу нысаны ретінде Мәшһүр Жүсіптің шығармашылығының жемісі болып
табылатын шығармалар жинағы және Мәшһүр Жүсіп шығармашылығы жөнінде зерттеу
жұмыстарын кең көлемде жүргізген С.Дәуітов, Қ.Мәшһүр Жүсіпов қатарлы
ғалымдардың зерттеу еңбектері алынды.
Зерттеудің пәні
Қазақ әдебиетінің тарихы, фольклортану ғылымдарының зерттеу
әдістеріне сүйене отырып, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармашылығын дипломдық
жұмыстың пәні ретінде қарастыру мақсаты қойылды.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы
Мәшүр Жүсіп Көпейұлының фольклортану, әдебиеттану т.б. салалардағы
орасан еңбегін таныту мақсатында ізденуіміз, ұлы тұлға шығармашылығына аз
да болса бойлап, жұмыс жазуымыздың өзі ғылыми жаңалық болып табылады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері:
Зерттеу барысында жинақтау, қорыту, сұрыптау, әзірлеу т.б. әдістер
мен тәсілдер кезегінше қолданылды. Мәшүр Жүсіп Көпейұлының Павлодар
қаласында орын тепкен үлкен зерттеу орталығы материалдарымен танысу мақсаты
кзделді және зерттеу әдістері де осыған бейімделді.
Зерттеудің құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Мәшһүр Жүсіптің фольклортанудағы еңбегі сараланады.
Екінші тарауда ұлы тұлғаның гуманистік ойлары туралы қарастырылады.
І МӘШҮР ЖҮСІП КӨПЕЙҰЛЫ – ФОЛЬКЛОРТАНУШЫ, ҚАЙРАТКЕР ТҰЛҒА
Мәшһүр Жүсіп жаңа мен ескі заман әдебиетінің алтын көпірі іспетті.
Мәшһүр шығармашылығына қазақ әдебиетінің алыптары аса зор мән бергенін
басында айтқанбыз.
Аса зерделі жанның асыл қасиетін терең сезінген Мұхтар Әуезов: Өз
шығармаларын былай қойып, басы ашық үлгілерді жазып алып, біздің
дәуірімізге жеткізген еңбек Мәшһүрде мол екенін және естен шығармауымыз
керек. Сондықтан қазақ жазба әдебиеті мен ауыз әдебиетінің ғылымдық бір
саласы историография бөлімінде Мәшһүрдің ол түрдегі еңбегіне әрдайым орынды
баға берілуі шарт,- деп жазған екен. Мұхтар Әуезовтей Мәшһүрдің қадір-
қасиетін соншама терең түсінген қазақ аз шығар деп ойлаймыз. [1,154]
1. Мәшһүр Жүсіп шығармашылығы жайлы ой-пікірлер.
Мәшһүр Жүсіп шығармашылығын Мұхтар Әуезовтың ерекшелеп атап,
зерттеуінде үлкен мән бар. Өйткені, Мұхаңның өзі Асан қайғы, Жиренше
шешеннен бастап, мақал-мәтел, тұрмыс-салт жырлары дейсіз бе, эпос, лиро-
эпос – бәріне қалам тартқан ғұлама. Әсіресе, Мұхтар Әуезовтің ауыз
әдебиетімізді тегі мен түріне қарай ажыратып, әрқайсысына анықтама
беруі, оларды ішінара топтауы ғажап құбылыс. Мұхаңның төл әдебиетіміздің
саф алтындай қорына жан-жақты зерттеу жүргізе отырып айтқан ғылыми пікірі
өзінің нақты шындығымен қымбат. М.Көпейұлының ел аузынан жинаған баға
жетпес қымбат дүниесін тұтас ақтарып, жете зерттеген, Сәбит Мұқанов әсіресе
оның шежіресіне қатты қызыққан. Соның ішіндегі аңыз әңгімесіне тосыннан
айтылатын тапқыр сөздер мен өткір қалжыңына ден қойып, көңіл бөліпті.
Мұхтар Әуезов былай дейді: ХҮІІІ ғасырда жасаған ақындардың ішінен
жыры көп сақталған Бұқар жырау. Бұқардың жырларын сақтап, тарих алдында
ерекше еңбек сіңірген адам - Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Бұқардың жырларын жазып
алған Мәшһүр Жүсіп Мес жинағына қарасаң, көңілің тояттайды, оқысаң көзің
қуанады.Әсем көшірілген қолжазба Мәшһүр махаббатына лық толы. Ол көне
қолжазбаның әрбір сөзіне дейін жеткізуге, қазақ тілінің алтын қорын шашпай-
төкпей сақтауға тырысқан.,- деген осы екен-ау деп қызығыпты. [1,156]
Данышпан халқымыз аса талантты ақындарды, композиторларды, әр түрлі өнер
адамдарын мол берген. Қазан төңкерісіне дейін қаншама ұлы адамдарымыздың
өлең-жырлары, дастандары, әзіл-сықақ, күлдіргі әңгімелері хатқа түспей,
бізге жетпеді. Ал көнеше (арабша) оқыған адамдарға әр түрлі айып тағылып,
олардың шығармаларын жұрттан аулақ ұстауға, тіпті оқытпауға тырысты.
Кезінде сондай тыйым салынған қайраткерлердің бірі – Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы
еді...
Қазақтың әйгілі ақыны, әдебиет жинаушысы, шежіреші-ғұламасы, үлкен
діни қайраткер, ардақты да ардагер тұлға Мәшһүр Жүсіп Көпеев қазіргі
Павлодар обылысы Баянауыл өлкесінде туған. Жастайынан ескіше хат таныған.
Мәшһүр Жүсіптің өмірі өте күрделі, ауыр болғаны анық. Өйткені, ол досына
да, дұшпанына да адалын айтты, турасын сөйледі. Осы бір әділеттілігі мен
ақкөңілдігі үшін әркімнен көз түрткі көрді, біреулерге қараптан-қарап
жеккөрінішті болды, түлкі заманда тазы болып шала алмады, билеушілердің
ырқына көнбей, Алланың ақ жолымен жүре берген. Алайда көрген қорлығы мен
азабы адам жанына аяздай бататын. Жас Мәшһүр Жүсіп молдадан бір қиындық
көрсе, бірге оқыған балалар түйебас қып ойнап, тағы да өмір тауқыметін
тарқызыпты. Ақынның бала кезі тіпті адам аярлық жағдайда өтіпті, әкесі
оқы, біл, үйрен деп ұрса, өзімен бірге оқитын сабақтастары сен неге
жақсы оқисың,– деп сабайды екен. Жас шәкірт екі жақты қысым көргеніне
қарамай, талаптанып іздене берген, үйрене берген, Аллаға сыйынып, алға
ұмтыла берген.Ол өзінің күнделікті молдадан алған дәрісіне қанағат тұтпай,
өлең, жыр, дастан жаттаған. Мәшһүрдің әкесі Көпей де жасында азапты көп
шеккен кісі екен. Ол өзі бір отбасының ең кішісі болыпты. Сондықтан
ағаларынан қалған киімді киіп, олардан қалған тамақты ішіп, іштей ыза
кернеп булығып жүреді, кейін ер жеткен соң, шет жаққа, басқа қалаға кетіп,
ұзақ жүріп, малды-жанды болып, өзінің ауылы Баянауылға оралады. Қас
қылғандай сол жылы қыс қатты, қар қалың болып, маңдай тер, табан ақымен
жинаған малдан біржолата айырылып, бір сиыр, бір атпен ғана қалыпты. Аса
ақылды әрі қажырлы азамат мал ашуы қысса да, өзін-өзі тоқтатып, мал бір
қыстық, батыр бір оқтық деген рас екен ғой, мал соңына шырақ алып түскен
болмас, баламды оқытайын деп Жүсіпті Хамар молдаға әкеліп береді, бұл
турасында ақынның өзі:
Жасымда қойылған ат адам Жүсіп,
Жұрт кеткен сүйгенінен Мәшһүр Жүсіп!
Қолыма қағаз, қалам алған шақта,
Кетемін қара сөзге желдей есіп.
Ақынның өзі айтқандай, өз заманының аса білгірі, ел басшысы Мұсаның
алдында кідіріп, тоқтамай, бар өнерін көрсетеді, тақпақ оқиды, жыр
толғайды, лиро-эпос жырларын айтады. Өзінің бірнеше сыйлас адамымен отырған
Мұса айран-асыр қалыпты. Әсіресе, жасы егде тарқан қарт адамдарға Мәшһүр
Жүсіптің өнері айрықша бағаланыпты. Осы бір шығармашылық кездесуден кейін
болашақ ақынды Мұса өз қамқорлығына алып, тіпті оны оқытқан хазіретті де
сый-құрметке бөлеп, көп уақыт үлкен қызмет көрсеткен. Болашақ ақын Мәшһүр
Жүсіп елдің құрмет-сыйын, үмітін ақтауға барлық күш-қуатын, қайрат-жігерін
жұмсапты. Ол хазіреттің аузынан шыққан әрбір сөзді қалт жібермей қағып
алып, табан астында жатқа толғайды екен. Осы бір білімге деген құштарлығы
жайында кейінірек айта келіп:
Бетімді бір жан енді қаққан емес,
Ұстазға ешкім мендей жаққан емес.
Бірте-бірте ақынның аты алты алашқа шығып, ел танып, жер танып көптің
адамы болады, бұрынғы менсінбеген, кісі деп қылиып қарамағандар енді оны
тақсыреке, Мәшеке, Молдеке деп аса құрметпен атайтын болыпты. Тіпті
баяғысының бәрі ұмыт болып, ертеден-ақ сыйласып келе жатқандай сыңай
танытыпты. Халқымыз атаңа не қылсаң, алдыңа сол келеді деп өте орынды
айтқан ғой. Күні кеше ғана ұрып-соғып, есін екеу, түсін төртеу еткен Мәшһүр
Жүсіптің Құрдастары арада біраз уақыт өтісімен-ақ бас иіп, құлдық ұрып
шыға келді. Бұл жағдайды Мәшһүр Жүсіптің терең білім мен сол білімді
қасиеттей білген, қастерлей білген парасатынан білуге болады. Жасынан
мектепте оқиды. Орта дәрежелі білім алады. 29 жасында, 1886 жылы Бұхарға
барып оқиды. Араб, фарсы, Орта Азия әдебиетімен танысады. 1896 жылы Ташкент
қаласына барып, тағы біраз уақыт оқып қайтады.
Мәшһүр көп жылдар ел қыдырып, серілік құрып жүреді. Еділ жағасындағы
қалаларды аралайды: Горький, Қазан қалаларында болады, өлең жазады, ауыз
әдебиет нұсқаларын жинайды: хабар, мақала жазады. Ақырында, өз елінде
қайтады..
Мәшһүр үш кітап жазып, бастырған. Олары: 1) Тірлікте көп
жасағандықтан көрген бір тамашамыз (1907), 2) Хал-аһуал (1907), 3)
Сарыарқаның кімдікі екендігі (1907). Алдыңғы екі кітабы – өлең, жырлар,
поэмалар жинағы. Барлығы 16 өлең, 5 поэма, кейінгі кітабы – ұзақ екі
мақала.
Мәшһүр шығармаларының көпшілігінде заман жайын айтады, қазақтың жаман
мінездерін, қазақ арасындағы феодализм қалдығын, би-болыстарды, патша
үкіметінің чиновниктерін сынайды. Сөйтіп, халықты оянуға шақырады:
Жатқандай тәтті ұйқыда қазақ халқы,
Айырылмай жақсы менен жаман фарқы.
Мәшһүр Жүсіп Көпеев терең оқымысты адам болған. Оған қара сөзден гөрі
өлеңмен сөйлеген әлде қайда жеңіл болған. Ол аузын ашса болды өлең құйылып
төгіле берген. Ақын, тарихшы, этнограф, шежіреші, аудармашы, ауыз әдебиеті
мұраларын жинаушы Мәшһүр Жүсіп Көпеевті әуелде әкесі он бес жасында молдаға
оқуға береді. 7-9 жасына дейін Ер Тарғын, Қозы Көрпеш-Баян сұлу
жырларын, шығыс қиссаларын жаттап алған зерек бала өнер-білім, әдебиетке
құмар болып өседі. Сондықтан ол халық ішінде Мәшһүр деген атқа ие болады.
Ел ішінде фольклор жинайды, бала оқытушымен айналысады. Мәшһүр Жүсіп
балаларды оқыта жүріп, жазу-сызуын бір сәт тоқтатпайды. Күндіз сабақ беріп,
қалжырап шаршағанына қарамай, түнде май шамның жарығымен өлең жазады екен.
Кейбір түнде өзі сүйіп оқитын шығыстың ұлы ақындары: Науаи, Фирдоуси,
Сағди, Хафиз шығармаларына сарыла үңіліп, білімін үздіксіз көтеріп
отырған. Өз білімін тереңдету мақсатында Мәшһүр Жүсіп Ташкент, Бұхара,
Түркістан, Еділ, Араб, парсы, Орта Азия әдебиеттерімен танысады.
1888 жылдан бастап Мәшһүр Жүсіптің өлеңдері мен ел ішінен жинаған
ауыз әдебиетінің үлгілері Омбы қаласының Дала уәлаяты газетінде жарық
көріп тұрды.
Мәшһүр Жүсіп Абайды ұстаз тұтқан. 1889 жылы Абайдың көзі тірісінде
бірінші болып Абай шығармасына талдау жасаған. 1889 жылы Баянтаудан
хабар. Абай творчествосы туралы мәлімет деген мақаласында Абай
шығармашылығы туралы өз ойларын білдіреді. Бұл біздің соңғы пайғамбарымыз
деп Абайға жоғары баға береді.
Жалпы алғанда, Мәшһүр өлеңдерінде қазақ халқының жай-күйін, заман
жайын дұрыс аңғарады. Соған байланысты халықтың, оқығандардың арманын,
міндет мақсатын дәл түсінеді, айқын білдіреді.
Мәшһүр заманындағы әл-ахуалға, саяси-әлеуметтік жағдайларға құлақ
түріп, соларды байқап отырған. Шығармаларының біразын күнделікті уақиғалар
мен мәселелерге байланысты жазған. Солардың өрістеу, аяқталуына қарай
ақынның ойы, көзқарасы толқып отырған.
Мәшһүр поэмалары – ертегі, аңыз негізінде жазылған сюжетті, әңгімелі
шығармалар. Мәшһүрдің өлең жырлары да көп ретте, қисынды, сюжетті, ойлы,
кестелі болып келеді. Бәрі дерлік саяси, публицистикалық лирика.
Мәшһүр Жүсіп Көпеев ағартушы бағыттағы, артында бір қыдыру құнды
мұра қалдырған дарынды журналист ақын.
Мәшһүр Жүсіп алғаш қолына қаламды мұсылман болып алып, көзін де сол
мұсылманмен қалпында жұмған абзал жан. Өзінің кімнен сабақ алғаны, қайда
оқығаны, кімнің жәрдем-көмек жасағаны бәрі де өлеңдерінде тайға таңба
басқандай айтылған. Ақын өзінің қандай харіптен бастап оқып, одан кейін оны
қалай жалғастырғанын жіпке тізген меруерттей мөлдіретіп жырлаған. Мәшһүрдің
жазған өлеңі болсын, аңыздары болсын, қисасы болсын – бәрі де оның
өмірбаяны, өзін айту арқылы сол кездегі қоғамдық жағдайды, ел тұрмысын жан-
жақты сипаттаған. Ақынның өмір сүрген мезгілі – елдің қаймағы бұзылмаған
таза кезі. Діннің де, ділдің де жан-жағы бүтін, жұлмаланбаған орын-орнында
тұрған шағы еді. Әкесі Көпей Алланың ақ жолындағы кісілікті кісі екен.
Ислам – хақ дін, дүниедегі ең бір таза, ең бір адами дін, тәлімі де,
тәрбиесі де, үйретері де, үлгісі де айрықша бөлек, тұнып тұрған парасат,
таусылмайтын ғылым. Алланың ақ жолына түсіп, оны мойынсұнған адам мұсылман
жолына біржолата берілуі керек, өтпейінше, оның қасиет тұнған аяттары мен
сүрелері қанша оқып талаптанғанмен, көңілге қонбайды. Осыны жақсы білген
Мәшһүр Жүсіптің әкесі өзінің сүйікті перзентін осы ислам жолына бағыштап,
медресеге әкеледі. Мәшһүр Жүсіп медіреседе оқып жүріп әптиек,
иманшарт, Мұхтасарларды ақтарды, одан қасиетті Хадисті үйренді,
кітаптың кітабы, ғылымның ғылымы Алланың ақ сөзі Құран кәрім сүрелерін
жаттады. Күндіз-түні бір жаратқанға жалбарынып, ақ қағазбен алысты. Тіпті
өзін оқытқан хазіреттен Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Ер Тарғын тағы көптеген
жырлар мен қиссаларды көшіріп, жаттап алып, халыққа ауызша таратты. Ол
білім жолына аямай барын салды, ақын Мұхаммед (Ғ.С.) айтқан қағидамен
жүрді, пайғамбарымыз ғылым туралы: білімді мейлі ол Қытайда болсын меңгер,
себебі, білімді болу мұсылман үшін міндетті, – деген.
Әл ауқатты отбасында дүниеге келген ол жасынан оқу мен білімге бас
қояды. Бұқарадағы Көкілташ медресесінде төрт жыл оқыған Мәшһүр Жүсіп үздік
ғұлама болып шығады. Қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар Мәшһүр Жүсіптің
шығармашылығы сан алуан екендігіне әдебиет зерттеушілері аса мән берген.
Мәшһүр есімін бір замандарда кертартпа молда ретінде қарастырып,тыйым салуы
кесірінен кеңестік кезеңде лайықты бағасын ала алмай келгені белгілі.
Он төрт жасынан бастап төрт жыл бойы Бұхара қаласындағы Көкілташ
медресесінде оқыған Көпеев Орта Азиядағы араб, парсы тіліне жетік
білімдарлардың бірі боп шыққан. Осы шығыс поэзиясының биік парасатын
діншілдік санасыздықтан айыра таныды да өзінің барлық өмірін халық зердесін
жарық ұстауға арнады.
Турашыл болып тура айтқаны, ақты қара, қараны ақ демегені үшін ел
билеушілерге жақпаған. Бұл ретте тартқан азабы да аз емес:
Туысқа тура жолды айтамын деп,
Жалғанда жалғыз қалдым жанға жақпай,-
деп, ол бекер шағынбаған.
Атақты Мәшһүр Жүсіптің поэзиядағы алатын орны бір төбе болса, оның ел
тарихын, жер тарихын зерделеуге қосқан үлесі екінші биігі. Оның қазақ
этнографиясын, әдет-ғұрпын зерттеушілерге беретін білімі ұшан-теңіз.
Мәшһүр Жүсіптің ендігі бір аса елеулі еңбегінің бірі-қазақ шежіресін
жинақтауы болып табылады. Мәшһүр шежіресі тек қазақ халқының ірі-ірі
руларының тарауларын ата есімдері жөнімен тізбектей бермей, оларды нақты
оқиғалармен байланыстыра алуы арқылы шежіренің қызғылықтылығы арта
түскендігін атап өткен жөн. Қара мес жинағында бес-алты қолжазба болып
берілген.
Бір қызығы, Мәшһүр Жүсіп шежірені жадағай атаны тарату, деп
түсінбей, онда сол рудағы немесе сол елдегі батырға байланысты, ақынға
қатысты балуан жайлы, күйші туралы аңыз әңгіме, жыр , күй, тақпақ болса,
соны қалдырмай жазған. Әсіресе, жастарға үлгі - өнеге боларлық-ау деген
дүниені тұтас қамтып, өзінше сипаттама беріп, дәлелді оймен түйіндеп,
таратып айтып отырады.
Мәшһүр шығармашылығы жайлы алғашқы пікірлерді ұлы Мұхтар Әуезов пен
Сәбит Мұқановтар айтқан. Олардан кейін Мәшһүр шығармашылығын жинастырып
академиялық тұрғыда айналымға енгізген ғалым – Сәрсенбі Дәуітов. Мәшһүр
Жүсіп шығармашылығы өзінің бай мазмұнымен халқына қалтқысыз қызмет етіп
келе жатқаны анық.
Мәшһүр Жүсіп шығармашылығына барлау жасауда біз осы аталынған
ғалымдарымыздың пікірлеріне сүйенетін боламыз. .
Мәшһүр Жүсіптің екі томдық еңбегін жинақтап, бастыруда үлкен еңбек
сіңірген Сәрсенбі Дәуітовтің еңбегіне зор баға берген қазақ әдебиетінің
ақсақалы Әбділдә Тәжібаев былай дейді:
Қазақ зиялыларының, ішінде Мәшһүр Жүсіп Көпеевті білмейтіндер жоқ
шығар. Әрі ақын, әрі ақылгөй жан ұлы Абайға ілесе шықты да осы данышпан
ұстаздың ағартушылық жолын берік ұстанды, ақындық мұратын да өзіне мұрат
етті.
Қараңғы қазақ көгіне,
Өрмелеп шығып күн болам.
Қараңғылықтың кегіне,
Күн болмағанда, кім болам?!—
деген жойқын өнерлі ақын Сұлтанмахмұтты Абайға жалғастыратын ортада осы
Мәшһүр Жүсіп тұр.
Көпеев 1900 жылы Қанды жексенбі атты өлең жазып, бұл тақырыпта
бірінші болып қалам тартты:
Орысты туған бауыр есептедім,
Жыланды келіп қондым мұжығына,- [14,15]
деп те ол Қазан төңкерісіне дейін бірінші айтқан. Осының бәрі Көпеев
шығармаларын тексеру, тану үстінде ұзақ зерттеліп, ұзақ айтылуы керек. Біз
бұл жерде, әрі ақын, әрі ғалым әдебиетшінің қазақ фольклорын жинау, жүйелеу
жөніндегі ерекше еңбегіне ғана аздап аялдаймыз.
Сәбит Мұқанов ілгеріде жазған Халық мұрасы атты белгілі кітабында
Мәшһүр Жүсіптің көне мұраны жинаудағы зор еңбегін биік бағалап былай деді:
XVIII ғасырда жасаған ақындардың ішінен жыры мол сақталған Бұқар жырау.
Бұқардың жырларын сақтап, тарих алдында ерекше еңбек сіңірген адам Мәшһүр
Жүсіп Көпеев. Осы очеркте біз пайдаланған жырлардың бәрі Қазақстан
Республикасы Ғылым академиясының қолжазба қорында сақтаулы. Мәшһүр Жүсіптің
Мес деп аталатын жинағынан алынып отыр. Бұқардың жырларын жазып алған
Мәшһүр Жүсіп: Бұқарекең сөйлеген уақытында сөзі мұндай жүз есе, мың есе
шығар. Бізге келіп жеткен тамыры ғана,- дейді. Негізінде Бұқардың бұл
мұраларын алғаш жазып алған қазақ жерінде Мәшһүр Жүсіптен басқа бұрын-соңды
ешкім болған емес. Шоқан Уәлиханов өзінің орыс тілінде жарияланған
шығармалар жинағында Бұқар жыраудың Абылайға айтқаны деп аталатын бірнеше
өлеңін келтіреді. Бұқардың барлық шығармасы сол кездегі халықтың тілегінен
туған. Ол тілек қазақ халқының жер бостандығы, ел бостандығы, тәуелсіздігі,
тыныштығы, шаттық тұрмысы. [11,23]
Қолжазба қорындағы Мес жинағына қарасаң көңілің тояттайды, оқысаң
көзің қуанады. Өшпестей сиямен әсем көшірілген қолжазба Мәшһүр махаббатына
лық толы. Ол көне мұрамыздың әрбір сөзіне дейін жеткізуге, қазақ тілінің
алтын қорын шашпай-төкпей сақтауға тырысқан.
Мес жинағындағы асыл қазынаны бірінші рет барлық ынтасын салып
көшіріп, таңдаулыларынан жинақ. жасап, ұсынып отырған жас ғалым Сәрсенбі
Дәуітов. Бұл - баланың атаға деген махаббатын дәлелдейтін асыл қасиет.
Ол Местен алған материалдарды жіктегенде шартты түрде алты топқа
бөлген: 1. Тұрмыс-салт жырлары. 2. Аңыздар. 3. Ақын-жыраулар туралы.
4. Айтыстар. 5. Ертегілер. 6. Батырлар жыры. Бұлай бөлу әдебиет
ғылымында әбден қабылданған. Мұхтар Әуезовтің жіктеуіне үйлесіп жатыр.
Айтуға оңай, оқуға жеңіл.
Осы жинаққа кірген материалдардың қайсысын алсақ та өзімізге таныс,
көптен білетін нәрселеріміз сияқты. Ал оқи келе не бір сөз маржандарына
кезігеміз. Ер Көкше туралы жырдың бітімі бөлек, айтылуы да тамаша. Бұл
жырдан халықтық эстетиканың бұқаралық тенденциясын терең аңғарамыз. Осы
тұрғыдан қарағанда жинаққа енген барлық материалдардың біз білетіндерден
өзгешелігі ерекше мол: жаңа сөздіктер, сөздің жаңа тіркестері,
образдылықтары, тың ырғақ, тың ұйқастары, ой тұжырымдары керемет көп
кездеседі.
Мәшһүр Жүсіп жинаған көл-көсір дүниенің бір тобын іріктеп
С.Дәуітовтің осындай қызықты жинақ жасағаны дұрыс, болған. Мұның мәдениет
үшін де, ғылым үшін де маңызы зор демекпіз.-, деп орынды бағалайды. [10,3-
4]
Мәшһүр Жүсіп Көпеев есімінің ел ішінде аңызға айналуына ақындығы ғана
емес, халық ауыз әдебиетінің үлкен жанашыры болғандығы да себеп болса
керек. Біз бүгінгі әңгімемізде оның осы өнері жайында сөз қозғамақпыз. Ол
ауыз әдебиетінен еліміздің барлық өткен-кеткен жағдайын, тұрмысын, салт-
санасын, бай дәстүрін, қилы-қилы тағдырын байқай білген зерделі жан.
Фольклордың осындай көп астарлы, терең мағыналы жағын жан-жақты
зерттеген М. Әуезов: Замана толқыны тарих теңізінің жағалауына көркем
өнердің баға жетпес меруерт-маржандарын қалдырды. Бұл бағзы заманнан қалған
архитектуралық ескерткіштер, грек храмдары, мысыр пирамидалары, қытай
сарайлары, скульптура, лағыл тастар мен мәрмәрден жасалған кереметтер,
өткен дәурен адамдарының жай-күйін аңыз етіп шертетін сурет пен музыка.
Бірақ сол асылдардың асылы - адам баласының рухы мен ақыл-ойын барша
ұрпаққа паш еткен ескірмес, өлмес, өшпес өлең-жыр ,- деп ғылыми тұрғыдан
терең талдау жасайды.
Міне, сол өлең-жырдың, басқа да сөз асылының халық өміріндегі рөлін
жете түсінген Мәшһүр оны жасынан құлай сүйген, жаттап өскен, хатқа
түсіріп сақтай отырып кейінгі буынға жеткізген. Бүгінде Қазақстан
Республикасы Ғылым академиясы Орталық ғылыми кітапханасының қолжазбалар
қорында ол жинаған қыруар мұраның бар екенін атап айтуға тиіспіз. Көпті
көріп, көп оқыған білгір ақын бұл асыл мұралардың Үлгілі сөз, Бата,
Жар-жар, Беташар, Сыңсу, Жоқтау, Қара өлең, Қайым өлең,
Айтыс, Бақсының сөзі, Өтірік өлең, Жақсылардың мысал сөзі,
Тақпақ, Мақал-мәтелдер, Шешендік сөз , Лиро-эпос, Батырлар жыры
сияқты түрлерін хатқа түсіріпті.
Халық мұрасын жинаушы: Сияның құрамына мышьякты қосып сауытпен
жазамын. Сонда менің қолтаңбамнан ешбір жазу көрінбей қалмайды және
өшпейді,- дейді. Ол өзі айтқандай, өшпейтін сиямен күні-түні жаза берген,
жаза берген. Әрбір жазғанында тілге тиек етілген ақындарға өзіндік бағасын
да беріп отырған.
Мәшһүр Жүсіптің көне мұраны жинаудағы орасан еңбегі деп XVIII ғасырда
өмір сүрген Бұқар жырау мен Көтеш, Абай, Ұлбике, Күдері қожа, Жанақ ақынның
т. б. сақталған жыр, толғауларын атар едік. Бұқардан қалған сөз маржанын
Мәшһүрге дейін хатқа тұтас түсіруші болмаған. Тек Ш.
Уәлиханов Бұқар жыраудың Абылайға айтқаны деп аталатын өлеңдерін
кітабында келтірген.
Ал Бұқар жырау жайында Мәшһүр Жүсіп былай дейді: Бұқар – Қаржас,
Алтынторы Қалқаман батырдың баласы. Бұқар жырау атанған қария тоқсан үш
жасында Абылайханның алдында жыр толғаған. Өз заманындағы жандар бұл кісіні
Көмекей әулие деседі екен. Бір сөз білмейді, тек сөйлесе көмекейі
бүлкілдеп жырлай бастайды екен. Сол Бұқарекең Абылай ханға айтқан екен.
Сенен бұрын жеті ханды жебеледім, Еңсегей бойлы ер Есімге де жолдас
болдым. Сен оның бір түстігіне де жарамайсың,– дейді екен. Абылай хан
жорыққа аттанбақшы болса, Бұқарекеңді алдырып, Жұлдызың оң ба,– деп
айдың, күннің сәтін сұрайды екен. Сәде көріп беріңіз дейді екен. Сары бура
келіп, сенің туыңның түбінде тұрып, пәлен жаққа қарай шабынды десе, сол
айтқан жағына бет алып аттанса, шауып, жаншып келеді екен. Жоқ, Сары бура
келгеннен туыңның түбінде шөгіп, мойнын жерге салбыратып жатып алды десе,
аттанбайды екен,– деп Мәшһүр Жүсіп Бұқар жырауды әрі жырау, әрі көріпкел
әулие етіп суреттейді.
Абайды әдебиет әлемінде Абай еткен Мұхтар Әуезов, Шоқанды Шоқан еткен
С.Мұқанов дейтін болсақ, Бұқар жыраудың жауһар шығармалары бар асылымен
мөлдіреп бүгінгі ұрпаққа жетуге барынша мол үлес қосқан адам –Мәшһүр Жүсіп
Көпейұлы болып табылады.
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ әдебиетінің жаңа кезеңі –
жазба әдебиеті басталады. Жазба әдебиетінің негізін салушы есімі Мәшһүр
деген атпен белгілі болған Жүсіп Көпеев... өз руымен өзін мадақтайтын
ақындардың ертеден келе жатқан дәстүрінен ірге теуіп, алғашқы рет Жүсіп
Көпеев халықтың мұңын жырлай бастады. Мәшһүр Жүсіп өлеңді жазып шығарады,
мұның өзі қазақ әдебиетінің тарихында халықтық сипаттағы жаңа бағыттың
дамуына зор түрткі жасады. Бұған мысал ретінде сол кездегі талантты
жастардың бәрі Мәшһүр Жүсіпке еліктегенін айтсақ та жеткілікті. Бұрын өлең
көпшілік алдында ауызша айтылатын, ал ақын атану үшін біреумен айтысқа
түсетін, жыршы міндетті түрде суырып салма ақын болуы шартты еді. Енді
Көпеев өлеңдері оқырмандарға жазбаша түрде ұсынылады, ақын деген сөз тек
ақын-жырауларға қатысты емес, өлең жазуға қабілетті талант иелеріне де
қолданыла бастады.
Көпеев өлең де, қара сөзде жазған. Оның көптеген публицистикалық
мақалалары Омбы қаласында шығатын Дала уәлаяты газетінде басылып тұрды.
Көпеев шығармалары жазба әдебиетпен қатар, дамыған ауыз әдебиетіне ықпал
ете алмады. Бірақ ауыз әдебиетінің өкілдері қаншама күш-жігер
жұмсағандарымен, бұрынғы деңгейде тұра алмады,- десе, зерттеушінің пікірі
негізінен дұрыс деп білеміз. Алайда қазақ жазба әдебиеті тек Мәшһүр
Жүсіптен басталады, ақын соның негізін қалады деген сияқты үзілді-кесілді
тұжырым ұшқары айтылған дүние.” Ал ақынның әдебиет алдындағы ерекше
қызметі мен сол кездегі жас ақындарға әсер ықпалының болғанын Белослюдов өз
пікірінде орынды көрсеткен. [15,65]
Мәшһүр Жүсіптің қоғамдық-саяси өмірге, әлеуметтік-тұрмыстық тірлікке
арнап, ел-жұртың қамын ойлап жазған лирикалық өлеңдері өте мол. Ақын өз
кезінің кем-кетік, олқы соғып тұрған жағын тебірене жырлаған, әсіресе оқу-
ағарту мәселесіне қатты көңіл бөліп, бүкіл ел-жұртты оқу-білімге, өнерге,
еңбекке шақырғаны сол кез үшін аса маңызды, аса қажет кезек күттірмейтін
мәселе еді. Ақынның осындай мәнді өлеңдерінің қатарына: біз оның: Ақ
қағаз, қалам, сия, Ырыссыз жоқ нәрсеге ерінеді, Түркістан, Ташкент
сапары хикаясы, Жылым – қой, тауық жылы мен үш жаста, Мәшһүр атты қалай
алғандығы туралы, Момынның әйеліне шығарғаны, Салдым айғай, Анама
хат секілді туындыларын жатқызамыз.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының саналы ғұмырында бір сәт те қолынан қаламы
түсіп көрмеген, бір жағынан жазып, екінші жағынан өнер-ғылым үйреніп,
жатпай-тұрмай ізденіп жүріп, Қазан төңкерісіне дейін 1907 жылы бір жылдың
ішінде үш бірдей кітабы жарық көрген. Олар: Тірлікте көп жасағандықтан
көрген бір тамашамыз, Сарыарқаның кімдікі екендігі, Хал-ахуал. Ақынның
жоғарыда аталған үш кітабы да дерлік өлеңнен тұрады. Жалғыз-ақ Сарыарқаның
кімдікі екендігі атты туындысында: Күнбатыстың – Сырдария, күншығысы –
ұзын аққан Ертіс оңтүстіктегі– Жетісуы, солтүстігі – Еділ, Жайық сол төрт
судың арасы заман хадымда дешті қыпшақ атанған Қыпшақ жұртының қонысы
еді. Сол қыпшақтан тоқсан екі ру ел тарайды. Қытай көп пе, қыпшақ көп пе
деген мақал болған себебі ол... Күншығыс жағында ашық намаз оқылатын
қыбылаға төрі тура дәл келген тас қорғандар бар... Өлеңтінің аяғында
Қаратөбе, Сарыоба деген екі төбе – Қарабай, Сарыбай екі байдың қоныс
қылған мекені екен, бұл екеуі де қазақ байлары деп Сарыарқа әлімсақтан
бері қарай қазақтың жері екенін тебірене айтады, жан-жақты дәлелдеп береді.
Мәшһүр Жүсіптің осы үш кітабы ел-жұртың іздеп жүріп оқитын асыл дүниесіне
айналған. Сол кездегі зиялы қауымның бәрі де жақсы біліп, терең танып
сыйлапты. Мәшһүрдің көңіл-күй лирикасынан басқа мысалдар жазғаны да бар,
онысы мол әрі мәнді де маңызды. Әсіресе, жарты нан хикаясыдеп аталатын
туындысы көркемдігімен де, көтеретін өзіндік идеясының тереңдігімен де
өзгеше дүние.
Мәшһүр Жүсіп Көпеев есімінің ел ішінде аңызға айналуына ақындығы ғана
емес, халық ауыз әдебиетінің үлкен жанашыры болғандығы да себеп болса
керек. Ол ауыз әдебиетінен еліміздің барлық өткен-кеткен жағдайын,
тұрмысын, салт-санасын, бай дәстүрін, қилы-қилы тағдырын байқай білген
зерделі жан. Өлең-жырдың, басқа да сөз асылының халық өміріндегі рөлін жете
түсінген Мәшһүр оны жасынан құлай сүйген, жаттап өскен, хатқа түсіріп
сақтай отырып, кейінгі буынға жеткізген.” Көпті көріп, көп оқыған білгір
ақын бұл асыл мұралардың Үлгілі сөз, Бата, Жар-жар, Беташар,
Сыңсу, Жоқтау, Қара өлең, Қайым өлең, Айтыс, Бақсының сөзі,
Өтірік өлең, Жақсылардың мысал сөзі, Тақпақ, Мақал-мәтелдер,
Шешендік сөз, Лиро-эпос, Батырлар жыры сияқты түрлерін хатқа
түсіріпті.
Мәшһүр Жүсіптің жинап, топтастырған Үлгілі сөзі небәрі қырық сегіз
жол екен. Жинаушы қанатты сөзді шартты түрде бес түрге бөліпті. Бірінші
түрі – он жол, екінші, үшінші түрі – сегіз жол, төртінші түрі – жеті жол,
ал соңғы – бесінші түрі он бес жолдан тұрады. Өлеңнің қалған сегіз жолы он
бір буынды қара өлең үлгісімен берілген. Осы қанатты сөздер тізбегі әртүрлі
көркемдік жолдардың сатыларымен жасалған. Біріншіден, жеті-сегіз буынды жыр
түрімен беріледі. Енді бір саласы ғажап сазға, үндестікке құрылған. Өлеңнің
екпін, ырғағын, сөз қолданысын, әдемі сазын, ішкі музыкасын, үндестігін
бізге барынша айқын жеткізген. Жыр жолдарында жеңіл юмор да бар. Біз
Үлгілі сөздің үшінші жасалу түрінен аз да болса, әлеуметтік теңсіздік
мәселесін көреміз:
Үлгілі билер қалды да,
Надандар кірді кеңеске.
Кеңескендік не десті
Тырнадай мойнын теңдесті[14,63]
Бұл еспе қайталау әдісімен жасалған жыр жолдарының мәніне терең
үңілсеңіз, ақылы таяздау билердің жайдақ қылықтарына ашына да, аяи да қарар
едіңіз. Олардың іс еместі іс, сөз еместі сөз қылғанына, алтын уақыттың
қадірін білмей, пыш-пышпен күн өткізгеніне бір сәт күйінесің. Содан кейін
неге бұл туынды Үлгілі сөз атанды екен деген ойға келеміз. Бақсақ,
осындағы осалдық, босбелбеу күйректік болашақта қайталанбаса екен деген
ниетпен жазылған.
Жинаушының архивінде үш жүз елу жол бата сөзі бар. Тең жартысы жеті-
сегіз буынды жыр үлгісімен жазылған да, ал жартысы он бір буынды қара
өлеңмен өрнектелген. Бір қызығы, олар кейде тақпақ, кейде терме түрінде
келсе, ал енді бірде нөсерлі жыр жолдарын еске салады. Мәшһүр жинаған бата
сөздердің бір парасы ас қайыруға арналған.:
Асың- асың, асыңа,
Береке берсін басыңа
Бөденеден жорғалап,
Қырғауылдай қорғалап,
Қыдыр келсін қасыңа. [14,58]
Міне, бұл жолдарда үлкен парасаттық, шынайы ақ тілек жатыр. Бір
ғажабы, адамның ұғымына соншама жеңіл, қарапайым. Әсіресе, халқымыздың жан
дүниесін ашатын тұсы аз емес.
Мал көшпелі халықтың мінсе – жорғасы, кисе – торқасы, ішсе – сусыны,
жесе – азығы болды. Осы себепті де, бесік жырынан бастап жар-жарға дейін,
мақал-мәтелден дастанға дейін, әннен күнге дейін халқымыз төрт түліктің
мінез-құлқын бірде-бір рет тыс қалдырмаған. Алғашқы дидарласудың өзін мал-
басың аманбадан бастаған.
Мәшһүр Жүсіптің Қара месіндегі батаның бір бөлігі қарсы жаққа
айтылған қарғыс түрінде келеді. Бата беруші тереңнен тебіреніп үй иесіне
бар жақсылықты үйіп төгеді де, енді алғыс алушының дұшпанына өзінің ата
жауындай өшіге улы сөзін бұршақтай жаудырады. Қолжазбадағы батаның біраз
бөлігі шешендік сөз сипаттас келеді. Мұндай жағдайда жыр жолдары бірде
төгіліп ұйқасқан үндес тіркестерге бағынса, енді бірде өлең түрінде келеді.
Ақ пейілін білдіруші адам үй иесінің мал-басын, денсаулығын тілей келіп,
жақсы ұрпақ өсіріп, үбірлі-шүбірлі болуында айта кетуге міндетті. Батадағы
Ұл берсе оразды берсін деген жолдағы сөзі береке-бірлікті, тату-ынтымақты
болсын деген ұғымды береді.Осы өлеңнің сазы да, өзіндік ерекшелігі де
қызық. Ол өсер ұрпақтың жан-жақты жақсы болуын келістіре сипаттауымен
дараланады. Сонымен қатар, жас өспірімдердің өмірдегі алатын өз орындарын
нәзік те тапқыр айта білген. Ал адамның жаласынан, бұлтың аласынан,
көрінер көрінбес мың да бір пәлесінен, патша құдайым өзі сақтасын деген
тіркесті тек қана ұлы ақындар айтса керек!
Мәшһүр Жүсіптің Қара месінде жар-жардың жалғыз ғана түрі берілген.
Атап айтсақ, бұл – ұзатылар қыз жағындағы қыз-келіншек пен жігіттердің
жиналып хормен айтысуы. Аталған топтың бір жағы өзінің туған әке-шешесін,
аға-інісін, жеңгесін қимайтынын айтса, екінші жағы жаңа түсетін келіннің
жаңа тумалары болатынын, олардың жас келінді өз туғандарынан кем
көрмейтінін толғайды. Осы жар-жарды екі жақтың да айту мәнері, сарыны, сөз
саптауы, бір-біріне егіздей ұқсас.
Мәшһүр Жүсіп Көпеев қолжазбасынан алынған қаршығаны мақтау атты
туынды да бас-аяғы тегіс, жұп-жұмыр келген, он бір буынды қара өлең түрімен
жазылған әдемі бір дүние. Бұл шығармадан тек қаршығаның қадір-қасиетін
түсініп қоймай, сонымен бірге, құсбегінің де ішкі жан-сырын, психологиясын,
Ғабит Мүсіреповше айтқанда, сәл асыға сөйлейтінін, сәл асыра сөйлейтінін
шамалаймыз. Құс салу да, тазы жүгірту де – серіліктің бір түрі. Сондықтан
да Сұлу қыз тұрушы еді, келсең кел, – деп аңшының аузынан шыққан әзіл-
шыны аралас өлең жолында артық ештеңе байқалмайды.
Әдеби үлгіні жинаушының Қара месінде оқушыны тебірентер отты сөздер
де аз емес. Тақпақтап айтылып жатталып қалатын талай-талай сөз үлгілері
жетерлік. Олардың қай-қайысысы болмасын, ойға қуат, сенімге күш жалғайды.
Адамды салмақ сақтауға шақырады, әр нәрсенің де сұрауы бар, тек оған
жеткенше төзімділік керек дегенге үндейді.
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің Қара месіндегі ендігі бір айырықша көңіл
аударатын материал – Толыбай туралы аңыз. Бұл Толыбайды Пәлі, Толыбай деп
те атайды екен. Жинаушы пәлі, Толыбай атауын былайша түсіндіреді:
Бұрынғы заманда Арғынның қойшысынан өрт кетіп, Ұлы жүз Үйсін Арғыннан
даулаған екен. Сонда соның бітіміне Ұлы жүз Үйсіннен Төле би шыққан екен.
Арғыннан Толыбай шыққан екен. Үйсін Төле би Қолыңмен салған өртті
етегіңмен қалай сөндіремін – деп келдің, Толыбайым: Алладан деп білсеңіз,
қойыңыз, адамнан деп білсеңіз, алыңыз – деген екен. Пәлі, Толыбайым,
жарайсың, жарайсың – деп Төле би тақ тұра қалған екен. Содан Пәлі,
Толыбай атанған екен деседі. Толыбай мал тауып келмекші болып Орал
тауындағы Естекке аттанады. Сонда ол көп жүреді, тіпті бірнеше жыл жүреді.
Жай жүрмейді, былайша өлеңдетеді екен:
Ау,көк көгершін, көк көгершін,
Көк кептер ұшар жем үші.
Қара сабам жоғы үшін,
Қатын-балам қамы үшін,
Тең құрбымнан жем үшін,
Ерлер жортар хал үшін.
Бұл жыр жолдарында да байырғы батырлық сарыны, жорық дүбірі суреттеледі.
Едіге жайлы да М.Көпеев ел аузынан естігенін жинаған екен. Ұзақ жыр емес,
қысқа ғана өлең. Кішкентай ғана үзінді бірде қара өлең, бірде тақпақ
түрінде берілген.
Мәшһүрдің сөздің қадірін білуге, оны аса қасиет тұтып, бағалауға
үндейтін жерлері аз емес. Өзі ақын болғандықтан да болу керек, ол жадында
сақталған сөз маржандарының бірде-бірін назардан тыс қалдырмауға тырысты!
Мысалы, оның қолжазбасында: Жан бір асыранды құс. Дүние бір қапас. От, су
бермесе қапаста тұрып аштан өліп қалады. Оған қорек беру керек. Адам баласы
қайдан тамақтан семіреді, құлақтан семіреді. Мұнан мағлұм болды, жақсы
сөзге жан семіреді екен. Жанның қорегі құлақ сүйсінер сөз екен. Адам
тіршілігінде, денсаулығында құлақ сүйсінерлік сөз естуге талап қылып,
тырмысу керек, – делініпті. Дәл осы ой, дәл осы пікір бүкіл адамзат
баласына ортақ. Шынында да адам жаны жақсы лебізге, әсем әнге тәтті күйге
ынтық.
Ақын-жыраулар туралы атты бөлімде Мәделі қожа, Шернияз, Төлеген
қожа, Алтыбас Қыпшақтан шыққан Ақмолла, Шортанбай, Абай, Қайырхан
Көпейұлдарының бірді-екі өлеңдері берілген. Бұл өлеңдердің негізгі идеясы –
өмірдің бір қалыпты емес, өткіншілігін толғау. Олардың мазмұнына қарасақ,
адам әркез күрескер болу керек. Сонымен бірге, адам күні адаммен дегенді де
еске салып қояды. Осыған мысал ретінде Қайырхан Көпейұлының мына бір
шумағын келтірейік:
Тиеді ер пайдасы сасқан жерде,
Етегін ер жамылып басқан жерде.
Жаманға жазатайым ісің түссе,
Қабысып қалады екен аспан жерге, –
деп толғайды ақын.
Жинаушының қолжазбасында Абылайға байланысты ел аузынан жиналған
аңыздар да мол. Әрине, Абылай аты аталған тұста Бұқар жыраудың да болатыны
белгілі. Сондықтан бұл аңыздар тек Абылай жайында емес, ол өмір сүрген
кездің ел қамқоры болған жақсы адамдары мен ақындары жайлы жазылған.
М.Көпеев біраз айтыстарды қағаз бетіне түсіріпті. Ол айтыстардың
қалай, қандай жағдайда болғанын, кімдердің жеңіп, кімдердің не себепті
жеңілгенін де айта кетіпті. Қайым өлеңнің, жырдың кімнен басталғанынан да
біраз мәлімет беріпті. Ол былай дейді: Бұрынғылар домбыра ұстап, өлең
айтатұғыннан қайым білесің бе деуші еді. ...Қайым деп екі ақынның
айтысқанын айтады екен. Сонда қайым өлеңнің ілкі басы Күдері қожа мен
Ұлбике қыздың айтысы. Бұл екеуінен бұрын қайым өлең де жоқ, айтыс та жоқ.
Бұрынғылардікі мақал, тақпақ. Бұлардан бұрын жырлап сөйлейтін болған.
Жырлап сөйлеушінің тұңғышы – Ноғайлыдан шыққан Мөңке би, қазақтан жырлап
сөйлеушінің басы – Бұқар жырау, – деп жалпы қайым өлең мен жырдың шығу,
қалыптасу жайында біраз сөз етті. [14,64]
М.Көпеев материалдарынан қазірше бес айтысты алып отырмыз. Олар:
Ұлбике мен күдері қожа, Жанақ пен Түбек, Шортанбай мен Орынбай, Қыз
бен жігіт, Ақбала мен Боздақ. Осы туындыларды талдай отырып, мынандай ой
түюге болады – айтыста сол дәуірдің сипаты, адамдардың тірлік - қарекеті
әжептәуір көрініс табады екен. Айтыс үшін жалғыз ақындық аздық етеді. Оған
қыруар білімдарлықтың қажет екені жұртшылыққа белгілі жай. Ақын дегеніміз,
ең алдымен, халықтың сайрап тұрған тілі, соғып тұрған жүрегі.
Ел арасындағы кейбір қиын жағдайды, жәй адамның айта алмай іштей
тынып жүретін ауыр халін ақын тірі жаннан сескенбей батыл толғай береді. Ал
өліп қалған адаммен тілдесуі де, ол жөнінде айтып, ішкі шерін тарқату да
тек ақындардың қолынан келетін іс. Біз Ақбала мен Боздақ айтысындағы
осындай шеберлікке қызыға қараймыз. Боздақ өзі үшін де, Ақбала үшін де
өлеңді кезек-кезек шығарып, сөз жүйесін қуады. Бұл жағдай халқымыздың
тумысында ақын екендігін айтпай танытатын шындық.
Мәшһүрдің Қара месінің Алтынбас – Күмісаяқ ғашық болған, Еңсегей
бойлы ер Есім, Асанқайғы, Еділ – Жайық, Желкілдек, – деп аталатын
бес ертегіні алып отырмыз. Осы ертегілердің ішінде Алтынбас – Күмісаяқ
ғашық болған және Желкілдек өлең түрімен жазылумен ерекшеленеді.
Әсіресе, Алтынбас бастан-аяқ он бір буынды қара өлең түрімен өрнектелген.
Ал Желкілдек ертегісі шытырман оқиғалар қақтығысымен ерекше, бас кейіпкер
Желкілдек Ертөстік сияқты атса мылтық, шапса қылыш кеспейтін, жақса отқа
күймейтін жан. Желкілдектің қарсыластары да осал емес. Бұл туындыдағы
айрықша бір кейіпкер – мыстан кемпір. Ол айла-шарғысымен, неше түрлі сұм-
сұрқия іс-қимылмен көзге түседі. Бір сөзбен айтқанда халық армандаған алып
батыр да, сұлу да ақылды қыз-келіншектер де зерек қариялар да бұл
ертегілердің ішінде баршылық.
Жинаққа батырлар жырынан біреуі ғана енгізілген. Ол – Мәшһүр
қолжазбасынан алған Сайын батыр. Бұл жыр – қазақ-ноғай жыры делінеді.
Хатқа түскен нұсқасы өзі алдына, ел аузында сыны түспей сақталғанын жырдың
айрықша көркемдік қасиеті деп білеміз. Сайын батыр да қалмақпен шайқаста
жеңіске жетеді. Оны Киікбай мен Бөгенбай атты ұлдары өзі сияқты ержүрек
батыр болады. Халықтың қиялынан туған бұл жыр Ел болса, ер туғызбай тұра
алмайды. деген даналық сөзді еске салғандай.
Мәшһүр Жүсіп ауыз әдебиетін жинаумен бірге, сол өзі сүйіп ұнатқан,
мұраларының жинаған ақындары мен билері жөнінде де мақала жазып отырған.
Олар: Абылайхан жайлы аңыздар, Олжабай батыр, Бөлтірік шешен, Шом
би, Шернияз ақын, Бұл қазақ қай уақытта да үш жүзін атанған Жырдың ең
негізгі қасиеті, біріншіден, тарихи жағдайды жан-жақты ашып беруінде болса,
екінші бір құнды жағы – адамды тебіренте ойландыруында демек. Мәшһүр
Жүсіптің өзіміз сөз еткен өлеңдерінің бәрі шәкірттік дүние, алғашқы қадам
деп қабылдаймыз. Өйткені ол барлық өзі көрген, естіген, қасында болған
жағдайларды күнделік сияқты тізіп, топтап айтып отырған.
Ал оның ақын болып қалыптасқан мезгілі медресені бітіріп, өмір көріп,
ел-жұртты танып, ел аралаған, есейген кезінде басталады. Осы орайда ақынның
Ағайын деп аталатын туындысының жөні бөлек, ол:
Аманында елжіреп мақтайтын да ағайын,
Алыстамай айналып жақтайтын да ағайын.
Ауырыңды жеңіл ғып жоқтайтын да ағайын,
Еркелетіп бетіңе қақпайтын да ағайын.
[14,50]
Мәшһүр Жүсіп бұдан әрі ағайынның қызық-қызық мінез-құлқын ашады,
олардың ішкі жан дүниесін сипаттайды. Ақынның өлең жолдарында айрықша
теңеу, әсіре қызыл бояу жоқ бәрі-бәрі орнында кәдімгі қазақтың жалпақ
тілімен ішкі дүниелерді тербетіп, сонау тереңде жатқан асыл-ақықтарыңызды
мөлдірете жырлайды, ағайынның артықша қызметін, мінез-құлқын, жарасымды да
жалынды қарым-қатынасын әдемі суреттеп ашып тұр.
Адам баласының барлық іс-қимылы алдымен бір аллаға аян, одан кейін
ағайынға белгілі. Өз туысынан еш нәрсені жасырып, бүге алмайсың, ол бірінші
досыңнан да, бірінші сыншың да бола алады. Бірлік те ынтымақ та ағайын
арасымен байланысты екенін ата-бабамыз ертеден жақсы біліп абысын тату
болса ас көп, ағайын тату болса ат көп, - деген. Ағайын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz