Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы тілдерін дамыту жолдары
Қазақстан Республикасының білім жіне ғылым министірлігі
Ш. Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы
тілдерін дамыту жолдары.
мамандығы 5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеу
Орындаған: Аргинова К. Р.
Ғылыми жетекшісі:
Аға оқытушы: Раимбекова А. Ж.
Қорғауға жіберілді
Қафедра меңгерушісі Мельникова Т. Н.
Көкшетау 2014
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
КІРІСПЕ
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛДЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ЖӘНЕ ОЙЫННЫҢ ҒЫЛЫМИ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. 1 Тіл дамыту жұмысының мазмұны мен жүйесі және оған қойылатын
талаптар1. 2 Ойын – балабақшадағы балалардың негізгі іс- әрекеті
1. 3 Мектеп жасына дейінгі балалардың тілдерін дамытатың ойын түрлері
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛ ДАМЫТУ САБАҒЫНДА ОЙЫН АРҚЫЛЫ ТІЛІН
ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
2. 1 Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытуда ойын технологиясын
қолдану жолдары
2. 2. Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын аркылы сөздік қорын, тіл
байлығын анықтау мен дамытуға бағытталған жұмыстар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛЫНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста келесі стандарттарға, тұжырымдамаларға,
бағдарламаларға сілтеме жасалған:
1. Қ Р Пезиденті Н Ә Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Қазақстан
жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ. Айқын, 18. 01. 14,
2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту. Негізгі ережелер. Астана:
2009.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
Қ Р-Қазақстан Республикасы
АНЫҚТАМАЛАР
Ойын - адам өміртанымының ең алғашқы қадамы.
Балабақша-мектепке дейінгі балаларға білім мен тәрбие беру мемлекеттік
мекеме.
Мектепке дейінгі педагогика – баланы туғаннан бастап мектепке барғанға
дейінгі тәрбиелеу мен дамыту туралы ғыдым.
Әдіс – оқу-тәрбие мақсаттарына қол жеткізу жолы. Әдіс – көзделген
мақсатқа жетудің бірыңғайланған тәсілдері, тәртіпке келтірілген қызмет
жүйесі.
Білім – объективтік дүниені бейнелейтін адам баласының мол тәжірибесі.
Білім арқылы жеке адам табиғатының және қоғам құбылыстарының объективтік
жақтарын зерттейді, түсінеді, ұғады.
Білім беру – балалардың белгілі ғылыми білім жүйесін және танымдық
білік пен дағдылардың игеруін, соның негізінде дүниеге көзқарасының
адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуын және олардың шығармашылық күштері
мен қабілеттерінің дамуын қамтамасыз ететін процесс.
Оқыту – нәтижесінде адамның білім алуы жүзеге асырылатын тәрбиеші мен
баланың бірлескен мақсатты әрекеті.
Ойын – балабақшадағы балалардың негізгі іс-әрекеті.
Ойлау – ақиқат дүниенің мида жанама түрде ұғымдар арқылы барлық қасиет,
байланыс, қатынастармен бейнеленуі. Ойлау адамның сезім мүшелері арқылы
алынған мәліметтерді өндей отырып, адамның сезім дүниесінен тыс
құбылыстарды танып-білуіне мүмкіндік жасайды.
Педагогикалық технология – процесс пен оған қатысушылар іс-әрекетінің,
құрауыш, кезең, күйлері арасындағы өзара байланысты бірізділік пен
үздіксіздік қозғалысы.
Сөйлеу – адамдардың материалдық өзгертуші іс-әрекеті процесінде тарихи
тұрғыда қалыптасқан, тіл арқылы болатын қарым-қатынас нысаны.
Технология - грек сөзі, яғни өнерпаздық, шеберлік, іскерлік деген
ұғымды білдіреді.
Тіл – адам қоғамының ең негізгі қатынас құралы. Дыбысты тіл –адам
қоғамымен бірге туып, қатар жасап келе жатқан қоғамдық құбылыс. Тіл өте
күрделі, сан-саналы құбылыс.
Тіл - сөздік белгілердің жүйесі. Ал белгі – шындық пен болмысты
білдіретін бөлшек.
Тіл - баланы қоғаммен, ортамен байланыстыратын, оның дүниетанымын
қалыптастыратын құралдардың бірі.
Әңгімелеу-оқу материалын жүйелі баяндау.
Инновация-нақтылы бір балаға жаңа болып табылған идея.
КІРІСПЕ
Барлық дамыған елдердің білім беру жүйесі бар. Ұлттық білім берудің
барлық буынның сапасын жақсартуда бізді айқымды жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға
қарай Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы балаларды мектепке дейінгі
біліммен 100 пайыз қамту жоспарлануда. Сондықтан оларға заманауи
бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды (1)
Мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту мәселесі ұлттық даму
стратегиясымен тығыз байланысты мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болып
табылады. Қ. Р. мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттыңда
мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту туралы былай жазылған екен : Мектепке
дейінгі білім беру тұлғаның негізі қаланатын үздіксіз білім беру
жүйесіндегі алғашқы сатысы және ажырамас құрылымдық бөлігі. Осы ретте
мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту қазіргі өзгеріп тұрған әлемде табысты
бейімделуге қабілетті бала тұлғасының қалыптасуы мен дамуы үшін жағдайлар
жасайды. Уақытында алынған мектепке дейінгі білімнің әр бала үшін де,
еліміздің әл-ауқаты үшін де өмірлік маңызды мәні бар (2)
Баланы қоғаммен, ортамен байланыстыратын, оның дүниетанымын
қалыптастыратын құралдардың бірі- тіл. Сондықтан тілді оқытуда, оқушының
тілін дамыту барысында жаңа ізденістерді талап етеді.
Тіл- халықтың шежіресі, тарихы, халықтың күллі өмірінің жаңғырығы мен
ізі, онан сол тілді жасаушы халықтың арман-үміті, қайғысы мен қуанышы,
күллі рухани өмірінің үні естіліп тұрады. К. Д. Ушинский тілдің осы бір
қасиеттері жайында былай деп жазды: Тілде бүкіл халықтың, оның бүкіл
елінің рухы көрінеді, онда халықтық рух шығармашылық қуатымен ойға, суретке
айналады, одан аспанның дауысы, оның ауасы, физикалық құбылыстар, оның
климаты, даласы, таулары мен жазықтары, оның ормандары мен өзендері,
даулары мен найзағайлары көрінеді. . . Халық тілінің айқын да тұнық
тереңінде туған елдің жалғыз табиғаты ғана емес, сонымен бірге халықтың
рухани өмірінің бүкіл табиғаты сәулеленіп көрінеді
Адам баласы қоршаған дүниені екі түрлі жолмен танып біледі:
1) Бақылау (көру, есту, сезу );
2) Сөз арқылы жаңа ұғымды қабылдау.
Екі тәсілде де белсенді ойлау қызметі арқылы жүзеге асады. Яғни,
баланың тілін дамыту дегеніміз- оның ойлауын дамыту.
Орыс педагогі К. Д. Ушинский: Кімде-кім оқушының тіл байлығын
дамытқысы келсе, алдымен оның ой қабілетін дамытуға тиіс. Сөздің қасиеті
ойды дұрыс беру арқылы бағаланады, ойдың дұрыс айтылуы сөз ішінен келіп
шығады, - деген (3). Шынында, баланың айтайын дегені, ең бірінші, оның
ойында пайда болады, тек содан кейін ол ойлар ауызша айтылады. Осы ретте
жалпы білім беретін мектептерде қазақ тілінің ана тілі ретіндегі ұлттық
бояуы мен болмысын таныта отырып, оның қыр-сырын меңгертудің, жақсы біліп
жүйелі танытудың маңызы зор.
Белгілі философтар Ә. Нысанбаев, Д. Кішібеков, Т. Абжанов т. б.
қоршаған дүние яғни табиғат құбылыстарының қарым қатынаы адамның рухани
дамуы ана тілі негізінде жүргізілетінің қарастырады. Философтардың ой
пікірлеріне сүйене отырып, біз баланы байланыстырып, оны қоршаған дүниеге
деген сезімін, ойын тәрбиелеуге ықпал жасайды деген тұжырымға келдік.
Ірі қоғам қайраткері, үлкен талант иесі, қазақ халқының рухани көсемі
Ахмет Байтұрсынов өз ана тіліндегі сөз ақыл ой дамуының асыл қазынасы дей
келе, жас баланың лингвистикалық тәрбиесінің өмірге келген сәттен
баМектептен бұрынғы тәрбие жұмысында А. Байтұрсынов мектеп жасына дейінгі
балалар тәрбиесіне назар аударып, көп мәселелерді көтерді. А. Байтұрсынов
ұсынған жаңа әліпби 1913 жылдарынан бастап мұсылман медреселері мен орыс-
қазақ мектептерінде қолданыла басталды. Ол ауыл мектептерінде балалар
қазақша сауат ашатын болсын, оқу ана тілінде жүргізілсін деген талаптарды
бастаушы болды (4).
Қазақ халқының тұнғыш ағартушы педагогы Ы. Алтынсарин оқыту және
тәрбиелеу ісінде тіл сезімін дамыту оқытушының мектеп қабырғасына
келгендігі, сөз қорын ары қарай дамыту, ол ойлаған жүйені талап ететінің
көрсеткен. Мектеп жасына дейінгі балаларды байланыстырып сөйлеу тілін
дамытуды табиғат құбылыстарымен байланыстыру мәселесін зерттегендер
қатарында көрнекті педагог, психолог ғалымдар С. П. Рубинштейн, А. М.
Мусина, А. С. Выготский, П. Я. Гольперин, А. А. Люблинская, т. б. атап
айтуға болады. Бала психологиясы сан-салада зерттеп, оның ішінде тілдің,
қарым-қатынастың алатын орнына үлкен мән берген Қазақстан психологтары Х.
Шерьязданова, Г. Касымова У. Ауталипова, Ж. Аубакирова т. б. .
Белгілі зерттеуші - ғалым Б. Баймуратова баланың тілін дамытып,
байланыстырып сөйлеуін жетілдіруде айналадағы өмірде бақылау жұмысын екі
әдіс тұрғысынан пайдалануды ұсынды:
- баланың өмір шындығын қабылдау, түсіну;
- заттар мен құбылыстарды нақтылай түсіндіріп, бақылатып көрсету
арқылы, әрбір сабақты өмірмен байланыстырып, көрнекті құралдарды тиімді
пайдаланғанда айналадағы қоршаған дүние жөнінде нақты ұғым, түсінік
қалыптасады .
Тіл дамыту мәселесі- отбасынан басталып, мектеп қабырғасында дамып,
өмір бойы толығып, күрделеніп отыратын сала.
Тіл дамыту - барлық сабақта жүргізілетін үрдіс. Соның ішінде тіл
сабақтарында оның алатын орны ерекше, себебі, оқушылар сауатты жазып,
сөйлемді дұрыс құра білуді, тілдің байлығын меңгерудің негізін тіл
сабақтарынан алады. Кез келген тілді оқыту үрдісі тіл дамыту жұмыстарынсыз
жүзеге аспайтыны белгілі, сондықтан оқушылар тек қазақ тілінің
заңдылықтарын біліп қоймай, оларды қолдана білуге үйрететін тіл дамыту
әдістерін қазақ тілі сабағында әр кез қолдануды қажет етеді. Оқушының ой -
өрісін кеңейту, дүниетанымын, көзқарасын қалыптастыру, сөздің мағынасын
түсініп, орынды қолдана білуге, тәрбиелеу мен сөйлеу, жазу дағдыларын
жетілдіру жұмыстарының бәрі де тіл дамыту мәселесіне келіп сияды.
Тұжырымдай келгенде, тіл дамыту - мұғалім мен оқушы арасындағы қызу да
ойлы, жаңа ізденістерге толы әрі қызықты, әрі күрделі, түрлі іс-
әрекеттермен, тиімді әдіс-тәсілдермен және бүгінгі заман талабы -
инновациялық педагогикалық технологиялармен жүзеге асатын үрдіс. Тіл дамыту
– баланың қалыптасқан сөздік қорларын әрі қарай байыту; ауызекі сөйлеу
тілінде де, жазба тілінде де әдеби нормативтерді сақтау; ойын нақты,
тұжырымды, айқын жеткізу; мәнерлі жатық сөйлеуге жаттықтыру; сауаттылыққа
баулу іс-әрекеттерінің жиынтығы
Бала – біздің болашағымыз. Олай болса, мектепке дейінгі тәрбиелеу мен
оқыту баланың ғана емес, еліміздің де жарқын болашағының кепілі. Сондықтан,
мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың негізгі мақсаты – баланың жеке
басының қалыптасуы мен жан-жақты дамуы болып отыр.
Осыны негізге ала отырып, біз өзіміздің тақырыбымызды Мектеп жасына
дейінгі балалардың ойын арқылы тілдерін дамыту жолдары деп алдық.
Зерттеудің мақсаты: Тіл дамыту сабақтарында мектеп жасына дейінгі
балалардың ойын арқылы тілдерін дамыту жолдарын анықтау.
Зерттеудің міндеті:
1. Зерттеліп отырған мәселеге байланысты ғылыми –педагогикалық
әдебиеттерді талдау, саралау
2. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілдерін дамытудың тиімді жолдарын
анықтау;
3. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілдерін дамытуда ойынның қолдану
жолдарын көрсету.
Зерттеудің объектісі: Мектеп жасына дейінгі балалардың тіл дамыту
сабақтарындағы оқыту үрдісі.
Зерттеудің пәні: Мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың тілдерін ойын
арқылы дамыту жолдары.
Ғылыми болжам: Егер тәрбиеші тіл дамыту сабақтарында мектеп жасына
дейінгі балалардың ойын арқылы тілдерін дамытудың әртүрлі жолдарын тиімді
пайдалана білсе, онда бұл жастағы балалардың тілдерін дамыту деңгейі арта
түседі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- тіл дамыту жұмыстары арқылы оқушылардың ойлауы мен тілін дамытудың
әдістемелік ерекшеліктері анықталды;
- қазақ тілі сабағында оқушылардың тілін дамыту мақсатында қолданылған
ойын технологиялардың элементтері көрсетіліп, олардың тиімділігі
айқындалды.
Практикалық маңыздылығы: мектеп жасына дейінгі балалардың тілдерін
дамыту үшін тіл дамыту сабақтарында арттырудың тиімді әдіс-тәсілдері,
әдістемелік құралдар, негізінен ойындар мен сабақ үлгілері ұсынылады.
Зерттеу әдістері: Зерттеу барысында талдау, жинақтау, салыстыру,
жүйелеу, бақылау, сұрау (сауалнама, сұхбат), сандық және сапалық талдау,
педагогикалық эксперимент әдістері қолданылады.
Тәжірибелік база: Ақжар ауданының білім бөлімінің Еркетай бала-бөбек
бақшасы мемлекеттік мекемесі.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, екі бөлімнен,
қорытынды және қосымшалардан тұрады
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛДЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ЖӘНЕ ОЙЫННЫҢ
ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. 1 Тіл дамыту жұмысының мазмұны мен жүйесі және оған қойылатын
талаптар
Адам мәдениетіндегі өте күрделі көрсеткіштің бірі- оның тілі болып
табылады. Бала тілі алғашқы кезеңде жеке сөз ретінде шығып ешқандай
грамматикалық байланысқа түспесе, кейіннен оның қолданылу аясы кеңейіп,
бірте- бірте ұлғаяды. Бұл өте күрделі процесс. Бала алғашқы фонетикалық
қатармен жеке лексикалық сөздерді оқып үйрену барысында сөздің өзгеру
заңдылықтарын (жіктелуі, септелуі) және сөз тіркестерін меңгереді, сонымен
қатар диалог пен монологты әртүрлі жанрлар мен стильдерді игеріп, бала
тілінің айқындығы мен мәнерлілігі дамиды. Осылардың нәтижесінде бала өзінің
өсу-өну процесінде тіл байлығының барлық аспектісін жай ғана емес, аса
белсенді түрде меңгереді. Тіл байлығының мол болуы бір жағынан балада жаңа
құбылыс, көрініс, ұғымдар мен түсініктердің көбеюіне, ал екінші жағынан
тілді жан-жақты меңгеруіне байланысты. Тілі жақсы дамыған бала, әрқашан
барлық пәнді жетік меңгереді.
Бала тілінің дамуы мынадай кезеңдерге бөлінеді:
1. 1 жасқа дейінгі кезең - қыдыру.
2. 1 жастан 3 жасқа дейінгі кезең- мұнда бала сөз құрамының дыбысталуы
мен буындарын, сөйлем ішіндегі жай сөз байланыстарын меңгереді. Тілі
диалогтық ситуативтік болады.
3. Одан кейінгі кезең - мектепке дейінгі 3 жастан 6 жасқа дейінгі
кезеңде, контексті монологтық тілі пайда бола бастайды.
4. Кіші мектеп жасында, 6 жастан 10 жас аралығында тіл формаларын білуі
(сөз құрамының дыбысталуы, лексика грамматикалық қатар) жазбаша тілді
меңгереді, әдеби тіл мен нормасы туралы түсінігі пайда болады.
5. Орта мектеп жасы, 10-15 жас аралығында әдеби тіл нормаларын, тілдің
функционалдық стилін меңгереді.
Үлкен мектеп жасында 15-17 жас аралығында, тіл мәдениетін, тілдің
профессионалдық ерекшеліктерін меңгереді.
5-6-7 жастағы балалардың сөйлеуінің даму деңгейі.
Белгілі философтар Ә. Нысанбаев, Д. Кішібеков, Т. Абжанов т. б.
қоршаған дүние яғни табиғат құбылыстарының қарым қатынаы адамның рухани
дамуы ана тілі негізінде жүргізілетінің қарастырады. Философтардың ой
пікірлеріне
сүене отырып, біз баланы байланыстырып, оны қоршаған дүниеге деген
сезімін, ойын тәрбиелеуге ықпал жасайды деген тұжырымға келдік.
Ірі қоғам қайраткері, үлкен талант иесі, қазақ халқының рухани көсемі
Ахмет Байтұрсынов өз ана тіліндегі сөз ақыл ой дамуының асыл қазынасы дей
келе, жас баланың лингвистикалық тәрбиесінің өмірге келген сәттен бастап өз
ана тілінде жүргізілуі керекткгін ерекше атап көрсеткен.
Қазақ халқының тұнғыш ағартушы педагогы Ы. Алтынсарин оқыту және
тәрбиелеу ісінде тіл сезімін дамыту оқытушының мектеп қабырғасына
келгендігі, сөз қорын арықарай дамыту, ол ойлаған жүиені талап ететінің
көрсеткен.
Республикамызда мектеп жасына дейінгі сәбилердің сөздік қорын дамыту
ерекшеліктерін жан жақты зертеген ғалым Б. Баймұратова зертеу нәтижелері
негізінде 2-7 жасқа дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесінің негізін
жасады.
Мектеп жасына дейінгі балаларды байланыстырып сөйлеу тілін дамытуды
табиғат құбылыстарымен байланыстыру мәселесін зертегенде қатарында көрнекті
педагог, психолог ғалымдар С. П. Рубинштейн, А. М. Мусина, А. С. Выготский,
П. Я. Гольперин, А. А. Люблинская, т. б. атап айтуға болады. Бала
психологиясы сан- салада зерттеп, оның ішінде тілдің, қарым-қатынасын
алатын орнына үлкен мән берген Қазақстан психологторы Х. Шерьязданова, Г.
Касымова, У. Ауталипова, Ж. Аубакирова т. б. .
ТМД елдерінің көрнекті психологтарының баланың рйлауы мен сөйлеуін
дамытуға байланысты зерттеу еңбектері бізге байланыстырып сөйлеу мектеп
жасына дейінгі балалардың жалпы ақыл – ойының дамуында маңызды орын алады
деген тұжырым жасайды.
Табиғат құбылыстары мен оның жеке заттарының басты ерекшеліктеріні мен
қасиеттерін қабылдау барысында баланы байланыстырып сөлесуін жүзеге асыруға
мұмкіндік туады. Оның негізінде баланың танымдық әрекеті дамуы, ойлауы
сөздік- логикалық формадан жалпылау формасына ауысады. Баланың әңгімелесуі,
сөйлем құрау қабілетіне қарай байланыстырып сөйлеуі дамиды.
Балалардың тілінің дамуы, байланыстырып сөйлеулері туралы мәселелер
психолықтарының әрқасысының өзіндік пікірі ; өзінше топтауы бар. А. А.
Люблинская табиғаттағы заттар мен құбылыстар арасындағы байланыстардың да
сөзбен белгіленетін тұжырымдаса, Л. С. Ренготовский
Сөз ойлау мен тілдің негізгі жиынтығы - деп көрсетеді.
Белгілі зерттеуші- ғалым Б. Баймуратова баланың тілін дамытып,
байланыстырып сөйлеуін жетілдіруде айналадағы өмірде бақылау жұмысын екі
әдіс тұрғысынан пайдалануды ұсынды:
- баланың өмір шындығын қабылдау, түсіну,
- заттар мен құбылыстарды ноқталай түсіндіріп, бақылатып көрсету арқылы
ғөрсетіп, әрбір сабақта өмірімен байланыстырып, көрнекті құралдарды
тиімді пайдаланғанда айналадағы қоршаған дүние жөнінде нақты ұғым,
түсінік қалыптасады.
Зерттеу барысында балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыру үшін
жүргізілетін жұмыстарды олардың жас ерекшелігін ескеру негізгі
міндеттерінің бірі болады.
Бала тіл өнерін, сөз өнерін айналасындағы адамдардан солармен қарым –
қатынас жасаудың нәтижесінде үйренеді. Балаға сөз үлгісін көрсететін
бірінші отбасы десек ең басты өнеге- ол бала – бақшадағы тәрбиеші-
педагоктардың сөзі, олардың сөйлесе білу тәсілдері сөйлесу мәнері бұдан да
маңызды.
Балалардың тілін ұстарту-қазақ тілі әдістемесінің басты міндеті.
Мұғалім, мектеп оқушыларын таза, нақты, лайықты әдеби тілмен сөйлеуге,
диалектика мен дөрекі сөздерді қолданбауға, сөйлеген сөздері жатық, әсерлі,
түсінікті болуын қадағалайды. Сонымен қатар олардың мәнерлеп оқуын, сондай-
ақ өз ойларын байланыстыра, жүйелі, логикалық тұрғыда жазу дағдыларын
қалыптастыруға тиіс.
Оқушының сөйлеу дағдылары - сөзді ауызекі сөйлеуден немесе жазу
жұмысында орнымен қолдана алатындай дағдылар жүйесінен, сұраққа қысқа да,
толық та жауап құрастыруынан, оқыған немесе көрген жайларын ауызша да,
жазбаша да мазмұндап беретіндей дағдыларынан шығарма жазу, жоспар,
конспект, реферат жазу дағдыларынан құралады. Мектеп бағдарламасында тіл
ұстартуға байланысты жұмыс түрлері қазіргі қазақ әдеби тіл нормасымен дұрыс
сөйлем, дұрыс жазу дағдыларын жетілдіруді көздейді. Оқушының тілі әр алуан
жағдайлардың ықпал –әсерінен (сөйлеу ортасы, оқушылардың өмірге
белсенділікпен немесе жайбарақат қарауы, кітап оқуы) үздіксіз дамып,
жетіліп отырады. Міндет осы үздіксіз жетілу процесін ұйымдасқан мақсатты
бағытқа бұру болып табылады. Тіл дамыту қазақ тілі пәнінің барлық
кезеңдері мен салаларында (фонетика, лексика, морфология, синтаксис)
үзбей жүргізіліп отырылуы керек (8).
Тіл дамытудың маңызы. Тіл дамытудың негізгі компоненттері дыбыс, сөз
тіркесі, сөйлем және сөйлемдер тізбегі (яғни байланыстырып сөйлеу) болады.
Тіл дамыту әдістемесі тілдің жоғарыда айтылған барлық жақтарын қамтып,
оларды оқытудың объектісі (мазмұны) етеді.
Әдеби тілмен дұрыс сөйлеу нормаларының жиынтығы тіл білімінде орфоэпия
деп аталады.
Дыбыс, сөз, сөз тіркесі, сөйлем- тілдің әрі сандық әрі сапалық
компоненттері болып есептеледі. Олар өзара күрделі (құрылым және мағынасы
жағынан), бірақ қатаң шектелген, нормаланған қатынаста бола отырып,
байланыстырып сөйлеуге қызмет атқарады. Мысалы, сөз, сөз тіркесіне
(синтагмаға) құрамды бөлік ретінде кірсе, сөз тіркестері тұтас алғанда
өзара байланысқа түсіп, сөйлемді құрастырады, ал сөйлемдер жиынтығы өз
ретінде сөзді байланыстырып сөйлеуді құрастырады.
Байланыстырып сөйлеу, жекелеген сөз тіркесі сияқты, жай ғана қосынды
емес, ол тілдің барлық жағын қамтиды. Ол өз ішіндегі құрамды бөліктерінің
арасы ішкі логикалық байланыста болатындықтан, байланыстырып сөйлеу деп
аталады. Бұл ретте қатар тұрған сөйлемдердің ғана емес, алшақ тұрған
сөйлемдердің арасындағы байланыстарды да, олардың арасында көп сатылы
өтпелі жолдар арқылы логикалық жалғаса өтіп отырады.
Байланыстырып сөйлеу оқушылардың сөзі мен фразеологиялық тіркестері
байлығына негізделмесе, алуан түрлі синтаксистік құрылыстарды пайдалану
дағдыларына, құрылысы әр түрлі сөз тіркестері мен сөйлемдердің, лексикалық
қабаттар мен сөз тудырушылық элементтердің мағына түрлілігін, стилистикалық
ерекшеліктерін ажырату іскерлігіне негізделмесе, онда ол мағыналы да,
мазмұнды да, әсерлі де бола алмайды.
Байланыстырып сөйлеу дегеніміз оқушылардың бұрын қабылдаған алуан
түрлі сөйлеу шеберлігі мен дағдыларының, соның ішінде орфографиялық және
пунктуациялық жағынан дұрыс, интонация жағынан әсерлі, тартымды (ауызекі
сөйлегенде)тұрғыда іскерліктер мен дағдылардың шоғырланған түрде
қолданылған айту формасы. Сөйлеудің бейнелі, көрікті, сезімге әсерлі және
логикалық байланыстырып айту мен жазуға бірдей қатысты .
Бағдарлама бойынша тіл дамыту үш бағытта жүргізіледі: 1. Оқушылардың
сөздік қорын байыту, бұл сөздік жұмысы арқылы әр түрлі жаттығулар
мазмұндама, шығармалар жазумен байланысты қамтамасыз етіледі.
2. Қазақ әдеби тілінің нормаларын игеру (дұрыс айту, сөз формаларының
жасалуы, сөз тіркестері мен сөйлемдерді құрастыру, сөз таптары мен
синтаксистік құрылыстардың стилистикалық мүмкіндіктерімен таныстыру,
лексикалық синонимдермен, жалғау, жұрнақтардың синонимдігімен
таныстыру).
3. Ауызекі сөйлеу және жазу түрінде ойды байланыстыра мазмұндау
іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру.
Оқушы сөйлеуіндегі қателердің жалпы себептері мен түрлері: Өзінің
сипаты жағынан оқушы сөйлеуіндегі қателердің негізгі төрт түрі
бар:1)лексикалық және фразеологиялық қателер 2)грамматика стилистикалық
(морфология, синтаксистік);3)толық байланыстыра сөйлеуді құрастыру кезінде,
яғни олардың логика құрылымдық ерекшеліктерінен туындайтын
қателер;4)орфоэпиялық(оның себептері: ортаның әсері, сондай-ақ жеке адамның
сөйлеуіндегі кемшілік).
Қатенің әрбір түрі мұғалімнің ерекше көңіл бөлуін, оны жою және
болдырмау үшін ұйымдасқан әдістемелік тұрғыны қажет етеді. Сөйлеудегі
қателердің себептері жалпы алғанда мына сипатта болады:1)ортаның
әсері:а)оқушының сөйлеуіне жергілікті тіл немесе басқа тіл әсер етеді; ә)
көшеніңәсері (дөрекі, былапыт тіл); б)газет және кітапта жіберілген тіл
кемшіліктері; в) әдеби тіл нормаларын жақсы меңгермеген мұғалімнің әсері
(бұл ешбір кешірімсіз нәрсе); 2)сөйлеу дағдылардың жоқтығы (мектептің тіл
дамытуға немқұрайлы қарап, қазақ тілі сабағын әдістемелік тұрғыда дұрыс
ұйымдастыра алмауға байланысты); 3)жекелеген оқушының тіліндегі кемшілік
(сақаулық, быдықтық, мыңғылдық т. б. ). Бұнда сөйлеу мүшелерінің нормаларын
патологиялық ауытқуға немесе жаман әдетке байланысты (9).
Қандай да бір сабақ түрінің мақсатына жетуі, тілдік тақырыптың мән-
мазмұнының жан-жақты ашылуы жаттығу түрлері мен озық технологиялардың әдіс-
тәсілдерін ұтымды қолданылуына байланысты.
Негізінен сөздік жаттығулар оқушылардың сөздік қорының молаюына сөз
мәнін түсініп, орынды қолдана білуіне жағдай жасайды. Осыған орай
оқушылардың тілін дамытуға арналған жаттығу түрлерін ұйымдастыруда мынадай
мақсат қойылады:
а) - сынып оқушыларының жас ерекшелігін, білім деңгейін ескеріп,
жаттығу жұмыстарын түрлендіру.
ә) -тіл дамытуға арналған деңгейлік тапсымалардың жинақы, түсінікті
болуы. б)- лексикалық тақырыптың грамматикамен байланыстылығы.
в)- лексикалық тақырыптың тіл дамытумен байланыстылығы.
г) - жаттығу мәтінінің тәрбиелік мәнінің болуы.
Сонымен қатар сабақтың қызықты да тартымды өтуі үшін ойын жаттығуларын
да тиімді қолдануға болады. Қорыта айтқанда тіл дамытуда деңгейлік
жаттығулардың шығармашылық түрін, тест тапсырмаларын дұрыс ұйымдастыра алу
оқушының ой-өрісін кеңейтіп, пәнге қызығуы мен құлшынысын арттырады. Ұстаз
бен шәкірттің шығармашылық ынтымақтастығы шыңдала түседі (9).
Оқушы материалды түсіндім дейді. Ол тіпті сол материал бойынша кейбір
амалдарды іске асыруы да мүмкін. Ал сол материалды әңгімелеуге келгенде, ол
әбден бейшаралық халге ұшырайды. Тілі күрмеленіп, күмілжіп, сүрініп,
қабынып сөз таба алмай қиналады. Бұл неліктен? Мұны елемеуге бола ма ? Егер
оқушы өз ойын тіл қабығына енгізе алмаса, ойдың өзінде олқылық болғаны.
Егер бала өз ойын екінші біреуге анық және түсінікті жеткізе алса, онда
оның ойының толық дәл болғандығы. Сөйлеу ойлауды түзейді, жетілдіреді (10 )
Бұлардың бәрі ең бірінші кезекте, баланың, өмірден туатын қажеттілікті
өз сұранысын айтуға талаптануынан туады. Себебі адамзат өзінің тарихи дамуы
барысында қажеттіліксіз бір нәрсеге ұмтылу сезімінсіз, ойын айтып жеткізе
алмаған болар еді. Тіл мен ойлаудың өзара тығыз байланысы жөніндегі
қағидалар негізінде:
1. Оқушылардың сапалы білім алуы олардың дыбыс, сөз тіркестерін жете
меңгерумен тығыз байланысты.
2. Өмірдегі кездескен бір нәрсе жайында оқушылар сөздерді
байланыстырып, дұрыс қолданып, өз ойын айтып бере алғанда ғана, олардың сол
нәрсе жөнінде білімі бар деп есептеуге болады. Мұғалімнің сұрағына оқушының
жауап бере алмауы, ол мәселені баланың білмейтіндігін немесе алған
білімінің таяздығын көрсетеді.
3. Тілмен тығыз байланыста болатындықтан, оқушылардың тілін ұстартып,
сөздік қорын байыту мақсатында жүргізілетін жұмыс, олардың ойын да дамыту
жолындағы жұмыс болып табылады деп толық айта аламыз. Олай болса қазіргі
мектептерде тіл дамыту жөніндегі барлық іс- әрекеттер тек осы қағидаларға
бағындырылуы тиіс. Қазақ тілі әдістемесінің үлкен және күрделі бөлімі тіл
дамыту. Күрделілеу болу себебі, тіл күрделі құбылыс ретінде лингвистикалық
тағы бір бөлігі әдебиетпен байласа отырып, оқушылпрдың тілін дамытып
байытады. Тілді қадірлеу- дұрыс сөйлеуден басталады. Адам мәдениетінің алғы
шарты - дұрыс сөйлей білу. Түсіне білгенге сөйлей білу де өнер. Адам
мәдениетіндегі өте күрделі көрсеткіштің бірі оның тілі болып
табылады. Тіл- қарым-қатынастың, ойлаудың, мәдениеттің аса маңыздысы.
Мектепте Тіл туралы заңды басшылыққа ала отырып, оқушылар
арасында тіл мәдениетін көтеру мұғалімнің басты міндеті. Сондай-ақ,
қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін салған ғалым А. Байтұрсынов та тіл
дамыту мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Тіл мәдениеті дегеніміз не? Ол-
тілдің дұрыстығы, әсемдігі деген ұғымды білдіреді. Тіл мәдениеті алдымен,
сөз мәдениеті, яғни, сөздердің мағыналарын түсініп, орнымен қолдану,
түсінікті де әдемі етіп жазу немесе сөйлеу, сөздерді үндестіріп дұрыс айту.
Кез-келген тілді оқыту күрделі тіл дамыту жұмыстарынсыз жүзеге аспайтыны
белгілі.
Тіл дамыту- оқушыны тілдік тұлғаларды дұрыс қолданып, ойын басқа
адамға толық жеткізуге дағдыландыру, басқа адамдардың сөзін жақсы түсінуге
үйретеді.
Тіл дамыту жұмысындағы басты мақсат- баланы жан- жақты дамыту жұмысы,
оқушылардың жалпы ойын дамытуға бағытталған, яғни, оқушының тіл дамыту
мәселесін, олардың ойлау қабілеті мен байланыстыра, сондай-ақ, ойлау сөйлеу
үрдісінің бірлігінде ұйымдастырады.
Тіл дамытуға бағытталған жұмыстар балалардың психикалық үрдістерінің
қызметін (түсінік қабылдау, зейін, сөйлеу) күшейтеді. Олардың ой
белсенділігін арттырып, мидың үлкен жарты шарлар қабығында өтіп жататын
анализдеу, синтездеу әрекетін арттырады .
Тіл дамытуға арналған мәтіндер, жаттығулар мен шығарма тақырыптары
балаларда болатын көңілдік пен сенгіштік, сезімталдық, қызығушылық,
еліктегіштік сияқты қасиеттерге сай келетіндей болып іріктелуі тиіс.
Тіл дамыту мақсатында оқыту жұмысын ұйымдастырудың барысында кейбір
негізгі ережелерді басшылыққа алуға тура келеді. Олар тіл дамыту жұмысының
жалпы принциптері деп аталады. Тіл дамыту жұмысын жүргізуге байланысты мына
жалпы мәселелер басшылыққа алынады.
1. Тіл дамыту үрдісіне басшылық жасау. Бұл принципті басшылыққа алу
оқушының тілін дамытуда әртүрлілікті болдырмау, жүйелілікті сақтап, әдеби
тіл нормасында тіл дамыту жұмысына қалыпты қолайлы жағдай жасалады.
2. Тіл дамыту үрдісінің үздіксіз принципі. Бұл принципті сақтау,
біріншіден, оқушының тілін дамыту тек қазақ тілі сабағында немесе арнаулы
сабақтарда емес, басқа пәндерде де жүргізу қажеттігін, екіншіден, тіл
дамыту үрдісінің тек мектеппен шектелмей, өмір бойы
жүргізілетін үрдіс екендігін басшылыққа алады.
3. Тіл дамыту үрдісінің тұтастық принципі. Бұл принцип сөйлеу
практикасындағы түрлердің дағдыларын бір- бірімен байланыстыра дамытуды
міндеттейді.
4. іл дамыту үрдісінің ойлау жүйесіне сүйену принципі. Осы мәселелер
жетекші рөл атқарған кезде тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру және жүргізу
өнімді жеміс бермек, оқушының ой- өрісін кеңейту, сөйлеу, жазу дағдыларын
жетілдіру жұмыстарының бәрі тіл дамыту мәселесі болып табылады.
Тіл дамытуға қойылатын талаптар:
1. Сөз мазмұнды болуы тиіс; сөйлемдегі сөздің мәнін, мағынасын толық
түсіну.
2. Сөз жүйелі болуы қажет; оқушының өзінің ойын ауызша немесе жазбаша
беру кезінде, ойға байланысты негізгі сөзге аса назар аударады. Келесі
айтылатын ой бір ойдың жалғасы болып, ондағы қолданылатын сөздер
қолданылмайды. Хабарлауды логикалық жүйеде аяқтау қажет.
3. Сөз нақты және анық болуы керек, яғни, сөздерді сұрыптап қолданады,
тілдік құралдарды таңдайды.
4. Сөз мәнерлі болу қажет, тыңдаушы мен оқырманның сезіміне әсер
ететіндей ойластырылуы керек.
5. Сөз қолайлы және түсінікті болуы керек. Мұнда оқушының жас
ерекшелігін, білім көлемін есепке алу маңызды рөл атқарады. Жоғарыдағы
талаптарға қоса қазақ әдеби тіл нормасы көлемінде жүргізілуі талап етіледі.
Кесте№1: Тіл дамытудың теориялық негізі
Тіл дамытудың теориялық негізі
Мәтін арқылы ауызша Тіл дамытудың Мәтінді оқыту барысында
тіл тіл дамыту мәселесінің теориялық негізі дамытудың
психологиялық
зерттелуі
негіздері
қарапайым
қысқа
Бастауыш сынып балаларының тілі
жете дамымаған
ережесіз
тілдің нормасын білу
оқу, жазу нормаларын
Тіл дамыту мақсаттары
қалыптастыру
тіл мәдениетін меңгерту
сөйлеу тілін
қалыптастыру
мектепте жоспарлы, жүйелі
сабақта ұзақ жаттықтыру
Тіл дамыту мақсаттарының үйде әке-шеше,
отбасы
орындалуы қоғамда
радио, теледидар, қажет
журнал, іс-қағаздар
Тіл дамыту жұмыстарын жүргізу үшін, ең алдымен оқушылардың сөздік қорын
жинақтап, оларды оқушылардың ауызекі сөйлеу тілінде пайдалана білуге үйрету
қажет. Оқушылардың сөздік қоры көп болса, тіл дамыту жұмысы жеңіл жүреді.
Сөздік жұмысы - тіл дамыту жұмысының бастапқы негізі. Егер оқушының
сөздік қоры кедей болса, ол айтайын деген ойын жеткізе алмайды.
Мағынасы түсініксіз сөздерді тақтаға жазып, мұғалім өзі оқып, хормен
оқытып, соңынан 2-3 оқушыға қайталатып, сөздік дәптеріне жазғызу керек. Әр
мәтіндегі үйретілген жаңа сөздерді тек сөздікке ғана жаздырып қоймай, сол
сөздерді есте сақтап алатындай жаттығулар жүргізу керек. Оқушылардың сөздік
дәптерлерінің болуы алдын – ала қадағаланып отырылуы қажет. Сөздерін
сауатты, жүйелі, күнделікті өтілетін мәтінмен байланыстыра жүргізіп отырса
ғана тіл дамыту жұмысы тиянақты іске асады.
Сөздік жұмысы 3 кезеңде жүргізіледі:
1-шіде: мәтінді оқыр алдында. Бұл кезеңде таныс емес сөздің саны аз
болған жөн. Ең керекті деген сөздің мағынасы түсіндіріледі. Себебі, көп
сөздердің мағынасы мәтінді оқығанда өздігінен түсінікті болып шығады, яғни
бұл 2-ші жағдайда. 3- ші кезеңде мәтін оқылып болғаннан кейін. Бұл сөздік
жұмысын жүргізудің өте қолайлы кезеңі.
Жаңа сөздердің мағынасын ашып түсіндіру тәсілдері:
1. Заттың суретін көрсету.
2. Жаңа сөздің синонимін айту. Басқаша қалай атауға болады деген
сұрақтар қою арқылы оқушыларға жақын болатын сөздермен үйрету.
3. Сол сөзге анықтама беру.
4. Сөздерден қысқа сөйлемдер құрату.
Суретпен жұмыс жүргізу. Суретпен берілетін материалдар оқушыларға
сөйлем құрауға жеңілдік етеді. Сұрақ – жауап арқылы сурет бойынша әңгіме
құрайды. Суреттің мазмұны айқын болса, әңгіме құрап айтуға оңай болады.
Суретпен жұмыс істеу арқылы әңгіме құрату баланың тілін дамытуда зор ықпал
ететіні сөзсіз.
Диалог түрінде сөйлестіру. Сөйлеу мәдениетін арттыру үшін күнделікті
сабақта бір-бірімен диалог түрінде сөйлеуге үйренеді. Диалогтық сөйлеу
талаптары төмендегі сөйлеу қызметтерін анықтайды:
1. Танымдық суреттер, сұрау, анықтау.
2. Күнделікті түрлі сұрақтар түрін қою.
3. Өз бағалаулары бойынша әңгімелесу.
Диалог барысында сөйлеу түрлерінің мына қызметтеріне айрықша көңіл
бөлінеді: 1)Белгілі бір тақырыптық хабар бойынша диалог әңгіме.
2)Белгілі бір әдет бойынша ситуациялық қарым- қатынас: кездесу,
сәлемдесу, танысу тағы басқа.
Осы жоғарыда аталған диалогтар түрін ескеру барысында төмендегі
мақсаттар мен міндеттер жүзеге асырылуы тиіс:
1. Оқушының сөздік қорының мол болуы, яғни сөйлегенде мағынасының толық
мазмұнды болуы;
2. Талдауда белсенділігі, шапшаңдығы, логикалық байланысы, екінші
оқушыны әңгімеге тарта білуі;
3. Қарым- қатынас ситуациялардың сәйкес келуіне көңіл бөлу;
Оқыту процесінде ауызша сөйлеу барысында диалогтық қарым- қатынас
туғызу олардың тілдерін, сөздік қорларын дамытады.
Жатқа айта білу – мәтінмен байланысты тіл дамыту жұмыстарының бір
саласы. Жатқа тек өлең ғана емес, сонымен қатар жұмбақтар, мақал-мәтелдер,
мәтіннен үзінділер жаттап, жаңа сөздер, сөйлемдер жаттатуға болады. Жатқа
айтқан кезде балалардың сөздік қоры көбейеді, тілі ширайды, сөздерге
екпінді дұрыс қоя білуді үйренеді.
Д. Эльконин Жазбаша тіл ауызша сөйлеудің қызметі. Ауызша және жазбаша
түрде дамыту тілдің, ойдың қалыптасуының ерекше тәсілі екенін айтты (10).
Ауызша тіл дамыту жұмыстары кезінде үлкендерден естіген ертегі, әңгімелері
бойынша сөйлетіп үйретудің пайдасы зор.
Мұндағы ұтымды мәселелердің бірі – бала өзін ортаға, айналаға сын
көзбен қарап, жақсы мен жаманды, еңбекқорлық пен жалқаулықты,
кішіпейілділік пен дөрекілікті айыра біледі. Оларды сөйлеткенде
сөйлемдердің қысқа, түсінікті, жүйелі құрылуына, айтып отырған
әңгімелерінен үйренген жаңа сөздерді дұрыс айтуын қадағалап отыру керек.
Бала тәрбиесі – бесіктен деген тәрбиелік ұғымды әрдайым есте
сақтаған қазақ халқы баласын алдымен халықтық дәстүрде тәрбиелеуді
ұстанған. Халық қашанда өскелең ұрпақты тәрбиелеудің мәнін, оның қиындығы
мен қуанышын, одан шығатын нәтижені біліп отырған. Осы тұрғыдан қарағанда,
ауыз әдебиетіндегі шағын жанрлар – мақал-мәтелдер, жұмбақтар, санамақтар,
жаңылтпаштар, ойын өлеңдерінің әрқайсысының баланың ой-өрісін,
дүниетанымын, қиялын, қызығушылығын дамытудағы тәлім-тәрбиесінде терең мән
жатыр. Оқушылардың тілін ширатуда, сөздік қорын молайтуда, бейнелі және
көркем сөйлеуге үйретуде, сөйлеу мәдениетіне тәрбиелеуде халық ауыз
әдебиеті үлгілерін оқытудың маңызы зор.
Мақал-мәтелдер – ұзақ жылдар бойы халықтың іс-тәжірибесінен
түйінделген даналықтың жемісі. Мақал-мәтелдер әр кезеңде ата-бабадан
ұлағатты сөз, парасатты ой ретінде ұрпақтың еншілеген мол қазынасы. Олар
көлемі жағынан шағын болғанымен, мазмұны кең, ойы терең, тілі өткір де бай
мұра. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінінде халықтың өмір сүру барысындағы
тәжірибесі, көңілге түйген ақылының кені жатыр. Мысалы, тіл өнері, сөз
қадірі туралы мақал-мәтелдердің де үйретері мол.
Тіл – қылыштан да өткір, Ойнап сөйлесең де, ойлап сөйле -деп ескерт-
кен. Мақал-мәтелдер балаға айтатын ойын қысқа да нұсқа түрде жеткізуге
үйретеді, сөз қадірін түйсінтеді.
Баланың ойлау қабілетін дамытатын, танымын кеңейтетін тамаша үлгінің
бірі – жұмбақ. Ол халықтың ойынан, қиялынан туған ұшқыр да бейнелі
шығармасы. Қазақ халқында жұмбақ ерте заманнан қолданылып, қарым-қатынас
жасаудың ерекше бір құралына айналғаны белгілі. Үлкендер арасында адамды
тану, сынау, әзіл-қалжың, шешендік шеберлігін байқату ойын түрінде
қолданылса, балалар үшін жұмбақты дүниенің қыр-сырын білдіртуге, танымы мен
қиялын ұштауға, тіл шеберлігіне, ой жүйріктігіне баулу мақсатында
қолданған. Жұмбақтар нәрсенің, заттың, құбылыстың жалпы сыртқы көрінісін
сипаттау, ішкі мазмұнын білдірту, екінші бір нәрсемен салыстыру, басқа
нәрсеге теңеу, ұқсату, баламалау, әсірелеу
мазмұнында беріледі. Жұмбақтың мазмұнында тілдік қолданыстар да сан-
алуан болып келеді. Жұмбақтың осындай тілдік ерекшеліктерін балаға
анықтап жеткізе білу, туған тілінің байлығын сезіне білуіне, сөйлеу
мәдениетіне үйренуге, өз ойын шебер де мәнерлі етіп жеткізе білуіне,
шығармашылық қабілетін өсіруге, шапшаң ойлай білуге, шапшаң сөйлеуге көптен-
көп көмегін тигізеді.
Баланың сөздік қорын молайтуға, ұйқастырып сөйлеуге, сан атауын, ретін
білдіртуге үйрететін санамақ өлеңдерінің реті бөлек. Санамақ өлеңіндегі
Бірім-бір, екім-екі деп қайта-қайта қайталануы баланың сандарды есте
сақтау қабілетін арттырады және тілін дамытады. Өлеңнің мазмұны одан әрі
тереңдей түсіп, бір деген – білеу, екі дегенім – егеу деп әр санды бір
сөзге балап айтады. Осында айтылған сөздің мағынасын түсіндіріп, осы
сөздерге сөйлем құрату арқылы сөйлеуге үйретеді.
Халық ауыз әдебиеті үлгілері ішінде балаларға арналған жаңылтпаштардың
да өзіндік мәні бар. Әдетте жаңылтпаштар айтылуы қиын жеке дыбыстармен және
сөздерден тұрады. Мысалы, рдыбысын дұрыс айтуды:
Торта қойдым,
Орта қойдым.
Орта қойдым,
Жорта қойдым, – деген сияқты жаңылтпаш арқылы үйренеді.
Сөздерді мағынасына қарай дұрыс ажыратып айтуға баулитын:
Беріп тайлақты,
Алдым тайлақты.
Алып тайлақты,
Бердім тайлақты, –дейтін жаңылтпашты жай ғана айта салмай, дауыс
интонациясымен дұрыс, мәнерлеп айтуды қажет етеді. Жаңылтпаштар баланы
мүдірмей, шапшаң сөйлеуге үйретеді, тіл мүкістігін түзетеді, сөйлеу
мәнеріне жаттықтырады.
Үш кіші ішік піштім,
Бес кіші ішік піштім,
Неше кіші ішік піштім? – дейтін жаңылтпаштар баланы ойландыратын жұмбақ
сипатындағы жағдайда кездеседі. Жаңылтпаштар баланы сөз мағынасын
бұрмаламай, абайлап, анық сөйлеуге үйретеді, сөздік қорын байытады.
Айналадағы көріністермен, құбылыстармен таныстыратын қызықты жанр.
Баланың тілін дамытуда ойын өлеңдерінің де берері мол. Қуыр –қуыр,
қуырмаш, Ұшты– ұшты, Кім керек? т. б. Ойын өлеңдері балаларды
байқампаздыққа, зеректікке тәрбиелеп, тілін дамытуға ықпал етеді. Осы тіл
дамыту жұмыстарының түрлері өз орнымен қолданылып отырғанда ғана, табысты
жеміс береді.
Қазақ тілі оқыту әдістемесінде тіл дамыту кезеңінде қолданылатын оқыту
әдістері
Білімнің беріктік, тиянақтылық принципін жүзеге асыруда жаттығу
жұмыстарын түрлендіре отырып, жүйелі жұмыс түрін ұйымдастыру шешуші рөл
атқарады, жан-жақты ойластырылған жаттығу жұмыстары оқушының іскерлігі мен
дағдысын жетілдіріп, нақтылай түседі. Тіл дамыту жұмыстарын тілдік
тақырыптарды оқытумен байланыста жүргізгенде, оқушы әртүрлі тілдік дағдыға
әдеттенеді. Сондықтан тілдік дағдылардың қалыптасып, одан әрі бірте-бірте
күнделікті дағдыға айналуында әсіресе лексикалық тақырыптарға қатысты
жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының мәні зор. Алдын-ала ойластырылған
әртүрлі тілдік, лексикалық тапсырмалардың мақсатының өзі оқушылардың ойын
талдау, жинақтау, нақтылау, ойша түсіну, даралау бір сөзбен айтқанда, жан-
жақты дамыту болғандықтан, осы жұмыстарды іске асыру барысында көптеген
жағдайлар автоматтанып дағдыға айналады. Сонымен қатар, оқыту ісінің
нәтижелі әрі сапалы болуы оқыту әдістерін тиімді әрі іскерлікпен
(шығармашылық) қолдана білуге де байланысты. Ол үшін оқытудың ең тиімді
әдістерін жақсы біліп, оны оқытуда ұтымды қолдана алу керек. Оқыту
әдістерінің ең көп тараған И. Т. Огородников, Н. А. Сорокин, Ю. К.
Бабанский. Р. Г. Лемберг ұсынған оқыту әдістері. Олар оқыту әдістерін үш
топқа бөлген.
Оларды былай көрсетуге болады:
Кесте№2: Әдіс түрлері
Кесте №3: Оқыту әдістері
Лабораториялық жұмыс,
Әңгіме, әңгіме-кеңес, лекция, кітаппен жұмыс, суретпен жұмыс,
демонстрация сарамандық жұмыстар
Оқыту әдістерінің тағы бір түрі- дидактик ғалымдар И. Я. Лернер мен М.
Н. Скаткин ұстанған оқыту әдістері. Олар оқыту әдістерінің бес түрін
ұсынды: Түсіндіру, қайталау, проблемалық ізденіс, зерттеушілік, баяндау
түрлері
Көріп отырғанымыздай, бұл оқыту әдістері бір жағдайда сөзге сүйенілсе,
екіншісінде көркемдік бейнеге, ал үшіншісінде қимылға сүйенілген.
Осы әдістер тобының тиімділігін ескере отырып, оларды тұтас байланыста
қолдануға тырыстық. Себебі сабақ үстінде оқушының жан-дүниесін тани
білуіміз, сабақ мақсатының жүзеге асуына көмектеседі. Есте сақтау
қабілетінің барлық түрін белсенді жұмыс істеткізу- түсіндірілген тақырыпты
толық қабылдаудың негізгі шарты. Есту қабілеті арқылы балалар информацияның
20 пайызын, ал көру қабілеті арқылы 20-60 пайызға дейін қабылдай алады.
Сондықтан да оқыту үрдісінде ауызша, көрнекілік, практикалық әдістерге де
сүйенілеміз. Оқушыларға жаңа тақырыптарды түсіндіру үстінде әрі көркем, әрі
айшықты, есте жақсы сақталатын мысал түрлері қолданылып, оқушының сауатты
сөйлеуіне көңіл бөлінеді. Ал жаңа тақырыптарды қысқа да қызықты етіп
қайталау кезінде, сөздік жұмыстарын жүргізуде көрнекілік әдісіне
сүйенілеміз. Бірақ бұлар тек жалаң көрнекілік, жалаң схемалық қызмет қана
атқарып қоймайды, тірек, сүйеніш белгілері ретінде оқушы үшін ойлану мен
дәлелдеудің алгоритмі болып табылады. Ал оқушының барлық ықыласы айтқанды
есте сақтап, қайталап беруге емес, сабақтың ішкі мәнін ұғып, ойлануға,
байланыстардың себебі мен салдарын түсінуге бағытталады. Сонда схема-
көрнекілік әрі оқушылардың таным белсенділігінің даму деңгейіне негіз
болады. Аталған оқыту әдістері оқушылардың белсенділігін көтеріп, сабақты
түсіндіруде жай тыңдаудан бастап, зерттеу әдісі кезіндегі жеке ізденіске
әкеледі. Әрі бұл әдіс жеке оқушының бейнесін, оның белсенділігін, өзіндік
талпынысын, ойын, ой қорытуын, сол ойын дұрыс әрі шебер жеткізе алуын
көрсетеді. Әр қазақ тіл сабақтарында оқылатын тілдік тұлғалар оқушының
сөйлеу тәжірибесінде, шығармашылығы мен сөйлеу әрекетінде қолданылуға тиіс,
сонда ғана тіл интелект дамытудың қайнар көзіне айналады. Профессор. Р. Г.
Лемберг оқыту әдістерінің танымға барар жолдағы бір-бірімен сабақтастығын
айта келіп, олардың ішкі дидактикалық бірлігі мен жеке ерекшеліктерінің
байланысын көрсетеді. Әр әдістің психологиялық құрлымына да ерекше көңіл
бөледі. Ол: Әр таным құрамының, әр таным әдісінің өзіндік психологиялық
құрлысы болады. Қайталап айтып беру әдісі, дұрысын айтсақ, тыңдау процесі
адамда ойлау мен елестетудің белсенділігін көтереді, бірақ түйсіну мен
сезінуге сүйене алмайды. Сонымен қатар сөйлеу қызметінің төмендеуіне
әкеледі. Көрсету, байқау әдісі, керісінше, қабылдау мен түйсінудің жанды
қызметіне негізделеді және нақты ойлауға сүйенеді. Бұл абстрактілі ойлаудың
алғашқы баспалдағы ғана, -дейді. Жалпы мектептерде оқушылардың әрқайсысына
олардың шамасына қарай сабақты жеке түсіндіріп отырған, сондықтан әрбір
шәкірт өз ынтасы мен қабілетіне қарай алға жылжыған. Мұндай оқыту түрі
мектеп тарихында догматикалық оқу деп аталған. Бұл-орта ғасырларда орын
алған оқыту түрі. Қазір бұл әдіс оқыту процесінде қолданылмайды. Ал сол
кезеңнен бастап келе жатқан әрбір баламен жеке жұмыс түрі, яғни
дифференциялық әдіс- бүгінгі күнге дейін өз құнын жоймаған, соның ішінде
тіл дамыту кезеңінде қолданылатын бірден-бір әдіс деуге болатын әдіс түрі.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезеңдерінде әріп теріп оқыту әдісі,
тұтас сөздік әдіс, сұрақ-жауап әдісі, көрнекілік әдісі, талдау-жинақтау
әдісі, дыбысты жеке талдай оқыту әдісі, дыбысты жинақтау әдісі қолданылады.
Мұндай әдістер ұлттық мектептарихының екінші кезеңі төте оқу, яғни Жаңа
әдіспен байланысты өмірге енді. Жаңа әдістегі мектеп пен медреселер
тарихы маңызы зор педагогикалық, әдістемелік, саяси-әлеуметтік мәселелерді
шешіп, кейінгі мектеп тарихының кәдесіне жарайтын құнды пікірлер қалдырды.
Қазіргі кезде қазақ мектебінде қолданылып жүрген негізгі әдіс- талдау-
жинақтау әдісі болып есептеледі. Бұл әдістің негізін қалаған орыстың ұлы
педагогы К. Д. Ушинский еді. Сауат ашуда ең тиімді әдіс болып саналып
отырған бұл әдіс бізге ХІХ ғасырдың ІІ-жартысында қазақ даласында мектеп
ашып, өзі оқулық жазған, өзі мұғалім болған ағартушы-педагог Ы. Алтынсарин
еңбегі арқасында жеткен. Бұл әдіс қазақ мектебі тарихында ХХ ғасырдың 30
жылдарынан бері бірте толықтырылып, жетіліп келеді. Ал кейбір деректерге
көз жүгіртсек, оқытудың негізгі мына әдістері атап көрсетіледі:
1. Мұғалімнің оқу материалдарын ауызша мазмұндау әдісі.
2. Оқулықты және басқа кітаптарды пайдалана білу әдісі.
3. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы
тілдерін дамыту жолдары.
мамандығы 5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеу
Орындаған: Аргинова К. Р.
Ғылыми жетекшісі:
Аға оқытушы: Раимбекова А. Ж.
Қорғауға жіберілді
Қафедра меңгерушісі Мельникова Т. Н.
Көкшетау 2014
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
КІРІСПЕ
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛДЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ЖӘНЕ ОЙЫННЫҢ ҒЫЛЫМИ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. 1 Тіл дамыту жұмысының мазмұны мен жүйесі және оған қойылатын
талаптар1. 2 Ойын – балабақшадағы балалардың негізгі іс- әрекеті
1. 3 Мектеп жасына дейінгі балалардың тілдерін дамытатың ойын түрлері
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛ ДАМЫТУ САБАҒЫНДА ОЙЫН АРҚЫЛЫ ТІЛІН
ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
2. 1 Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытуда ойын технологиясын
қолдану жолдары
2. 2. Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын аркылы сөздік қорын, тіл
байлығын анықтау мен дамытуға бағытталған жұмыстар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛЫНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста келесі стандарттарға, тұжырымдамаларға,
бағдарламаларға сілтеме жасалған:
1. Қ Р Пезиденті Н Ә Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Қазақстан
жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ. Айқын, 18. 01. 14,
2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту. Негізгі ережелер. Астана:
2009.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
Қ Р-Қазақстан Республикасы
АНЫҚТАМАЛАР
Ойын - адам өміртанымының ең алғашқы қадамы.
Балабақша-мектепке дейінгі балаларға білім мен тәрбие беру мемлекеттік
мекеме.
Мектепке дейінгі педагогика – баланы туғаннан бастап мектепке барғанға
дейінгі тәрбиелеу мен дамыту туралы ғыдым.
Әдіс – оқу-тәрбие мақсаттарына қол жеткізу жолы. Әдіс – көзделген
мақсатқа жетудің бірыңғайланған тәсілдері, тәртіпке келтірілген қызмет
жүйесі.
Білім – объективтік дүниені бейнелейтін адам баласының мол тәжірибесі.
Білім арқылы жеке адам табиғатының және қоғам құбылыстарының объективтік
жақтарын зерттейді, түсінеді, ұғады.
Білім беру – балалардың белгілі ғылыми білім жүйесін және танымдық
білік пен дағдылардың игеруін, соның негізінде дүниеге көзқарасының
адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуын және олардың шығармашылық күштері
мен қабілеттерінің дамуын қамтамасыз ететін процесс.
Оқыту – нәтижесінде адамның білім алуы жүзеге асырылатын тәрбиеші мен
баланың бірлескен мақсатты әрекеті.
Ойын – балабақшадағы балалардың негізгі іс-әрекеті.
Ойлау – ақиқат дүниенің мида жанама түрде ұғымдар арқылы барлық қасиет,
байланыс, қатынастармен бейнеленуі. Ойлау адамның сезім мүшелері арқылы
алынған мәліметтерді өндей отырып, адамның сезім дүниесінен тыс
құбылыстарды танып-білуіне мүмкіндік жасайды.
Педагогикалық технология – процесс пен оған қатысушылар іс-әрекетінің,
құрауыш, кезең, күйлері арасындағы өзара байланысты бірізділік пен
үздіксіздік қозғалысы.
Сөйлеу – адамдардың материалдық өзгертуші іс-әрекеті процесінде тарихи
тұрғыда қалыптасқан, тіл арқылы болатын қарым-қатынас нысаны.
Технология - грек сөзі, яғни өнерпаздық, шеберлік, іскерлік деген
ұғымды білдіреді.
Тіл – адам қоғамының ең негізгі қатынас құралы. Дыбысты тіл –адам
қоғамымен бірге туып, қатар жасап келе жатқан қоғамдық құбылыс. Тіл өте
күрделі, сан-саналы құбылыс.
Тіл - сөздік белгілердің жүйесі. Ал белгі – шындық пен болмысты
білдіретін бөлшек.
Тіл - баланы қоғаммен, ортамен байланыстыратын, оның дүниетанымын
қалыптастыратын құралдардың бірі.
Әңгімелеу-оқу материалын жүйелі баяндау.
Инновация-нақтылы бір балаға жаңа болып табылған идея.
КІРІСПЕ
Барлық дамыған елдердің білім беру жүйесі бар. Ұлттық білім берудің
барлық буынның сапасын жақсартуда бізді айқымды жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға
қарай Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы балаларды мектепке дейінгі
біліммен 100 пайыз қамту жоспарлануда. Сондықтан оларға заманауи
бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды (1)
Мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту мәселесі ұлттық даму
стратегиясымен тығыз байланысты мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болып
табылады. Қ. Р. мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттыңда
мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту туралы былай жазылған екен : Мектепке
дейінгі білім беру тұлғаның негізі қаланатын үздіксіз білім беру
жүйесіндегі алғашқы сатысы және ажырамас құрылымдық бөлігі. Осы ретте
мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту қазіргі өзгеріп тұрған әлемде табысты
бейімделуге қабілетті бала тұлғасының қалыптасуы мен дамуы үшін жағдайлар
жасайды. Уақытында алынған мектепке дейінгі білімнің әр бала үшін де,
еліміздің әл-ауқаты үшін де өмірлік маңызды мәні бар (2)
Баланы қоғаммен, ортамен байланыстыратын, оның дүниетанымын
қалыптастыратын құралдардың бірі- тіл. Сондықтан тілді оқытуда, оқушының
тілін дамыту барысында жаңа ізденістерді талап етеді.
Тіл- халықтың шежіресі, тарихы, халықтың күллі өмірінің жаңғырығы мен
ізі, онан сол тілді жасаушы халықтың арман-үміті, қайғысы мен қуанышы,
күллі рухани өмірінің үні естіліп тұрады. К. Д. Ушинский тілдің осы бір
қасиеттері жайында былай деп жазды: Тілде бүкіл халықтың, оның бүкіл
елінің рухы көрінеді, онда халықтық рух шығармашылық қуатымен ойға, суретке
айналады, одан аспанның дауысы, оның ауасы, физикалық құбылыстар, оның
климаты, даласы, таулары мен жазықтары, оның ормандары мен өзендері,
даулары мен найзағайлары көрінеді. . . Халық тілінің айқын да тұнық
тереңінде туған елдің жалғыз табиғаты ғана емес, сонымен бірге халықтың
рухани өмірінің бүкіл табиғаты сәулеленіп көрінеді
Адам баласы қоршаған дүниені екі түрлі жолмен танып біледі:
1) Бақылау (көру, есту, сезу );
2) Сөз арқылы жаңа ұғымды қабылдау.
Екі тәсілде де белсенді ойлау қызметі арқылы жүзеге асады. Яғни,
баланың тілін дамыту дегеніміз- оның ойлауын дамыту.
Орыс педагогі К. Д. Ушинский: Кімде-кім оқушының тіл байлығын
дамытқысы келсе, алдымен оның ой қабілетін дамытуға тиіс. Сөздің қасиеті
ойды дұрыс беру арқылы бағаланады, ойдың дұрыс айтылуы сөз ішінен келіп
шығады, - деген (3). Шынында, баланың айтайын дегені, ең бірінші, оның
ойында пайда болады, тек содан кейін ол ойлар ауызша айтылады. Осы ретте
жалпы білім беретін мектептерде қазақ тілінің ана тілі ретіндегі ұлттық
бояуы мен болмысын таныта отырып, оның қыр-сырын меңгертудің, жақсы біліп
жүйелі танытудың маңызы зор.
Белгілі философтар Ә. Нысанбаев, Д. Кішібеков, Т. Абжанов т. б.
қоршаған дүние яғни табиғат құбылыстарының қарым қатынаы адамның рухани
дамуы ана тілі негізінде жүргізілетінің қарастырады. Философтардың ой
пікірлеріне сүйене отырып, біз баланы байланыстырып, оны қоршаған дүниеге
деген сезімін, ойын тәрбиелеуге ықпал жасайды деген тұжырымға келдік.
Ірі қоғам қайраткері, үлкен талант иесі, қазақ халқының рухани көсемі
Ахмет Байтұрсынов өз ана тіліндегі сөз ақыл ой дамуының асыл қазынасы дей
келе, жас баланың лингвистикалық тәрбиесінің өмірге келген сәттен
баМектептен бұрынғы тәрбие жұмысында А. Байтұрсынов мектеп жасына дейінгі
балалар тәрбиесіне назар аударып, көп мәселелерді көтерді. А. Байтұрсынов
ұсынған жаңа әліпби 1913 жылдарынан бастап мұсылман медреселері мен орыс-
қазақ мектептерінде қолданыла басталды. Ол ауыл мектептерінде балалар
қазақша сауат ашатын болсын, оқу ана тілінде жүргізілсін деген талаптарды
бастаушы болды (4).
Қазақ халқының тұнғыш ағартушы педагогы Ы. Алтынсарин оқыту және
тәрбиелеу ісінде тіл сезімін дамыту оқытушының мектеп қабырғасына
келгендігі, сөз қорын ары қарай дамыту, ол ойлаған жүйені талап ететінің
көрсеткен. Мектеп жасына дейінгі балаларды байланыстырып сөйлеу тілін
дамытуды табиғат құбылыстарымен байланыстыру мәселесін зерттегендер
қатарында көрнекті педагог, психолог ғалымдар С. П. Рубинштейн, А. М.
Мусина, А. С. Выготский, П. Я. Гольперин, А. А. Люблинская, т. б. атап
айтуға болады. Бала психологиясы сан-салада зерттеп, оның ішінде тілдің,
қарым-қатынастың алатын орнына үлкен мән берген Қазақстан психологтары Х.
Шерьязданова, Г. Касымова У. Ауталипова, Ж. Аубакирова т. б. .
Белгілі зерттеуші - ғалым Б. Баймуратова баланың тілін дамытып,
байланыстырып сөйлеуін жетілдіруде айналадағы өмірде бақылау жұмысын екі
әдіс тұрғысынан пайдалануды ұсынды:
- баланың өмір шындығын қабылдау, түсіну;
- заттар мен құбылыстарды нақтылай түсіндіріп, бақылатып көрсету
арқылы, әрбір сабақты өмірмен байланыстырып, көрнекті құралдарды тиімді
пайдаланғанда айналадағы қоршаған дүние жөнінде нақты ұғым, түсінік
қалыптасады .
Тіл дамыту мәселесі- отбасынан басталып, мектеп қабырғасында дамып,
өмір бойы толығып, күрделеніп отыратын сала.
Тіл дамыту - барлық сабақта жүргізілетін үрдіс. Соның ішінде тіл
сабақтарында оның алатын орны ерекше, себебі, оқушылар сауатты жазып,
сөйлемді дұрыс құра білуді, тілдің байлығын меңгерудің негізін тіл
сабақтарынан алады. Кез келген тілді оқыту үрдісі тіл дамыту жұмыстарынсыз
жүзеге аспайтыны белгілі, сондықтан оқушылар тек қазақ тілінің
заңдылықтарын біліп қоймай, оларды қолдана білуге үйрететін тіл дамыту
әдістерін қазақ тілі сабағында әр кез қолдануды қажет етеді. Оқушының ой -
өрісін кеңейту, дүниетанымын, көзқарасын қалыптастыру, сөздің мағынасын
түсініп, орынды қолдана білуге, тәрбиелеу мен сөйлеу, жазу дағдыларын
жетілдіру жұмыстарының бәрі де тіл дамыту мәселесіне келіп сияды.
Тұжырымдай келгенде, тіл дамыту - мұғалім мен оқушы арасындағы қызу да
ойлы, жаңа ізденістерге толы әрі қызықты, әрі күрделі, түрлі іс-
әрекеттермен, тиімді әдіс-тәсілдермен және бүгінгі заман талабы -
инновациялық педагогикалық технологиялармен жүзеге асатын үрдіс. Тіл дамыту
– баланың қалыптасқан сөздік қорларын әрі қарай байыту; ауызекі сөйлеу
тілінде де, жазба тілінде де әдеби нормативтерді сақтау; ойын нақты,
тұжырымды, айқын жеткізу; мәнерлі жатық сөйлеуге жаттықтыру; сауаттылыққа
баулу іс-әрекеттерінің жиынтығы
Бала – біздің болашағымыз. Олай болса, мектепке дейінгі тәрбиелеу мен
оқыту баланың ғана емес, еліміздің де жарқын болашағының кепілі. Сондықтан,
мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың негізгі мақсаты – баланың жеке
басының қалыптасуы мен жан-жақты дамуы болып отыр.
Осыны негізге ала отырып, біз өзіміздің тақырыбымызды Мектеп жасына
дейінгі балалардың ойын арқылы тілдерін дамыту жолдары деп алдық.
Зерттеудің мақсаты: Тіл дамыту сабақтарында мектеп жасына дейінгі
балалардың ойын арқылы тілдерін дамыту жолдарын анықтау.
Зерттеудің міндеті:
1. Зерттеліп отырған мәселеге байланысты ғылыми –педагогикалық
әдебиеттерді талдау, саралау
2. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілдерін дамытудың тиімді жолдарын
анықтау;
3. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілдерін дамытуда ойынның қолдану
жолдарын көрсету.
Зерттеудің объектісі: Мектеп жасына дейінгі балалардың тіл дамыту
сабақтарындағы оқыту үрдісі.
Зерттеудің пәні: Мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың тілдерін ойын
арқылы дамыту жолдары.
Ғылыми болжам: Егер тәрбиеші тіл дамыту сабақтарында мектеп жасына
дейінгі балалардың ойын арқылы тілдерін дамытудың әртүрлі жолдарын тиімді
пайдалана білсе, онда бұл жастағы балалардың тілдерін дамыту деңгейі арта
түседі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- тіл дамыту жұмыстары арқылы оқушылардың ойлауы мен тілін дамытудың
әдістемелік ерекшеліктері анықталды;
- қазақ тілі сабағында оқушылардың тілін дамыту мақсатында қолданылған
ойын технологиялардың элементтері көрсетіліп, олардың тиімділігі
айқындалды.
Практикалық маңыздылығы: мектеп жасына дейінгі балалардың тілдерін
дамыту үшін тіл дамыту сабақтарында арттырудың тиімді әдіс-тәсілдері,
әдістемелік құралдар, негізінен ойындар мен сабақ үлгілері ұсынылады.
Зерттеу әдістері: Зерттеу барысында талдау, жинақтау, салыстыру,
жүйелеу, бақылау, сұрау (сауалнама, сұхбат), сандық және сапалық талдау,
педагогикалық эксперимент әдістері қолданылады.
Тәжірибелік база: Ақжар ауданының білім бөлімінің Еркетай бала-бөбек
бақшасы мемлекеттік мекемесі.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, екі бөлімнен,
қорытынды және қосымшалардан тұрады
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛДЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ЖӘНЕ ОЙЫННЫҢ
ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. 1 Тіл дамыту жұмысының мазмұны мен жүйесі және оған қойылатын
талаптар
Адам мәдениетіндегі өте күрделі көрсеткіштің бірі- оның тілі болып
табылады. Бала тілі алғашқы кезеңде жеке сөз ретінде шығып ешқандай
грамматикалық байланысқа түспесе, кейіннен оның қолданылу аясы кеңейіп,
бірте- бірте ұлғаяды. Бұл өте күрделі процесс. Бала алғашқы фонетикалық
қатармен жеке лексикалық сөздерді оқып үйрену барысында сөздің өзгеру
заңдылықтарын (жіктелуі, септелуі) және сөз тіркестерін меңгереді, сонымен
қатар диалог пен монологты әртүрлі жанрлар мен стильдерді игеріп, бала
тілінің айқындығы мен мәнерлілігі дамиды. Осылардың нәтижесінде бала өзінің
өсу-өну процесінде тіл байлығының барлық аспектісін жай ғана емес, аса
белсенді түрде меңгереді. Тіл байлығының мол болуы бір жағынан балада жаңа
құбылыс, көрініс, ұғымдар мен түсініктердің көбеюіне, ал екінші жағынан
тілді жан-жақты меңгеруіне байланысты. Тілі жақсы дамыған бала, әрқашан
барлық пәнді жетік меңгереді.
Бала тілінің дамуы мынадай кезеңдерге бөлінеді:
1. 1 жасқа дейінгі кезең - қыдыру.
2. 1 жастан 3 жасқа дейінгі кезең- мұнда бала сөз құрамының дыбысталуы
мен буындарын, сөйлем ішіндегі жай сөз байланыстарын меңгереді. Тілі
диалогтық ситуативтік болады.
3. Одан кейінгі кезең - мектепке дейінгі 3 жастан 6 жасқа дейінгі
кезеңде, контексті монологтық тілі пайда бола бастайды.
4. Кіші мектеп жасында, 6 жастан 10 жас аралығында тіл формаларын білуі
(сөз құрамының дыбысталуы, лексика грамматикалық қатар) жазбаша тілді
меңгереді, әдеби тіл мен нормасы туралы түсінігі пайда болады.
5. Орта мектеп жасы, 10-15 жас аралығында әдеби тіл нормаларын, тілдің
функционалдық стилін меңгереді.
Үлкен мектеп жасында 15-17 жас аралығында, тіл мәдениетін, тілдің
профессионалдық ерекшеліктерін меңгереді.
5-6-7 жастағы балалардың сөйлеуінің даму деңгейі.
Белгілі философтар Ә. Нысанбаев, Д. Кішібеков, Т. Абжанов т. б.
қоршаған дүние яғни табиғат құбылыстарының қарым қатынаы адамның рухани
дамуы ана тілі негізінде жүргізілетінің қарастырады. Философтардың ой
пікірлеріне
сүене отырып, біз баланы байланыстырып, оны қоршаған дүниеге деген
сезімін, ойын тәрбиелеуге ықпал жасайды деген тұжырымға келдік.
Ірі қоғам қайраткері, үлкен талант иесі, қазақ халқының рухани көсемі
Ахмет Байтұрсынов өз ана тіліндегі сөз ақыл ой дамуының асыл қазынасы дей
келе, жас баланың лингвистикалық тәрбиесінің өмірге келген сәттен бастап өз
ана тілінде жүргізілуі керекткгін ерекше атап көрсеткен.
Қазақ халқының тұнғыш ағартушы педагогы Ы. Алтынсарин оқыту және
тәрбиелеу ісінде тіл сезімін дамыту оқытушының мектеп қабырғасына
келгендігі, сөз қорын арықарай дамыту, ол ойлаған жүиені талап ететінің
көрсеткен.
Республикамызда мектеп жасына дейінгі сәбилердің сөздік қорын дамыту
ерекшеліктерін жан жақты зертеген ғалым Б. Баймұратова зертеу нәтижелері
негізінде 2-7 жасқа дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесінің негізін
жасады.
Мектеп жасына дейінгі балаларды байланыстырып сөйлеу тілін дамытуды
табиғат құбылыстарымен байланыстыру мәселесін зертегенде қатарында көрнекті
педагог, психолог ғалымдар С. П. Рубинштейн, А. М. Мусина, А. С. Выготский,
П. Я. Гольперин, А. А. Люблинская, т. б. атап айтуға болады. Бала
психологиясы сан- салада зерттеп, оның ішінде тілдің, қарым-қатынасын
алатын орнына үлкен мән берген Қазақстан психологторы Х. Шерьязданова, Г.
Касымова, У. Ауталипова, Ж. Аубакирова т. б. .
ТМД елдерінің көрнекті психологтарының баланың рйлауы мен сөйлеуін
дамытуға байланысты зерттеу еңбектері бізге байланыстырып сөйлеу мектеп
жасына дейінгі балалардың жалпы ақыл – ойының дамуында маңызды орын алады
деген тұжырым жасайды.
Табиғат құбылыстары мен оның жеке заттарының басты ерекшеліктеріні мен
қасиеттерін қабылдау барысында баланы байланыстырып сөлесуін жүзеге асыруға
мұмкіндік туады. Оның негізінде баланың танымдық әрекеті дамуы, ойлауы
сөздік- логикалық формадан жалпылау формасына ауысады. Баланың әңгімелесуі,
сөйлем құрау қабілетіне қарай байланыстырып сөйлеуі дамиды.
Балалардың тілінің дамуы, байланыстырып сөйлеулері туралы мәселелер
психолықтарының әрқасысының өзіндік пікірі ; өзінше топтауы бар. А. А.
Люблинская табиғаттағы заттар мен құбылыстар арасындағы байланыстардың да
сөзбен белгіленетін тұжырымдаса, Л. С. Ренготовский
Сөз ойлау мен тілдің негізгі жиынтығы - деп көрсетеді.
Белгілі зерттеуші- ғалым Б. Баймуратова баланың тілін дамытып,
байланыстырып сөйлеуін жетілдіруде айналадағы өмірде бақылау жұмысын екі
әдіс тұрғысынан пайдалануды ұсынды:
- баланың өмір шындығын қабылдау, түсіну,
- заттар мен құбылыстарды ноқталай түсіндіріп, бақылатып көрсету арқылы
ғөрсетіп, әрбір сабақта өмірімен байланыстырып, көрнекті құралдарды
тиімді пайдаланғанда айналадағы қоршаған дүние жөнінде нақты ұғым,
түсінік қалыптасады.
Зерттеу барысында балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыру үшін
жүргізілетін жұмыстарды олардың жас ерекшелігін ескеру негізгі
міндеттерінің бірі болады.
Бала тіл өнерін, сөз өнерін айналасындағы адамдардан солармен қарым –
қатынас жасаудың нәтижесінде үйренеді. Балаға сөз үлгісін көрсететін
бірінші отбасы десек ең басты өнеге- ол бала – бақшадағы тәрбиеші-
педагоктардың сөзі, олардың сөйлесе білу тәсілдері сөйлесу мәнері бұдан да
маңызды.
Балалардың тілін ұстарту-қазақ тілі әдістемесінің басты міндеті.
Мұғалім, мектеп оқушыларын таза, нақты, лайықты әдеби тілмен сөйлеуге,
диалектика мен дөрекі сөздерді қолданбауға, сөйлеген сөздері жатық, әсерлі,
түсінікті болуын қадағалайды. Сонымен қатар олардың мәнерлеп оқуын, сондай-
ақ өз ойларын байланыстыра, жүйелі, логикалық тұрғыда жазу дағдыларын
қалыптастыруға тиіс.
Оқушының сөйлеу дағдылары - сөзді ауызекі сөйлеуден немесе жазу
жұмысында орнымен қолдана алатындай дағдылар жүйесінен, сұраққа қысқа да,
толық та жауап құрастыруынан, оқыған немесе көрген жайларын ауызша да,
жазбаша да мазмұндап беретіндей дағдыларынан шығарма жазу, жоспар,
конспект, реферат жазу дағдыларынан құралады. Мектеп бағдарламасында тіл
ұстартуға байланысты жұмыс түрлері қазіргі қазақ әдеби тіл нормасымен дұрыс
сөйлем, дұрыс жазу дағдыларын жетілдіруді көздейді. Оқушының тілі әр алуан
жағдайлардың ықпал –әсерінен (сөйлеу ортасы, оқушылардың өмірге
белсенділікпен немесе жайбарақат қарауы, кітап оқуы) үздіксіз дамып,
жетіліп отырады. Міндет осы үздіксіз жетілу процесін ұйымдасқан мақсатты
бағытқа бұру болып табылады. Тіл дамыту қазақ тілі пәнінің барлық
кезеңдері мен салаларында (фонетика, лексика, морфология, синтаксис)
үзбей жүргізіліп отырылуы керек (8).
Тіл дамытудың маңызы. Тіл дамытудың негізгі компоненттері дыбыс, сөз
тіркесі, сөйлем және сөйлемдер тізбегі (яғни байланыстырып сөйлеу) болады.
Тіл дамыту әдістемесі тілдің жоғарыда айтылған барлық жақтарын қамтып,
оларды оқытудың объектісі (мазмұны) етеді.
Әдеби тілмен дұрыс сөйлеу нормаларының жиынтығы тіл білімінде орфоэпия
деп аталады.
Дыбыс, сөз, сөз тіркесі, сөйлем- тілдің әрі сандық әрі сапалық
компоненттері болып есептеледі. Олар өзара күрделі (құрылым және мағынасы
жағынан), бірақ қатаң шектелген, нормаланған қатынаста бола отырып,
байланыстырып сөйлеуге қызмет атқарады. Мысалы, сөз, сөз тіркесіне
(синтагмаға) құрамды бөлік ретінде кірсе, сөз тіркестері тұтас алғанда
өзара байланысқа түсіп, сөйлемді құрастырады, ал сөйлемдер жиынтығы өз
ретінде сөзді байланыстырып сөйлеуді құрастырады.
Байланыстырып сөйлеу, жекелеген сөз тіркесі сияқты, жай ғана қосынды
емес, ол тілдің барлық жағын қамтиды. Ол өз ішіндегі құрамды бөліктерінің
арасы ішкі логикалық байланыста болатындықтан, байланыстырып сөйлеу деп
аталады. Бұл ретте қатар тұрған сөйлемдердің ғана емес, алшақ тұрған
сөйлемдердің арасындағы байланыстарды да, олардың арасында көп сатылы
өтпелі жолдар арқылы логикалық жалғаса өтіп отырады.
Байланыстырып сөйлеу оқушылардың сөзі мен фразеологиялық тіркестері
байлығына негізделмесе, алуан түрлі синтаксистік құрылыстарды пайдалану
дағдыларына, құрылысы әр түрлі сөз тіркестері мен сөйлемдердің, лексикалық
қабаттар мен сөз тудырушылық элементтердің мағына түрлілігін, стилистикалық
ерекшеліктерін ажырату іскерлігіне негізделмесе, онда ол мағыналы да,
мазмұнды да, әсерлі де бола алмайды.
Байланыстырып сөйлеу дегеніміз оқушылардың бұрын қабылдаған алуан
түрлі сөйлеу шеберлігі мен дағдыларының, соның ішінде орфографиялық және
пунктуациялық жағынан дұрыс, интонация жағынан әсерлі, тартымды (ауызекі
сөйлегенде)тұрғыда іскерліктер мен дағдылардың шоғырланған түрде
қолданылған айту формасы. Сөйлеудің бейнелі, көрікті, сезімге әсерлі және
логикалық байланыстырып айту мен жазуға бірдей қатысты .
Бағдарлама бойынша тіл дамыту үш бағытта жүргізіледі: 1. Оқушылардың
сөздік қорын байыту, бұл сөздік жұмысы арқылы әр түрлі жаттығулар
мазмұндама, шығармалар жазумен байланысты қамтамасыз етіледі.
2. Қазақ әдеби тілінің нормаларын игеру (дұрыс айту, сөз формаларының
жасалуы, сөз тіркестері мен сөйлемдерді құрастыру, сөз таптары мен
синтаксистік құрылыстардың стилистикалық мүмкіндіктерімен таныстыру,
лексикалық синонимдермен, жалғау, жұрнақтардың синонимдігімен
таныстыру).
3. Ауызекі сөйлеу және жазу түрінде ойды байланыстыра мазмұндау
іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру.
Оқушы сөйлеуіндегі қателердің жалпы себептері мен түрлері: Өзінің
сипаты жағынан оқушы сөйлеуіндегі қателердің негізгі төрт түрі
бар:1)лексикалық және фразеологиялық қателер 2)грамматика стилистикалық
(морфология, синтаксистік);3)толық байланыстыра сөйлеуді құрастыру кезінде,
яғни олардың логика құрылымдық ерекшеліктерінен туындайтын
қателер;4)орфоэпиялық(оның себептері: ортаның әсері, сондай-ақ жеке адамның
сөйлеуіндегі кемшілік).
Қатенің әрбір түрі мұғалімнің ерекше көңіл бөлуін, оны жою және
болдырмау үшін ұйымдасқан әдістемелік тұрғыны қажет етеді. Сөйлеудегі
қателердің себептері жалпы алғанда мына сипатта болады:1)ортаның
әсері:а)оқушының сөйлеуіне жергілікті тіл немесе басқа тіл әсер етеді; ә)
көшеніңәсері (дөрекі, былапыт тіл); б)газет және кітапта жіберілген тіл
кемшіліктері; в) әдеби тіл нормаларын жақсы меңгермеген мұғалімнің әсері
(бұл ешбір кешірімсіз нәрсе); 2)сөйлеу дағдылардың жоқтығы (мектептің тіл
дамытуға немқұрайлы қарап, қазақ тілі сабағын әдістемелік тұрғыда дұрыс
ұйымдастыра алмауға байланысты); 3)жекелеген оқушының тіліндегі кемшілік
(сақаулық, быдықтық, мыңғылдық т. б. ). Бұнда сөйлеу мүшелерінің нормаларын
патологиялық ауытқуға немесе жаман әдетке байланысты (9).
Қандай да бір сабақ түрінің мақсатына жетуі, тілдік тақырыптың мән-
мазмұнының жан-жақты ашылуы жаттығу түрлері мен озық технологиялардың әдіс-
тәсілдерін ұтымды қолданылуына байланысты.
Негізінен сөздік жаттығулар оқушылардың сөздік қорының молаюына сөз
мәнін түсініп, орынды қолдана білуіне жағдай жасайды. Осыған орай
оқушылардың тілін дамытуға арналған жаттығу түрлерін ұйымдастыруда мынадай
мақсат қойылады:
а) - сынып оқушыларының жас ерекшелігін, білім деңгейін ескеріп,
жаттығу жұмыстарын түрлендіру.
ә) -тіл дамытуға арналған деңгейлік тапсымалардың жинақы, түсінікті
болуы. б)- лексикалық тақырыптың грамматикамен байланыстылығы.
в)- лексикалық тақырыптың тіл дамытумен байланыстылығы.
г) - жаттығу мәтінінің тәрбиелік мәнінің болуы.
Сонымен қатар сабақтың қызықты да тартымды өтуі үшін ойын жаттығуларын
да тиімді қолдануға болады. Қорыта айтқанда тіл дамытуда деңгейлік
жаттығулардың шығармашылық түрін, тест тапсырмаларын дұрыс ұйымдастыра алу
оқушының ой-өрісін кеңейтіп, пәнге қызығуы мен құлшынысын арттырады. Ұстаз
бен шәкірттің шығармашылық ынтымақтастығы шыңдала түседі (9).
Оқушы материалды түсіндім дейді. Ол тіпті сол материал бойынша кейбір
амалдарды іске асыруы да мүмкін. Ал сол материалды әңгімелеуге келгенде, ол
әбден бейшаралық халге ұшырайды. Тілі күрмеленіп, күмілжіп, сүрініп,
қабынып сөз таба алмай қиналады. Бұл неліктен? Мұны елемеуге бола ма ? Егер
оқушы өз ойын тіл қабығына енгізе алмаса, ойдың өзінде олқылық болғаны.
Егер бала өз ойын екінші біреуге анық және түсінікті жеткізе алса, онда
оның ойының толық дәл болғандығы. Сөйлеу ойлауды түзейді, жетілдіреді (10 )
Бұлардың бәрі ең бірінші кезекте, баланың, өмірден туатын қажеттілікті
өз сұранысын айтуға талаптануынан туады. Себебі адамзат өзінің тарихи дамуы
барысында қажеттіліксіз бір нәрсеге ұмтылу сезімінсіз, ойын айтып жеткізе
алмаған болар еді. Тіл мен ойлаудың өзара тығыз байланысы жөніндегі
қағидалар негізінде:
1. Оқушылардың сапалы білім алуы олардың дыбыс, сөз тіркестерін жете
меңгерумен тығыз байланысты.
2. Өмірдегі кездескен бір нәрсе жайында оқушылар сөздерді
байланыстырып, дұрыс қолданып, өз ойын айтып бере алғанда ғана, олардың сол
нәрсе жөнінде білімі бар деп есептеуге болады. Мұғалімнің сұрағына оқушының
жауап бере алмауы, ол мәселені баланың білмейтіндігін немесе алған
білімінің таяздығын көрсетеді.
3. Тілмен тығыз байланыста болатындықтан, оқушылардың тілін ұстартып,
сөздік қорын байыту мақсатында жүргізілетін жұмыс, олардың ойын да дамыту
жолындағы жұмыс болып табылады деп толық айта аламыз. Олай болса қазіргі
мектептерде тіл дамыту жөніндегі барлық іс- әрекеттер тек осы қағидаларға
бағындырылуы тиіс. Қазақ тілі әдістемесінің үлкен және күрделі бөлімі тіл
дамыту. Күрделілеу болу себебі, тіл күрделі құбылыс ретінде лингвистикалық
тағы бір бөлігі әдебиетпен байласа отырып, оқушылпрдың тілін дамытып
байытады. Тілді қадірлеу- дұрыс сөйлеуден басталады. Адам мәдениетінің алғы
шарты - дұрыс сөйлей білу. Түсіне білгенге сөйлей білу де өнер. Адам
мәдениетіндегі өте күрделі көрсеткіштің бірі оның тілі болып
табылады. Тіл- қарым-қатынастың, ойлаудың, мәдениеттің аса маңыздысы.
Мектепте Тіл туралы заңды басшылыққа ала отырып, оқушылар
арасында тіл мәдениетін көтеру мұғалімнің басты міндеті. Сондай-ақ,
қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін салған ғалым А. Байтұрсынов та тіл
дамыту мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Тіл мәдениеті дегеніміз не? Ол-
тілдің дұрыстығы, әсемдігі деген ұғымды білдіреді. Тіл мәдениеті алдымен,
сөз мәдениеті, яғни, сөздердің мағыналарын түсініп, орнымен қолдану,
түсінікті де әдемі етіп жазу немесе сөйлеу, сөздерді үндестіріп дұрыс айту.
Кез-келген тілді оқыту күрделі тіл дамыту жұмыстарынсыз жүзеге аспайтыны
белгілі.
Тіл дамыту- оқушыны тілдік тұлғаларды дұрыс қолданып, ойын басқа
адамға толық жеткізуге дағдыландыру, басқа адамдардың сөзін жақсы түсінуге
үйретеді.
Тіл дамыту жұмысындағы басты мақсат- баланы жан- жақты дамыту жұмысы,
оқушылардың жалпы ойын дамытуға бағытталған, яғни, оқушының тіл дамыту
мәселесін, олардың ойлау қабілеті мен байланыстыра, сондай-ақ, ойлау сөйлеу
үрдісінің бірлігінде ұйымдастырады.
Тіл дамытуға бағытталған жұмыстар балалардың психикалық үрдістерінің
қызметін (түсінік қабылдау, зейін, сөйлеу) күшейтеді. Олардың ой
белсенділігін арттырып, мидың үлкен жарты шарлар қабығында өтіп жататын
анализдеу, синтездеу әрекетін арттырады .
Тіл дамытуға арналған мәтіндер, жаттығулар мен шығарма тақырыптары
балаларда болатын көңілдік пен сенгіштік, сезімталдық, қызығушылық,
еліктегіштік сияқты қасиеттерге сай келетіндей болып іріктелуі тиіс.
Тіл дамыту мақсатында оқыту жұмысын ұйымдастырудың барысында кейбір
негізгі ережелерді басшылыққа алуға тура келеді. Олар тіл дамыту жұмысының
жалпы принциптері деп аталады. Тіл дамыту жұмысын жүргізуге байланысты мына
жалпы мәселелер басшылыққа алынады.
1. Тіл дамыту үрдісіне басшылық жасау. Бұл принципті басшылыққа алу
оқушының тілін дамытуда әртүрлілікті болдырмау, жүйелілікті сақтап, әдеби
тіл нормасында тіл дамыту жұмысына қалыпты қолайлы жағдай жасалады.
2. Тіл дамыту үрдісінің үздіксіз принципі. Бұл принципті сақтау,
біріншіден, оқушының тілін дамыту тек қазақ тілі сабағында немесе арнаулы
сабақтарда емес, басқа пәндерде де жүргізу қажеттігін, екіншіден, тіл
дамыту үрдісінің тек мектеппен шектелмей, өмір бойы
жүргізілетін үрдіс екендігін басшылыққа алады.
3. Тіл дамыту үрдісінің тұтастық принципі. Бұл принцип сөйлеу
практикасындағы түрлердің дағдыларын бір- бірімен байланыстыра дамытуды
міндеттейді.
4. іл дамыту үрдісінің ойлау жүйесіне сүйену принципі. Осы мәселелер
жетекші рөл атқарған кезде тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру және жүргізу
өнімді жеміс бермек, оқушының ой- өрісін кеңейту, сөйлеу, жазу дағдыларын
жетілдіру жұмыстарының бәрі тіл дамыту мәселесі болып табылады.
Тіл дамытуға қойылатын талаптар:
1. Сөз мазмұнды болуы тиіс; сөйлемдегі сөздің мәнін, мағынасын толық
түсіну.
2. Сөз жүйелі болуы қажет; оқушының өзінің ойын ауызша немесе жазбаша
беру кезінде, ойға байланысты негізгі сөзге аса назар аударады. Келесі
айтылатын ой бір ойдың жалғасы болып, ондағы қолданылатын сөздер
қолданылмайды. Хабарлауды логикалық жүйеде аяқтау қажет.
3. Сөз нақты және анық болуы керек, яғни, сөздерді сұрыптап қолданады,
тілдік құралдарды таңдайды.
4. Сөз мәнерлі болу қажет, тыңдаушы мен оқырманның сезіміне әсер
ететіндей ойластырылуы керек.
5. Сөз қолайлы және түсінікті болуы керек. Мұнда оқушының жас
ерекшелігін, білім көлемін есепке алу маңызды рөл атқарады. Жоғарыдағы
талаптарға қоса қазақ әдеби тіл нормасы көлемінде жүргізілуі талап етіледі.
Кесте№1: Тіл дамытудың теориялық негізі
Тіл дамытудың теориялық негізі
Мәтін арқылы ауызша Тіл дамытудың Мәтінді оқыту барысында
тіл тіл дамыту мәселесінің теориялық негізі дамытудың
психологиялық
зерттелуі
негіздері
қарапайым
қысқа
Бастауыш сынып балаларының тілі
жете дамымаған
ережесіз
тілдің нормасын білу
оқу, жазу нормаларын
Тіл дамыту мақсаттары
қалыптастыру
тіл мәдениетін меңгерту
сөйлеу тілін
қалыптастыру
мектепте жоспарлы, жүйелі
сабақта ұзақ жаттықтыру
Тіл дамыту мақсаттарының үйде әке-шеше,
отбасы
орындалуы қоғамда
радио, теледидар, қажет
журнал, іс-қағаздар
Тіл дамыту жұмыстарын жүргізу үшін, ең алдымен оқушылардың сөздік қорын
жинақтап, оларды оқушылардың ауызекі сөйлеу тілінде пайдалана білуге үйрету
қажет. Оқушылардың сөздік қоры көп болса, тіл дамыту жұмысы жеңіл жүреді.
Сөздік жұмысы - тіл дамыту жұмысының бастапқы негізі. Егер оқушының
сөздік қоры кедей болса, ол айтайын деген ойын жеткізе алмайды.
Мағынасы түсініксіз сөздерді тақтаға жазып, мұғалім өзі оқып, хормен
оқытып, соңынан 2-3 оқушыға қайталатып, сөздік дәптеріне жазғызу керек. Әр
мәтіндегі үйретілген жаңа сөздерді тек сөздікке ғана жаздырып қоймай, сол
сөздерді есте сақтап алатындай жаттығулар жүргізу керек. Оқушылардың сөздік
дәптерлерінің болуы алдын – ала қадағаланып отырылуы қажет. Сөздерін
сауатты, жүйелі, күнделікті өтілетін мәтінмен байланыстыра жүргізіп отырса
ғана тіл дамыту жұмысы тиянақты іске асады.
Сөздік жұмысы 3 кезеңде жүргізіледі:
1-шіде: мәтінді оқыр алдында. Бұл кезеңде таныс емес сөздің саны аз
болған жөн. Ең керекті деген сөздің мағынасы түсіндіріледі. Себебі, көп
сөздердің мағынасы мәтінді оқығанда өздігінен түсінікті болып шығады, яғни
бұл 2-ші жағдайда. 3- ші кезеңде мәтін оқылып болғаннан кейін. Бұл сөздік
жұмысын жүргізудің өте қолайлы кезеңі.
Жаңа сөздердің мағынасын ашып түсіндіру тәсілдері:
1. Заттың суретін көрсету.
2. Жаңа сөздің синонимін айту. Басқаша қалай атауға болады деген
сұрақтар қою арқылы оқушыларға жақын болатын сөздермен үйрету.
3. Сол сөзге анықтама беру.
4. Сөздерден қысқа сөйлемдер құрату.
Суретпен жұмыс жүргізу. Суретпен берілетін материалдар оқушыларға
сөйлем құрауға жеңілдік етеді. Сұрақ – жауап арқылы сурет бойынша әңгіме
құрайды. Суреттің мазмұны айқын болса, әңгіме құрап айтуға оңай болады.
Суретпен жұмыс істеу арқылы әңгіме құрату баланың тілін дамытуда зор ықпал
ететіні сөзсіз.
Диалог түрінде сөйлестіру. Сөйлеу мәдениетін арттыру үшін күнделікті
сабақта бір-бірімен диалог түрінде сөйлеуге үйренеді. Диалогтық сөйлеу
талаптары төмендегі сөйлеу қызметтерін анықтайды:
1. Танымдық суреттер, сұрау, анықтау.
2. Күнделікті түрлі сұрақтар түрін қою.
3. Өз бағалаулары бойынша әңгімелесу.
Диалог барысында сөйлеу түрлерінің мына қызметтеріне айрықша көңіл
бөлінеді: 1)Белгілі бір тақырыптық хабар бойынша диалог әңгіме.
2)Белгілі бір әдет бойынша ситуациялық қарым- қатынас: кездесу,
сәлемдесу, танысу тағы басқа.
Осы жоғарыда аталған диалогтар түрін ескеру барысында төмендегі
мақсаттар мен міндеттер жүзеге асырылуы тиіс:
1. Оқушының сөздік қорының мол болуы, яғни сөйлегенде мағынасының толық
мазмұнды болуы;
2. Талдауда белсенділігі, шапшаңдығы, логикалық байланысы, екінші
оқушыны әңгімеге тарта білуі;
3. Қарым- қатынас ситуациялардың сәйкес келуіне көңіл бөлу;
Оқыту процесінде ауызша сөйлеу барысында диалогтық қарым- қатынас
туғызу олардың тілдерін, сөздік қорларын дамытады.
Жатқа айта білу – мәтінмен байланысты тіл дамыту жұмыстарының бір
саласы. Жатқа тек өлең ғана емес, сонымен қатар жұмбақтар, мақал-мәтелдер,
мәтіннен үзінділер жаттап, жаңа сөздер, сөйлемдер жаттатуға болады. Жатқа
айтқан кезде балалардың сөздік қоры көбейеді, тілі ширайды, сөздерге
екпінді дұрыс қоя білуді үйренеді.
Д. Эльконин Жазбаша тіл ауызша сөйлеудің қызметі. Ауызша және жазбаша
түрде дамыту тілдің, ойдың қалыптасуының ерекше тәсілі екенін айтты (10).
Ауызша тіл дамыту жұмыстары кезінде үлкендерден естіген ертегі, әңгімелері
бойынша сөйлетіп үйретудің пайдасы зор.
Мұндағы ұтымды мәселелердің бірі – бала өзін ортаға, айналаға сын
көзбен қарап, жақсы мен жаманды, еңбекқорлық пен жалқаулықты,
кішіпейілділік пен дөрекілікті айыра біледі. Оларды сөйлеткенде
сөйлемдердің қысқа, түсінікті, жүйелі құрылуына, айтып отырған
әңгімелерінен үйренген жаңа сөздерді дұрыс айтуын қадағалап отыру керек.
Бала тәрбиесі – бесіктен деген тәрбиелік ұғымды әрдайым есте
сақтаған қазақ халқы баласын алдымен халықтық дәстүрде тәрбиелеуді
ұстанған. Халық қашанда өскелең ұрпақты тәрбиелеудің мәнін, оның қиындығы
мен қуанышын, одан шығатын нәтижені біліп отырған. Осы тұрғыдан қарағанда,
ауыз әдебиетіндегі шағын жанрлар – мақал-мәтелдер, жұмбақтар, санамақтар,
жаңылтпаштар, ойын өлеңдерінің әрқайсысының баланың ой-өрісін,
дүниетанымын, қиялын, қызығушылығын дамытудағы тәлім-тәрбиесінде терең мән
жатыр. Оқушылардың тілін ширатуда, сөздік қорын молайтуда, бейнелі және
көркем сөйлеуге үйретуде, сөйлеу мәдениетіне тәрбиелеуде халық ауыз
әдебиеті үлгілерін оқытудың маңызы зор.
Мақал-мәтелдер – ұзақ жылдар бойы халықтың іс-тәжірибесінен
түйінделген даналықтың жемісі. Мақал-мәтелдер әр кезеңде ата-бабадан
ұлағатты сөз, парасатты ой ретінде ұрпақтың еншілеген мол қазынасы. Олар
көлемі жағынан шағын болғанымен, мазмұны кең, ойы терең, тілі өткір де бай
мұра. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінінде халықтың өмір сүру барысындағы
тәжірибесі, көңілге түйген ақылының кені жатыр. Мысалы, тіл өнері, сөз
қадірі туралы мақал-мәтелдердің де үйретері мол.
Тіл – қылыштан да өткір, Ойнап сөйлесең де, ойлап сөйле -деп ескерт-
кен. Мақал-мәтелдер балаға айтатын ойын қысқа да нұсқа түрде жеткізуге
үйретеді, сөз қадірін түйсінтеді.
Баланың ойлау қабілетін дамытатын, танымын кеңейтетін тамаша үлгінің
бірі – жұмбақ. Ол халықтың ойынан, қиялынан туған ұшқыр да бейнелі
шығармасы. Қазақ халқында жұмбақ ерте заманнан қолданылып, қарым-қатынас
жасаудың ерекше бір құралына айналғаны белгілі. Үлкендер арасында адамды
тану, сынау, әзіл-қалжың, шешендік шеберлігін байқату ойын түрінде
қолданылса, балалар үшін жұмбақты дүниенің қыр-сырын білдіртуге, танымы мен
қиялын ұштауға, тіл шеберлігіне, ой жүйріктігіне баулу мақсатында
қолданған. Жұмбақтар нәрсенің, заттың, құбылыстың жалпы сыртқы көрінісін
сипаттау, ішкі мазмұнын білдірту, екінші бір нәрсемен салыстыру, басқа
нәрсеге теңеу, ұқсату, баламалау, әсірелеу
мазмұнында беріледі. Жұмбақтың мазмұнында тілдік қолданыстар да сан-
алуан болып келеді. Жұмбақтың осындай тілдік ерекшеліктерін балаға
анықтап жеткізе білу, туған тілінің байлығын сезіне білуіне, сөйлеу
мәдениетіне үйренуге, өз ойын шебер де мәнерлі етіп жеткізе білуіне,
шығармашылық қабілетін өсіруге, шапшаң ойлай білуге, шапшаң сөйлеуге көптен-
көп көмегін тигізеді.
Баланың сөздік қорын молайтуға, ұйқастырып сөйлеуге, сан атауын, ретін
білдіртуге үйрететін санамақ өлеңдерінің реті бөлек. Санамақ өлеңіндегі
Бірім-бір, екім-екі деп қайта-қайта қайталануы баланың сандарды есте
сақтау қабілетін арттырады және тілін дамытады. Өлеңнің мазмұны одан әрі
тереңдей түсіп, бір деген – білеу, екі дегенім – егеу деп әр санды бір
сөзге балап айтады. Осында айтылған сөздің мағынасын түсіндіріп, осы
сөздерге сөйлем құрату арқылы сөйлеуге үйретеді.
Халық ауыз әдебиеті үлгілері ішінде балаларға арналған жаңылтпаштардың
да өзіндік мәні бар. Әдетте жаңылтпаштар айтылуы қиын жеке дыбыстармен және
сөздерден тұрады. Мысалы, рдыбысын дұрыс айтуды:
Торта қойдым,
Орта қойдым.
Орта қойдым,
Жорта қойдым, – деген сияқты жаңылтпаш арқылы үйренеді.
Сөздерді мағынасына қарай дұрыс ажыратып айтуға баулитын:
Беріп тайлақты,
Алдым тайлақты.
Алып тайлақты,
Бердім тайлақты, –дейтін жаңылтпашты жай ғана айта салмай, дауыс
интонациясымен дұрыс, мәнерлеп айтуды қажет етеді. Жаңылтпаштар баланы
мүдірмей, шапшаң сөйлеуге үйретеді, тіл мүкістігін түзетеді, сөйлеу
мәнеріне жаттықтырады.
Үш кіші ішік піштім,
Бес кіші ішік піштім,
Неше кіші ішік піштім? – дейтін жаңылтпаштар баланы ойландыратын жұмбақ
сипатындағы жағдайда кездеседі. Жаңылтпаштар баланы сөз мағынасын
бұрмаламай, абайлап, анық сөйлеуге үйретеді, сөздік қорын байытады.
Айналадағы көріністермен, құбылыстармен таныстыратын қызықты жанр.
Баланың тілін дамытуда ойын өлеңдерінің де берері мол. Қуыр –қуыр,
қуырмаш, Ұшты– ұшты, Кім керек? т. б. Ойын өлеңдері балаларды
байқампаздыққа, зеректікке тәрбиелеп, тілін дамытуға ықпал етеді. Осы тіл
дамыту жұмыстарының түрлері өз орнымен қолданылып отырғанда ғана, табысты
жеміс береді.
Қазақ тілі оқыту әдістемесінде тіл дамыту кезеңінде қолданылатын оқыту
әдістері
Білімнің беріктік, тиянақтылық принципін жүзеге асыруда жаттығу
жұмыстарын түрлендіре отырып, жүйелі жұмыс түрін ұйымдастыру шешуші рөл
атқарады, жан-жақты ойластырылған жаттығу жұмыстары оқушының іскерлігі мен
дағдысын жетілдіріп, нақтылай түседі. Тіл дамыту жұмыстарын тілдік
тақырыптарды оқытумен байланыста жүргізгенде, оқушы әртүрлі тілдік дағдыға
әдеттенеді. Сондықтан тілдік дағдылардың қалыптасып, одан әрі бірте-бірте
күнделікті дағдыға айналуында әсіресе лексикалық тақырыптарға қатысты
жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының мәні зор. Алдын-ала ойластырылған
әртүрлі тілдік, лексикалық тапсырмалардың мақсатының өзі оқушылардың ойын
талдау, жинақтау, нақтылау, ойша түсіну, даралау бір сөзбен айтқанда, жан-
жақты дамыту болғандықтан, осы жұмыстарды іске асыру барысында көптеген
жағдайлар автоматтанып дағдыға айналады. Сонымен қатар, оқыту ісінің
нәтижелі әрі сапалы болуы оқыту әдістерін тиімді әрі іскерлікпен
(шығармашылық) қолдана білуге де байланысты. Ол үшін оқытудың ең тиімді
әдістерін жақсы біліп, оны оқытуда ұтымды қолдана алу керек. Оқыту
әдістерінің ең көп тараған И. Т. Огородников, Н. А. Сорокин, Ю. К.
Бабанский. Р. Г. Лемберг ұсынған оқыту әдістері. Олар оқыту әдістерін үш
топқа бөлген.
Оларды былай көрсетуге болады:
Кесте№2: Әдіс түрлері
Кесте №3: Оқыту әдістері
Лабораториялық жұмыс,
Әңгіме, әңгіме-кеңес, лекция, кітаппен жұмыс, суретпен жұмыс,
демонстрация сарамандық жұмыстар
Оқыту әдістерінің тағы бір түрі- дидактик ғалымдар И. Я. Лернер мен М.
Н. Скаткин ұстанған оқыту әдістері. Олар оқыту әдістерінің бес түрін
ұсынды: Түсіндіру, қайталау, проблемалық ізденіс, зерттеушілік, баяндау
түрлері
Көріп отырғанымыздай, бұл оқыту әдістері бір жағдайда сөзге сүйенілсе,
екіншісінде көркемдік бейнеге, ал үшіншісінде қимылға сүйенілген.
Осы әдістер тобының тиімділігін ескере отырып, оларды тұтас байланыста
қолдануға тырыстық. Себебі сабақ үстінде оқушының жан-дүниесін тани
білуіміз, сабақ мақсатының жүзеге асуына көмектеседі. Есте сақтау
қабілетінің барлық түрін белсенді жұмыс істеткізу- түсіндірілген тақырыпты
толық қабылдаудың негізгі шарты. Есту қабілеті арқылы балалар информацияның
20 пайызын, ал көру қабілеті арқылы 20-60 пайызға дейін қабылдай алады.
Сондықтан да оқыту үрдісінде ауызша, көрнекілік, практикалық әдістерге де
сүйенілеміз. Оқушыларға жаңа тақырыптарды түсіндіру үстінде әрі көркем, әрі
айшықты, есте жақсы сақталатын мысал түрлері қолданылып, оқушының сауатты
сөйлеуіне көңіл бөлінеді. Ал жаңа тақырыптарды қысқа да қызықты етіп
қайталау кезінде, сөздік жұмыстарын жүргізуде көрнекілік әдісіне
сүйенілеміз. Бірақ бұлар тек жалаң көрнекілік, жалаң схемалық қызмет қана
атқарып қоймайды, тірек, сүйеніш белгілері ретінде оқушы үшін ойлану мен
дәлелдеудің алгоритмі болып табылады. Ал оқушының барлық ықыласы айтқанды
есте сақтап, қайталап беруге емес, сабақтың ішкі мәнін ұғып, ойлануға,
байланыстардың себебі мен салдарын түсінуге бағытталады. Сонда схема-
көрнекілік әрі оқушылардың таным белсенділігінің даму деңгейіне негіз
болады. Аталған оқыту әдістері оқушылардың белсенділігін көтеріп, сабақты
түсіндіруде жай тыңдаудан бастап, зерттеу әдісі кезіндегі жеке ізденіске
әкеледі. Әрі бұл әдіс жеке оқушының бейнесін, оның белсенділігін, өзіндік
талпынысын, ойын, ой қорытуын, сол ойын дұрыс әрі шебер жеткізе алуын
көрсетеді. Әр қазақ тіл сабақтарында оқылатын тілдік тұлғалар оқушының
сөйлеу тәжірибесінде, шығармашылығы мен сөйлеу әрекетінде қолданылуға тиіс,
сонда ғана тіл интелект дамытудың қайнар көзіне айналады. Профессор. Р. Г.
Лемберг оқыту әдістерінің танымға барар жолдағы бір-бірімен сабақтастығын
айта келіп, олардың ішкі дидактикалық бірлігі мен жеке ерекшеліктерінің
байланысын көрсетеді. Әр әдістің психологиялық құрлымына да ерекше көңіл
бөледі. Ол: Әр таным құрамының, әр таным әдісінің өзіндік психологиялық
құрлысы болады. Қайталап айтып беру әдісі, дұрысын айтсақ, тыңдау процесі
адамда ойлау мен елестетудің белсенділігін көтереді, бірақ түйсіну мен
сезінуге сүйене алмайды. Сонымен қатар сөйлеу қызметінің төмендеуіне
әкеледі. Көрсету, байқау әдісі, керісінше, қабылдау мен түйсінудің жанды
қызметіне негізделеді және нақты ойлауға сүйенеді. Бұл абстрактілі ойлаудың
алғашқы баспалдағы ғана, -дейді. Жалпы мектептерде оқушылардың әрқайсысына
олардың шамасына қарай сабақты жеке түсіндіріп отырған, сондықтан әрбір
шәкірт өз ынтасы мен қабілетіне қарай алға жылжыған. Мұндай оқыту түрі
мектеп тарихында догматикалық оқу деп аталған. Бұл-орта ғасырларда орын
алған оқыту түрі. Қазір бұл әдіс оқыту процесінде қолданылмайды. Ал сол
кезеңнен бастап келе жатқан әрбір баламен жеке жұмыс түрі, яғни
дифференциялық әдіс- бүгінгі күнге дейін өз құнын жоймаған, соның ішінде
тіл дамыту кезеңінде қолданылатын бірден-бір әдіс деуге болатын әдіс түрі.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезеңдерінде әріп теріп оқыту әдісі,
тұтас сөздік әдіс, сұрақ-жауап әдісі, көрнекілік әдісі, талдау-жинақтау
әдісі, дыбысты жеке талдай оқыту әдісі, дыбысты жинақтау әдісі қолданылады.
Мұндай әдістер ұлттық мектептарихының екінші кезеңі төте оқу, яғни Жаңа
әдіспен байланысты өмірге енді. Жаңа әдістегі мектеп пен медреселер
тарихы маңызы зор педагогикалық, әдістемелік, саяси-әлеуметтік мәселелерді
шешіп, кейінгі мектеп тарихының кәдесіне жарайтын құнды пікірлер қалдырды.
Қазіргі кезде қазақ мектебінде қолданылып жүрген негізгі әдіс- талдау-
жинақтау әдісі болып есептеледі. Бұл әдістің негізін қалаған орыстың ұлы
педагогы К. Д. Ушинский еді. Сауат ашуда ең тиімді әдіс болып саналып
отырған бұл әдіс бізге ХІХ ғасырдың ІІ-жартысында қазақ даласында мектеп
ашып, өзі оқулық жазған, өзі мұғалім болған ағартушы-педагог Ы. Алтынсарин
еңбегі арқасында жеткен. Бұл әдіс қазақ мектебі тарихында ХХ ғасырдың 30
жылдарынан бері бірте толықтырылып, жетіліп келеді. Ал кейбір деректерге
көз жүгіртсек, оқытудың негізгі мына әдістері атап көрсетіледі:
1. Мұғалімнің оқу материалдарын ауызша мазмұндау әдісі.
2. Оқулықты және басқа кітаптарды пайдалана білу әдісі.
3. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz