Баланы мектепке психологиялық жағынан дайындауда – интеллектуалдық ойындардың рөлі
Жоспар.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2 – 5
І-Тарау. Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық ерекшеліктерін
зерттеу мәселелері.
1.1. Баланы мектепке психологиялық жағынан дайындау мәселелері
жөнінде
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 6 -13
1.2.Мектепалды балалардың ақыл-ой тәрбиесі туралы ... ... ... ... 14
-23
1.3. Білім берудің басты құралы ретінде ойын элементтерін пайдаланудың
педагогикалық – психологиялық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24– 28
ІІ – Тарау. Баланы мектепке психологиялық жағынан дайындауда –
интеллектуалдық ойындардың рөлі.
2.2. Оқушылардың интеллектуалдық қызығушылығын ойын әрекеті арқылы
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29-34
2.1.Ойын – бала үшін негізгі іс - әрекет және ойын әдістерінің
маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 35 - 40
2.3.Халықтық ойындардың интеллектуалдық тәрбие процесіндегі
рөлі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .41 - 45
2.4.Баланы мектепке психологиялық жағынан дайындауда интеллектуалдық
ойындардың маңызы мен ролін анықтаудағы тәжірибелік
жұмыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 46 - 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56– 61
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62 – 67
Қосымша
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі:
Қазіргі уақытта "жеке бағдарлы оқу" түсінігі кең тараған, бұл түсінік
баланың жеке-тұлғалық дамуы, оның пеихикасының қалыптасып, даму
ерекшелігіне негізделіп айтылған. "Жеке бағдарлы оқыта отырып-тәрбиелеу"
түсінігі мынаған негізделген: жеке-тұлға адамдар қоғамында өмір
сүретіндіктен ол өзін-өзі танып-білуі қажет, бұл өмірде өз орнын дұрыс таба
білуі қажет, бұл жағдайдағы негізгі нәрсе өз өмірін дұрыс қалыптастыра
білу.
Дұрыс сөзбен айтқанда,педагогика негізін саясатқа немесе идеологияға
байланыстырмай, тек қана психология ғылымына сүйену қажет. Педагогиканың
негізгі объектісі -баланың ішкі дүниесін түсіну. Ал практикалық әрекеттегі
мақсат - әлеуметтік - психологиялық талаптарды қанағаттандыру.
Бұл тақырыпты алған себебім, интеллектуалдық ойындар балалардың
танымдық ерекшелігін жетілдіреді,ойын мектеп жасына дейінгі балалардың
жақын араласуына,белсенділікті, тұйық мінезді,ұяң мінезді балалардың
өмірге белсенді түрде араласуға ынталандырады. Ойын баланың барлық маңызды
ақыл-ой әрекеті, баланың қабілетінің дамуына, ойында айналасындағы дүние
жайлы түсініктерінің кеңеюіне, тілінің дамуына көмектеседі. Баланың жақсы
дамып-жетілуі мынандай жағдайда: жоғары эффектілік оқыту, баланың мектепке
психологиялық жағынан дұрыс дамып келе жатқанын маман ретінде анықтау,
"жеті жастағы дағдарыс" кезеңін дұрыс шешу.
Баланың мектепке дайындығы қаншалықты дәрежеде екенін анықтау, балалар
психологиясының негізгі мөселесі, Соңғы уақытта бұл мәселеге көп көңіл
бөлінуде, Бұл мәселені шешудің жолы баланың жеке-тұлғалық, жас ерөкшелігін
дұрыс ескеруден басталады. Мұндай жағдайда психологиялық диагностика
негізгі роль атқарады.
Алайда теориялық тұрғыдан алсақ баланың мектепке оқуға дайындығы
мәселесін шешуде, 20 жылдан астам психологтар, педагогтар,гигиенистер,
балалар дәрігері айналысып келеді. Дегенмен "мектепке дайындық" түсінігіне
нақты анықтама жоқ, сондай-ақ мектепке оқуға толық дайын деген нақты пікір
болмайды.
Көптеген психологтардың жорамалы бойынша мектепке дайындық түсінігі,
бала мектеп процесіне қатыса отырып өзінің қабілетін дамытады, білімін,
дағдыларын, мектеп бағдарламасын меңгеруде мінез-құлқы қалыптасып, дамып
жетіледі деген пікірде.(И.Шванцер, А.Анастази және басқалар)
Бұл мәселені мынандай сандармен бекітуге болады. Осыдан 15 жыл
бастауыш сынып оқушыларында жүйке-жүйелерінің кемшілігі 5-7 (процент) пайыз
ғана болса, ал қазіргі уақытта бұл көрсеткіш 40-70 пайызға жеткен (Аргумент
и факты 13 наурыз 1998 ж) мүмкін, бұл қазіргі әлеуметтік экономикалық
жағдайға байланысты болар, сондай-ақ мектеп жасына дейнгілерді мектепке
білім алуға дұрыс дайындамағандықтарынан болар.
Ойын - мектеп жасына дейінгі баланың негізгі іс - әрекеті.Балалардың
жақын араласуына олардың арасында байланыс болуына көмектеседі. Белсендік
барлық балаларды бірдей емес. Тұйық мінезді, ұяң, белсенділігі аз оқушылар
бар. Мұндай оқушыларды оқу мен еңбектен гөрі ойын арқылы көпшілікке тарту
педагогтың міндеті.
Мектеп жасына дейінгі баланы дамытатын, өсіретін әрі тәрбиелейтін де
негізгі іс-әрекет –ойын. Интеллектуалдық ойындар балалардың танымдық
ерекшелігін жетілдіреді. Баланың ойлау қабілетіне байланысты
иттелектуалдық ойындар туралы Заика Е.В, көрнекті ғалымдар Р.М Жуковская,
Д.В. Меджерицкая, Т. М. Марков, Н. Я. Михайленко, Жан Пиаже, Мухина В.С.,
осы ғалымдар зертеген. Сонымен қатар біздің Қазақстанда интеллектуалдық
ойын туралы жазған педагогтар Хайрулина А., Интеллектуалдық дағдыларды
қалыптастыру. Ақылбаева А. С., Интеллектуалдың ойындардың рөлі. Аскарова
Ж. Интеллектуалдық ойындардың түрі. Балалар ойындарының көпшілігі кім
нағыз мерген, кім нағыз епті, кім ең жылдам деген сияқты жарыс элементтерін
қамтиды. Ойында біреу ұтады, біреу ұтылады. Мұндай жағдайларда ұстаз
ұтылғандарға көмектесуі қажет. Оқушылар ойындарда педагогтың рөлі өте
маңызды. Ол ойында ұйымдастырушы, ойынның мазмұны туралы кеңесті, балалар
арасындағы дауларды шешетін әділетті әділқазы, ойын кезінде жолдас та бола
алады. Мұғалім балалардың ойында жеңістер мен жеңілістерге мақтанышпен
ренжу сезімдерінің болатынын есте ұстауы қажет. Мұғалімнің міндеті балалар
қатынастарының адамгершілік жақтарына үнемі талдау жасап, балалар достығын
қолдап отыру.
Ұстаз күнделікті білім беру, еңбекке баулу, ойындарды ұйымдастыру
кезінде әр оқушының жеке тұлғасының қалыптасуына ізгілік сезімдерінің
дамуына ықпал етеді. А.С.Макаренко: Ойынның адам өмірінде зор маңызы бар,
ол еңбекке әзірлейді және біртіндеп еңбекпен ауыстырылуы тиіс деген.
Балалардың өзін қоршаған өмірге белсенді түрге қатысуға деген ынтасы ойын
үстінде көрініс табады. Ойын – олардың дүниені, шындықты тану жолдарының
бірі. Бала ойын үстінде маңызды қоғамдық оқиғаларды көп ретте өз шама-
шарқынша түсіне отырып, өзінше бастан кешіреді. Балалардың көңіл күйі осы
ойын үстінде айрықша көрінеді және қалыптасады. Шындап берілмейінше ойын -
ойын болмайды. Ойын оқиғаларына ынта ықылас төмендеді дегенше, ол тоқтады
дей беріңіз. Ойын дегеніміз ешқашанда мәжбүр етуге міндеттілікке
негізделмейтін қызмет түрі. Ойынның басқа қызмет түрінен айырмашылығы да
осында. Түрлі
ойындар балалар ұйымдылығын ұйымдастыруға, қуанышты сергек көңіл-күйді
қалыптастыруға көмектеседі.
Бала өзін ойын үстінде жайшылықтағыдан жоғары сезіне алатындықтан
Макаренко оған аса үлкен тәрбиелік маңызы бар деп қарады.
Балалардың ойындары әр түрлі болып келеді. Балалар доп ойнайды,
жіппен ойнайды, жасырынбақ ойнайды, шана тебеді тағы да басқа ойындар
ойнайды. Балалардың бір бөлігі футбол, хоккей, волейбол ойындарын, дойбы.
Шахмат ойындарын ойнайды. Тұрғын үйлер, метро салып, космонавтар болып,
соғыс ойынын ойнағанда балалар басқа дүниеге келгендей әсер алады, өздерін
құрылысшы, ұшқыш, әскери адамның орнында сезінетін болады. Мұндайда
балалардың қиялдауға бейімділігі көрініс береді, қиялдауы дамып жетіледі.
Педагог балалардың мазмұнды ойындарын ұйымдастыру арқылы олардың бойында
жақсы адамдарға, батырларға қызығу сезімін тәрбиелейді.
Мұғалімнің міндеті – ойнап жүрген балаларды зер салып, бақылап
олардың қарым-қатынастары қандай адамгершілік негізде құрылатынын біліп,
дұрыс ықпал жасау. Чех педагогы Ян Амос Каменский (1592 - 1670), ол ойында
баланың ең қажетті іс-әрекеттің табиғатына және бейімділігіне ең жауапты
түрі деп санады.
Ойын баланың барлық маңызды ақыл – ой әрекеті, баланың қабілетінің
дамуына, ойында айналасуындағы дүние жайлы түсініктері кеңеюіне, тілінің
дамуына, құрбыларымен жақындасуына көмектеседі.
А.С.Макаренконың айтуынша, ойында баланың физикалық, психологиялық
қасиеттерінің сапалары да өзгеріп отырады. Ойын балаланың сабаққа ынтасын
аудартуға, көңіл қойғызуға, білімді толық игеруіне көмектеседі. Ойынның
түрлері өте көп. Ойын – сабақ. ойын – жаттығулар, сергіту ойындары. Бұл
интеллектуалдық мақсаттағы ойындар – оқушылардың жан-жақты дамуына қызмет
етеді. Олар сөздік ойындар, столда ойнайтын ойындар, жұп картинкалар,
лото, домино балалардың ойлау қабілеттерін дамытады (анализ, синтез).
Тіл сабақтарында зейінін, ойлауын, байланыстыра сөйлеуін дамытуда сөздік
ойындардың маңызы зор.
Зерттеудің негізгі обьектісі: Балабакшаның даярлық тобындағы бала
өміріндегі интеллектуалдық ойындар.
Зерттеу пәні: Даярлық тобындағы балаларды мектепке дайындауда
интеллектуалдық ойындардың маңызы мен рөлін көрсету.
Зерттеудің мақсаты – интеллектуалдық ойындардың теориялық және практикалық
негізде баланың жалпы дамуына әсерін анықтау; олардың негізгі кемшіліктерін
аңғару, және баланың психологиялық тұрғыдан дайын болуын қамтамасыз ету
және интеллектуалдық ойындардың маңыздылығын көрсету.
Ғылыми болжам: Егер интеллектуалдық ойындарда баланың анатомиялық –
физиологиялық ерекшелігін ескере отырып ұйымдастырса, онда бала мектепке
психологиялық жағынын дайын болып, білімді сапалы меңгерер еді.
Зерттеу міндеті төмендегідей:
1. Баланы мектепке дайындау үшін ойынның әдістемесін таңдау.
2. "Интеллектуалдық ойындар" түсінігін анықтау және нақтылау.
3. Баланың мектептегі оқуына жағымды ықпал ететін интеллектуалдық
ойын ерекшеліктерін анықтау.
4. Ойын арқылы оқушылардың қабілетін дамыту, білімін тексеру,
тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру.
Зерттеу көздері: - Қазақстан және шетел ғалымдарының ойын туралы жазылған
ғылыми еңбектері: Ресми материал бала құқығын қорғау туралы Заң; Конвенция;
Қазақстан Республикасы Конституциясы, Білім беру туралы заң; Мектепке
дейінгі бағдарлама; Білім беру стандарты.
Зерттеу әдістері: Философиялық - әлеуметтік, психологиялық – педагогикалық
әдебиеттерде теориялық талдау. Қазақстан Республикасының алдыңғы қатарлы
озат мұғалімдерінің іс – тәжірибелерін жинақтап қорыту. Ата – аналар,
педагогтар, балалармен сауалнамалар, тест жүргізу;эксперимент нәтижелеріне
баға беру,сұрыптау, өңдеу.
Зерттеу кезеңдері: Зерттеу мәселесі бойынша материалдар жинақталып жүйеге
келтірілді. Педагогикалық практика кезінде байқаудан өткізілді.
Ғылыми жаңалық: Интеллектуалдық ойынның бала дамуындағы алатын орны мен
функциясы сипатталып, дәлелденеді. Интеллектуалдық ойындар сабақта және
сабақтан тыс пайдаланудың мазмұны мен әдістемесі теориялық тұрғыдан
дәлелденіп, практика жүзінде тәжірибеден өтті. Мектепалды даярлық
топтарында пайдаланған ойындар жинақталып, кітапша түрінде пайдаланды.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу
мәселелері.
2. Баланы мектепке психологиялық жағынан дайындауда интеллектуалдық
ойындардың рөлі.
3. Баланы мектепке психологиялық жағынан дайындауда интеллектуалдық
ойындардың маңызы мен рөлін анықтаудағы тжірибелік жұмыстар.
Зерттеу базасы: № 15 Әсел мектеп – бакшасы мектепалды даярлық тобы.
І-тарау. Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық ерекшеліктерін
зерттеу мәселелері.
1.1. Баланың мектепке психологиялық жағынан дайындау мәселелері жөнінде
түсінік.
Бірінші сыныпқа қабылдау барысында психологиялық –педагогикалық зертеу
диагностикасы баланың интеллектуалдық, сенсорлық-моторикалық қабілетін
ескеретін тестерді қолдану арқылы жүзеге асырылады. Психологиялық
зерттеудің мақсаты –баланың оқуға деген психологиялық дайындығы мен жеке
басының даму деңгейін анықтау. Психологиялық дайындықты анықтайтын негізгі
компоненттер. Жеке бас дайындығы- баланың жаңа әлеуметтік көзқарасын,
арнайы өзінің міндеттері мен құқықтары бар оқушы ережесін қабылдауға
дайындығын қалыптастыру. Баланың мектепке, оқу әрекетіне, мұғалімге, өзіне
деген қарым-қатынасын көрсетеді. Сонымен қатар баланың жек дайындығына
қызығушылық ортаның даму деңгейі де жатады. Мекткпке дайын деп сыртқы
бейнесі емес, танымдық қабілеттерін дамытатын жаңа білім алуға
мүмкіндіктері бар баланы айтамыз. Бала өзінің мінез-құлқы мен танымдық іс-
әрекеттерін еркін ұстай білуі керек. Жеке бастың дайындығы баланың белгілі
бір деңгейдегі дамуын көрсетеді. Инттеллектуалдық дайындық баланың дүние
танымын, нақты білім қорының болуын көрсетеді.Балалар айналасын тұтас және
бөліп қабылдайды. Ойлау операциялары, есте сақтау қабілеттері айқын
көрінеді. Олар –саралап қабылдау, ой талқысынан өткізу, логикалық есте
сақтау. Білімге деген қызығушылық, күш-қуатының артуы, сөйлеу тілін жылдам
игеру, белгілерді ажырата білу қабілеті, қол қозғалысының белсендірілуі,
көру мен қозғалу арасындағы үйлесімділік.Әлеуметтік-психологиял ық дйындық
баланың басқа балалармен, мұғаліммен еркін қарым-қатынасын қалыптастырады.
Балаларды мектепте ортақ іс біріктіреді, сондықтан балалармен тез тіл
табысып, басқалардың пікірімен санаса білуіне көңіл бөлінуі қажет.
Физиологиялық дайындық бала ағзасының негізгі қызметтік жүйесінің даму
деңгейі мен денсаулығы арқылы анықталады. Баланың оқуға деген физиологиялық
дайындығын мектеп медбикесі жүйелі түрде белгілі көрсеткіштер бойынша
жүргізіп отырады. Мектепке баланың психологиялық дайындығын анықтау
диагностикасын жүргізуде денсаулығы мен физиологиялық дамуы есепке алынуы
қажет. Баланың ақыл-ойы жетік дамығанмен, денсаулығы әлсіз болса, білімді
игеру мүмкіндігітөмендейді. Бала ағзасы 5-7 жас аралығында көптеген
өзгерістерді бастан кешіреді. Оқу жылының басында физиологиялық дамуы
белсенді болады. Бала ағзасы 6-7 жаста мектептегі оқу жүйесіне дайын
болатындығын, сонымен қатар сыртқы ортаның әсерлеріне өте сезімтал, ақыл-
ойға, денеге түсетін күшті жасы кіші болған сайын ауыр қабылдайтыны
ғалымдар тарапынан тұжырымдалған. Сондықтан да бірінші сыныпқа қабылданар
алдында бала толығымен медициналық тексеруден өтеді.Бүгінгі күні баланың
мектепке дайындығын анықтауда оның психолгиялық және физиологиялық дамуы
басты назарда болып отыр. Психологиялық дайындықтың құрылымы мынадай
бөліктерге бөлінеді.
1. Жеке дайындық. Баланың жаңа қоғамдық ортаға дайындығының қалыптасуы
бірнеше құқықтар мен міндеттерді қамтитын мектеп ережесінен тұрады.
Мектепке оқуға дайын оқушы –мектепке қажетті оқу құралдарын түгелдеп
ғана қоймай, сондай-ақ жаңа білім алу мүмкіндігі мен таным қабілеті
жеткілікті дәрежеде дамыған бала болып табылады.
2. Зияткерлік дайындық. Дайындықтың бұл түрі баланың нақты білімі мен ой-
өрісінің ауқымын көрсетеді. Баланың танысып отырған материалына деген
көзқарасы мен материалды жекелей әрі жоспарлы түрде қабылдау
жүйесінің қалыптасуы маңызды. Сондай-ақ жалпылай ойлау формасы мен
негізгі логикалық операцияларды атқарып, есте сақтай алуы да міндетті.
Зияткерлік дайындық негізінен баланың бойындағы оқу іс-әрекетінің
бастапқы пайымдарын қалыптастыруды көздейді. Осы дайындық түрі жалпы
алғанда төмендегілерді қамтиды.
-саралап қабылдау;
-аналитикалық ойлау;
-нақтылыққа талпыныс;
-логикалық есте сақтау;
-білуге құштарлық;
-сөйлеу тілін игеру;
-қолдың қозғалысы мен көру-қозғалыс үйлесімділігі;
3. Әлеуметтік-психологиялық дайындық.Дайындықтың бұл компоненті балада
басқа балалармен, мұғіліммен қарым-қатынас жасай алатын сапаларды
қалыптастыруды көздейді. Бала топ болып бірге жасап жатқан жұмыс үстінен
түседі. Осы кезде балада өзін ортаға бейімдеу қабілеті өте қажет болады.Ол
үшін балалармен араласып кетуге, олардың қызығушылығына ортақтасуына, оқу
процесіндегі түрлі жағдайларға икемделуіне ықпал ету керек.
Мектепке келу кезеңі:
-мінез-құлықтың жана сапалық денгейге көтерілуі;
-әрекетке іштей талдау жасау;
-нақтылыққа жана танымдық қатынасының дамуы;
-қарым-қатынастың жаңа сапалы кезеніне өту болып табылады.
4. Бұл дайындық бала ағзасының қызметі мен денсаулық жағдайының даму
деңгейімен анықталады. Баланың мектепке дайындығын дәрігерлер арнайы
өлшемдермен белгілейді. Баланың мектепке оқуға психологиялық және
физиологиялық дайындығын анықтау кезінде денсаулық жағдайы басты назарда
болуы шарт. Өйткені білімді игеруге, оқуға деген қызығушылығы басым
болғанымен, денсаулығы сәйкес келмеуі мүмкін. Ондай балалар жай, қатардағы
мектептерде оқығаны жөн.
Мектепке білім алуға дайындау мәселесі-балалар психологиясының өзекті
мәселесі. Бұл мәселені белсенді зерттеушілердің пікірі өте ауқымды, бұл
түсінікке әр жағынан ауқымды түсіндіреді.
Баланың даму барысында шкалалар кең түрде қолданылады және баланы
стандартты бақылаулар арқылы баланың дамуын жас ерекшелік нормасына
сәйкестендіру. Диагностиканы жүргізу барысында баланың сөйлей алуы,
экспериментаторға тұлға ретінде қарауы нәтижесі баламен дұрыс қарым қатынас
жасаудың негізі. Мектеп жасына дейінгі баланың сөздік қоры әлі де дамып,
қалыптасатындықтан толқымалы тестерді қолдану мүмкіншіліктері шектеледі.
Сондықтан зерттеушілер орнықты методикалар қолдануды ұсынады. И.Шванцар
(1972) мен А.Анастази (1982) пікірлер бойынша диагностика үшін баланың
моторлық-танымдық сферадағы дамуы, сөйлеуі мен әлеуметтік мінез-құлқы
маңызды орын алады. Мектепке білім алуда компонентті сапа бөлу үшін
И.Шванцар мектепке білім алу үшін міндетті түрде ақыл-ойының дамуы
деңгейлі, концентрацияға қабілеттілігі, шыдамдылық, жетістікке жетуге деген
талап, қызығушылығының дамуы, білім алуға қабілеттігі, сондай-ақ әлеуметтік
мінез-құлқы қалыптасу керек деп есептейді.
Кеңес оқымыстыларының зерттеулері бойынша мектепке дайындық көп
компонентті жүйелік білім. Бұл ойды қолдаушылардың бірі Л.И.Божович 1960-шы
жылдардың өзінде-ақмынаны көрсеткен болатын. Оның ойынша мектепке білім
алуға дайындық негізі-ойлау әрекетінің даму деңгейі, танымдың қызығушылары,
оқушылық өмірдегі әлеуметтік позицияның болуы деп санайды.
А.Запорожецтің пікірінше мектепке білім алуға дайындық баланың мінез-
құлқының өзара байланысы, танымдың даму деңгейі; аналитикалық-синтетикалық
әрекеттер, ерік механизмнің қалыптасу деңгейі анықтайды деп есептейді. Бұл
мәселені Л.А.Венгер мен оның әріптестері теориялық аспекті тұрғыдан өзара
жуыңтатады. Барлық психологиялық қасиеттер адамда оның іс-әрекеті арқылы
қалыптасады. Соның ішінде мектеп жасына дейінгі балада таза мектептік
қасиеттер болуы мүмкін емес, өйткені олар да кез келген психикалық
процесстер сияқты іс-әрекетте дамиды. Бұдан шығатын қорытынды мектепке
психологиялық дайындық оның мектептік қасиеттерінің қалыптасуында емес,
оның қалай оқып, үйреніп кетуінде.
Қазіргі уақытта ақпарат беттерінде баланы мектепке дайындау мәселесі
бойынша әр түрлі даулы пікірлер айтылуда. Бастауыш сынып пен мектепке
дейінгі мекемелердің дәстүрлі талаптары мен іс-әрекеттері ешқандай
талаптанушылықты ақтамайды: баланы кішкене кезінен бастап оқыту мен
жаздыру. Бастауыш сынып пен бала-бақша арасындағы байланыс жоғалған,
мектепке дейінгі мекемелердің спецификасы жоғалған. Өйткені баланың дамуы
оқыту әрекеті көп мән берілгендіктен бұл мәселе екінші жолға ысырылған.
Сондықтан да біз мектеп жасына дейінгі жеке-тұлғалы модельді тәрбиелеу
концепциясына түсіністікпен қарастырдық.
Соңғы жылдары мектепке психологиялық дайындық ТМД елдерінде
психодиагностикалық методикалармен толықтырылуда. Жоғарыда көрсетілгендей
білім алуға дайындық - көп факторлы феномен, бұл көп психологиялық
зерттеулер комплексін талап етеді. Дәлел ретінде білім алуға психологиялық
дайындығын анықтау бір-ақ тестпен шектелмеуі тиіс.
Мектепте білім алу - бала өміріндегі маңызды этаптардың бірі.
Сондықтан да үлкендердің, балалардың мектепке бару кезеңі жақындаған сайын
қобалжулары түсінікті жағдай. Көптеген бірінші сыныптар үшін мектеп
талаптарын орындау оңай емес. Сондықтан да оқу кезеңі басталмай тұрып,
мектеп талаптарына баланың психикалық мүмкіншілігі қанша мықты дәрежеде
екенін анықтап алған дұрыс.
Баламен жұмыс істеу барысында еске алар жағдай бала психологиясын
зерттеудің өзіне тән ерекшелігі бар екенін түсіну. Мектепке дейінгі балалық-
шақ адам өміріндегі өте қысқа кезеңі, бар болғаны жеті-ақ жыл.Бұл кезеңде
даму деңгейі жылдам тез қалыптасады. Ештемеден хабарсыз өмірге жаңа келген
нәресте тез арада-ақ белсенді, өзінше жеке тұлғаға айналады. Бала психикасы
барлық жағынан қалыптаса бастайды, оның одан әрі дамып жетілуінің негізі
қаланады.
Мектеп жасына дейінгі психикалық дамудың қандай негізгі бағыты бар?
1. Жеке тұлға қалыптасады. Бала өзінің Мен екендігін түсінеді.Өзінің
белсендігін, іс-әрекетін дұрыс бағалай алады.
2. Бала іс-әрекетінің ауқымы кеңейеді. Ол тек қана ата-анасымен ғана
байланысқа түспей басқа да үлкендермен, құрдастарымен, құрбыларымен қарым-
қатынас жасай бастайды.
3. Бұл кезеңде танымдық даму жүреді. Баланың сөйлеуі қалыптасады.
Психикалық процесстердің ерекшелігі қалыптасады, яғни өз психикалық
процестерін басқара алады, танымдық іс-әрекетте мақсат қоя алады, жеткен
жетістіктеріне бақылау жасай алады.
Баланы дұрыс тәрбиелеп, оқыту үшін оның психологиясын терең түсіну
керек. Ал психологиясын түсіну үшін методикалық психологиялық зерттеулерді
білу шарт. Сонымен қоса бала зерттеудің арнайы объектісі екенін түсіну
керек. Оның психикасы қалыптасу, даму кезеңінде сондықтан нақты принциптер
мен методтарды жүргізе, ұйымдастыра алу қажет.
Гуманизм принципінің негізгі талабы төртеу: бүлдіріп алмау, балаға
аса сақтықпен, аялай, қамқор көзқараспен қарау керек, Қойылған диагноз оның
негізгі даму деңгейін ғана анықтамай, алдағы өміріне де жол ашуы мүмкін.
Комплекстік, бір ізділік, жүйелік принциптері белгілі бір уақыттарда
баланы осы принциптер бойынша оқып-білу. Әр жеке ерекшелігін, психикалық
құрылым қасиетін, басқа да психикалық дамулармен байланысын анықтау өте
маңызды.
Жеке және тура жағдайда жүргізу принципі әр баланың психикалық даму
заңдылығы ерекше және қайталанбайтындығын аңғартады.
Балалар психологиясының негізгі методтары: бақылау, экперимент,
әңгімелесу, іс-әрекетіне талдау.
Бақылау қарапайым табиғи жағдайда, күнделікті өмірде жоспарлы немесе
бір бағытты жағдайда психологиялық фактілерді жинақтау. Мектеп жасына
дейінгі баланың құрбыларымен қарым-қатынас мәдениетін, ойын, серуен,
тамақтану және тағы басқа жағдайларда оны бақылау.
Эксперимент-бақылаудан ерекшелігі, бала психикасын зерттеп-оқу арнайы
ұйымдастырылған жағдайда болуы. Бұл бала үшін күнделікті жағдайда өтеді.
Оның күнделікті атқаратын іс-әрекетін әдейі ұйымдастырады мысалы: ойын,
сурет көру, сурет салу тағы басқа.
Әңгімелесу методы экспериментпен бақылау кезеңінде өз бетімен
қолданылады. Мысалы, баланың ойын ойнау кезеңін оқып-үйренуде ең алдымен
оны ойын кезінде бақылау, содан кейін сүйікті ойыншығы, ойыны, кейіпкерлері
туралы әңгімелесу.
Мектеп жасына дейінгілердің психикасын оқып-үйренуде іс-әрекетінің
нәтижесіне талдау жасау методы маңызды орындалады. Құрастыру, өз беттілік
жұмыстарын талдау мысалы, сурет, аппликация, мүсіндеу, конструкция, әңгіме,
ертегі, ән мен биді орындау және т.б.
Ескертетін жағдай тек комплекеті, жүйелі, бірізді түрде бала
психикасын оқып-үйрену оның психикалық ерекшелігін анық және толық түрде
танытады.
Мектепке психологиялық дайындық мазмұны-мектептің балаға қойған
талаптар системасын анықтайды. Зерттеуші психологтардың көрсетуі бойынша
баланың әлеуметтік позициясының қоғамына байланысты.Нақты психологиялық
дайындық болмайды, ол өзгеріп, толықтырып отырады.
Білім алатын бала психикасына қойылатын әр түрлі талаптар оның
психологиялық дайындығының құрылымын анықтайды.Көптеген психологтар
пікірінше ( К.М.Гуревич, Е.М. Борисов 1997, А.В. Запорожец 1986 және т.б. )
негізгі компонентті дайындық ақылдылық пен жеке-тұлға дайындығына
байланысты.
Ақылдылық дайындық танымдық процестерден көрінеді (қабылдау, ес,
ойлау, қиял, сөйлеу) білімді меңгеру, бала бақшадан оқыту мен тәрбиелеу
бағдарламасына дағдылану, жалпы интеллектуальды қалыптасу.
Қалыптасу, мысалы, еске қойылатын мектеп талабы бала есте сақтау,
жаттау, қайта жаңғырту сияқты дағдыларды білуі қажет. Ойлау процесінің
мектепке дайындық деңгейі мынадан көрінеді ойлауға үйрену, анализ жасау,
талдау салыстыру, материалды түсіну, көрнекі -образды ойлауының даму
деңгейлі болу, оқу тапсырмасын меңгеру. Сөйлеу процесінің даму көрсеткіші
сөздік қорының болуы, дұрыс сөздік қарым-қатынас, сөздік дыбыстарды нақты
анық айта білу мектепке дайындықтың бір көрінісі.
Арнайы жеке дайындық үшін оқу іс-әрекетіне деген мақсаттылық, қоршаған
ортаны танудағы танымдық дамуы, өзін-өзі тану деңгейі, коммуникативті даму,
дағдыларын қалыптастыру, қарым-қатынасқа деген ниеті болу, бала
психикасының эмоциональдық және еріктік деңгейінің дамуы қажет.
Баланың мектепке оқуға деген дайындығы мынадан көрінеді:
Бала оқығысы келу керек, ол оқудың маңызы мен қажеттілігін түсіну
керек, ол оқуда нені оқытып, үйрететіне қызығу керек. Эмоциональдық
дайындығы -баланың әр түрлі жағдайындағы қобалжуынан көрінеді, ескертулер
мен мақтауларға дұрыс реакция беру, өз сезімін бағындыра білуге үйреніп,
жағымды эмоцияларын тудыра білу керек.
Еріктік дайындық симптомы мынандай:
Маңызды мағыналы мінез-қүлық және психикалық процесс яғни бала өз
қабілетін игере және басқара алу керек, ерігін бағындыру бұл жағдай ересек
оған қиын әрі қызықсыз тапсырманы орындау кезінде көрінеді.Қиын тапсырманы
орындау барысында өзінің ерік-жігерін, шыдамдылығын, жұмысты аяғына дейін
орындай алатындығын көрсету қажет.
Психологиялық дайындық құрылымына үңілу барысында мектеп баладан әр
түрлі психологиялық қасиеттерді талап ететінін көруге болады. Бұл жағдайда
сүрақ тууы мүмкін: Осынша талаптар қою дұрыс па? Әрине психологиялық
дайындық - мектепте нәтижелі білім алудың негізі. Баланың мұғаліммен,
құрбылармен және басқа да бөтен адамдармен қарым-қатынасы қалай
қалыптасады, соларға байланысты. Үнемі дайындықсыз, үлгере алмаушылық әсері
оқудың бас кезінде бала үшін өте қауіпті.Себебі, ол өзіне деген
сенімділігін жоғалтып, соның нәтижесінде өзін-өзі бағалауы төмендеп, ата-
аналармен қарым-қатынасы бұзылып, оқу әрекетіне деген жаман көзкарас
қапыптасуы мүмкін.
Мектепке оқу үлгерінің төмен болу проблемасы баланың эмоциональдық
тұрақтылығын және кей жағдайда денсаулығының төмендеп кетуі мүмкін, Бұндай
жағдай оқу жылының барлық кезеңінде болса, онда оның болашағының жеке-
тұлғалық дамуы және мектептен кейінгі өмірі де дұрыс қалыптаспауы мүмкін.
Психологиялық дайындық әр түрлі жас кезеңдерінде көрінуі мүмкін.
Балада әр түрлі психологиялық даму ырғағы болады. Кейбір бала психологиялық
даму жағынан көптеген құрбыларынан озып кетуі мүмкін,ал кей жағдайда кейін
деп, артқа қалуы мүмкін. Сондықтан да диагностикалық зерттеу нәтижесінде
мектеп жасына дейінгінің психологиялық дайындығы кейбір балаларда алты жас
кезінде-ақ мектепте білім алуға дайын екенін көруге болады.
Мектепке дейінгі мекемелер басқа білім беретін институттар сияқты
қандайда бір қоғамның қойнауында қоғамдық қатынастарда жұмыс
істегендіктен оның жағдайы көптеген ішкі жағдайларымен,қорпшаған әлеуметтік
ортамен,қарым-қатынастың сипаттамасымен анықталады. Педагогтердін алдында
мектепке дейінгі мекемелердегі жаңа замаңғы мақсаттары мен сұрауларына
жауап беретін жоғары денгейде баланың жан-жақты дамыуна себепкер болатын
технологияны талдау бағдарламасы тұрды.Осы кездегі тарихи кезеңде адам
мен мемлекеттің қарым-қатынасының мәнділігі өзгереді. Нарықтық жағдайда ол
жеке тұлғаның мүддесі мен қажеттілігінің өсуіне қызмет етеді.
Білім беру жүйесі білім беру қызметінің сипатын алады,ал жеке тұлға
тапсырыс беруші құқығын алып,ұсынылатын қызметтерынің дербес бағдар-
лануы мен сапасының көтерілуін талап етеді. Өйткені қоғам қоғамдық тұр-
мыстың дамуына ұмтылыспен жауап беретін жаңа білім беру жүйесімен жаңа
адамдардың қажеттілігін ұсынады.
Мектепке дейінгі педагогика адамзаттын сұраныстарынан қалмауға
тырысады, оқыту мен тәрбиенің қиындығы мен қайшылықтарың алдынала
білуге ұмтылады, бұнда оған білім беру жүйесіндегі дамудың жылжымалы
куші ретінде қоғамдық мүдделер бағдар болады. Қоғамдық мүдделер мен
қажеттіліктер әлеуметтік тапсырыс құрайды.
Мектеп жасына дейінгі балаларды мектепке оқытудың мәселесін
қарай отырып,Никитин В.Я. былай атап өтеді:Егер де бұрын мектептердің
жиынтығы, мектепке дейінгі тәрбие жүйесінің баланы мектепке дайындау
деңгейі қанағаттандырса, енді инновациялық мектептердің жемісінің пайда
болуы баланың жеке тұлғалдық танымдық белсенділігі, ойлау белсенділігі
түрлі қызметтерде өздігінен сауалдарды шеше алатын сапасы жаңа талаптарды
ұсынады.
Бұл өз кезегінде,білім беру үрдісінде мектепке дейінгі мекемелерде
тех-
нологиялар мен мағынасының өзгеруін талап етеді.
В.П.Щетинин мен Н.Храменков білім алудың құндылығы мен мақсаты
адамдардың білім-дағдыға қажеттілігін қанағаттандыру,оның ішкі дүниесі
күштерінің табысты дамуының ынтасы және қабілеттілігімен жеке тұлғаның
шығармашылық әлеуметтілігі мен тұтас қоғамдық үрдісінен тұрады деп
атайды.
Әлеуметтік тапсырыс берушінің рөлінде біздің барлық қоғам: балалар,
ата-аналар, әлеуметтік топтар мен сыныптар,мекемелер мен өнеркәсіптер
көрінеді.Олардың мүддесі саланың жетілдіру жолдарында білім беру мен
тәрбиені жүзеге асыру құралдарының нысандары мен мақсаттарын анықтау-
да негізге алынады.
Әлеуметтік тапсырыс пен сәйкестік ретінде еліміздегі білім беруде
даму-
дың басынқылығы туралы сұрақ шешілуде В.П.Подобед білім беру мүдделе-
рінің мәселесін қарай отырып, білім берудің әлеуметтік тапсырысын шартты
түрде қоғамдық,жекелік,ұжымдық және аймақтық деп – түрге бөлінеді .
Қоғамдық тапсырыс жеке тұлғаның жан-жақты білім берудегі қажеттелігінің
дамуының әр кезеңінде объективтілігімен,мәнділігімен анықталады.Ол бар-
лық білім беру салаларының дамуы әлемдік тұжырымдамаларда бағдарлан-
ған.Аймақтық тапсырыс бірқатар шарттардың ықпалының қалыптасуымен:
әлеуметтік-мәдениеттік,экономикалық ,ұлттық,демографиялық және басқа да
берілген аймақтық сипатында жасалған.Аймақтық тапсырыста білім берудің
қосымша бөлігіне өтінім тұжырымын жасайды.Ол аймақтық қажеттілігін
өздік ерекшеліктерін,тәсілдерін қанағаттандыруын есепке ала отырып анықта
лады.Ұжымдық және меншік тапсырыстар оқушылардың ата-аналардың,
әлеуметтік топтардың ,қоғамдық мекемелердің білім алу ерекшеліктерінің
түрлілігімен және жеке тұлғаның жекеше оқыту- тәрбиелеу мүдделерін
қанағаттандыру қажеттілігімен,адамның қабілеттілігімен,бейімділігімен
шарттандырылған.Кешенді қажеттіліктердің негізінде(қоғамдық,аймақтық,
территориялық , жеке меншіктік ) нақтылы және мүмкіндіктермен,сәйкес
олардың көлемін және мөлшерін және кезектілігін қанағаттандыру жайында
сұрақ шешілуде.
Қоғамдық қажеттіліктері заңды актімен және ұстанымды іс-
қағаздарға сүйенеді.Олар елдің мүдделерін нығайтып және білдіріп,
әлеуметтік тапсырыстарға қарсы келмей ,білім алуға қоғамдық территориялық
,аймақтық және жеке қажеттіліктерін қорғауы керек.
Білім беруде жаңа тапсырыстар педагогикалық бірлестіктерге ғылыми-
зерттеу зертханаларда дискуссия,түрлі көзқарастарды салыстыру мақсаттар-
ды жетілдіру құралдарының негізіде туындайды және адам туралы ғылым-
ның кешегі талдамаларының жетістіктерінде өткізеді.
Сонымен,білім беруге әлеуметтік тапсырыс пен қоғамдық пікірдің
негізінде қарастырылады.Ол ең зәру қажеттіліктерді және республиканың ,
елдің ұлттық-мәдени сұранымдарының өнеркәсіптің және ғылымның даму
деңгейінің бейнесі. ҚСРО тарағаннан кейін білім беру мәселесі
олардың даму ерекшеліктері мен елдің ұлттық –мәдени сұранымдары
қажеттілігі есебінен өздігінен шешуге мүмкіндік алды.Балалардың мектепке
дейінгі мекемеде базалық оқу жоспары мен Қазақстандық авторлардың
талдауымен жасалған балабақшадағы оқу- тәрбие бағдарламасы құрылды.
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңында 8 тарауда жарияланған-
дай білім беру жүйесіндегі басымды сауалдарының бірі инновациялық
үрдістін пайдасы бірыңғай бейнелі көзқарасты шығаратын халықаралық
ғаламдық коммуникациялық желіге шығу,білім беруді ақпараттандыру, оқы-
тудың жаңа технологиясын енгізу болып табылады. Сонымен,жаңа білім
беру технологиялары кенінен таралуда.Олар уақыт пен қоғамдық сұранымдарды
жоғары деңгейде қанағаттандаруға бағытталған .
2. Мектепалды балалардың ақыл-ой тәрбиесі туралы.
Қазақ халқы өз ұрпағын бесікке салғаннан бастап, оның ақыл-ойын
ойдағыдай қалыптастырып, ойлау-сөйлеу жүйесін дамыту жолында өзіндік әдіс-
тәсілдерді (ертегі, аңыз, жұмбақ, айтыс, терме т.б.) шебер пайдаланып
отырған. Білімдіге дүние жарық, білімсіздің күні кәріп дегендей, көшпенді
халық болса да, ғылым-білімді дәріптеп, ақыл тәрбиесінің негізі –терең
ойлаумен пайымдау екендігін ұрпаққа жан-жақты ұғындырып отырған, әр отбасы
өз баласының ойлау жүйесін дамыту үшін санамақтар мен жұмбақтардың, түрлі
аңыз-әңгімелер мен тақпақтардың, өсиет сөздердің тәрбиелік мәнін әр кез
қатты ескерген.Жаңылтпаштар жаттап, жаттығу арқылы бала ана тілін ардақтап
өседі, онда сөз қадірін білу сезімі қалыптасып, ой-қиялы дамып жетілед.
Баланың ақыл-ойын дамытуда жиі қолданылатын әдістің бірі –санамақ. Бұл
балаға сан үйрету мақсатымен шығарылған халық тәсілі.Ал 5-6 жастағыларға
мынадай есептер беруге болады. Үш бала ойыннан кейін үйлеріне қайтып келе
жатқанда, бойшаңдау бала серіктерінен.-,Үшеуімізде де он-оннанасық бар еді
ғой. Енді кімде қанша асық қалды?-деп сұрайды.Ақыл-ой тәрбиесінде жиі
қолданылатын әдістердің бірі –жұмбақтар.Бұл нақты бір зат туралы тұспалдап,
ұқсатып, бейнелеп айту арқылы баланы бір нерсенің шешімін таба білуге, оны
ойландыру, танымдық, білімдік ұғымдар мен түсініктерді ой –қиял елегінен
өткізу, белгілі тұжырым жасап, щешімге келу, тапқырлық пен дүниетанымдық
дәрежесін байқау.Баланың ақыл-ой тәрбиесінде оның алатын ерекше зор. Қазақ
ертегілерінің түрлері көп. Олар: хайуанаттар туралы, қиял-ғажайып, тұрмыс-
салт, батырлық, күлдіргі ертегілер болып бірнеше топқа бөлінеді.Ертек –бала
таным –тіршілігін, ақыл –ойын дамытуға тамаша құрал екендігін естен
щығармағанымыз абзал.
Алғашқы кезде балалардың белгілі бір бөлігі мектепке 7 жасында
баратын болады,ал алты жастағы балалар мектептерде де,сондай-ақ
балабақшаның ересек балалар топтарында да бірыңғай программа бойынша
мектепке даярланып оқытылатын болды. Мектепке дейінгі педагогикада
Ақыл-ой тәрбиесі деген тақырып бар.СССР Педагогика ғылымы
академиясының эксперименталдық программасында бұл тақырып бойынша
сенсорлық тәрбиеге және көрнекілік,практикалық, сөздік әдістері
ойынмен тығыз байланыстыруға басты назар аударылған.Сабақ кезінде алты
жасарлардың белсенділігін,өз бетімен жұмыс істеуін арттыруда,әсіресе
практикалық әдіске ерекше көңіл бөлу сөз болды.Еңбек тәрбиесінде
байланысты даярлық тобында және сыныпта өзіне-өзі қызмет ету,қоғамдық
мәні бар жұмыстарға белсенді қатыстырылуы көзделген.
Интеллектуалды, творчестволық ойындар арқылы,әсіресе,сабақтан тыс
уақытта тәрбие жұмысы олардың өзін қоршаған орта туралы түсінігін ке-
ңейтуге,кітапты сүюге,еңбексүйгіштікке,кішіпейілдік ке,қарапайымдылыққа
баулуға бағытталған . Алты жасарлармен жұмыс жөнінде дайындық топтағы
мұғалімдер ғылыми баяндама, рефераттар,курс жұмыстарын қарастыра-
ды.Мынадай тақырыптарға байланысты мәселелер қарастырылуда:
Оқудың нәтижелі болуы үшін ақыл-ойдың тереңдігі, икемділігі, тұрақтылығы,
ұғымталдығы мен дербестігі керек.
Ақыл-ой тереңдігі танушы адамның мәселені шешудегі негізгі белгілерін,
пайда болуын, заңдылығын ажырата білу деңгейін сипаттайды.
Ақыл – ой икемділігі –мәселені шешуде жағдайға қарай тәсілдерді
өзгерту.
Ақыл – ой тұрақтылығы –бөлінген белгілер жүйесін санада ұстай білу
қабілеті.
Дербестік ойлаудағы күрделі мәселелерді шешуде көрінеді. Ақыл-ой
жоғарыдағы берілген сапаларды ғана емес,белгілі бір деңгейдегі таным
аумағының дамуымен де байланысты.
Баланың ақыл-ой двмуы деңгейін анықтау кезінде оқуға деген ынтасын,
қызығушылығын, өз ақыл-ой қабілетін бағалай білуі сияқты жеке бас
көрсеткіштерін есепке алу керек. Бар қабілеттеріне байланысты оқудағы
үлгермеушілігінің себептері анықталады.
- Алты жасарлардың сабақ кезіндегі психологиялық, физиологиялық және
өзіндік ерекшеліктері туралы;
- алты жасалардың сабақ кезінде жұмыс қабілетін арттырудың жолдары мен
әдістері;
- алты – жеті жастағы тіл дамыту жұмыстары;
-жай қарапайым заттардың көлемі мен ұзындығы туралы түсінік беру;
-қарапайым арифметикалық есептер шығару арқылы алты жасарлардың ойлау
қабілетін арттыру және тілін дамыту;
- мектепке даярлауда бейнелеу өнері арқылы графикалық дағдыларын
қалыптастыру;
- алты жасарларды оқытудағы ойыннын рөлі;
- мектептің даярлық тобында балалардың тәртіп мәдениетін тәрбиелеу;
- алты жасарлардың эстетикалық көзқарасын қалыптастыру;
Тәрбиешілерді, мұғалімдерді, практиканттарды кеңінен қатыстыра алты жа-
сарлармен мынадай жұмыстар жүргізуге болады: сұрақ, жауап ,диспут,
ауызша-журнал,пікір алысу т.б. Студенттердің ғылыми қоғамында,ғылыми-
практикалық коференцияларда, үйірме жұмысында алта жасарлардың
психологиялық, физиологиялық ерекшеліктеріне сәйкес көрнекі құралдар,
методикалық ұсыныстарға байланысты мынадай проблемалық мәселелерге назар
аударылады:
- алты жасарларды оқыту және тәрбиелеудің теориялық, методикалық
негізі;
- мектеп және жоғары оқу орындары реформасына сәйкес алты жаста-
ғылармен жүргізілетін тәрбие жұмысын жетілдіру;
- балабақшаның даярлық тобындағы адамгершілік тәрбиесі;
- интеллектуалдық ойындар арқылы алты жастағылардың белсенділігін
арттыру , т.б.
Біздің мектеп-бақшада мектепалды алты жасарлармен жүргізілетін
жұмыс туралы методикалық бұрыш ұйымдастырылған. Онда бұл тақырыпқа
жазылған
студенттердің рефераты,ғылыми-методикалық нұсқаулар,әдебиеттердің
тізімі, баспасөзде жарияланған мақалалар бар. Жоғарыда айтылған ғылыми
және методикалық бағыттағы жұмыстың барлығы ,негізінен,педагогикалық
практика кезінде балабақшалардың даярлық тобында және жалпы білім
беретін мектептерде орындалады. Балаларды мектепке даярлау туралы
арнаулы курс оқылады.
Ал алты жасарларды мектепке қалай даярлау керек? Бұл – тың тақырып.
Алты жасарлардың жалпы даярлығы туралы сөз болғанда,олардың
интеллектуалдық, адамгершілік, эстетикалық , дене тәрбиесіне назар
аудару қажет.Тәрбиеші бұл кезеңде әрбір баланың психологиялық,физио-
логиялық жағынан дамуы қалай? Интеллектуалдық жетілуі тоқтап қал-
май ма,тоқыраушылық кездеспей ме деген мәселелерге көңіл аударуы ке-
рек.Бұл мәселелер ешуақытта күн тәртібінен түспейді.Себебі , біздер,
оқы-
тушылар, тәрбиешілер озат тәжірибені кеңінен пайдаланып,өмір ағымына
ілесіп отыруға тиіспіз.
Балалардың денсаулығы туралы айтқанда,яғни,алты жасарларға медици-
налық тұрғыдан қойылатын талаптарды (биологиялық дамуы,денсаулығы
қарай, бұрын әр түрлі ауралармен ауырған жоқ па , т.б.) тәрбиеші
ескеруі
керек.Ең басты мәселе – алты жасарлардың психологиялық, физиология-
лық дамуынын қалай екенін анықтау.Бала психологиялық, физиологиялық
тұрғыдан әрбір дыбысты қалай айтады ?
Керн –Иерасеканың тестісі бойынша зерттеудің қорытындысы қалай?
Педагогикалық практикаға бастауыш оқыту және мектепке дейінгі
бөлімнің студенттері қатысты. Оқу жоспарына сәйкес мектепке дейінгі
бөлім студенттері педучилище, балабақшаларда инспекторлық – ме-
тодикалық практикадан өтеді. Практика кезінде алты жасарлармен
жүргізілетін жұмыстарға айрықша назар аударылады. Әр баланың дамуы
түрліше болатынын естен шығармай, олардың жасы биологиялық дамуымен сәйкес
келе бермейді. Бір бала 6 жаста өзінің дене дамуы жағынан жүйелі оқуға
дайын, екінші балаға 7жаста болса да, оған мектеп бағдарламасы ауыр тиеді.
Диагностика жұмыстары мектепке балаларды жеке тұлғалық бағдарлы оқытуға
мүмкіндік береді. Бұл тәсілдердің ерекшелігі мынада:
-баланың психологиялық қорғану сезімін, қуанышты сезіну мен оның дара
дамуын қамтамасыз ету;
-балалардың денсаулығына кері әсер ететін факторлардың алдын алу;
-баланың мектепке жылдам қалыптасуын қамтамасыз ету;
-баланың жеке сапалық қасиеттерінің белсенді даму деңгейін анықтау.
Бұл мақсаттарға жету үшін баланың жеке даму деңгейі мен оқуға
психолгиялық дайындығын анықтайтын мынадай әдістемелер ұсынылды:
-Керн-Йерасектің төрт субтестен тұратын баланың мектепке дайындығын
бағдарлау тестісі;
-Ой-өрісінің даму деңгейін анықтайтын тест (Төртінші артық)
-Оқу -әрекеті алғышарттарының деңгейін анықтауға арналған тест
(Графикалық диктант);
-Назар аудару мен қабылдау және талдау мен жинақтау қабілеттерін
анықтау ;
-Логикалық ойлау элементтері;
-Қол бұлшық еттерінің даму деңгейін анықтау;
-Мінез-құлық анықтау (Үй);
-Жоғары жүйке әрекетінің ерекшеліктерін анықтау ;
Балаға немесе балалар тобына тестінің қағазы беріледі. Оның бірінші
бетіне бала жөнінде мәлімет жазылады. Қалған ашық жеріне ер адамның
сыртқы пішіні суреттеледі. Ал екінші бетінің жоғарғы сол жағында
әрәптердің жазба үлгілері, ал осы беттің төменгі сол жағында нүктелер
жиындығы берілген. Беттің оң жақ бөлігі бала жұмыс жасау үшін ашық
қалдырылады.
Қарындаш зерттелушінің екі қолының арасындағы бірдей қашықтықтағы ортаға
қойылады (егер бала солақай болса, ол жғы ескеріліп отырылуы керек.
Бұл тест бала дамуының сипатын көрсететіндіктен, мектептегі алғашқы
таныстық кезінде қолданған ыңғайлы. Тестінің қорытындысымен танысқаннан
кейін педагог –психолог кейбір балаларды жете зерттеу үшін жеке жұмыс
істеуіне болады. Егер бала 3 тапсырма бойынша 3-тен 6-ға дейін ұпай
жинаса, ондай баламен жеке әңгіме өткізудің қажеті жоқ, 7-9 ұпай
жинаған балалардың ой-өрісінің дамуы орта деңгейде болғандықтан,
олармен де жеке әңгіме өткізбеуге болады. Егер бала 1-тапсырмадан 2ұпай,
2-тапсырмадан 3 ұпай, 3-тапсырмадан 4 ұпай жинап, қорытындысында 9 ұпай
алса, даму деңгейінің өзіндік ерекшелігі туралы нақтырақ мәлімет алу
үшін мұндай баламен жеке әңгіме өткізген жөн. Ал 10-15 ұпай алған
балалар қосымша зерттеуді қажет етеді.
Бастапқы үш тестінің 3-тен 6-ға дейін ұпай жинаған балалар оқуға дайын,
7-9 ұпай жинағандардың оқуға дайындығы орташа, 9-10 ұпай алған балалар одан
да тереңірек зерттеуді қажет етеді деп есептеледі. 12-15 ұпай жинаған
балаларға баса назар аударуымыз керек, бұл көрсеткіш дамудың төмен деңгейін
көрсетеді.
1.3. Білім берудің басты құралы ретінде ойын элементтерін пайдаланудың
педагогикалық – психологиялық ерекшеліктері .
Балалық шақ – бойына адамгершіліктің негзін қалайтын кез. Сондықтан да
бала бойына жас кезінен бастап ізгілік, мейірімділік, инабаттылық
сезімдерін қалыптастыру ата – аналар мен ұстаздардың міндеті. Балалардың
жан – жақты дамуы үшін ойынның рөлі еркше. Мұғалім бағдарламада көрсетілген
көріністі рөлдік, қимыл қозғалысты, дидактикалық шығармашылық ойын түрлерін
пайдалана отырып, баланың ойын әрекетін ұйымдастыра білуі тиіс. Ойын
барысында балалардың айналадағы дүние жайында мағлұматтары кеңейіп (танып
белсенділігі артып) игерген білім – машықтарының негізінде бір көрініске
орай басты кейіпкерлерге еліктеуі (шығармашылық белсенділік) , ойын
ойнауға өзіне серік тауып алуы, онымен шынайы қарым- қатынас орната отырып,
таңдап алған рөлдеріне деген жауапкершілігі арта түседі.
Мектепке дейінгі тәрбие мазмұнын жаңартуда Қазақстан Республикасының
білім беру туралы заңын жүзеге асыру туралы Білім министрлігінің
Мектепке дейінгі мекемелердегі балаларды тәрбиелеу оқытуда жұмыстың
сапасын арттыру туралы бұрықтары басшылыққа алынды.
Қазақстан Республикасы Ата Заңының қағидаларында, мемлекеттік білім беру
саласындағы тұжырымдамасында көрсетілген мектепке дейін тәрбилеу және
білім беру мазмұнын жаңартуда баланың даму ерекшелігін, жас шамасын
ескеру.
Бұл бағдарлама жасауда авторлар балалардың ақыл-ой, адамгершілік,
эстетикалық, еңбек тәрбиелері туралы психологтар ;Л.С. Высотский,
А.А. Леоньтев,А.В.Запоржец т.б.
Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы Заңында, 3-тарау.
8-бап. Баланың негізгі құқықтары мен міндеттері,
3-тарау. 9-бап. Баланың даралық ерекшелікке және оны сақтауға құқығы.
3-тарау. 15-бап. Баланың білім алуға құқығы
5-тарау. 29-бап. Баланы тәрбиелейтін, емдейтін және сол сияқты өзге де
мекемелерде күтіп –бағу мен тәрбиелеу.
9-тарау. 48-бап. Бала жауапкершілігінің ерекшеліктері
9-тарау 49-бап. Баланың мінез-құлқына әсер етудің ерекшеліктері
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасында, Мектепке дейінгі тәрбие мен
оқыту. Мектепке дейінгі тәрбиенің нормативтік құқықтық және оқу
әдістемелік базасы құрылуда.
Қазақстанда 2000 жылмен салыстырғанда мектепке дейінгі ұйымдардың саны
12 бірлікке, ал ондағы балалардың контингенті 25 421 балаға өсті. құрал.
Бала ойын ойнағанда өмірде көрген – білгенін өзіне ұнаған адамның іс -
әрекетіне еліктеп отырып бейнелейді. Бала үшін өзіне ұнаған адамнан артық
ештеңе жоқ, оған барлық жағынан ұқсағысы келеді. Жалпы бала табиғаты өзін
бірнеше есе үлкен ғып көрсетуге бейім. Тез есейгісі келіп, бәрін өзім
істеймін деп талпынады. Баланың осы талпынысын мұқалтпай, сен үлкенсің,
мен көмектесіп жіберсем, бәрін де өзің істей аласың деп, сенім білдіре
тәрбиелеу ұтымды әдіс. Үлкен адам мен баланың айырмашылығы үлкендердің сана
– сезімі мен іс – тәжірбиесінің молдығында ғана.
Ізеттілік, ізгілік, инабаттылық, әдептілік бір күнде қалыптаса
қалатын қасиет емес. Бұл – балабақшадан бастау алып, өмір баспалдақтарында
шындалып, біртіндеп қалыптасатын қасиет.
Мұғалім бұл мақсатта көркем әдебиет шығармаларын кеңіне пайдаланады.
Солай еткенде бала өздігінен ойын ойнағанда мұғалімнің, ата – аналарының
оқыған шығармаларынан өздеріне ұнаған басты кейіпкерлерін бейнелейді. Осы
орайда күнделікті өмірде балаларға түсінікті юморлық (әзіл - қалжың)
шығармалады пайдалану балалардың көңіл –күйін көтеріп, олардың
қайырымдылығын, ізгі сезімін, бір – біріне мейірімділігін тәрбиелеуге күшті
әсер ететінін атап өту лазым.
Ойын проблемасымен шұғылданған көрнекті ғалымдар Р М. Жуковская, Д.
В. Менджерицкая, Т. А. Марков, Н. Я. Михайленколардың айтуынша, балалардың
өздігінен көріністік – рөлдік ойындар ойнауы үшін білім - машықтарының
болуы ғана жеткілікті емес. Балалар игерген білмдерін ойынға пайдалана
білуі керек. Сондықтан да балалар өздерінің іс - әрекетін дұрыс ұйымдастыра
отырып, арнйы кезеңдерді нақтылы білуі қажет. Ол кезеңдер мыналар:
жоспарлау, дайындау, іске асыру (ойынды өздігінен) ойын шартының дұрыс
орындалуын бақылау, ойын кезіндегі қарым – қатынасы, тәртібі.
Ойын – баланың жан серігі іспеттес. Қай бала болмасын, ойнап өседі.
Әрбір елдің ойынысол елдің қоғамдық өзгерістеріне, тұрмыс – тіршілігіне,
айналасатын кәсіп – шаруашылық ерекшеліктеріне байланысты. Ойын сырттай
қарағанда анау айтқандай қиындығы жоқ, оп – оңай тәрізді көрінуі мүмкін. Ал
іс жүзінде бала үшін ойынға қатысты басқалармен тіл табысып, өзінің ойлаған
ойын іске асыру оңай емес. Мәселен, рөлдерге бөлгенде балаға өзіне ұнамсыз
рөл тиюінің өзі – ақ көп нәрсені шешеді. Сондықтан мұғалімнің иіндеті –
балаларды ойынға өз қызығушылығымен, ынтасымен қатысуын қамтамасыз ету.
Сонда ғана ойын мақсатына жетіп, тәрбиелік мәнін арта түседі.
Аталық, мұғлімнің ұжымдық ойынды тартымды ұйымдастырып өткізуібалалардың
бір – бірімен достық қатынастарының нышаны екені сөзсіз.Ойын кезінде
жолдасының айтқанымен келісіп, оны құрмет тұтудың өзі адамгершілікке
бастайтын жол. Педагог ойын арқылы әр баланың игі бастамасын қолдап, оның
бойындағы жақсы қасиеттерді өрбіте, өзіндік мінез-құлық қалытастырады.Әр
баланың бойында өмірге деген белгілі бір бейімділігі,сүйікті істер болады.
Соны дер кезінде байқап, жан – жақты дамыта тәрбиелеу қажет.
Баланың әдепті, көргенді, қарапайым, қайырымды болып өсуі қоршаған
ортасына, үлкендерге байланысты екені мәлім. Бала өмірде көрген –
білгендерін, ойға түгендерін ойын арқылы қалай бейнелесе біздердін, яғни
үлкендердің көрсеткен үлгі - өнегеміз қандай дәрежеде болмаса, балалардың
да тәлімділігі соны айқын бейнелейді.
Балалардың мейірбандық қасиеті отбасындағы үлкен адамдардың өнегесіне
мектептегі апайының олармен күнделікті қарым – қатынасы мен тәрбие жұмысын
ұтымды жүргізуіне байланысты қалыптасады. Үлкендердің мейірімділігі баланың
сәби жүрегін қуаныш сезіміне бөлейді. Бала жаны еліктегіш, ол үлкендердің
іс - әрекетіне үлгі ретінде қабылдайды да, оны ойын кезінде айқын
бейнелеуге тырысады. Балалардың бір – бірімен достық қарым – қатынасының
дұрыс қалыптасуында мақсатты жүргізілген жүелі ойын үрдісінің тәрбиелік
мәні мол. Балалардың достық сезімі ойын кезінде шыңдала түседі. Бала
табиғатының өзі тек ойынмен байланысты. Сәби шағындағы алғашқы қуыршақпен
ойнауы баланың қамқорлық, ізгілік сезімін оятады да, әрі қарай өз бетіне
түседі. Мұндай ізгілік сезім құрбылар арасындағы достық қатынастың
қалыптасуына жағдай туғызады. Қай бала болмасын, жеке – дара ойнағаннан
гөрі, бірігіп ойнаудың әлдеқайда қызықты, мазмұнды болатынынайқын сезіне
бастайды. Соның нәтижесінде олардың ойынға деген қызығушылықтары артып,
достықтары беки, нығая түседі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2 – 5
І-Тарау. Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық ерекшеліктерін
зерттеу мәселелері.
1.1. Баланы мектепке психологиялық жағынан дайындау мәселелері
жөнінде
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 6 -13
1.2.Мектепалды балалардың ақыл-ой тәрбиесі туралы ... ... ... ... 14
-23
1.3. Білім берудің басты құралы ретінде ойын элементтерін пайдаланудың
педагогикалық – психологиялық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24– 28
ІІ – Тарау. Баланы мектепке психологиялық жағынан дайындауда –
интеллектуалдық ойындардың рөлі.
2.2. Оқушылардың интеллектуалдық қызығушылығын ойын әрекеті арқылы
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29-34
2.1.Ойын – бала үшін негізгі іс - әрекет және ойын әдістерінің
маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 35 - 40
2.3.Халықтық ойындардың интеллектуалдық тәрбие процесіндегі
рөлі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .41 - 45
2.4.Баланы мектепке психологиялық жағынан дайындауда интеллектуалдық
ойындардың маңызы мен ролін анықтаудағы тәжірибелік
жұмыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 46 - 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56– 61
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62 – 67
Қосымша
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі:
Қазіргі уақытта "жеке бағдарлы оқу" түсінігі кең тараған, бұл түсінік
баланың жеке-тұлғалық дамуы, оның пеихикасының қалыптасып, даму
ерекшелігіне негізделіп айтылған. "Жеке бағдарлы оқыта отырып-тәрбиелеу"
түсінігі мынаған негізделген: жеке-тұлға адамдар қоғамында өмір
сүретіндіктен ол өзін-өзі танып-білуі қажет, бұл өмірде өз орнын дұрыс таба
білуі қажет, бұл жағдайдағы негізгі нәрсе өз өмірін дұрыс қалыптастыра
білу.
Дұрыс сөзбен айтқанда,педагогика негізін саясатқа немесе идеологияға
байланыстырмай, тек қана психология ғылымына сүйену қажет. Педагогиканың
негізгі объектісі -баланың ішкі дүниесін түсіну. Ал практикалық әрекеттегі
мақсат - әлеуметтік - психологиялық талаптарды қанағаттандыру.
Бұл тақырыпты алған себебім, интеллектуалдық ойындар балалардың
танымдық ерекшелігін жетілдіреді,ойын мектеп жасына дейінгі балалардың
жақын араласуына,белсенділікті, тұйық мінезді,ұяң мінезді балалардың
өмірге белсенді түрде араласуға ынталандырады. Ойын баланың барлық маңызды
ақыл-ой әрекеті, баланың қабілетінің дамуына, ойында айналасындағы дүние
жайлы түсініктерінің кеңеюіне, тілінің дамуына көмектеседі. Баланың жақсы
дамып-жетілуі мынандай жағдайда: жоғары эффектілік оқыту, баланың мектепке
психологиялық жағынан дұрыс дамып келе жатқанын маман ретінде анықтау,
"жеті жастағы дағдарыс" кезеңін дұрыс шешу.
Баланың мектепке дайындығы қаншалықты дәрежеде екенін анықтау, балалар
психологиясының негізгі мөселесі, Соңғы уақытта бұл мәселеге көп көңіл
бөлінуде, Бұл мәселені шешудің жолы баланың жеке-тұлғалық, жас ерөкшелігін
дұрыс ескеруден басталады. Мұндай жағдайда психологиялық диагностика
негізгі роль атқарады.
Алайда теориялық тұрғыдан алсақ баланың мектепке оқуға дайындығы
мәселесін шешуде, 20 жылдан астам психологтар, педагогтар,гигиенистер,
балалар дәрігері айналысып келеді. Дегенмен "мектепке дайындық" түсінігіне
нақты анықтама жоқ, сондай-ақ мектепке оқуға толық дайын деген нақты пікір
болмайды.
Көптеген психологтардың жорамалы бойынша мектепке дайындық түсінігі,
бала мектеп процесіне қатыса отырып өзінің қабілетін дамытады, білімін,
дағдыларын, мектеп бағдарламасын меңгеруде мінез-құлқы қалыптасып, дамып
жетіледі деген пікірде.(И.Шванцер, А.Анастази және басқалар)
Бұл мәселені мынандай сандармен бекітуге болады. Осыдан 15 жыл
бастауыш сынып оқушыларында жүйке-жүйелерінің кемшілігі 5-7 (процент) пайыз
ғана болса, ал қазіргі уақытта бұл көрсеткіш 40-70 пайызға жеткен (Аргумент
и факты 13 наурыз 1998 ж) мүмкін, бұл қазіргі әлеуметтік экономикалық
жағдайға байланысты болар, сондай-ақ мектеп жасына дейнгілерді мектепке
білім алуға дұрыс дайындамағандықтарынан болар.
Ойын - мектеп жасына дейінгі баланың негізгі іс - әрекеті.Балалардың
жақын араласуына олардың арасында байланыс болуына көмектеседі. Белсендік
барлық балаларды бірдей емес. Тұйық мінезді, ұяң, белсенділігі аз оқушылар
бар. Мұндай оқушыларды оқу мен еңбектен гөрі ойын арқылы көпшілікке тарту
педагогтың міндеті.
Мектеп жасына дейінгі баланы дамытатын, өсіретін әрі тәрбиелейтін де
негізгі іс-әрекет –ойын. Интеллектуалдық ойындар балалардың танымдық
ерекшелігін жетілдіреді. Баланың ойлау қабілетіне байланысты
иттелектуалдық ойындар туралы Заика Е.В, көрнекті ғалымдар Р.М Жуковская,
Д.В. Меджерицкая, Т. М. Марков, Н. Я. Михайленко, Жан Пиаже, Мухина В.С.,
осы ғалымдар зертеген. Сонымен қатар біздің Қазақстанда интеллектуалдық
ойын туралы жазған педагогтар Хайрулина А., Интеллектуалдық дағдыларды
қалыптастыру. Ақылбаева А. С., Интеллектуалдың ойындардың рөлі. Аскарова
Ж. Интеллектуалдық ойындардың түрі. Балалар ойындарының көпшілігі кім
нағыз мерген, кім нағыз епті, кім ең жылдам деген сияқты жарыс элементтерін
қамтиды. Ойында біреу ұтады, біреу ұтылады. Мұндай жағдайларда ұстаз
ұтылғандарға көмектесуі қажет. Оқушылар ойындарда педагогтың рөлі өте
маңызды. Ол ойында ұйымдастырушы, ойынның мазмұны туралы кеңесті, балалар
арасындағы дауларды шешетін әділетті әділқазы, ойын кезінде жолдас та бола
алады. Мұғалім балалардың ойында жеңістер мен жеңілістерге мақтанышпен
ренжу сезімдерінің болатынын есте ұстауы қажет. Мұғалімнің міндеті балалар
қатынастарының адамгершілік жақтарына үнемі талдау жасап, балалар достығын
қолдап отыру.
Ұстаз күнделікті білім беру, еңбекке баулу, ойындарды ұйымдастыру
кезінде әр оқушының жеке тұлғасының қалыптасуына ізгілік сезімдерінің
дамуына ықпал етеді. А.С.Макаренко: Ойынның адам өмірінде зор маңызы бар,
ол еңбекке әзірлейді және біртіндеп еңбекпен ауыстырылуы тиіс деген.
Балалардың өзін қоршаған өмірге белсенді түрге қатысуға деген ынтасы ойын
үстінде көрініс табады. Ойын – олардың дүниені, шындықты тану жолдарының
бірі. Бала ойын үстінде маңызды қоғамдық оқиғаларды көп ретте өз шама-
шарқынша түсіне отырып, өзінше бастан кешіреді. Балалардың көңіл күйі осы
ойын үстінде айрықша көрінеді және қалыптасады. Шындап берілмейінше ойын -
ойын болмайды. Ойын оқиғаларына ынта ықылас төмендеді дегенше, ол тоқтады
дей беріңіз. Ойын дегеніміз ешқашанда мәжбүр етуге міндеттілікке
негізделмейтін қызмет түрі. Ойынның басқа қызмет түрінен айырмашылығы да
осында. Түрлі
ойындар балалар ұйымдылығын ұйымдастыруға, қуанышты сергек көңіл-күйді
қалыптастыруға көмектеседі.
Бала өзін ойын үстінде жайшылықтағыдан жоғары сезіне алатындықтан
Макаренко оған аса үлкен тәрбиелік маңызы бар деп қарады.
Балалардың ойындары әр түрлі болып келеді. Балалар доп ойнайды,
жіппен ойнайды, жасырынбақ ойнайды, шана тебеді тағы да басқа ойындар
ойнайды. Балалардың бір бөлігі футбол, хоккей, волейбол ойындарын, дойбы.
Шахмат ойындарын ойнайды. Тұрғын үйлер, метро салып, космонавтар болып,
соғыс ойынын ойнағанда балалар басқа дүниеге келгендей әсер алады, өздерін
құрылысшы, ұшқыш, әскери адамның орнында сезінетін болады. Мұндайда
балалардың қиялдауға бейімділігі көрініс береді, қиялдауы дамып жетіледі.
Педагог балалардың мазмұнды ойындарын ұйымдастыру арқылы олардың бойында
жақсы адамдарға, батырларға қызығу сезімін тәрбиелейді.
Мұғалімнің міндеті – ойнап жүрген балаларды зер салып, бақылап
олардың қарым-қатынастары қандай адамгершілік негізде құрылатынын біліп,
дұрыс ықпал жасау. Чех педагогы Ян Амос Каменский (1592 - 1670), ол ойында
баланың ең қажетті іс-әрекеттің табиғатына және бейімділігіне ең жауапты
түрі деп санады.
Ойын баланың барлық маңызды ақыл – ой әрекеті, баланың қабілетінің
дамуына, ойында айналасуындағы дүние жайлы түсініктері кеңеюіне, тілінің
дамуына, құрбыларымен жақындасуына көмектеседі.
А.С.Макаренконың айтуынша, ойында баланың физикалық, психологиялық
қасиеттерінің сапалары да өзгеріп отырады. Ойын балаланың сабаққа ынтасын
аудартуға, көңіл қойғызуға, білімді толық игеруіне көмектеседі. Ойынның
түрлері өте көп. Ойын – сабақ. ойын – жаттығулар, сергіту ойындары. Бұл
интеллектуалдық мақсаттағы ойындар – оқушылардың жан-жақты дамуына қызмет
етеді. Олар сөздік ойындар, столда ойнайтын ойындар, жұп картинкалар,
лото, домино балалардың ойлау қабілеттерін дамытады (анализ, синтез).
Тіл сабақтарында зейінін, ойлауын, байланыстыра сөйлеуін дамытуда сөздік
ойындардың маңызы зор.
Зерттеудің негізгі обьектісі: Балабакшаның даярлық тобындағы бала
өміріндегі интеллектуалдық ойындар.
Зерттеу пәні: Даярлық тобындағы балаларды мектепке дайындауда
интеллектуалдық ойындардың маңызы мен рөлін көрсету.
Зерттеудің мақсаты – интеллектуалдық ойындардың теориялық және практикалық
негізде баланың жалпы дамуына әсерін анықтау; олардың негізгі кемшіліктерін
аңғару, және баланың психологиялық тұрғыдан дайын болуын қамтамасыз ету
және интеллектуалдық ойындардың маңыздылығын көрсету.
Ғылыми болжам: Егер интеллектуалдық ойындарда баланың анатомиялық –
физиологиялық ерекшелігін ескере отырып ұйымдастырса, онда бала мектепке
психологиялық жағынын дайын болып, білімді сапалы меңгерер еді.
Зерттеу міндеті төмендегідей:
1. Баланы мектепке дайындау үшін ойынның әдістемесін таңдау.
2. "Интеллектуалдық ойындар" түсінігін анықтау және нақтылау.
3. Баланың мектептегі оқуына жағымды ықпал ететін интеллектуалдық
ойын ерекшеліктерін анықтау.
4. Ойын арқылы оқушылардың қабілетін дамыту, білімін тексеру,
тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру.
Зерттеу көздері: - Қазақстан және шетел ғалымдарының ойын туралы жазылған
ғылыми еңбектері: Ресми материал бала құқығын қорғау туралы Заң; Конвенция;
Қазақстан Республикасы Конституциясы, Білім беру туралы заң; Мектепке
дейінгі бағдарлама; Білім беру стандарты.
Зерттеу әдістері: Философиялық - әлеуметтік, психологиялық – педагогикалық
әдебиеттерде теориялық талдау. Қазақстан Республикасының алдыңғы қатарлы
озат мұғалімдерінің іс – тәжірибелерін жинақтап қорыту. Ата – аналар,
педагогтар, балалармен сауалнамалар, тест жүргізу;эксперимент нәтижелеріне
баға беру,сұрыптау, өңдеу.
Зерттеу кезеңдері: Зерттеу мәселесі бойынша материалдар жинақталып жүйеге
келтірілді. Педагогикалық практика кезінде байқаудан өткізілді.
Ғылыми жаңалық: Интеллектуалдық ойынның бала дамуындағы алатын орны мен
функциясы сипатталып, дәлелденеді. Интеллектуалдық ойындар сабақта және
сабақтан тыс пайдаланудың мазмұны мен әдістемесі теориялық тұрғыдан
дәлелденіп, практика жүзінде тәжірибеден өтті. Мектепалды даярлық
топтарында пайдаланған ойындар жинақталып, кітапша түрінде пайдаланды.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу
мәселелері.
2. Баланы мектепке психологиялық жағынан дайындауда интеллектуалдық
ойындардың рөлі.
3. Баланы мектепке психологиялық жағынан дайындауда интеллектуалдық
ойындардың маңызы мен рөлін анықтаудағы тжірибелік жұмыстар.
Зерттеу базасы: № 15 Әсел мектеп – бакшасы мектепалды даярлық тобы.
І-тарау. Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық ерекшеліктерін
зерттеу мәселелері.
1.1. Баланың мектепке психологиялық жағынан дайындау мәселелері жөнінде
түсінік.
Бірінші сыныпқа қабылдау барысында психологиялық –педагогикалық зертеу
диагностикасы баланың интеллектуалдық, сенсорлық-моторикалық қабілетін
ескеретін тестерді қолдану арқылы жүзеге асырылады. Психологиялық
зерттеудің мақсаты –баланың оқуға деген психологиялық дайындығы мен жеке
басының даму деңгейін анықтау. Психологиялық дайындықты анықтайтын негізгі
компоненттер. Жеке бас дайындығы- баланың жаңа әлеуметтік көзқарасын,
арнайы өзінің міндеттері мен құқықтары бар оқушы ережесін қабылдауға
дайындығын қалыптастыру. Баланың мектепке, оқу әрекетіне, мұғалімге, өзіне
деген қарым-қатынасын көрсетеді. Сонымен қатар баланың жек дайындығына
қызығушылық ортаның даму деңгейі де жатады. Мекткпке дайын деп сыртқы
бейнесі емес, танымдық қабілеттерін дамытатын жаңа білім алуға
мүмкіндіктері бар баланы айтамыз. Бала өзінің мінез-құлқы мен танымдық іс-
әрекеттерін еркін ұстай білуі керек. Жеке бастың дайындығы баланың белгілі
бір деңгейдегі дамуын көрсетеді. Инттеллектуалдық дайындық баланың дүние
танымын, нақты білім қорының болуын көрсетеді.Балалар айналасын тұтас және
бөліп қабылдайды. Ойлау операциялары, есте сақтау қабілеттері айқын
көрінеді. Олар –саралап қабылдау, ой талқысынан өткізу, логикалық есте
сақтау. Білімге деген қызығушылық, күш-қуатының артуы, сөйлеу тілін жылдам
игеру, белгілерді ажырата білу қабілеті, қол қозғалысының белсендірілуі,
көру мен қозғалу арасындағы үйлесімділік.Әлеуметтік-психологиял ық дйындық
баланың басқа балалармен, мұғаліммен еркін қарым-қатынасын қалыптастырады.
Балаларды мектепте ортақ іс біріктіреді, сондықтан балалармен тез тіл
табысып, басқалардың пікірімен санаса білуіне көңіл бөлінуі қажет.
Физиологиялық дайындық бала ағзасының негізгі қызметтік жүйесінің даму
деңгейі мен денсаулығы арқылы анықталады. Баланың оқуға деген физиологиялық
дайындығын мектеп медбикесі жүйелі түрде белгілі көрсеткіштер бойынша
жүргізіп отырады. Мектепке баланың психологиялық дайындығын анықтау
диагностикасын жүргізуде денсаулығы мен физиологиялық дамуы есепке алынуы
қажет. Баланың ақыл-ойы жетік дамығанмен, денсаулығы әлсіз болса, білімді
игеру мүмкіндігітөмендейді. Бала ағзасы 5-7 жас аралығында көптеген
өзгерістерді бастан кешіреді. Оқу жылының басында физиологиялық дамуы
белсенді болады. Бала ағзасы 6-7 жаста мектептегі оқу жүйесіне дайын
болатындығын, сонымен қатар сыртқы ортаның әсерлеріне өте сезімтал, ақыл-
ойға, денеге түсетін күшті жасы кіші болған сайын ауыр қабылдайтыны
ғалымдар тарапынан тұжырымдалған. Сондықтан да бірінші сыныпқа қабылданар
алдында бала толығымен медициналық тексеруден өтеді.Бүгінгі күні баланың
мектепке дайындығын анықтауда оның психолгиялық және физиологиялық дамуы
басты назарда болып отыр. Психологиялық дайындықтың құрылымы мынадай
бөліктерге бөлінеді.
1. Жеке дайындық. Баланың жаңа қоғамдық ортаға дайындығының қалыптасуы
бірнеше құқықтар мен міндеттерді қамтитын мектеп ережесінен тұрады.
Мектепке оқуға дайын оқушы –мектепке қажетті оқу құралдарын түгелдеп
ғана қоймай, сондай-ақ жаңа білім алу мүмкіндігі мен таным қабілеті
жеткілікті дәрежеде дамыған бала болып табылады.
2. Зияткерлік дайындық. Дайындықтың бұл түрі баланың нақты білімі мен ой-
өрісінің ауқымын көрсетеді. Баланың танысып отырған материалына деген
көзқарасы мен материалды жекелей әрі жоспарлы түрде қабылдау
жүйесінің қалыптасуы маңызды. Сондай-ақ жалпылай ойлау формасы мен
негізгі логикалық операцияларды атқарып, есте сақтай алуы да міндетті.
Зияткерлік дайындық негізінен баланың бойындағы оқу іс-әрекетінің
бастапқы пайымдарын қалыптастыруды көздейді. Осы дайындық түрі жалпы
алғанда төмендегілерді қамтиды.
-саралап қабылдау;
-аналитикалық ойлау;
-нақтылыққа талпыныс;
-логикалық есте сақтау;
-білуге құштарлық;
-сөйлеу тілін игеру;
-қолдың қозғалысы мен көру-қозғалыс үйлесімділігі;
3. Әлеуметтік-психологиялық дайындық.Дайындықтың бұл компоненті балада
басқа балалармен, мұғіліммен қарым-қатынас жасай алатын сапаларды
қалыптастыруды көздейді. Бала топ болып бірге жасап жатқан жұмыс үстінен
түседі. Осы кезде балада өзін ортаға бейімдеу қабілеті өте қажет болады.Ол
үшін балалармен араласып кетуге, олардың қызығушылығына ортақтасуына, оқу
процесіндегі түрлі жағдайларға икемделуіне ықпал ету керек.
Мектепке келу кезеңі:
-мінез-құлықтың жана сапалық денгейге көтерілуі;
-әрекетке іштей талдау жасау;
-нақтылыққа жана танымдық қатынасының дамуы;
-қарым-қатынастың жаңа сапалы кезеніне өту болып табылады.
4. Бұл дайындық бала ағзасының қызметі мен денсаулық жағдайының даму
деңгейімен анықталады. Баланың мектепке дайындығын дәрігерлер арнайы
өлшемдермен белгілейді. Баланың мектепке оқуға психологиялық және
физиологиялық дайындығын анықтау кезінде денсаулық жағдайы басты назарда
болуы шарт. Өйткені білімді игеруге, оқуға деген қызығушылығы басым
болғанымен, денсаулығы сәйкес келмеуі мүмкін. Ондай балалар жай, қатардағы
мектептерде оқығаны жөн.
Мектепке білім алуға дайындау мәселесі-балалар психологиясының өзекті
мәселесі. Бұл мәселені белсенді зерттеушілердің пікірі өте ауқымды, бұл
түсінікке әр жағынан ауқымды түсіндіреді.
Баланың даму барысында шкалалар кең түрде қолданылады және баланы
стандартты бақылаулар арқылы баланың дамуын жас ерекшелік нормасына
сәйкестендіру. Диагностиканы жүргізу барысында баланың сөйлей алуы,
экспериментаторға тұлға ретінде қарауы нәтижесі баламен дұрыс қарым қатынас
жасаудың негізі. Мектеп жасына дейінгі баланың сөздік қоры әлі де дамып,
қалыптасатындықтан толқымалы тестерді қолдану мүмкіншіліктері шектеледі.
Сондықтан зерттеушілер орнықты методикалар қолдануды ұсынады. И.Шванцар
(1972) мен А.Анастази (1982) пікірлер бойынша диагностика үшін баланың
моторлық-танымдық сферадағы дамуы, сөйлеуі мен әлеуметтік мінез-құлқы
маңызды орын алады. Мектепке білім алуда компонентті сапа бөлу үшін
И.Шванцар мектепке білім алу үшін міндетті түрде ақыл-ойының дамуы
деңгейлі, концентрацияға қабілеттілігі, шыдамдылық, жетістікке жетуге деген
талап, қызығушылығының дамуы, білім алуға қабілеттігі, сондай-ақ әлеуметтік
мінез-құлқы қалыптасу керек деп есептейді.
Кеңес оқымыстыларының зерттеулері бойынша мектепке дайындық көп
компонентті жүйелік білім. Бұл ойды қолдаушылардың бірі Л.И.Божович 1960-шы
жылдардың өзінде-ақмынаны көрсеткен болатын. Оның ойынша мектепке білім
алуға дайындық негізі-ойлау әрекетінің даму деңгейі, танымдың қызығушылары,
оқушылық өмірдегі әлеуметтік позицияның болуы деп санайды.
А.Запорожецтің пікірінше мектепке білім алуға дайындық баланың мінез-
құлқының өзара байланысы, танымдың даму деңгейі; аналитикалық-синтетикалық
әрекеттер, ерік механизмнің қалыптасу деңгейі анықтайды деп есептейді. Бұл
мәселені Л.А.Венгер мен оның әріптестері теориялық аспекті тұрғыдан өзара
жуыңтатады. Барлық психологиялық қасиеттер адамда оның іс-әрекеті арқылы
қалыптасады. Соның ішінде мектеп жасына дейінгі балада таза мектептік
қасиеттер болуы мүмкін емес, өйткені олар да кез келген психикалық
процесстер сияқты іс-әрекетте дамиды. Бұдан шығатын қорытынды мектепке
психологиялық дайындық оның мектептік қасиеттерінің қалыптасуында емес,
оның қалай оқып, үйреніп кетуінде.
Қазіргі уақытта ақпарат беттерінде баланы мектепке дайындау мәселесі
бойынша әр түрлі даулы пікірлер айтылуда. Бастауыш сынып пен мектепке
дейінгі мекемелердің дәстүрлі талаптары мен іс-әрекеттері ешқандай
талаптанушылықты ақтамайды: баланы кішкене кезінен бастап оқыту мен
жаздыру. Бастауыш сынып пен бала-бақша арасындағы байланыс жоғалған,
мектепке дейінгі мекемелердің спецификасы жоғалған. Өйткені баланың дамуы
оқыту әрекеті көп мән берілгендіктен бұл мәселе екінші жолға ысырылған.
Сондықтан да біз мектеп жасына дейінгі жеке-тұлғалы модельді тәрбиелеу
концепциясына түсіністікпен қарастырдық.
Соңғы жылдары мектепке психологиялық дайындық ТМД елдерінде
психодиагностикалық методикалармен толықтырылуда. Жоғарыда көрсетілгендей
білім алуға дайындық - көп факторлы феномен, бұл көп психологиялық
зерттеулер комплексін талап етеді. Дәлел ретінде білім алуға психологиялық
дайындығын анықтау бір-ақ тестпен шектелмеуі тиіс.
Мектепте білім алу - бала өміріндегі маңызды этаптардың бірі.
Сондықтан да үлкендердің, балалардың мектепке бару кезеңі жақындаған сайын
қобалжулары түсінікті жағдай. Көптеген бірінші сыныптар үшін мектеп
талаптарын орындау оңай емес. Сондықтан да оқу кезеңі басталмай тұрып,
мектеп талаптарына баланың психикалық мүмкіншілігі қанша мықты дәрежеде
екенін анықтап алған дұрыс.
Баламен жұмыс істеу барысында еске алар жағдай бала психологиясын
зерттеудің өзіне тән ерекшелігі бар екенін түсіну. Мектепке дейінгі балалық-
шақ адам өміріндегі өте қысқа кезеңі, бар болғаны жеті-ақ жыл.Бұл кезеңде
даму деңгейі жылдам тез қалыптасады. Ештемеден хабарсыз өмірге жаңа келген
нәресте тез арада-ақ белсенді, өзінше жеке тұлғаға айналады. Бала психикасы
барлық жағынан қалыптаса бастайды, оның одан әрі дамып жетілуінің негізі
қаланады.
Мектеп жасына дейінгі психикалық дамудың қандай негізгі бағыты бар?
1. Жеке тұлға қалыптасады. Бала өзінің Мен екендігін түсінеді.Өзінің
белсендігін, іс-әрекетін дұрыс бағалай алады.
2. Бала іс-әрекетінің ауқымы кеңейеді. Ол тек қана ата-анасымен ғана
байланысқа түспей басқа да үлкендермен, құрдастарымен, құрбыларымен қарым-
қатынас жасай бастайды.
3. Бұл кезеңде танымдық даму жүреді. Баланың сөйлеуі қалыптасады.
Психикалық процесстердің ерекшелігі қалыптасады, яғни өз психикалық
процестерін басқара алады, танымдық іс-әрекетте мақсат қоя алады, жеткен
жетістіктеріне бақылау жасай алады.
Баланы дұрыс тәрбиелеп, оқыту үшін оның психологиясын терең түсіну
керек. Ал психологиясын түсіну үшін методикалық психологиялық зерттеулерді
білу шарт. Сонымен қоса бала зерттеудің арнайы объектісі екенін түсіну
керек. Оның психикасы қалыптасу, даму кезеңінде сондықтан нақты принциптер
мен методтарды жүргізе, ұйымдастыра алу қажет.
Гуманизм принципінің негізгі талабы төртеу: бүлдіріп алмау, балаға
аса сақтықпен, аялай, қамқор көзқараспен қарау керек, Қойылған диагноз оның
негізгі даму деңгейін ғана анықтамай, алдағы өміріне де жол ашуы мүмкін.
Комплекстік, бір ізділік, жүйелік принциптері белгілі бір уақыттарда
баланы осы принциптер бойынша оқып-білу. Әр жеке ерекшелігін, психикалық
құрылым қасиетін, басқа да психикалық дамулармен байланысын анықтау өте
маңызды.
Жеке және тура жағдайда жүргізу принципі әр баланың психикалық даму
заңдылығы ерекше және қайталанбайтындығын аңғартады.
Балалар психологиясының негізгі методтары: бақылау, экперимент,
әңгімелесу, іс-әрекетіне талдау.
Бақылау қарапайым табиғи жағдайда, күнделікті өмірде жоспарлы немесе
бір бағытты жағдайда психологиялық фактілерді жинақтау. Мектеп жасына
дейінгі баланың құрбыларымен қарым-қатынас мәдениетін, ойын, серуен,
тамақтану және тағы басқа жағдайларда оны бақылау.
Эксперимент-бақылаудан ерекшелігі, бала психикасын зерттеп-оқу арнайы
ұйымдастырылған жағдайда болуы. Бұл бала үшін күнделікті жағдайда өтеді.
Оның күнделікті атқаратын іс-әрекетін әдейі ұйымдастырады мысалы: ойын,
сурет көру, сурет салу тағы басқа.
Әңгімелесу методы экспериментпен бақылау кезеңінде өз бетімен
қолданылады. Мысалы, баланың ойын ойнау кезеңін оқып-үйренуде ең алдымен
оны ойын кезінде бақылау, содан кейін сүйікті ойыншығы, ойыны, кейіпкерлері
туралы әңгімелесу.
Мектеп жасына дейінгілердің психикасын оқып-үйренуде іс-әрекетінің
нәтижесіне талдау жасау методы маңызды орындалады. Құрастыру, өз беттілік
жұмыстарын талдау мысалы, сурет, аппликация, мүсіндеу, конструкция, әңгіме,
ертегі, ән мен биді орындау және т.б.
Ескертетін жағдай тек комплекеті, жүйелі, бірізді түрде бала
психикасын оқып-үйрену оның психикалық ерекшелігін анық және толық түрде
танытады.
Мектепке психологиялық дайындық мазмұны-мектептің балаға қойған
талаптар системасын анықтайды. Зерттеуші психологтардың көрсетуі бойынша
баланың әлеуметтік позициясының қоғамына байланысты.Нақты психологиялық
дайындық болмайды, ол өзгеріп, толықтырып отырады.
Білім алатын бала психикасына қойылатын әр түрлі талаптар оның
психологиялық дайындығының құрылымын анықтайды.Көптеген психологтар
пікірінше ( К.М.Гуревич, Е.М. Борисов 1997, А.В. Запорожец 1986 және т.б. )
негізгі компонентті дайындық ақылдылық пен жеке-тұлға дайындығына
байланысты.
Ақылдылық дайындық танымдық процестерден көрінеді (қабылдау, ес,
ойлау, қиял, сөйлеу) білімді меңгеру, бала бақшадан оқыту мен тәрбиелеу
бағдарламасына дағдылану, жалпы интеллектуальды қалыптасу.
Қалыптасу, мысалы, еске қойылатын мектеп талабы бала есте сақтау,
жаттау, қайта жаңғырту сияқты дағдыларды білуі қажет. Ойлау процесінің
мектепке дайындық деңгейі мынадан көрінеді ойлауға үйрену, анализ жасау,
талдау салыстыру, материалды түсіну, көрнекі -образды ойлауының даму
деңгейлі болу, оқу тапсырмасын меңгеру. Сөйлеу процесінің даму көрсеткіші
сөздік қорының болуы, дұрыс сөздік қарым-қатынас, сөздік дыбыстарды нақты
анық айта білу мектепке дайындықтың бір көрінісі.
Арнайы жеке дайындық үшін оқу іс-әрекетіне деген мақсаттылық, қоршаған
ортаны танудағы танымдық дамуы, өзін-өзі тану деңгейі, коммуникативті даму,
дағдыларын қалыптастыру, қарым-қатынасқа деген ниеті болу, бала
психикасының эмоциональдық және еріктік деңгейінің дамуы қажет.
Баланың мектепке оқуға деген дайындығы мынадан көрінеді:
Бала оқығысы келу керек, ол оқудың маңызы мен қажеттілігін түсіну
керек, ол оқуда нені оқытып, үйрететіне қызығу керек. Эмоциональдық
дайындығы -баланың әр түрлі жағдайындағы қобалжуынан көрінеді, ескертулер
мен мақтауларға дұрыс реакция беру, өз сезімін бағындыра білуге үйреніп,
жағымды эмоцияларын тудыра білу керек.
Еріктік дайындық симптомы мынандай:
Маңызды мағыналы мінез-қүлық және психикалық процесс яғни бала өз
қабілетін игере және басқара алу керек, ерігін бағындыру бұл жағдай ересек
оған қиын әрі қызықсыз тапсырманы орындау кезінде көрінеді.Қиын тапсырманы
орындау барысында өзінің ерік-жігерін, шыдамдылығын, жұмысты аяғына дейін
орындай алатындығын көрсету қажет.
Психологиялық дайындық құрылымына үңілу барысында мектеп баладан әр
түрлі психологиялық қасиеттерді талап ететінін көруге болады. Бұл жағдайда
сүрақ тууы мүмкін: Осынша талаптар қою дұрыс па? Әрине психологиялық
дайындық - мектепте нәтижелі білім алудың негізі. Баланың мұғаліммен,
құрбылармен және басқа да бөтен адамдармен қарым-қатынасы қалай
қалыптасады, соларға байланысты. Үнемі дайындықсыз, үлгере алмаушылық әсері
оқудың бас кезінде бала үшін өте қауіпті.Себебі, ол өзіне деген
сенімділігін жоғалтып, соның нәтижесінде өзін-өзі бағалауы төмендеп, ата-
аналармен қарым-қатынасы бұзылып, оқу әрекетіне деген жаман көзкарас
қапыптасуы мүмкін.
Мектепке оқу үлгерінің төмен болу проблемасы баланың эмоциональдық
тұрақтылығын және кей жағдайда денсаулығының төмендеп кетуі мүмкін, Бұндай
жағдай оқу жылының барлық кезеңінде болса, онда оның болашағының жеке-
тұлғалық дамуы және мектептен кейінгі өмірі де дұрыс қалыптаспауы мүмкін.
Психологиялық дайындық әр түрлі жас кезеңдерінде көрінуі мүмкін.
Балада әр түрлі психологиялық даму ырғағы болады. Кейбір бала психологиялық
даму жағынан көптеген құрбыларынан озып кетуі мүмкін,ал кей жағдайда кейін
деп, артқа қалуы мүмкін. Сондықтан да диагностикалық зерттеу нәтижесінде
мектеп жасына дейінгінің психологиялық дайындығы кейбір балаларда алты жас
кезінде-ақ мектепте білім алуға дайын екенін көруге болады.
Мектепке дейінгі мекемелер басқа білім беретін институттар сияқты
қандайда бір қоғамның қойнауында қоғамдық қатынастарда жұмыс
істегендіктен оның жағдайы көптеген ішкі жағдайларымен,қорпшаған әлеуметтік
ортамен,қарым-қатынастың сипаттамасымен анықталады. Педагогтердін алдында
мектепке дейінгі мекемелердегі жаңа замаңғы мақсаттары мен сұрауларына
жауап беретін жоғары денгейде баланың жан-жақты дамыуна себепкер болатын
технологияны талдау бағдарламасы тұрды.Осы кездегі тарихи кезеңде адам
мен мемлекеттің қарым-қатынасының мәнділігі өзгереді. Нарықтық жағдайда ол
жеке тұлғаның мүддесі мен қажеттілігінің өсуіне қызмет етеді.
Білім беру жүйесі білім беру қызметінің сипатын алады,ал жеке тұлға
тапсырыс беруші құқығын алып,ұсынылатын қызметтерынің дербес бағдар-
лануы мен сапасының көтерілуін талап етеді. Өйткені қоғам қоғамдық тұр-
мыстың дамуына ұмтылыспен жауап беретін жаңа білім беру жүйесімен жаңа
адамдардың қажеттілігін ұсынады.
Мектепке дейінгі педагогика адамзаттын сұраныстарынан қалмауға
тырысады, оқыту мен тәрбиенің қиындығы мен қайшылықтарың алдынала
білуге ұмтылады, бұнда оған білім беру жүйесіндегі дамудың жылжымалы
куші ретінде қоғамдық мүдделер бағдар болады. Қоғамдық мүдделер мен
қажеттіліктер әлеуметтік тапсырыс құрайды.
Мектеп жасына дейінгі балаларды мектепке оқытудың мәселесін
қарай отырып,Никитин В.Я. былай атап өтеді:Егер де бұрын мектептердің
жиынтығы, мектепке дейінгі тәрбие жүйесінің баланы мектепке дайындау
деңгейі қанағаттандырса, енді инновациялық мектептердің жемісінің пайда
болуы баланың жеке тұлғалдық танымдық белсенділігі, ойлау белсенділігі
түрлі қызметтерде өздігінен сауалдарды шеше алатын сапасы жаңа талаптарды
ұсынады.
Бұл өз кезегінде,білім беру үрдісінде мектепке дейінгі мекемелерде
тех-
нологиялар мен мағынасының өзгеруін талап етеді.
В.П.Щетинин мен Н.Храменков білім алудың құндылығы мен мақсаты
адамдардың білім-дағдыға қажеттілігін қанағаттандыру,оның ішкі дүниесі
күштерінің табысты дамуының ынтасы және қабілеттілігімен жеке тұлғаның
шығармашылық әлеуметтілігі мен тұтас қоғамдық үрдісінен тұрады деп
атайды.
Әлеуметтік тапсырыс берушінің рөлінде біздің барлық қоғам: балалар,
ата-аналар, әлеуметтік топтар мен сыныптар,мекемелер мен өнеркәсіптер
көрінеді.Олардың мүддесі саланың жетілдіру жолдарында білім беру мен
тәрбиені жүзеге асыру құралдарының нысандары мен мақсаттарын анықтау-
да негізге алынады.
Әлеуметтік тапсырыс пен сәйкестік ретінде еліміздегі білім беруде
даму-
дың басынқылығы туралы сұрақ шешілуде В.П.Подобед білім беру мүдделе-
рінің мәселесін қарай отырып, білім берудің әлеуметтік тапсырысын шартты
түрде қоғамдық,жекелік,ұжымдық және аймақтық деп – түрге бөлінеді .
Қоғамдық тапсырыс жеке тұлғаның жан-жақты білім берудегі қажеттелігінің
дамуының әр кезеңінде объективтілігімен,мәнділігімен анықталады.Ол бар-
лық білім беру салаларының дамуы әлемдік тұжырымдамаларда бағдарлан-
ған.Аймақтық тапсырыс бірқатар шарттардың ықпалының қалыптасуымен:
әлеуметтік-мәдениеттік,экономикалық ,ұлттық,демографиялық және басқа да
берілген аймақтық сипатында жасалған.Аймақтық тапсырыста білім берудің
қосымша бөлігіне өтінім тұжырымын жасайды.Ол аймақтық қажеттілігін
өздік ерекшеліктерін,тәсілдерін қанағаттандыруын есепке ала отырып анықта
лады.Ұжымдық және меншік тапсырыстар оқушылардың ата-аналардың,
әлеуметтік топтардың ,қоғамдық мекемелердің білім алу ерекшеліктерінің
түрлілігімен және жеке тұлғаның жекеше оқыту- тәрбиелеу мүдделерін
қанағаттандыру қажеттілігімен,адамның қабілеттілігімен,бейімділігімен
шарттандырылған.Кешенді қажеттіліктердің негізінде(қоғамдық,аймақтық,
территориялық , жеке меншіктік ) нақтылы және мүмкіндіктермен,сәйкес
олардың көлемін және мөлшерін және кезектілігін қанағаттандыру жайында
сұрақ шешілуде.
Қоғамдық қажеттіліктері заңды актімен және ұстанымды іс-
қағаздарға сүйенеді.Олар елдің мүдделерін нығайтып және білдіріп,
әлеуметтік тапсырыстарға қарсы келмей ,білім алуға қоғамдық территориялық
,аймақтық және жеке қажеттіліктерін қорғауы керек.
Білім беруде жаңа тапсырыстар педагогикалық бірлестіктерге ғылыми-
зерттеу зертханаларда дискуссия,түрлі көзқарастарды салыстыру мақсаттар-
ды жетілдіру құралдарының негізіде туындайды және адам туралы ғылым-
ның кешегі талдамаларының жетістіктерінде өткізеді.
Сонымен,білім беруге әлеуметтік тапсырыс пен қоғамдық пікірдің
негізінде қарастырылады.Ол ең зәру қажеттіліктерді және республиканың ,
елдің ұлттық-мәдени сұранымдарының өнеркәсіптің және ғылымның даму
деңгейінің бейнесі. ҚСРО тарағаннан кейін білім беру мәселесі
олардың даму ерекшеліктері мен елдің ұлттық –мәдени сұранымдары
қажеттілігі есебінен өздігінен шешуге мүмкіндік алды.Балалардың мектепке
дейінгі мекемеде базалық оқу жоспары мен Қазақстандық авторлардың
талдауымен жасалған балабақшадағы оқу- тәрбие бағдарламасы құрылды.
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңында 8 тарауда жарияланған-
дай білім беру жүйесіндегі басымды сауалдарының бірі инновациялық
үрдістін пайдасы бірыңғай бейнелі көзқарасты шығаратын халықаралық
ғаламдық коммуникациялық желіге шығу,білім беруді ақпараттандыру, оқы-
тудың жаңа технологиясын енгізу болып табылады. Сонымен,жаңа білім
беру технологиялары кенінен таралуда.Олар уақыт пен қоғамдық сұранымдарды
жоғары деңгейде қанағаттандаруға бағытталған .
2. Мектепалды балалардың ақыл-ой тәрбиесі туралы.
Қазақ халқы өз ұрпағын бесікке салғаннан бастап, оның ақыл-ойын
ойдағыдай қалыптастырып, ойлау-сөйлеу жүйесін дамыту жолында өзіндік әдіс-
тәсілдерді (ертегі, аңыз, жұмбақ, айтыс, терме т.б.) шебер пайдаланып
отырған. Білімдіге дүние жарық, білімсіздің күні кәріп дегендей, көшпенді
халық болса да, ғылым-білімді дәріптеп, ақыл тәрбиесінің негізі –терең
ойлаумен пайымдау екендігін ұрпаққа жан-жақты ұғындырып отырған, әр отбасы
өз баласының ойлау жүйесін дамыту үшін санамақтар мен жұмбақтардың, түрлі
аңыз-әңгімелер мен тақпақтардың, өсиет сөздердің тәрбиелік мәнін әр кез
қатты ескерген.Жаңылтпаштар жаттап, жаттығу арқылы бала ана тілін ардақтап
өседі, онда сөз қадірін білу сезімі қалыптасып, ой-қиялы дамып жетілед.
Баланың ақыл-ойын дамытуда жиі қолданылатын әдістің бірі –санамақ. Бұл
балаға сан үйрету мақсатымен шығарылған халық тәсілі.Ал 5-6 жастағыларға
мынадай есептер беруге болады. Үш бала ойыннан кейін үйлеріне қайтып келе
жатқанда, бойшаңдау бала серіктерінен.-,Үшеуімізде де он-оннанасық бар еді
ғой. Енді кімде қанша асық қалды?-деп сұрайды.Ақыл-ой тәрбиесінде жиі
қолданылатын әдістердің бірі –жұмбақтар.Бұл нақты бір зат туралы тұспалдап,
ұқсатып, бейнелеп айту арқылы баланы бір нерсенің шешімін таба білуге, оны
ойландыру, танымдық, білімдік ұғымдар мен түсініктерді ой –қиял елегінен
өткізу, белгілі тұжырым жасап, щешімге келу, тапқырлық пен дүниетанымдық
дәрежесін байқау.Баланың ақыл-ой тәрбиесінде оның алатын ерекше зор. Қазақ
ертегілерінің түрлері көп. Олар: хайуанаттар туралы, қиял-ғажайып, тұрмыс-
салт, батырлық, күлдіргі ертегілер болып бірнеше топқа бөлінеді.Ертек –бала
таным –тіршілігін, ақыл –ойын дамытуға тамаша құрал екендігін естен
щығармағанымыз абзал.
Алғашқы кезде балалардың белгілі бір бөлігі мектепке 7 жасында
баратын болады,ал алты жастағы балалар мектептерде де,сондай-ақ
балабақшаның ересек балалар топтарында да бірыңғай программа бойынша
мектепке даярланып оқытылатын болды. Мектепке дейінгі педагогикада
Ақыл-ой тәрбиесі деген тақырып бар.СССР Педагогика ғылымы
академиясының эксперименталдық программасында бұл тақырып бойынша
сенсорлық тәрбиеге және көрнекілік,практикалық, сөздік әдістері
ойынмен тығыз байланыстыруға басты назар аударылған.Сабақ кезінде алты
жасарлардың белсенділігін,өз бетімен жұмыс істеуін арттыруда,әсіресе
практикалық әдіске ерекше көңіл бөлу сөз болды.Еңбек тәрбиесінде
байланысты даярлық тобында және сыныпта өзіне-өзі қызмет ету,қоғамдық
мәні бар жұмыстарға белсенді қатыстырылуы көзделген.
Интеллектуалды, творчестволық ойындар арқылы,әсіресе,сабақтан тыс
уақытта тәрбие жұмысы олардың өзін қоршаған орта туралы түсінігін ке-
ңейтуге,кітапты сүюге,еңбексүйгіштікке,кішіпейілдік ке,қарапайымдылыққа
баулуға бағытталған . Алты жасарлармен жұмыс жөнінде дайындық топтағы
мұғалімдер ғылыми баяндама, рефераттар,курс жұмыстарын қарастыра-
ды.Мынадай тақырыптарға байланысты мәселелер қарастырылуда:
Оқудың нәтижелі болуы үшін ақыл-ойдың тереңдігі, икемділігі, тұрақтылығы,
ұғымталдығы мен дербестігі керек.
Ақыл-ой тереңдігі танушы адамның мәселені шешудегі негізгі белгілерін,
пайда болуын, заңдылығын ажырата білу деңгейін сипаттайды.
Ақыл – ой икемділігі –мәселені шешуде жағдайға қарай тәсілдерді
өзгерту.
Ақыл – ой тұрақтылығы –бөлінген белгілер жүйесін санада ұстай білу
қабілеті.
Дербестік ойлаудағы күрделі мәселелерді шешуде көрінеді. Ақыл-ой
жоғарыдағы берілген сапаларды ғана емес,белгілі бір деңгейдегі таным
аумағының дамуымен де байланысты.
Баланың ақыл-ой двмуы деңгейін анықтау кезінде оқуға деген ынтасын,
қызығушылығын, өз ақыл-ой қабілетін бағалай білуі сияқты жеке бас
көрсеткіштерін есепке алу керек. Бар қабілеттеріне байланысты оқудағы
үлгермеушілігінің себептері анықталады.
- Алты жасарлардың сабақ кезіндегі психологиялық, физиологиялық және
өзіндік ерекшеліктері туралы;
- алты жасалардың сабақ кезінде жұмыс қабілетін арттырудың жолдары мен
әдістері;
- алты – жеті жастағы тіл дамыту жұмыстары;
-жай қарапайым заттардың көлемі мен ұзындығы туралы түсінік беру;
-қарапайым арифметикалық есептер шығару арқылы алты жасарлардың ойлау
қабілетін арттыру және тілін дамыту;
- мектепке даярлауда бейнелеу өнері арқылы графикалық дағдыларын
қалыптастыру;
- алты жасарларды оқытудағы ойыннын рөлі;
- мектептің даярлық тобында балалардың тәртіп мәдениетін тәрбиелеу;
- алты жасарлардың эстетикалық көзқарасын қалыптастыру;
Тәрбиешілерді, мұғалімдерді, практиканттарды кеңінен қатыстыра алты жа-
сарлармен мынадай жұмыстар жүргізуге болады: сұрақ, жауап ,диспут,
ауызша-журнал,пікір алысу т.б. Студенттердің ғылыми қоғамында,ғылыми-
практикалық коференцияларда, үйірме жұмысында алта жасарлардың
психологиялық, физиологиялық ерекшеліктеріне сәйкес көрнекі құралдар,
методикалық ұсыныстарға байланысты мынадай проблемалық мәселелерге назар
аударылады:
- алты жасарларды оқыту және тәрбиелеудің теориялық, методикалық
негізі;
- мектеп және жоғары оқу орындары реформасына сәйкес алты жаста-
ғылармен жүргізілетін тәрбие жұмысын жетілдіру;
- балабақшаның даярлық тобындағы адамгершілік тәрбиесі;
- интеллектуалдық ойындар арқылы алты жастағылардың белсенділігін
арттыру , т.б.
Біздің мектеп-бақшада мектепалды алты жасарлармен жүргізілетін
жұмыс туралы методикалық бұрыш ұйымдастырылған. Онда бұл тақырыпқа
жазылған
студенттердің рефераты,ғылыми-методикалық нұсқаулар,әдебиеттердің
тізімі, баспасөзде жарияланған мақалалар бар. Жоғарыда айтылған ғылыми
және методикалық бағыттағы жұмыстың барлығы ,негізінен,педагогикалық
практика кезінде балабақшалардың даярлық тобында және жалпы білім
беретін мектептерде орындалады. Балаларды мектепке даярлау туралы
арнаулы курс оқылады.
Ал алты жасарларды мектепке қалай даярлау керек? Бұл – тың тақырып.
Алты жасарлардың жалпы даярлығы туралы сөз болғанда,олардың
интеллектуалдық, адамгершілік, эстетикалық , дене тәрбиесіне назар
аудару қажет.Тәрбиеші бұл кезеңде әрбір баланың психологиялық,физио-
логиялық жағынан дамуы қалай? Интеллектуалдық жетілуі тоқтап қал-
май ма,тоқыраушылық кездеспей ме деген мәселелерге көңіл аударуы ке-
рек.Бұл мәселелер ешуақытта күн тәртібінен түспейді.Себебі , біздер,
оқы-
тушылар, тәрбиешілер озат тәжірибені кеңінен пайдаланып,өмір ағымына
ілесіп отыруға тиіспіз.
Балалардың денсаулығы туралы айтқанда,яғни,алты жасарларға медици-
налық тұрғыдан қойылатын талаптарды (биологиялық дамуы,денсаулығы
қарай, бұрын әр түрлі ауралармен ауырған жоқ па , т.б.) тәрбиеші
ескеруі
керек.Ең басты мәселе – алты жасарлардың психологиялық, физиология-
лық дамуынын қалай екенін анықтау.Бала психологиялық, физиологиялық
тұрғыдан әрбір дыбысты қалай айтады ?
Керн –Иерасеканың тестісі бойынша зерттеудің қорытындысы қалай?
Педагогикалық практикаға бастауыш оқыту және мектепке дейінгі
бөлімнің студенттері қатысты. Оқу жоспарына сәйкес мектепке дейінгі
бөлім студенттері педучилище, балабақшаларда инспекторлық – ме-
тодикалық практикадан өтеді. Практика кезінде алты жасарлармен
жүргізілетін жұмыстарға айрықша назар аударылады. Әр баланың дамуы
түрліше болатынын естен шығармай, олардың жасы биологиялық дамуымен сәйкес
келе бермейді. Бір бала 6 жаста өзінің дене дамуы жағынан жүйелі оқуға
дайын, екінші балаға 7жаста болса да, оған мектеп бағдарламасы ауыр тиеді.
Диагностика жұмыстары мектепке балаларды жеке тұлғалық бағдарлы оқытуға
мүмкіндік береді. Бұл тәсілдердің ерекшелігі мынада:
-баланың психологиялық қорғану сезімін, қуанышты сезіну мен оның дара
дамуын қамтамасыз ету;
-балалардың денсаулығына кері әсер ететін факторлардың алдын алу;
-баланың мектепке жылдам қалыптасуын қамтамасыз ету;
-баланың жеке сапалық қасиеттерінің белсенді даму деңгейін анықтау.
Бұл мақсаттарға жету үшін баланың жеке даму деңгейі мен оқуға
психолгиялық дайындығын анықтайтын мынадай әдістемелер ұсынылды:
-Керн-Йерасектің төрт субтестен тұратын баланың мектепке дайындығын
бағдарлау тестісі;
-Ой-өрісінің даму деңгейін анықтайтын тест (Төртінші артық)
-Оқу -әрекеті алғышарттарының деңгейін анықтауға арналған тест
(Графикалық диктант);
-Назар аудару мен қабылдау және талдау мен жинақтау қабілеттерін
анықтау ;
-Логикалық ойлау элементтері;
-Қол бұлшық еттерінің даму деңгейін анықтау;
-Мінез-құлық анықтау (Үй);
-Жоғары жүйке әрекетінің ерекшеліктерін анықтау ;
Балаға немесе балалар тобына тестінің қағазы беріледі. Оның бірінші
бетіне бала жөнінде мәлімет жазылады. Қалған ашық жеріне ер адамның
сыртқы пішіні суреттеледі. Ал екінші бетінің жоғарғы сол жағында
әрәптердің жазба үлгілері, ал осы беттің төменгі сол жағында нүктелер
жиындығы берілген. Беттің оң жақ бөлігі бала жұмыс жасау үшін ашық
қалдырылады.
Қарындаш зерттелушінің екі қолының арасындағы бірдей қашықтықтағы ортаға
қойылады (егер бала солақай болса, ол жғы ескеріліп отырылуы керек.
Бұл тест бала дамуының сипатын көрсететіндіктен, мектептегі алғашқы
таныстық кезінде қолданған ыңғайлы. Тестінің қорытындысымен танысқаннан
кейін педагог –психолог кейбір балаларды жете зерттеу үшін жеке жұмыс
істеуіне болады. Егер бала 3 тапсырма бойынша 3-тен 6-ға дейін ұпай
жинаса, ондай баламен жеке әңгіме өткізудің қажеті жоқ, 7-9 ұпай
жинаған балалардың ой-өрісінің дамуы орта деңгейде болғандықтан,
олармен де жеке әңгіме өткізбеуге болады. Егер бала 1-тапсырмадан 2ұпай,
2-тапсырмадан 3 ұпай, 3-тапсырмадан 4 ұпай жинап, қорытындысында 9 ұпай
алса, даму деңгейінің өзіндік ерекшелігі туралы нақтырақ мәлімет алу
үшін мұндай баламен жеке әңгіме өткізген жөн. Ал 10-15 ұпай алған
балалар қосымша зерттеуді қажет етеді.
Бастапқы үш тестінің 3-тен 6-ға дейін ұпай жинаған балалар оқуға дайын,
7-9 ұпай жинағандардың оқуға дайындығы орташа, 9-10 ұпай алған балалар одан
да тереңірек зерттеуді қажет етеді деп есептеледі. 12-15 ұпай жинаған
балаларға баса назар аударуымыз керек, бұл көрсеткіш дамудың төмен деңгейін
көрсетеді.
1.3. Білім берудің басты құралы ретінде ойын элементтерін пайдаланудың
педагогикалық – психологиялық ерекшеліктері .
Балалық шақ – бойына адамгершіліктің негзін қалайтын кез. Сондықтан да
бала бойына жас кезінен бастап ізгілік, мейірімділік, инабаттылық
сезімдерін қалыптастыру ата – аналар мен ұстаздардың міндеті. Балалардың
жан – жақты дамуы үшін ойынның рөлі еркше. Мұғалім бағдарламада көрсетілген
көріністі рөлдік, қимыл қозғалысты, дидактикалық шығармашылық ойын түрлерін
пайдалана отырып, баланың ойын әрекетін ұйымдастыра білуі тиіс. Ойын
барысында балалардың айналадағы дүние жайында мағлұматтары кеңейіп (танып
белсенділігі артып) игерген білім – машықтарының негізінде бір көрініске
орай басты кейіпкерлерге еліктеуі (шығармашылық белсенділік) , ойын
ойнауға өзіне серік тауып алуы, онымен шынайы қарым- қатынас орната отырып,
таңдап алған рөлдеріне деген жауапкершілігі арта түседі.
Мектепке дейінгі тәрбие мазмұнын жаңартуда Қазақстан Республикасының
білім беру туралы заңын жүзеге асыру туралы Білім министрлігінің
Мектепке дейінгі мекемелердегі балаларды тәрбиелеу оқытуда жұмыстың
сапасын арттыру туралы бұрықтары басшылыққа алынды.
Қазақстан Республикасы Ата Заңының қағидаларында, мемлекеттік білім беру
саласындағы тұжырымдамасында көрсетілген мектепке дейін тәрбилеу және
білім беру мазмұнын жаңартуда баланың даму ерекшелігін, жас шамасын
ескеру.
Бұл бағдарлама жасауда авторлар балалардың ақыл-ой, адамгершілік,
эстетикалық, еңбек тәрбиелері туралы психологтар ;Л.С. Высотский,
А.А. Леоньтев,А.В.Запоржец т.б.
Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы Заңында, 3-тарау.
8-бап. Баланың негізгі құқықтары мен міндеттері,
3-тарау. 9-бап. Баланың даралық ерекшелікке және оны сақтауға құқығы.
3-тарау. 15-бап. Баланың білім алуға құқығы
5-тарау. 29-бап. Баланы тәрбиелейтін, емдейтін және сол сияқты өзге де
мекемелерде күтіп –бағу мен тәрбиелеу.
9-тарау. 48-бап. Бала жауапкершілігінің ерекшеліктері
9-тарау 49-бап. Баланың мінез-құлқына әсер етудің ерекшеліктері
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасында, Мектепке дейінгі тәрбие мен
оқыту. Мектепке дейінгі тәрбиенің нормативтік құқықтық және оқу
әдістемелік базасы құрылуда.
Қазақстанда 2000 жылмен салыстырғанда мектепке дейінгі ұйымдардың саны
12 бірлікке, ал ондағы балалардың контингенті 25 421 балаға өсті. құрал.
Бала ойын ойнағанда өмірде көрген – білгенін өзіне ұнаған адамның іс -
әрекетіне еліктеп отырып бейнелейді. Бала үшін өзіне ұнаған адамнан артық
ештеңе жоқ, оған барлық жағынан ұқсағысы келеді. Жалпы бала табиғаты өзін
бірнеше есе үлкен ғып көрсетуге бейім. Тез есейгісі келіп, бәрін өзім
істеймін деп талпынады. Баланың осы талпынысын мұқалтпай, сен үлкенсің,
мен көмектесіп жіберсем, бәрін де өзің істей аласың деп, сенім білдіре
тәрбиелеу ұтымды әдіс. Үлкен адам мен баланың айырмашылығы үлкендердің сана
– сезімі мен іс – тәжірбиесінің молдығында ғана.
Ізеттілік, ізгілік, инабаттылық, әдептілік бір күнде қалыптаса
қалатын қасиет емес. Бұл – балабақшадан бастау алып, өмір баспалдақтарында
шындалып, біртіндеп қалыптасатын қасиет.
Мұғалім бұл мақсатта көркем әдебиет шығармаларын кеңіне пайдаланады.
Солай еткенде бала өздігінен ойын ойнағанда мұғалімнің, ата – аналарының
оқыған шығармаларынан өздеріне ұнаған басты кейіпкерлерін бейнелейді. Осы
орайда күнделікті өмірде балаларға түсінікті юморлық (әзіл - қалжың)
шығармалады пайдалану балалардың көңіл –күйін көтеріп, олардың
қайырымдылығын, ізгі сезімін, бір – біріне мейірімділігін тәрбиелеуге күшті
әсер ететінін атап өту лазым.
Ойын проблемасымен шұғылданған көрнекті ғалымдар Р М. Жуковская, Д.
В. Менджерицкая, Т. А. Марков, Н. Я. Михайленколардың айтуынша, балалардың
өздігінен көріністік – рөлдік ойындар ойнауы үшін білім - машықтарының
болуы ғана жеткілікті емес. Балалар игерген білмдерін ойынға пайдалана
білуі керек. Сондықтан да балалар өздерінің іс - әрекетін дұрыс ұйымдастыра
отырып, арнйы кезеңдерді нақтылы білуі қажет. Ол кезеңдер мыналар:
жоспарлау, дайындау, іске асыру (ойынды өздігінен) ойын шартының дұрыс
орындалуын бақылау, ойын кезіндегі қарым – қатынасы, тәртібі.
Ойын – баланың жан серігі іспеттес. Қай бала болмасын, ойнап өседі.
Әрбір елдің ойынысол елдің қоғамдық өзгерістеріне, тұрмыс – тіршілігіне,
айналасатын кәсіп – шаруашылық ерекшеліктеріне байланысты. Ойын сырттай
қарағанда анау айтқандай қиындығы жоқ, оп – оңай тәрізді көрінуі мүмкін. Ал
іс жүзінде бала үшін ойынға қатысты басқалармен тіл табысып, өзінің ойлаған
ойын іске асыру оңай емес. Мәселен, рөлдерге бөлгенде балаға өзіне ұнамсыз
рөл тиюінің өзі – ақ көп нәрсені шешеді. Сондықтан мұғалімнің иіндеті –
балаларды ойынға өз қызығушылығымен, ынтасымен қатысуын қамтамасыз ету.
Сонда ғана ойын мақсатына жетіп, тәрбиелік мәнін арта түседі.
Аталық, мұғлімнің ұжымдық ойынды тартымды ұйымдастырып өткізуібалалардың
бір – бірімен достық қатынастарының нышаны екені сөзсіз.Ойын кезінде
жолдасының айтқанымен келісіп, оны құрмет тұтудың өзі адамгершілікке
бастайтын жол. Педагог ойын арқылы әр баланың игі бастамасын қолдап, оның
бойындағы жақсы қасиеттерді өрбіте, өзіндік мінез-құлық қалытастырады.Әр
баланың бойында өмірге деген белгілі бір бейімділігі,сүйікті істер болады.
Соны дер кезінде байқап, жан – жақты дамыта тәрбиелеу қажет.
Баланың әдепті, көргенді, қарапайым, қайырымды болып өсуі қоршаған
ортасына, үлкендерге байланысты екені мәлім. Бала өмірде көрген –
білгендерін, ойға түгендерін ойын арқылы қалай бейнелесе біздердін, яғни
үлкендердің көрсеткен үлгі - өнегеміз қандай дәрежеде болмаса, балалардың
да тәлімділігі соны айқын бейнелейді.
Балалардың мейірбандық қасиеті отбасындағы үлкен адамдардың өнегесіне
мектептегі апайының олармен күнделікті қарым – қатынасы мен тәрбие жұмысын
ұтымды жүргізуіне байланысты қалыптасады. Үлкендердің мейірімділігі баланың
сәби жүрегін қуаныш сезіміне бөлейді. Бала жаны еліктегіш, ол үлкендердің
іс - әрекетіне үлгі ретінде қабылдайды да, оны ойын кезінде айқын
бейнелеуге тырысады. Балалардың бір – бірімен достық қарым – қатынасының
дұрыс қалыптасуында мақсатты жүргізілген жүелі ойын үрдісінің тәрбиелік
мәні мол. Балалардың достық сезімі ойын кезінде шыңдала түседі. Бала
табиғатының өзі тек ойынмен байланысты. Сәби шағындағы алғашқы қуыршақпен
ойнауы баланың қамқорлық, ізгілік сезімін оятады да, әрі қарай өз бетіне
түседі. Мұндай ізгілік сезім құрбылар арасындағы достық қатынастың
қалыптасуына жағдай туғызады. Қай бала болмасын, жеке – дара ойнағаннан
гөрі, бірігіп ойнаудың әлдеқайда қызықты, мазмұнды болатынынайқын сезіне
бастайды. Соның нәтижесінде олардың ойынға деген қызығушылықтары артып,
достықтары беки, нығая түседі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz