МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУГЕ ҮЙРЕТУДЕ ЖҮРГІЗІЛГЕН ІС-ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫСТАР

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І.МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ МЕКЕМЕДЕГІ ОҚУ – ТӘРБИЕ МӘСЕЛЕСІ
1.1 Мектепке дейінгі балаларды байланыстырып сөйлеуге үйрету әдістемесінің
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеуге үйретудің әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14

ІІ.МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУГЕ ҮЙРЕТУДЕ
ЖҮРГІЗІЛГЕН ІС-ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫСТАР
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретуде
жүргізілген іс-тәжірибе жұмыстары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.2 Мектеп жасына дейінгі балаларды байланыстырып сөйлеуге үйрету бойынша
жүргізілген іс-тәжірибенің екінші
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..39
2.3 Мектеп жасына дейінгі балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретудегі іс-
тәжірибелік жұмыстардың
қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50

Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Адамзат тілінің шығуы өте ерте
заманнан, арғы дәуірден басталады. Тілдің шығуы адамның өзінің пайда
болуымен, қоғамның, ұжымның пайда болуымен тығыз байланысты.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөз қоры мен сөйлеу дәрежесі жайлы ғылыми-
методикалық әдебиеттерге назар аударсақ, көрнекті психолог-педагог ғалымдар
баланың сөздерді меңгеру ерекшеліктерін егжей-тегжейлі қарастырғанын
байқауға болады. Мысалы, баланың сөздің негізгі мәнін түсінуі туралы (Л.С.
Выготский, А.А. Люблинская, т.б.), психикалық өзгерістер мен баланың түрлі
іс-әрекеттерін жетілдірудегі сөздің әсері жайлы (А.Р. Луния, Ф.Я. Юдович,
З.М. Истомина), сөздің дыбыстық құрамын меңгеру ерекшеліктері жөнінде (Н.Х.
Швачкин, А.Н. Гвоздев), сөздің грамматикалық формаларының бала тілінде
қалыптасуы хақында (В.П. Вахтеров, Ф.А. Сохин, А.В. Захарова, М.И. Попова),
сөзді қорды меңгеру заңдылықтары туралы (Е.А. Аркин, Н.А. Рыбников), т.б.
жазылған еңбектер осының айғағы.
Балабақшада оқыту және тәрбиелеу программасында: Баланы сөйлеуге
үйрету – тілін дамыту мәселесі барлық сабақта жүзеге асырылады, -
делінген. Программаның осы бөлімінде тілдің қоғамдық рөлі, оны дамыту, тіл
тазалығы, сөздің дыбыстық құрамын меңгерту, мәнерлеп сөйлеуге үйрету, тіл
мәдениетіне, көркемсөз өнеріне баулу мәселелері жөнінде кеңірек әңгіме
болады.
Мектепке дейінгі педагогика мен психология ғылымы мектеп жасына
дейінгі балалардың сөйлеу тілін дамыту, сөздік қорын байыту, байланыстырып
сөйлеуге үйрету, сөздің дыбыстық құрамын меңгерту мәселелеріне жан-жақты
көңіл бөліп, бұл жұмысты ақыл-ой тәрбиесімен бірлікте қарастырады. Өйткені
ойлау процесі заттар мен құбылыстардың жалпы сипатын, заңды байланыстары
мен кейбір ерекшеліктерін бейнелесе, сол заттардың шындық болмысы ойда
сәулеленіп, яғни ұғым сөз арқылы танылып, ой сөйлеу арқылы білдіріледі.
Көрнекті методист-ғалымдардың бір тобы (Е.И. Атихеева, А.П. Усова,
А.И. Леушина, О.И. Соловьева, т.б.) мектеп жасына дейінгі балаларды ана
тілінде сөйлеуге үйрету әдістерін жан-жақты талдап, тәрбиелеу, оқыту
проблемаларын қарастырды. Бірсыпыра ғалымдар (Т.А. Маркова, М.М. Коцина,
Е.Ф. Лукина, т.б.) баланың тілін дамытып, адамгершілікке тәрбиелеуде әдеби
шығармалардың алатын орны мен маңызына тоқталды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу, ойлау, қабылдау, даму
ерекшеліктері мен оның заңдылықтары туралы зерттеулер, тұжырымды пікірлер
қазіргі кезеңдегі мектепке дейінгі тәрбие ісіне мол үлес қосып отыр.
Байланыстырып, грамматикалық формаларды дұрыс келтіріп сөйлеуге
үйрету, лексикалық жүмыстармен бірлікте жүргізіледі (щығарма, сурет,
картина мазмұнына талдау жасау, ойыншық, киім т. б. заттарды сипаттау,
салыстыру).
Байланыстырып сөйлеуді дамыту сөздің дыбыстық мәдениетін тәрбиелеу
ісімен де тығыз байланысты. Себебі сөздің дыбысталу мәдениетін меңгерту
жеке сөйлемдерді аңғаруға, сөйлемнің басталу, аяқталу кезін сезініп, үн,
ырғақ, дауыс қарқынын ажырата білуге негіз болады. Мысалы, арнайы өтілетін
тіл дамыту сабақтарында сөздің дыбыстық құрамын мәнерлі айтуға үйрету үшін
Күзде,Мамандықтар т. б. тақырыпта әңгіме құрату қолайлы.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев университетінде
"Қазақстан білім қоғамы жолында" тақырыбында оқыған дәрісінде.
"Мектеп жасына дейінгі білім беруді жаңарту одан әрі жалғасуы тиіс,
болашақта көп қырлы тұлға қалыптастыру үшін негізде дәл сонда қаланады.
Сондықтан мен үкіметке мыналарды тапсырамын:
1. Озық халықаралық тәжірибе негізінде мектеп жасына дейінгі тәрбие мен
білім беруге оқытудың қазіргі заманғы әдістемелерін енгізу қажет. Олар
инновациялық, ал білім беру технологиясы креативті болуы тиіс.
2. Балаларды мектепке дейінгі білім берумен қамту мәселесіне қатысты жүйелі
ұсыныстарды егжей-тегжейлі әзірлеу қажет.
3. Мектеп жасына дейінгі білім беру деңгейінде үш тілді оқытуды жаппай
енгізуді қамтамасыз ету қажет", - деді.
Бала тілін сәби кезінен бастап дамыту олардың ойын өрбіту, сол
арқылы жеке басының қалыптасуына жағдай жасау – оқу тәрбие мәселесіндегі
негізгі мақсаттардың бірі. Бала өз ойын тіл арқылы жеткізеді. Ал бала
тілінің дамуы, оның сөйлеу мүмкіндігінің қалыптасуы бірден пайда болмайтын
күрделі психологиялық процесс. Ол жүйелі жүргізілетін жұмыс түрлерінің
негізінде жүзеге асады.
Кез келген адамзат баласы өзін қоршаған өзге адамдар мен қарым
қатынас жасайды. Ал, қарым – қатынас тіл арқылы, сөз арқылы жүзеге асады.
Мектеп жасына дейінгі балалар сөйлеуді ата – анасының, туған – туыстарының
және тәрбиешісінің көмегімен, сонымен қатар құрбыларымен тілдесу арқылы
үйренеді. Міне осы кезде баланы дұрыс дыбыстауға, сөйлемді дұрыс
құрастыруға, яғни дұрыс байланыстырып сөйлетуге үйрету керек. Ал,
байланыстырып сөйлеу дегеніміз айтылған сөздерді игеріп – оның
компоненттерін – сөйлемді, сөздерді бір-бірімен дұрыс байланыстырып
сөйлеуді айтамыз, яғни, бұл қатесіз дұрыс сөйлей білу.
Ал осыны болдырмау үшін балаға тілдік белгілердің байланысуының
нәтижесінде қолданылатын тілдік белгілердің әрқайсысы өзінің бастапқы
мағынасынан өзгеше жаңа мағынаға ие болатындығын түсіндіре білу керек.
Мысалы, балаға қой дегенді үйретсек, сол сөзден сөйлем құрастыруда бұл сөз
басқа сөздермен байланысқа түсу үшін бұл түбір морфемаға қосымшалы –ға,
сияқты жұрнақтар жалғанатынын үйретеміз. Мысалы, қойға су бердім, қойды
қораға қамадым. Сол сияқты көп мағыналы сөздер көп болғандықтан мектеп
жасындағы балалар сол сөздердің қайсысы қандай жағдайда айтылатынын
білмейді, соның салдарынан сөздерді бір-бірімен байланыстыра алмайды.
Балаларда сөздің көп мағыналығын түсіну тек байланысты тексттермен жұмыс
жүргізу кезінде дамиды. Көп мағынаны түсіндіру үшін көп мағыналы сөздер
кездесетін шағын мәтіндерді оқып сол мәтіндегі көп мағыналы сөздермен
түсіндірме сөздігін өткізуге болады. Сәбидің дұрыс сөйлеуін қалыптастыру
үшін, ата –ана мен мұғалімдер оған үнемі жаттығулар беріп, онымен әңгіме
немесе сұхбат жүргізіп және осы іс-әрекеттер кезінде оның сөздерді
байланыстырып дұрыс сөйлеуін қадағалап, оған түзету, ескерту жасап отыру
керек. Ауыспалы мағыналы сөздер ұқсастыққа байланысты айтылатын
болғандықтан сол ұқсастықтарды салыстыра отырып үйреткен жөн. Мысалы құлақ
алсақ, бұл сөз ыдыс аяқтың ұстайтын жеріне байланысты айтылады, есіктің
тұтқасын кей кездері құлақ дейді, сонымен қатар адамның да құлағы болады,
сол себепті осы сөзді контекстте қолдануға байланысты, өзімен байланысқа
түсіп тұрған сөздердің мағынасына қарай мағынада қолданылып тұрғаны
ажыратылатындығын айту керек. Міне осындай морфема, сөз тіркестерінің
жасалуы мен қолданылуын дұрыс түсініп, еркін меңгерген бала сөздерді дұрыс
байланыстырып сөйлеуге тез үйренеді.
Зерттеу объектісі: №1 Арман мектеп-бақшасының, №14 Гүлдер ересек
тобы мен №12 Моншақ ересек тобы.
Зерттеу пәні: Мектепке жасына дейінгі балаларды байланыстырып
сөйлеуге үйрету әдістемесі.
Зерттеу мақсаты: Мектепке дейінгі балаларды байланыстырып сөйлеуге
үйретуде ғылыми-теориялық тұрғыда негізделген тиімді әдіс-тәсілдер арқылы
үйретудің әдістемелік жүйесін негіздеу және тәжірибеде қолдануға ұсыну.
Балалар мекемелеріндегі оқу-тәрбие жұмысының мақсаты – баланы жан-жақты
дамыту, мектептегі оқу ісіне дайындау.
Зерттеу міндетттері:
1.Мектепке дейінгі балаларды байланыстырып сөйлеуге үйрету әдістемесінің
теориялық негіздері.
2.Мектеп жасына дейінгі балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретудің әдіс-
тәсілдерін қолдана отырып үйрету.
3.Мектеп жасына дейінгі балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретудің
жолдарының мазмұны.
Ғылыми болжамы: сабақтарда мектепке дейінгі балаларды байланыстырып
сөйлеуге үйрету қабілеттерін дамыту тиімді болады, егер:
- мектеп жасына дейінгі балаларды байланыстырып сөйлеуге үйрету жолдары
сапалы болса;
- тіл дамыту сабағында байланыстырып сөйлеуге үйретуде көркем шығармалардың
ауыспалы және астарлы мағыналы ойларды түсініп, оларды қолдана білсе;
- балалардың қарым-қатынас жасай білуіне, өз ойын жүйелі жеткізуіне баса
назар аударса.
Зерттеу әдістері: Жұмыста баяндау, сипаттау, салыстыру, тәжірибені
байқау, ой–пікірлерді жинақтау, қорыту; тіл дамыту барысындағы
тапсырмаларды орындау дәрежесін тексеру, бекіту, бақылау әдістердің
тиімділігін эксперимент арқылы тексеру; тәжірибелік – эксперимент жұмысының
мәліметтерін қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Балабақша топ балаларының тілін дамыту
барысында жүргізілетін дидактикалық жұмыстар жүйесінің психологиялық,
педагогикалық, лингвистикалық негіздері нақтыланды.
Дидактикалық ойындардың ішінен тіл дамытуға қатысты тапсырмалар
іріктеліп, олардың түрлері анықталып, ерекшелігі айқындалып, тиімділігі
дәлелденді. Балаларды түрліше дамытуға, қызығушылықтарын арттыруға
арналған тіл дамытуға қатысты әр түрлі тапсырмалар ұсынылды.
Балабақша топ балаларының оқуға деген қызығушылығын арттыруда
байланыстырып сөйлеуді қолданудың талаптары анықталды, біршама талдаулар
жасалынды.
Зерттеудің теориялық маңызы: Балабақшада оқуға деген ынта–жігерін,
қызығушылығын арттыруға байланысты дидактикалық ойындар ғылыми–теориялық
негізі лингвистикалық және әдістемелік тұрғыдан зерттелсе, жұмыстың
нәтижелері тіл білімі, әдістеме, педагогика ғылымдарының теорияларын
жетілдіріп, балалардың байланыстырып сөйлеуін одан әрі дамытуға мүмкіндік
жасайды.
Зерттеудің практикалық маңызы: Зерттеудің нәтижелерін оқытудың
мазмұны мен тәсілдерін жетілдіру үшін тәрбие оқулықтарын қосымша ретінде
пайдалануға болар еді. Жұмыс топта тіл дамыту жолдарын оқытуды жаңарту үшін
тапсырмаларды түрлендіріп оқытуда бағыт–бағдар беріп, білім беру жүйесін
дамытуға өзіндік үлес қосары сөзсіз. Балабақша топ сабақтарын сапалы
өткізуге көмектеседі, балабақша мектепке дейінгі мекеме тәрбиешілеріне іс
жүзінде пайдасын тигізеді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І.МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ МЕКЕМЕДЕГІ ОҚУ – ТӘРБИЕ МӘСЕЛЕСІ
1.1 Мектепке дейінгі балаларды байланыстырып сөйлеуге үйрету әдістемесінің
теориялық негіздері
Мектепке дейінгі шақ - балалардың сезімдік тәжірибесінің орасан
молайып, ретке келу, қабылдау мен ойлаудың балаға тән түрлерін игеру,
қиялдың күшті дамуы, ырықты зейін мен мағыналы естің бастамаларының
қалыптасу кезеңі болып табылады. Баланың сөйлеу тілін дамыту, меңгеруге
бағытталған материалдарды жинақтай отырып, тілін дамытуды ұйымдастыру,
баланы жеке тұлға ретінде қалыптастыру тіл дамытуда әдіс- тәсілді тиімді
пайдаланып, оны түрлендіру болып табылады [1].
Күнделікті өмір барысында бала шындық дүниенің құбылыстары мен
заттарын анықтай білуге, адам баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге
талаптанады және тілі дами түседі. Балалардың бір нәрсені құмартып білуге
талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр нәрсеге
үңіле қарайды, көп нәрселер оларды ойландырады. Ойларын айтып жеткізгісі
келеді. Сондықтан ересек адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқан
жөн. Себебі сұрағына жауап ала алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан
жасқаншақтайды және бұл баланың дүниені тануына кері әсер етуі мүмкін [2].
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын
білуге құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол
сұрақтың жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше,
ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл –
ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Мектепке дейінгі
жас - естің және тілдің қарқынды даму жасы.
Тәрбиеші-педагог баланы ертеңгі болашағына дұрыс көзқараспен қарай
отырып, баланың мінез құлқын сана – сезімнің тілінің жетілу дәрежесін,
таным үрдістерін (түйсігі, қабылдауы, ес, ойлау, сөйлеу, зейінінің) дұрыс
бағытта қалыптасып дамуын қадағалап, әрі дұрыс бағдар беру керек.
Балалардың тілдерінің дамуы, байланыстырып сөйлеу дағдылары (зейін,
қабылдау, есту, ойлау, есте сақтау) - қабілеттерін қалыптастыру болып
табылады [3].
Балалардың ақыл-ойын, санасын дамыта отырып өздігінен жұмыс істей
білуіне ерекше көңіл бөлеміз. Ақыл – ойдың дамуымен тікелей байланысты.
Сөз ойдың көрінісі: ой бұлдыр болса, сөз де бұлдыр деп В.Г.Белинский
айтқандай, тіл-ойдың сыртқы көрінісі.
Тіл – адамдардың бір-бірімен пікір алысып, қарым-қатынас жасайтын
құралы болғандықтан, тілдің қоғамдық, тәрбиелік қызметі де ерекше. Сондай-
ақ тіл ұлт мәлениетінің басты көрсеткіштерінің бірі екені белгілі. Әрбір
халықтың тілінде оның ұлттық дәстүрінің, сана-сезімінің, ойлау тәсілінің,
мінез-құлқының белгілері көрініс табады.
Ал тілді, тіл мәдениетін игеру – баланың сәби шағынан іске аса
бастайтын, біртіндеп жетілетін процесс. Олай болса, баланың тілін дамыту
жұмысы отбасыдан, балабақшадан бастап жүйелі түрде жүргізілуге тиіс.
Тіл өнері - халық даналығы, атадан балаға, баладан немере-шөбереге, немере
мен туажатқа ұрпақ-бұтақ атаулыға мыңдаған жылғы қорек пен өмір қажеті.
Ой дамыту – тіл дамытумен ұштасады. Тіл дамытудың тиімді құралдарының
бірі - жаңылтпаш, жұмбақ айтқызып, оның шешімін табу. Себебі бұлар баланың
дүниетанымын, түсінігін, болжағыштығын, ұғымын кеңейтуде және тілін
ұстартып, ойын дамытуда маңызды рөл атқарады. Баланың тілін шыңдай түсіп,
асықпай, жатық еркін сөйлеуіне көмектеседі. Жаңылтпаштар балаға затты
аңғаруға, ой-өрісін дамытуға игі әсерін тигізеді. Балаға жаңылтпаш үйретіп,
оны айтқызу сөзді дұрыс сөйлеуге әдеттендіреді, кейбір тілі келмейтін
дыбыстарды анық айтуға жаттығады. Жұмбақтарда аталған нәрсенің сипат
белгілеріне қарап, балалар олардың шешімін табады. Балаларды тез ойлауға,
шапшаң жауап беруге, алғырлыққа, тапқырлыққа үйретеді [4].
Балабақша балаларының айналасындағылармен түсінісуіне, білім алуына
жағдай жасау арнайы түрде оқыту үдерісі арқылы жүзеге асырылады. Мектеп
жасына дейінгі балалар тілін дамыту әдістемесі – әрі педагогика, әрі
психолингвистика негіздеріне сүйене оқытылатын пән. Методологиясы – мектеп
жасына дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеу туралы мектепке дейінгі
педагогика және психология ілімдері және мектеп жасына дейінгі балалардың
тілін дамыту ғылымының заңдылықтары мен қағидалары болып табылады. Тіл
дамыту әдістемесі ғылымының тілдік міндеттеріне баланың сөздік қорын
дамыту, дыбыстық мәдениетін тәрбиелеу, грамматикалық формада дұрыс сөйлеуін
қалыптастыру және сауатын ашу, көркем әдеби шығармалармен таныстыру жатады.
Тіл дамыту әдістемесі мәнерлеп оқу әдістемесімен өзара байланыста,
тәжірибелік сабақтарда және сабақтан тыс жағдайларда әдеби мәтіндермен
ұштастырыла жүргізіледі. Жас ерекшеліктеріне орай топ балалары алдында
айтылатын сөздің әсерлі шығуы мектеп жасына дейінгі балаларды оқытып,
тәрбиелейтін тәрбиешінің сөз, сөйлеу өнерін меңгеруіне тікелей қатысы бар
[5].
Мектеп жасына дейінгі балаларды байланыстырып сөйлеуге үйрету ісінде
құрылыс материалдары рөлін атқаратын – оның сөздік қоры. Ендеше, бұл
жұмыста сөздік қорына баса көңіл бөлінеді. Бала тәрбиесі мен шұғылданатын
педагогтар, ата – аналар балаға жеке заттардың атына байланысты сөздерді
үйрете отырып, ол сөздердің тура мағанасы мен ауыспалы мағанасына, сөздің
көп мағыналылығына зер салғаны жөн. Яғни сөздің семантикалық жағына көңіл
бөлуі керек. Ұқсас және бір текті заттарға байланысты ұғым беретін жалпы
мағыналы сөздерді үйрету (киім, ыдысі жеміс, тағам, мүлік, мал т.б.) [6].
Балалар ересектердің байланыстыра айтылған сөздерін түсінуден, -
естілген дыбыс ағынын ұғудан бұрын жекелеген сөйлемдерді, сөз тіркестерін,
сөздерді, морфемаларды үйренеді, яғни оларды айтылып жатқан сөз ағынынан
бөліп ұғынады. Байланыстыра айтылған сөздерді игеру – оның компонеттерін –
сөйлемдерді, сөздерді және т.б. мүшелерін – даралап айыру қабілетін
дамытпайынша мүмкін болмайды. Баланың осы қабілетін дамытуға көмектесу және
сол арқылы оның байланыстыра сөйлеуді үйренуін жеңілдету үшін дидактикалық
тілдік материалдарды әзірлеу кезінде әдетте қиындық тудыратын сөз тудыру
мен грамматикалық тұлғалардың кейбір ерекшеліктерін есепке алу қажет.
Баланың жан-жақты дамуы ең алдымен оның үлкендермен қатынас тіліне
дұрыс түсуіне байланысты. Үлкендер – адамзат баласының бар тәжірибесін,
білімін, мәдениетін өз қолының ғана көмегімен бере алатын тұлғалар. Олай
болса, теория бойынша тіл-адам қатынасының негізгі құралы дегенді ұмытпай,
қатынас құралы болумен қатар тілдің адам білімін жетілдіретін хабарлау
қызметі, бала жанын баурап алатын сезімдік қасиеті үлкендер тарапынан
әрдайым қажет. Баланы алдымен өз ана тілінде тілі шығуы, дамуы, не болмаса
екінші тіл ретінде ана тілін үйренуі ата-ана мен айналасындағылардың, қазақ
тілі мұғалімінің, тәрбиешісінің маңызды міндеттерінің бірі болып саналады
[7].
Сонымен, балалардың байланыстырып сөйлеу тілінің дамуы төмендегідей
нақты міндеттерді орындағанда жүзеге асырылады:
- Баланың сөздік қорын қалыптастыру, оны белсенді түрде байыту;
- Бала тілінің дыбыстық жағын жетілдіру, мәнерлі де мәдениетті сөйлеуін
тәрбиелеу;
- Тілдің грамматикалық жағын қалыптастыру, грамматикалық формалардан
ауытқымай сөйлеуге машықтандыру;
- Ауызекі сөйлеу тілінің қалыптасып, дамытылуын іске асыру;
- Өз ойын монологты түрде байланыстыра жеткізе білуге үйрету;
- Көркем сөзге баулу;
- Сауаттылыққа үйрету.
Баланың үлкендермен тілдік қатынасқа түсуі олардың сезімдік
қатынасынан басталады. Бұл баланың үлкендермен қатынасқа түсуінің басы
болып табылады. Бала тіл дамытудың алғашқы кезеңінде-ақ үлкендер [8].
Кез келген адамзат баласын өзін қоршаған өзге адамдармен қарым-қатынас
жасайды. Ал, қарым-қатынас тіл арқылы, сөз арқылы жүзеге асады. Мектеп
жасына дейінгі кішкене балалар сөйлеуді ата-анасының, туған-туыстарының
және тәрбиешісінің көмегімен, сонымен қатар құрбыларымен тілдесу арқылы
үйренеді. Міне, осы кездерде баланы дұрыс дыбыстауға , сөйлемді дұрыс
құрастыруға, яғни, дұрыс байланыстырып сөйлеуге үйрету керек. Ал,
байланыстырып сөйлеу дегеніміз айтылған сөздерді игеріп – оның
компонеттерін – сөйлемдерді, сөздерді бір-бірімен дұрыс байланыстырып
сөйлеуді айтамыз, яғни бұл қатесіз дұрыс сөйлей білу. Әңгіме сөйлемдерден
тұрады, ал сөйлем сөздерден құралады [9].
Балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретудің мақсаты мен міндеті оларды
дұрыс дыбыстауға, сөздерден сөйлем құрастыра білуге, сөз тіркестері мен
сөйлемдерді мағынасына сай дұрыс байланыстырып әңгіме айта білуге үйрету
болып табылады. Мектепке дейінгі кішкене балаларды байланыстырып сөйлеуге
үйретуді ерте жастан бастап қолға алған жөн. Қына тасқа бітеді, ақыл жасқа
бітеді деп дана халқымыз айтқандай әлі мектеп жасына толмаған балаларды
есі толық жетілмеген, толыспаған деп салғырт қарамай, сол кезден бастап
дұрыс мағыналы, ең басты жүйелі сөлеудің қаруы мен жарақаттандырған жөн
болады. Ал, олардың байланыстырып сөйлеу дағдысын жетілдіру тікелей ата-
анамен балабақша тәрбиесінің қолында. Ата-ана баламен көбінесе диалог
түрінде сөйлеседі. Осылайша олардың сұрақ пен жауап арасын байланыстырып
сөйлеу дағдысын жетілдіру тәрбиешінің жемісі [10].
Бүгінгі балабақшада тілді үйрететін орта – баланың айналасындағы
адамдардың сөйлеу тілі. Бала негізінен тілді ананың құрсағында жатып-ақ
естуінің мәні зор. Бұл орайда, республикалық телехабарлардың,
радиохабарлардың бағдарламалық материалдардың мемлекеттік тілде күнделікті
берілуі қамтамасыз етілуі тиіс. Ана тілінің негізін қабылдату, не басқа ұлт
балаларына мемлекеттік тілдің бастапқы тұлғаларын меңгерту баланың
байланыстырып сөйлеу тілін қалыптастыру әдістемесін жақсы білу қажет. Әр
жас кезеңдерінде қарата берілетін сөздік қордың, сөз ішіндегі, тіркес
аралығындағы дыбыстардың дұрыс айтылуын біліп қана қоймай, оларды өзара
байланыста алып, грамматикалық құрылысын тиімді мақсатты толық жүзеге
асыруға мүмкіндік береді [11].
Балаларды асығып-аптықпай немесе тым жайбарақаттыққа салынбай,
байсалды сөйлеп үйрену, өзін дұрыс ұстау мәдениетін қалыптастыру.
Қорыта айтқанда Сөз - ойдың айнасы деп Ғабиден Мұстафин айтқандай
тіл дамыту сабақтарын шығармашылықпен жүргізіп, тілден сырлы сазды табайық.
Баланы жеке тұлға ретінде қалыптастыруда тілді дамытып оқытуды өне бойы,
өмір серік - етіп алғанымыз жөн [12].
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеуге үйретудің әдіс-
тәсілдері
Бала айналадағы өмірмен танысу нәтижелерінде әр түрлі құбылыстармен
қарым – қатынас жасайды. Күнделікті тұрмыста, табиғат өмірінде, ойын, еңбек
процесінде көрген – білген заттары жайында жаңа сөздер үйренеді. Үйренген
сөздерді күнделікті әрекет үстінде қолданатын болады.
Бұл сөздерді сөйлем ішінде жүйелі, байланыстырып сөйлеуге үйрету,
балалар бақшасында өтілетін арнайы сабақтарда жаттығу жұмыстары арқылы іске
асады [13].
Қарым-қатынас тәсілдерінің бастысы – коммуникативті біліктілік.
Сонымен қатар, коммуникативтік біліктілік құрамына қарым-қатынас құралдарын
тиімді қолдану да кіреді. Сондықтан осы екі мәселені біріктіру арқылы
баланың коммуникативтік біліктілігін, тілдік қорының дамуын анықтаймыз.
Осы мақсатпен түрлі дидактикалық ойындар ұйымдастырылады. Мәні бар ойындар
негізінде балалардың мынадай коммуникативтік біліктері бағаланады:
- балалардың қарым-қатынас кезінде басқаларды қызықтыратындай мәлімет
беріп, оларды қолдай алуы;
- қызығушылықпен тыңдай алуы және танымдық сипатта сұрақ беруі;
- өз білгендерін қызықтыра, басқалармен бөлісуге даярлығы, өзгелердің
әрекетін қолдап, қоштайтындай вербальды және вербальды емес біліктерінің
болуы;
- елгезектік таныта алуы;
- басқалардың эмоционалдық жай-күйін байқап, көріп, бөлісе білуі;
- басқа балаларды қайраттандырып, жігерлендіріп, қолдай алуы және қарым-
қатынасқа еліте алуы;
- мәліметтерді толық және бөлшектеп жеткізе білуі.
Әрбір біліктілік 5 баллдық жүйемен бағаланады. Мұнда 5 – өте жоғары,
4 – жоғары, 3 – орташа, 2 – орташадан төмен, 1 – төмен, 0 – мүлде
қалыптаспаған балалардың коммуникативтік біліктерін сипаттайды.
Сонымен балалардың сөздік қорларын дамытуда ойындарды, тапсырма-
жаттығуларды қолдану үлкен нәтиже береді. Ойын арқылы балалардың сөздік
қоры дамып, ауызша сөйлеу машығын игереді, таным белсенділіктері қалыптаса
түсіп, ақыл-ойы өсіп жетіледі, әрі адамгершілік қасиеттерді бойына
сіңіреді.
Мектепке дейінгі кезеңдегі тілдің дамуына мынадай практикалық әдістер
тән: еліктеу әдісі, сөйлесу әдісі, қайталап айту әдісі, әңгімелеп беру
әдісі.
Еліктеу әдісінде үйретуші мен үйренуші екеуі де бір сөзді, бірақ әр
түрлі етіп айтады: үйретуші ересек адамдармен сөйлескендегіден гөрі біршама
қарқындырақ, сөзінің дыбысын артикулдеп және сөзінің дауыс ырғағын мәнерлеп
сөйлейді, ал үйренуші тыңдайды да, қайталайды, оның сөзіне еліктейді,
сөйлеу қимылын үйренуге және мағынасын түсінуге тырысады. Мұндайда тәрбиеші
үшін орфоэпиялық норма деңгейінен төмен түспеу және баланың сөзіне
еліктемеу аса маңызды.
Бұл әдісті қолдануды сәби шағынан бастап, кейінгі шақтарда жалғастырып
отырады.
Еліктеу әдісіне үйрену тұрмыстық іс-әрекеттерді атқару кезінде,
айталық, баланы шомылдыру кезіндегі баламен қатынас процесінде еріксіз
түрде болуы мүмкін.
Еліктеу әдісі бұдан гөрі ересек балаларды тілге үйрету кезінде кез
келген ойын үстінде пайдаланылады. Заттармен ойын ойнау кезінде балалар
оларды бір орыннан екінші орынға ауыстырады, лақтырады, көрсетеді, итереді,
шұқылап көреді, бұрайды, заттарды бақылайды және олардың сапасын, қимылын
атайды.
Бала үшін орындауы анағұрлым қиыны оның тілін үйрету әдісі – сөйлеу
әдісі, мұны қосымша сұрақпен жауап әдісі, әңгімелеу әдісі деп те атайды.
Әңгімелесу әдісі үйретушінің сұрауынан, ал үйренушінің жауап беруінен
тұрады. Демек, олардың екеуі де сөйлейді, бірақ бір сөзді емес, әр түрлі
сөздер сөйлейді: үйретуші өзінің сұрағымен баланың өзіне таныс сөздерді,
дыбыстарды, грамматикалық формаларды немесе дәнекер тексті еске түсіруге
және оны орнымен қолдануға итермелейді. Сөйлесу әдісі – бұл үйретуші
үйренушіні өзінің сөздік қорын орынды пайдалануға және сол арқылы тілін
жетілдіре түсуге үйрететін әдіс. Сөйлесу әдісі еліктеу әдісінің
тәсілдерімен, сондай-ақ әр түрлі сұрақ тапсырма тәсілін қолдану арқылы
орындалады. Сөйлесу әдісін – теориялық материалды берудің бір тәсілі болып
табылатын әңгімелесудің мектептік әдісімен шатыстыруға болмайды, сөйлесу
әдісі ережесіне қарай практикалық әдіс екендігін аңғарамыз.
Мектепке дейінгі бес-жеті жастағы балаларды, жоғарыда айтылған тілге
үйрету әдістермен басқа, қайталап айту әдісімен де үйретеді, ол балалардың
сөзін тілдің барлық компоненттерімен байытатын, олардың байланыстырушы
сөздерін жаттықтыратын қайталап айту әдісімен сөйлеуге үйретеді. Қайталап
айту әдісінде тәрбиеші балаларға көркем әдеби шығарманы оқып береді немесе
серуендегенде, экскурсияда болғанда өздері көрген нәрселерді олардың есіне
салады, немесе өз өмірінде болған оқиғаларды айтып береді, немесе балалар
көрмеген әлде бір затты, хайуанатты сөзбен суреттеп айтады, содан соң
оларды: тәрбиешінің әңгіме айтуы барысында сұрақ қоюға, оның әңгімесін
қайталап айтып беруге ынталандырып отырады. Бұл әдіс еліктеу әдісіне ұқсас.
Бұл әдістердің арасындағы айырмашылық мынада: тәрбиеші оқып болысымен-ақ
текстің кейбір жерін бала қайталайды; жуықта естіген текстін мазмұнын бала
мүмкіндігінше айтып береді; баланың тексті қабылдауы мен оның мазмұнын
қайталап айтуы арасында біршама уақыт өтуі қажет.
Мектеп жасына дейінгі балалардың тілінде құрастыру әдісіне кең
дербестік беріледі. Оның мәні мынада: балалардың ертегілерді өз бетінше
құрастыруын, олардың өз өмірлерінде кездескен нақты жағдайларды әңгімелеп
беруін, оқылған көркем әдебиеттегі тақырыптарды араластырып айтуын,
картинкаларды, нақты объектілерді – заттарды, хайуанаттарды, өсімдіктерді –
суреттеуін тәрбиеші көтермелеп отырады.
Баланың тілін дамытуда сөйлеу басты рөл атқарады. Сөйлеудің негізгі
және басты өлшемі қарым-қатынас құралы ретінде коммуникативтік қызмет
атқарады. Бала әлеуметтік қарым-қатынасқа түсуде ақпарат алысады. Тілдің
коммуникативтік қызметінің бұл аспектілерін мектеп жасына дейінгі балалар
белсенді меңгереді [14].
Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытуда 4 негізгі мақсат
қарастырылады. Олар:
1. Ауызша сөйлеуге үйрету, сөздік қорын дамыту.
- айналадағы дүниені, табиғатты бақылату, таныту арқылы сөздік қорларын
жаңа сөздермен байыту, баланың ауызша сөйлеген сөздерін тыңдап, өзіне
қойылған сұраққа диалог түрінде жауап беруге үйрету.
- заттардың атын (ойыншық, гүл, жапырақ) т.б. сөздерді үйрету.
- заттың санын, сапасын, түр-түсін, пішінін білдіретін сөздерді меңгерту.
- заттың іс-әрекетін білдіретін сөздерді әрі қарай меңгерту.
- үстеу сөздерді қосып айтуға үйрету.
2. Сөз дыбыстарын дұрыс айту. Сөйлеуде ауыз қуысы арқылы дұрыс дем алып,
дем шығара білуге үйрете отырып дауыссыз, қатаң, ұяң дыбыстарды естілуіне
қарай дұрыс, анық айтуға үйрету, 3-4 сөзден тұратын сөйлемдер құрату.
3. Грамматикалық категорияларды меңгерту. Зат есімге іс-әрекетті білдіретін
сөздерді қосып сөйлем құрату. Сөздерді септеп, жіктеп, жекеше, көпше түрде
айтуға үйрету.
4. Байланыстырып сөйлеуін дамыту. Күнделікті сабақта естіген, білгенін,
ойын, серуен кезінде көрген-түйгенін, сурет және оқылған ертегілер
мазмұнын, ұнатқан ойыншықтары жайында ауызша, сұрақ қоя отырып, әңгімелей
отырып, қысқа ертегілерді кейіптендіре білуге үйрету [15].
Мектеп жасына дейінгі баланың тілін дамытудың әдістері:
- Баламен әңгімелесу;
- Күнделікті өмірге қажетті заттарды, айналадағы дүниені бақылату ;
- Кейбір заттың өзін немесе суретін көрсетіп сөйлесу;
- Көрген-білгені туралы әңгімелеп беруді үйретіп отыру;
- Сөздік тапсырмалар орындату;
- Әңгімелесуден соң балаға сол оқиғаға байланысты әдеби шығармалар оқып
беріп, тыңдату, түсінгені туралы оқиғаны суреттеп, көрсетуге мүмкіндік
беру.
Кесте 1. - Сөйлеуді дамыту диагностикасы
Төмен деңгей Орташа деңгей Жоғары деңгей
Ертегіні тәрбиеші Тәрбиеші бір сөзді айтады,Бала өз ертегісін
бастайды, бала 2-3сөз бала бір оқиғаны айтады. айтады.
ғана қосады.

Көп іздеген тәрбиеші көптеген жаңа әдіс-тәсілдер ойлап табу арқылы
бала тілін жетілдіреді, олардың байланыстырып сөйлеу дағдыларын биікке
көтере алады. Мектеп жасына дейінгі балаларды байланыстырып сөйлеуге үйрету
барысында олардың да психологиясы әр түрлі болып келеді. Сәби өмірінің
алғашқы жылында тез ширайды. Оның организміндегі өзгерістерді тіпті апта
сайын байқауға болады. Денесінің өсуімен бірге баланың миы да толыса
түседі, яғни өзін қоршаған ортаға бейімделу органы туғанынан 2,5-3 айдан
бір жасқа дейін. Міне, осы кездерде баланың тілі шыға бастайды [16].
Ересек тобында балаларды ситуациялық әңгімелер мәтіндік әңгімелерді
толық меңгеріп, оларда практикалық тәрбиелер қалыптасады. Ойын барысында
олар монологты сөйлеуге үйренеді, балалар өз істеріне жауап бере бастайды.
Тәрбиеші балаларға сұрақтар қойып, оған дұрыс жауап беруді қадағалап, егер
бала жауап берген кезде қателесіп кетсе, тәрбиеші оған көмек береді.
Тәрбиеші немесе ата-ана балалармен үнемі байланыста болып отыруы керек.
Балалар белгілі бір тақырыпта әңгіме құрастыру барысында түсінікті
байланыстыра білу керек, және бұл жұмыс тәрбиешінің көмегінсіз жүргізіледі
[17].
Балалардың тілін үйрету әдісі - сөйлеу әдісі, сұрақ пен жауап әдісі,
әңгімелесу деп те аталады.
Әңгімелесу әдісі үйретушінің сұрауынан, ал үйренушінің жауап беруінен
тұрады. Демек олардың екеуі де сөйлейді, бір-ақ бір сөзді емес еліктеу
әдісіндегідей, әр түрлі сөздер сөйлейді, тәрбиеші немесе ата-ана өзінің
сүрағымен баланың өзіне таныс сөздерді, дыбыстарды немесе тақырыпты еске
түсіруге және оны орнымен қолдануға итермелейді. Бұл әдіс заттар немесе
дидактикалық, логикалық ойындармен, ойыншықтармен шектеледі. Мысалы: Ойын-
сабақтың белгілі бір ойынның ережесімен таныстырады. Содан соң балалардың
өз беттерімен ойнауға мүмкіндік береді. Дидактикалық ойындарда баланың
тілін дамытатын үлкен мүмкіндіктер бар, өйткені дидактикалық ойын арқылы
берілетін кез келген білімді бала сөйлеу түрінде үйренеді. Бірақ баланың
сөйлеу тілін дамытуға арнайы арналған дидактикалық ойындар да бар. Бұл
сөйлеу түріндегі дидактикалық ойындар. Мысалы мектепке даярлық топтарда
балалар белгілі дыбысқа сөз ойлап табады. (О) - Отан, орақ, ожау, ою т.б.
сөздерді еркін ойлап тауып, сосын сөзге сөйлем ойластырады.
Менің атам орақпен шөп шапты. Әжем әдемі ою ойды т.б. бұл жастағы
балалар жұмбақтарды айтып немесе өздері жүмбақ ойлап табады. Бұл
дидактикалық ойынның басты ережесі жұмбаққа арқау болған затты көріп,
қолмен ұстап, дыбыс шығаратын болса тыңдаулары керек. Байланыстырып
сөйлеуге жаттығу үшін тәрбиеші белігілі бір тақырыпты белгілеп, осы
тақырыпты дамытатын бірнеше сүрақтар қойып, балалардың тілін дамытуды
ұйымдастыра алады. Балаға сұрақтың бәрін бірдей қоймай, бір-бірлеп қойып
оны екеу ара әңгімеге шақыру керек [18].
Сөйлесу әдісі - балаға тәрбиеші өзінің сөздік қорын орынды
пайдалануға және сол арқылы тілін жетілдіре түсуге үйрететін әдіс. Сөйлесу
әдісі - сұрақ-жауап арқылы әңгімелесу.
Еліктеу әдісінен кейін қайталап айту әдісімен сөйлесуге үйретеді.
Қайталап айту әдісі тәрбиеші балаларға көркем әдебиет шығарманы айтып
береді немесе серуендегенде саяхатта болғанда өздері көрген нәрселерді
олардың есіне салады, немесе белгілі бір тақырыпта жоспар бойынша айтып
баяндайды. Қайталау әдісі - еліктеу әдісіне ұқсас. Бұл әдістердің
арасындағы айырмашылық мынада тәрбиеші тақырыптың кейбір жерін қайталайды,
еліктейді, біршама уақыт өткеннен кейін қайталап айтады.
Қайталап айту әдісі көбінесе көркем әдебиетпен байланысты. Өйткені
кейіпкерлерді ойнау, ертегілерді, әңгімелерді айтқанда көп қолданылады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың тілінде құрастыру, әңгімелеп беру әдісіне
көп көңіл бөлінеді. Соның мәні балалардың ертегілерді өз бетінше
құрастыруын, олардың өз өмірлерінде кездескен нақты жағдайларды әңгімелеп
беруін, таныс көркем әдебиеттегі тақырыптарды байланыстыра айтуын,
суреттерді, заттарды, жануарларды, өсімдіктерді сипаттап әңгімелесу кезінде
тәрбиеші балаға міндетті түрде бағыттаушы сұрақтар қойып көтермелеп отыруы
қажет [19].
Байланыстырып сөйлеудің диалог, монологты түрлері бар. Диалог - екі
не одан да көп адамның әңгімесі. Әңгіменің мақсаты - бір нәрсе жайлы сұрап,
оған жауап беруге, белгілі бір әрекетке түрткі болуға шақыру.
Монолог - бір адамның белгілі бір тақырыпта байланыстыра сөйлеген
сөзі. Монологтың мақсаты – белгілі бір факт жөнінде баяндау. Диалогтық
тілді балалар оңай үйренеді, өйткені күнделікті түрмыста жиі естіп жүреді.
Монологты - тілді үйрену балалар үшін өте қиын, өйткені олар монологтың
тілді күнделікті өмірдегі үлкендердің сөзінен өте сирек естиді, үлкендер
балалармен сөйлесу кезінде көбінесе диалогты түрде пайдаланады. Солай бола
тұрса да монологқа үйрету қажет. Суреттеуді, баяндауды, пікір айтуды үйрету
үшін, мақсатқа сәйкес көркем әдебиет, тіл дамыту, айнала қоршаған орта т.б.
сабақтарда тартымды көрнекіліктерді тақырыпқа сай алып, балалардың
сұрақтарға анық, толық жауап берулерін талап ету қажет. Балалардан
серуенде, өмірмен байланысты әңгімелерді, ертегілерді, шағын әңгімелерді
түсініктері бойынша өз сөздерімен, әдеби тілде айта білуге үйрету қажет
[20].
Л.В. Щерба ауызекі өзара қатынасқа түскен екі индивидтің бір-біріне
жасаған реакциясынан, белгілі бір ситуациямен немесе сөйлеушінің айтуымен
анықталатын әдеттегі ішкі себептерден пайда болған реакциядан тұрады.
Диалог – бұл шын мәнінде жауап беру тізбегі - деп жазды.
...Әдеби тілдің негізінде, - деп жалғастырды Л.В. Щерба, - монолог,
әңгіме, диалогқа қарама-қарсы болып келетін ауызекі сөйлеу тілі жатады.
Монолог – бұл мүлде реплика емес, қоршаған ортаға әдейі әсер ету болып
саналатын ойды жеңілдетіп сөздік формаға келтірілген жүйе. Монологтың
барлығы да көркем шығарманың нышаны...
Байланыстырып сөйлеуге үйретуде жиі қолданылатын диалог осы әр топтағы
балаларға әр түрлі әдістермен жүргізіледі. Ересек топтағы балалармен
жүргізілетін диалог ойын ойнату кезінде, арнайы жаттығулар жүргізу
барысында сұрақ қою арқылы, заттардың атауын айтқызу арқылы жүзеге асады.
Мысалы, тәрбиеші қандай да бір ойыншықты балаларға көрсетіп оның атауын
сұрайды:
- Балалар мынау не?
Балалар жауап береді, егер ойыншық аң болса, онда тәрбиеші:
- Ол қайда өмір сүреді? – деп жетекші сұрақ қояды.
Мұнан соң ол аңның немен қоректенетіні сұралады. Міне, осылайша
сұрақтар қою арқылы тәрбиеші бала тілінің дамуына, оның байланыстырып
сөйлесу дағдысының жетілуіне өз үлесін тигізеді. Сонымен қатар, қай топтың
балалары болмасын өзара, яғни бір-бірімен тілдеседі.
Тәрбиеші балалардың тілдесуіне көп көңіл бөлуі керек. Себебі,
балалардың өзара тілдесуі олардың байланыстырып сөйлеу дағдысының дамуында
ерекше орын алады. Олардың ойын барысында, тамақтану кезінде тілдесуін
тәрбиеші бақылап отырып, тілдесу барысындағы қателіктеріне түзету енгізіп
отыру керек [21].
Мектеп жасына дейінгі балалар негізінен өте қарапайым түрде
әңгімелейді және тек жай сөйлемдермен немесе көмекші сұраққа бір сөзбен
ғана жауап береді. Әсіресе көркем әдеби шығармаларды мазмұндап айтып беру
қазақ тілінде жұмыс істейтін балабақшаларда айтарлықтай емес. Сондықтан
тәрбиешілердің бұл мәселеге ерекше көңіл бөлгендері дұрыс. Әңгімелеуге
үйреткенде мыналарды ескеру қажет:
1.Балалардың қойылған сұраққа дұрыс, толық жауап беруі;
2.Тәрбиеші қолданған күрделі сөйлемдерді қайталатқызу;
3.Өздеріне сөйлемдер құрату;
4.Сөйлемге қажет сөздерді ойлап тауып айтуға үйрету;
5.Сөз жасау, сөзге түрлі жалғау–жұрнақтар қосып айтуға үйрету;
6.Суретті көрсете отырып және суретсіз (белгілі оқиғаға) әңгіме құрату.
Сөйлеуге үйретудің негізгі әдістерінің бірі – тәрбиешінің балаларды
жетекші сөздер арқылы әңгімеге қатыстыра білуі.
Ересектер тобында оқу жылының басында ойыншықтарды, суреттерді
сипаттап айтуға үйрету сабақтары жүргізіледі. Желтоқсан, қаңтар айларынан
бастап оқылған шығарма мазмұнын әңгімелеп беру сабақтары басталады.
Сабақта қолданылатын әдістер тәрбиешінің сұрақ қойып жауап алуы,
тапсырма беруі, түзетуі, көрсетуі, әңгімелеп беруі. Дидактикалық ойындар
ойнатып балаларға таныс заттар мен ойыншықтардың суреттерін көрсетіп әңгіме
құратуға болады.
Оқылған шығарма мазмұнын бір рет қана әңгімелету жеткіліксіз, оны
бір–екі аптадан соң қайталаған жөн. Алғашқыда шығармаға арналған суреттер
бойынша келесі сабақта әңгімелетеді. Әңгімелеп беруге, үйретуге
бағдарламада көрсетілген шығармаларды алу керек: Кім күшті?, Залым
түлкі, Қырманда, Әтеш пен ит, т.б. Әңгімелесу сабақтарында тәрбиеші
бала әңгімесінің мазмұнын бақылап отырады, оның қандай сөздерді,
сөйлемдерді қолданғанын қадағалайды. Оның лексикалық қатесін түзетіп,
сөйлеу тілінің даму ерекшелігіне қарай дұрыс әңгімелеуге бағыт беріп
отырады .
Міне, тіл дамыту жұмыстарының барысында балалар нені меңгеру
керектігін атап көрсеттік. Қорытындылай келе, мектепке дейінгі балаға дұрыс
берген білімнің нәтижесінде олардың болашақта сөздік қоры мол, сауатты
азамат болуларының негізі осында қаланатынын біз болашақ тәрбиешілер дұрыс
түсінгеніміз жөн. Тіл дамыту бойынша оқылатын әрбір сабақ өзінше ерекше
болуы керек [22].
Дидактикалық ойын ойнату. Мектепке даярланатын балалардың сөздік
қорын байытуда дидактикалық ойынның маңызы зор. Бұл ойындар программада
және арнайы методикалық еңбектерде көрсетілген.
1. Түрлі заттардың атын айтқызу, салыстыру; жұмбақ шештіру т.б.
2. Балаларды байланыстырып сөйлеуге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.