Мектептегі іс – шаралардың тәжірибедегі қолданыс сипаттары
Мазмұны
I. Мектептерде өткізілетін іс – шаралардың педагогикалық – психологиялық
мән – мағынасы.
1.1 Іс – шаралардың тәрбиелік мәні.
1.2. Танымдық қабілеттілікті арттырудағы іс – шаралардың рольі.
1.3. Іс – шаралардағы ұлттық тәрбие нышандарын қолдану үрдісі.
II. Мектептегі іс – шаралардың тәжірибедегі қолданыс сипаттары.
2.1. Жеткіншектің психикалық дамуы.
2.2. Бастауыш және орта буын сыныптарында өткізілетін іс – шаралардың
ұйымдастырылуы.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер.
КІРІСПЕ
XXI ғасыр - өркениет дамуының кезеңі. Тәуелсіз еліміздің дамыған
мемлекеттер қатарына қосылуы үшін ең әуелі халықтың білім деңгейін, оқыту
мен тәрбиелеу сапасын бүгінгіден әлдеқайда биікке көтеру қажет екені
сөзсіз. Өйткені білім - әрбір өркениетті елдің ең алдымен назар аударатын
өзекті саласы. Егемен елдің ертеңі - бүгінгі жас ұрпақ десек, олардың
білімі де, білікті жан – жақты жетілген жоғары мәдениетті, парасат пайымы
мол, саналы азамат болып жетілуі тәлім – тәрбие беретін ұстазға, ата –
анаға , өскен ортасына байланысты. Сондықтан да білім саласын қазіргі
заманның ұрпағын тәрбиелеуші орта ретінде оқушылардың бойына арнайы
мектепте іс – шаралар ұйымдастыру арқылы адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыру мен жандандырудың тәрбиелік жолдарын қарастыру мектеп
тәрбиесіндегі басты мәселе.
Өйткені мектеп тәрбиесі – адамзат қоғамындағы адамгершілікті сақтаудың ең
маңызды кепілі, педагогикалық – психологиялық мәселелердің негізі. Тәрбие
мен оқытудың біте қайнасып өзара ұштасатын жері, жалпы қоғамдық өмірді
толық меңгеріп, жан – жақты түсіндіру ең басты педагогикалық проблема.
Тәрбиенің басты көзі - мектеп. Бүгінгі таңда мектепте өткізілетін іс –
шаралардың маңызы зор. Тәлім – тәрбие проблемасы барлық аймақтарда,
территориаларда, әсіресе ірі және кіші қалалардың, сол сияқты ауылдық
аймақтардың мегаполистердің өзекті мәселесі. Әсіресе, оқушыларға Қазақстан
жері 100 – ден астам ұлт өкілдерінің тұрақты мекеніне айналуы қазақ
ұлтының біртұтас мемлекет екенін бүкіл әлем мойындап отырғанын, ең алдымен
сан ғасырлық тарихы бар қазақ ұлтты мемлекетінің, елдің, жердің иесі, ал
басқа халықтар өздері мекендеп отырған қазақ елінің салт – дәстүрін, әдет
– ғұрпын, бір сөзбен айтқанда мемлекетті сыйлайтын, парасат – пайымы мол
ұлттар ретінде таныта білуі шарт.
Ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан ұлттық сана – сезімді
оқушылардың бойына сіңіру, отбасынан , бала - бақшадан, жалпы қоғамдық
ортадан басталатыны белгілі.
Әр халықты өзге халықтарджан ерекшелеп отыратын өзіндік тұрақты
құндылықтар мен дәстүрлер жүйесі, яғни, әр халық өзінің ұлттық – салт
дәстүрі , әдет – ғұрпы, мәдениеті бар, әр халық ұлт ретінде осы
құндылықтармен асқақ . Қазір еліміздің мектептеріндегі ұстаздар алдында
оқушыларға білім беру мен білімнің жетістіктерін оқып үйренуге
тәрбиелеумен қатар, оқушыларды өздерінің ұлттық ерекшеліктерімен
санасуын, әрбір ұлттың өкілі ретінде өзімен қатар құрбы – құрдастарымен
қарым – қатынасын, оның ұлтының халықтық – тарихи қалыптасуы мен дамуын
есепке алу ұлттық сана – сезімінің, қасиеттерінің даму дәрежесіне сәйкес
қарым – қатынас мәдениетіне тәрбиелеу - басты парыз.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан Республикасының болашағы
қоғамның идеялық бірлігінде деген еңбегінде: Біз құрып жатқан қоғамның
ең жоғарғы құндылығы - адам, яғни, бүгінгі жастар игілігі үшін жасалып
жатыр деп атап көрсеткен. Ендеше, оқушының өз өмір жолын таңдай білу
қабілетін дамытуда ер бала мен қыз баланың өмірлік ұстанымын, табиғи
міндеттерін түсіндіруде, өз өміріне ойлы көзбен қарап, адам өмірі ең
жоғары құндылық екенін санаға сіңіруде тәрбиенің маңызы зор.
Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз бола алады, олар: адал
еңбек, мінсіз ақыл, таза жүрек дейді Шәкәрім. Ендеше рухани -
адамгершілік құндылықтарды оқушы бойына мектептегі іс – шаралар арқылы
ғана сіңіру өте тиімді әдіс.
XX ғасырдың өзінде - ақ халқымыздың зиялы ұлдары ұлт болашағын
ойлаған оқылатын пәндердің ұлттық болмысымызға үйлесуінің қажет екенін
болжаған. Қарап отырсақ сол зиялылырдың ой – пікірлері бүгінгі күні де
қажет деп табылуда. М. Дулатов Балқыған жас баланың ойына, қанына,
сүйегіне ұлт рухын сіңіріп, ана тілін анық үйретіп шығару керек десе, М.
Жұбабаев Әрбір ұлттың баласы өз ұлтының арасында өз ұқлты үшін қызмет
қылатын болғандықтан, тәрбиеші баланы сол ұлт тәрбиесімен тәрбиелеуге
міндетті деген. Мектептің басты мақсаты – Жалғыз білім үйрету емес,
біліммен бірге жақсы тәрбиені қоса беруі керек М. Дулатов.
Қоғамымыздың өзіне қоятын әлеуметтік сұранысын ескере отырып, мектепте
тәрбие жүйесінің негізін қалауда, ұлттық педагогика идеяларын
басшылыққа ала отырып, тәрбие жұмысын баланың шығармашылық қабілетін,
азаматтық қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған сыныптан тыс жұмыстар
жүйесі арқылы жүзеге асырылуда. Ал бұл дегеніміз - қойылатын
мақсаттардың жиынтығы, іс - әрекеттердің әр түрлілігі, әр жастағы
балалардың ынтымақтастығы, қоршаған ортамен қарым – қатынасы, тәрбиелік
орталықтарда болуы, оқыту мен тәрбие процесінің бір – бірімен
ұштасуы, бірін – бірі толықтырып отыруы. Қай кезде болмасын тәрбиенің
өзегі бала. Қандай тәрбиелік жұмыс болмасын, ол балаға оның дамуына
бағытталуы керек. Әр баланың даму ерекшелігін ескеріп, оның әрі қарай
дамуына бағыт беріп, олардың ерекше қабілеттерін зерттей отыра, жеке
тұлғаны дамытудағы жұмысты жүйелі құрған дұрыс. Оқушыны зерттегенде
оның адамгершілігін белсенділігін, мағлұматты игерудегі жеке басының
дамуын, оқуға деген ынтасын, ерік – жігер қасиеттерін, эстетикалық
дене бітімінің дамуын, жүріс – тұрысын, тәрбиесін, білім деңгейін
басты назарға алу керек. Мұғалім - өзінің алдындағы тұлғаның
қамқоршысы. Сондықтан ұстаз оқушының көзқарасын, талпынушылығын,
сөйлеу мәдениетін, әдеби кітапқа құмарлығын, шығармашылықпен
айналысуын, бір іске ерекше қызығушылығын, үй тапсырмасын орындауын,
ынтасын, тиянақтылығын, адамгершілік қасиетін, табандылығын, сынға
көзқарасын, іскерлігін негізгі ерекшеліктері бағалайды.
XV ғасырда Англияның атақты оқымыстысы Локк: Баланың ақылы да,
жаны да туғанда ақ қағаздай болып туады. Ақ қағазға қандай жазу
жазса да, жазушының өз еркінде. Сол сықылды балаға қандай тәрбие беру
тәрбиешіден. Бала қалай тәірбиелесе соған көне береді - деген
болатын.
Сондықтан да, ақ қағаздың бетіне қайтадан өшіре алмайтындай
шимай – шатпақ түспесін десек, нәресте шыр етіп дүние есігін ашқаннан
бастап, оның тәрбиесіне аса ыждахаттылықпен кіріскеніміз жөн.
Ұлы педагог В.А. Сухомлинский Балаларға жүрек жылуы кітабында
былай дейді: Бала жанұяның айнасы; бір тамшы су да күн сәулесі
қалай бейнеленсе, ана мен әкенің адамгершілік тазалығы да, балаларда
сондай бейнеленеді. Мектеп пен ата – ананың міндеті - әр балаға бақыт
сыйлау. Бақыт алуан қырлы. Ол - адамның өз қабілетін ашып,
қоршаған дүниенің әсемдігінен ләззат алып, басқалар үшін әсемдік
жасауына да, басқа адамды сүйіп, өзі де біреудің сүйіктісі болып,
Балаларды нағыз адам етіп өсіре білуінде. Осылайша ата – аналармен
бірлесіп ортақ күш жұмсағанда ғана, мұғалімдер балаларға зор адамдық
бақыт бере алады.
Даналық сөздің ойшылы Эпикет : Дүниенің ең тамаша туындысы –
тамаша тәрбие алып шыққан адам болып табылады - дейді. Сондықтан да
ертеңгі күніміздің көлеңкесіз жарық болуын ойласақ, бала тәрбиесіне
бей жай қарауға болмайды.
Баланың Отанын, елін сүюге, қазақ отбасындағы дәстүрлер арқылы,
мектептегі іс – шаралар арқылы оқушылардың рухани - адамгершілік
қасиеттерін дамыту, оларды рақымдыққа, мейірімділікке тәрбиелеу –
қазіргі заман талабы. Отбасы мен мектеп баланы ізгілікке, жақсылыққа,
туған жерді, тілді сүюге, тарихын білуге , мәдениетін тануға, дәстүрін
құрметтеуге барлық адамзаттық тәрбиеге тірек болатын ең құнды
адамгершілік қасиеттерді ұрпақ бойына сіңіруді көздейді.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Мектепте өтілетін іс – шаралардың
психологиялық – педагогикалық мән – мағынасы.
Мектеп оқушылары іс – шараларға қатысып, қоғамдық жаңалықтар
мен танымдық белсенділігін арттырып, білім деңгейін көтеріп, дербестігі
мен шығармашылығын қалыптастырады.
Зерттеудің мақсаты. Мектептегі іс – шаралар арқылы оқушылардың танымдық
белсенділігін арттыру, халықтық педагогика негізінде жүзеге асыру. .
Зерттеудің міндеттері:
1. Тұлғаны зерттеу, жан – жақты білу, адамдық болмысын анықтау.
2. Халық педагогикасын зерттеу, мектептегі іс – шараларда
пайдалану.
3. Тәрбиенің түрлерін жан – жақты қарастыру:
а) Тән мен тазалық тәрбиесі
ә) Еңбек пен өнер тәрбиесі
б) Ақыл – ой тәрбиесі
в) ізгілік пен адамгершілік тәрбиесі
г) Сыр мен сымбат тәрбиесі
Зерттеудің болжамы.
Егер тәрбие үрдісінің әр кезеңдерінде оқушылардың танымдық белсенділігін
арттыру ғылыми-педагогикалық, жан-жақты тұлғалық-бағдарлық негізде талдау
жасалып, оқу-тәрбие ісін ізгілендіру және демократияландыру, жаңа
талаптармен ұштастырылса, рухани дамуы ұлттық сана, халықтық
сапалық қадір – қасиет, жеке тұлғаға дариды.
Зерттеу объектісі. Ақмола облысы, Ерейментау ауданы
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық, психологиялық
және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; белгіленген
міндеттерді шешу және ғылыми болжамды тексеру үшін зерттеу әдістерін
қолдану; мектеп оқушысының тәрбие үрдісін бақылау; оқушылармен әңгіме
жүргізу, сауалнама алу; алдыңғы қатарлы педагогикалық тұрғыда саралау;
әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін және педагогикалық тиімділігін
эксперимент арқылы тексеру; тәжірибелік – эксперимент жұмысының
мәліметтерін сандық жағынан сараптап қорытындылау.
Зерттеу пәні. Мектеп оқушыларының іс – шараларға қатысу
белсенділігінің деңгейін анықтау.
1.1. Іс – шаралардың тәрбиелік мәні.
Қазіргі кезде еліміздің білім беру ісінде түбірлі өзгерістер болып
жатқаны мәлім. Бүгінгі таңда мектептің мұғалімінің ең қасиетті
міндеті - рухани бай жан – жақты дамыған, жеке дарынды тұлғаны
қалыптастыру. Рухани байлық ең алдымен әр халықтың ұлттық әдет – салты,
мәдениеті, өнері, және шыққан түп тамырында жататыны белгілі. Осы
ұлттық құндылықтарды бүкіл адамзаттың өз ұрпағын тәрбиелеудегі, білім
берудегі, озық ұстанымдары мен байланыстыра отырып, әр баланың
қабілетін, талантын ашу. Өзіне - өзінің сенімін нығайтып, өзіне жол
ашуына түрткі жасау – тәрбие ісінің басты міндеті.
Тарихтың даму белестерінде әрбір халық саяси әлеуметтік, мәдени және
идеологиялық жағдайына сай, рухани – дәстүрлік, адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырып, оны ұрпақтар игілігіне қалдырып отырады. Оның
орнықтылығы, әрі тереңділігі, мәнділігі қоғамның бетке ұстаған саяси
және тәрбиелік бағдарына келіп тіреледі.
Тәуелсіздік туын көтерген елімізде ұлттық тәрбие ұстанымының
өзіндік қыры мен сыры бар.Оның себебі, қазақ халқының тарихи дамуындағы
қиындық қыспақтар, бұратаналық саясат, бірорталықтан тараған кеңестік
билеу дәуірі бұл құбылысқа қарама -* қайшы қасиеттер ендіріп
әлсіреткені, босаңсытқаны белгілі. Соған орай қазіргі жаңа әлеуметтік
қатынастар дәуіріндегі ұлттық тәрбиенің бір ұшы осында жатыр деуге
болады. Кезінде бұл мәселенің ғылыми талданып, ұсынылуы мен партиялық
шектеу мен жүзеге асқаны да, проблеманың табиғаты мен құрылысына
қиындықтар, теріс пікірлер әкелген еді.
Бұрынғы одақ Республика көлемінде өз дәуірінің талаптары мен тынысына
қарай, ұлттық тәрбие туралы ғылыми зерттеулер іске асты дегенмен, оның
ұлт рухына етенелес болмауына аталған себептер ықпал етті. Қазіргі кезеңде
Республика ғылымдары бұл көкейтесті құндылықтарды ұрпақ қажеттілігі
ретінде ерекше қолға алды. Оның негізгі метадологиялық бағыттары ұзақ
мерзімдік бағдарлама Қазақстан 2030, ел президентінің Қазақ халықтары
Ассамблеясының стратегиясы туралы Жарлығы, Қазақстан Республикасы
президенті жанындағы мемлекеттік саясат жөніндегі ұлттық кеңесі бекіткен
Тұжырымдамаларда белгіленіп, этникалық мәдени білім мен тәрбие, мәдениетті
жетілдіру тарихи сананы қалыптастыру, ұлт мәні мен ұлттық тәрбиенің
ғылыми саралануы тұрғысындағы міндеттерді алға тартты. Ұлттық тәрбие
туралы ұсынылған материалдарда мектеп оқушыларына кепілдемелердің
аздығы, олармен өткізілетін мектептен тыс тәрбие жұмыстарының
тәжірибесінен бөлек қазақ мектептеріндегі оқулықтардың ұлттық
тәрбиелік деңгейін сын көтере бермейді.
Мектеп оқушылары мен ұлттық тәрбие жүйесі ең жауапты және
ерекшелігі мол кезеңге жатады. Олардың жас ерекшелігі мен өсімтал
сана - сезімдері осыны талап етеді. Осы жаста балалардың дүниеге,
қоршаған әлеуметке, ұлттық сана мен қарым – қатынасқа сенімі, көзқарасы
беки түседі. Көп жағдайда оған деген өзбетінше іс - әрекеті, тұжырымы да
айқын көріне бастайды. Ұлт рухына деген сезім мен сыйлау өнегесінің ірге
тасы осы жаста күштірек әсер қалдырады.
Ел тарихын зерттеген ғалымдардың басым көпшілігі көшпенділер
тайпасының бір бөлігі негізінде қазақ деген атпен жаңа ұлыстың XV –
ғасырдың ортасында пайда болғанын бірауыздан мақұлдайды. Олар: Н.
Красовский, А. Күзембайұлы, С. Ауатаев, Н. Масанов.
Қазақ халқының ұлттық психологиясының қалыптасуына келетін болсақ,
бұл процесс көшпенділердің әлеуметтік – экономикалық және рухани дамуының
әсерімен түзелгенін байқауға болады. Көшпенділердің ұлттық сезімінің
өзгеруіне қазақ мемлекетінің XII – XVII ғасырларда ірге көтеруі әсерін
тигізбей қойған жоқ. Бұл кезде қазақ арасында өз еліне деген сүйіспеншілік,
патриоттық сезімдер ұлттық мақтаныш сияқты қасиеттер пайда болып орныға
бастады. Бірақ қазақ қоғамындағы экономика дедеңгейінің төмендігі,
демократия және саяси бостандықтың болмауы Ресейдің Қазақстанды отарлау
саясатымен қатар келіп, қазақтың ұлттық сана – сезімінің өзгеруіне әкеліп
соқты.
Кеңес мемлекеті ыдырағаннан кейін ТМД елдері егеменді ел болып,
тәуелсіздік алған кезде психология ғылымы күрт өзгеріске ұшырады. Ұлттық
сана – сезімді дамыту басты мақсат болып отыр. Бұл халықтың өзін - өзі
танып, басқа ұлыстардың ішінде орнын белгілеуге жағдай жасауы.Осыдан ұлтты
құрайтын тұлғаның ұлттық сана – сезімінің тәрбиесіне ерекше мән берілуі
керектігіне көз жетеді.
Әр адам өзінше дараланған жеке тұлға, яғни мінез – құлқындағы, іс -
әрекетіндегі, көз қарасындағы ерекшелігімен даралануы. Мысалы, біреулер
айналасына таңдана, тамашалай қараса, ал енді біреулер сын көзімен қарап ой
қорытады, сыни пікірлер айтуы мүмкін.
Адамдардың қоршаған табиғи ортадағы құбылыстарды қабылдап түсінуі
де әртүрлі. Ол әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық,
биологиялық ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Адам баласы өмірінде
үздіксіз тәрбие құшағында болатынын бұрынғы игерген білім, білік дағдылары
біртіндеп көмекшіленіп, оның орнына жаңа білім, білік дағдыларды меңгерумен
шұғылданатынын ескеруге де тура келеді. Ұлы кеменгер ойшыл жазушы,
академик М. Әуезов: Адамда екі түрлі қылықтың жолы бар: бірі – тіршілік
қамы, бірі – адамшылық қамы, үлкен алдында – жас қарызы, ата алдында – бала
қарызы, - деген екен. Ол қандай қарыз? Әрине, әдеп пен сый. Ол қайдан
шығады? Отбасындағы мінез – құлықтың қарым – қатынастың қалыптасуынан бала
мінезі қалыптасады. Жеке тұлғаның ой – санасының, білім көлемінің
толығуымен байланысты, оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға баға
беруде өзгерістердің болуы, оның жаңаруы мүмкін. Оған ғана әлеуметтік
ортаның, отбасы мүшелерінің, жолдас – жораларының, таныстары мен достарының
да әсері бар. Сондықтан да әр адамды бір – біріне ұқсамайтын, өзіндік
ерекшелігімен дараланған тұлға дейміз.
Өмірде бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан бір – бірімен
ұқсас болғанымен, мінез – құлқы, іс - әрекеті, өмірге деген икемділігі
бірдей болмайды.
Адамның жан сыры, мінез – құлқы өте күрделі, оның белгісіз жақтары
өте көп. Қасында жүрген жолдасыңды қанша білемін десең де, оның бір оғаш
мінезін көргенде таң қаласың. Ұлттық жан – сыр қуаныш пен қайғыға, жеңілдік
пен қиындыққа, қарама – қарсылыққа кез болғанда сыры ашыла бастайды. Ұлттық
жан – сырын жалпы алғанда басқа халықтың сырындай: төзімділік, байсалдылық,
күндестік, арындылық, еріншектік, қызбалық, жайлылық, жайбарлылық маңдайға
жазғанды көреміз. Діншілділік, сенімділік, ұялшақтық, мырзалық, жомарттық,
құбылмалылық, еліктегіштік, сөзде тұра алмаушылық, енжарлық сияқты жағымды
және жағымсыз қасиеттер.
Жеке тұлғаға тән қасиет – ақыл, ес, яғни олар өмірді өзінің сана –
сезім өлшемімен қарап бағалауға бейім тұрады. Жеке адамның есте сақтауы
өзге адамдардың тәжірибесін жинақтауға да негізделеді. Өзгелердің өмірі
жөніндегі түйсік сезімі, ой түсінігі, әдеби шығармаларда, ғылыми
еңбектерде мінез – құлықты, салт – дәстүр ережелерінде жинақталып
қортылған. Әр жеке тұлға оларды оқып көріп оқығанын, естігенін, көргенін өз
ойына тоқып, содан сабақ алу арқылы да өзінің іс - әрекетін, мінез –
құлығын, сана - сезімін байытады, толықтырады.
Адам өмірінде өзі жіберген қателіктерден де, басқалардың
қателіктерінен де сабақ алады. Оны қайталамауға тырысады. Осы қасиеттерді
көре білген ұлы ақын Абай: Болмасаң да ұқсап бақ,
Бір ғалымды көрсеңіз.
Ондай болмақ қайда деп,
Айтпа ғылым сүйсеңіз, -
деп текке айтпаса керек. Адамның санасы, есі, оның ішкі ой- сезімімен
тығыз байланысты. Сезімнің сыртқа шықпас әды бар ма,
Оны ұғарлық адамда сана бар ма. –
деген Абай сөзі тағы да оны растайды.
Болашақ ұрпақты адамгершілік, ақыл – ой тәрбиелерімен ұштастыра
отырып, тәрбиелеумен қатар, оның санасында психологиялық ерешеліктерді,
ұлттық психологияны дамыту керектігін көрсетеді. Абайдың үш мүшелі (ақыл,
сезім, қайрат – ерік) мәселелері психологияда мазмұны мен терең түйсік бере
алады. Мысалы, Әуелде бір суық мұз, ақыл, дерек, қырық үшінші сөзі,.
Ақыл, сезім, ерік. Абайдың ойынша бірлестік егер үшеуінің бірлестігі
болмаса, ешбір пайдасы болмайды адамға, адамды қажетті жолдан тайдырады.
Сондықтан ол?
Ақыл, қайрат жүректі бірдей ұста.
Сонда толық боласың елден бөлек.
Жеке – жеке біреуі жортпайды,
Жолда жоқ жарым есті жақсы демек.
Егер адам өзінің ұлттық ерекшеліктерін жан – тәнімен түсінсе, онда
оның сана – сезімі ұлттық болмысты қабылдай бастағаны. Сонда адам өзінің
өмірлік құндылығы тілін, салт – дәстүрін, тарихи ескерткіштерді, ұлттық
мәдениетті таңдап алады, бағалай біледі, ұлттық мақтанышына айналдырылады.
Қазақтардың психологиялық ұғымында жеке тұлғаны қалыптастырыуы
тарихқа енгізіліп, өзінің түп тамырын тану идеясына құрылады. Жеті атасын
білмеген жетесіз деген қатты айтылған тұжырым осындай талаптан туса керек.
Ата – бабаның қастерлеу қазақтың ұлттық сана – сезімінің, ұлттық
ерекшелігінің көрінісі. Ислам дінін қабылдағанға дейінгі көшпенділердің
дінін қалыптастыруға үлкен ықпал еткен. Тәңірге табыну және сену кезеңі
бізде әлі де болса аз зерттелген.
Тәңірге табыну тұсында адамды төзімділікке үндейтін элементтер
қазақтың табиғатқа, қоршаған ортаға тез бейімделуіне себептілігін
тигізеді.
Ата – бабаны қастерлеу рулық құрылымының діни сенімінен де
туындайды. Өйткені рулық жүйе салт – дәстүр мен әдет – ғұрыптарды сақтаушы
орта. Ол негізінен аруақтың моласына тағзым етуден байқалады. Кезінде
Шоқан Уәлиханов қазақта қайтыс болған адамға қорған немесе ескерткіш орнату
балаларының парызы деп, атап өткен. Бұл қазақ үшін киелі ұғым.
Қазақтар үшін шежірені білу жерге, елге деген ерекше көзқарастан
туындайды және ол айналасындағылардың өзіне деген құрметін айтады. Мұның
бәрі түптеп келгенде қазақ халқының ұлттық сана – сезімін, ұлттық
психологиялық ерекшелігін көрсетеді: ал ата тегінің тарихын, тілін
білмегендерді өзінің тарихи түп тамырына мақрұм қалған мәңгүрт деп айтады.
Ұлттық қымбаттыларымыз тіліміз, дініміз, діліміз, салт - дәстүр
санамыз ұлттық психологиямызға түрлі әсерлердің көптігінен қанат жаюына
бөгет көп. Сондықтан да ұлттық тәрбиеге қиындық туып отыр. Әрине тұлға
қалыптастыру біздің халқымыздың еш уақыт есінен шығарған емес. Оған мына
ұлағат сөз куә: Баланы 5 жасқа дейін жаныңдай күт, 15 жасқа дейін құлдай
жұмса, 15 жастан әрі замандасыңдай сырлас. Міне, нағыз ұлттық психология!
Тәрбиедегі тұлға қалыптастыру барысында айтылатын өсиет, берілетін
ақыл, ұсынылатын ұлағат, көрсетілетін үлгі - өнеге, дер кезінде, яғни сөзді
тыңдайтын шағында, оларды түсінетініне, қабылдайтынына күмән келтірмейтін
кезінде іс жүзіне асырған. Тәрбиенің бәрі мақсатты болған. Негізгі мақсаты
– адам ету, кемеңгер ету, көсем ету, еліне елеулі, халқына қалаулы ету.
Осындай мақсатта тәрбиеленген ұрпақтың болашағы жарқын да, жарық айқын да
анық болары сөзсіз.
Бірақ әттеген – айлар көп. Ұлттық психологияның жеке тұлғаның
дамуындағы өз рольін тиісті дәрежесіне жеткізбей отыр. Көп ұлттылық, өзара
ұлтаралық тілдердің басымдығы, өзге ұлт өкілдерінің басым болуы кедергі
басы. Жеке тұлға ретінде әркім өзінің ұлттық қасиетін өзбасынан іздеп,
ұлттық психология тұрғысынан бағдарлай қарай ма екен.
Абай: Осы мен өзім - қазақпын, қазақты жек көремін бе, жақсы
көремін бе...еш білмеймін, - деген еді. Ал біз Абайдан өкінеміз бе,
ызаланамыз ба, қорланып, намыстанамыз ба, тіпті осы туралы қазір біз ойлана
аламыз ба?!
Абай заманындағы халықтың надандау сауатсыз болуына ақын көкірегі
сыздап, өз қамынан, халық қамын бұрын қойған, ол қайғыра алған.
Ал қазіргі көзі ашық, көкірегі ояу қазақтың жағдайы қандай?
Жеке егеменді ел болғанымызға мәзбіз де, сол еркіндік алған
мемлекетіміздің көсегесін көгертуге енжарлық басым. Неге? Осы жерде ұлттық
психология неге оянбай жатыр?
Жеке тұлғаның тәрбиесінде қандай осалдық бар?
Кеңес үкіметі тұсында әбден билеп – төстеп қалған орыс ұлтының әлі
де ықпалынан шыға алмай отырмыз. Оның бірінші дәлелі ана – тіліміз
мемлекеттік мәртебе алғанына қарамастан ана – тілі өзара сөйлесу.
Біз әр адамды өзіндік өмір жолы бар деп қарасақ, оған туған
туысқандары мен жора – жолдастарының да әсерінің болатынын естен шығаруға
тиісті емеспіз. Яғни жеке тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру ісінің қоғамдық
ортадан психологиялық әрекеттерден тыс болуы мүмкін емес.
Жүсіпбек Аймауытов Тәрбие атты мақаласында Тәрбиеге әсер беретін
нәрсе өскен орта, ата – ананың тәрбиесі, өскен ортасының психологиялық
деңгейі, ахуалы соңғы екеуі күшті болмаса бара – бара замандас, жолдастың
азғырып не түрлі жаман мінезді жұқтыратыны белгілі. Тәрбиеге туғанда әсер
қылмақ. Қысымшылық көрген, жасқаншақ болған, жалыншақ, жабыңқы елдің баласы
да осындай болмақ. Ашық көңілді сауықшыл ел – жұрттың баласы да осындай
болмақ. Діндар ұлттық психология.
Ұлы ойшыл Абайдың Әркімді заман өсіреді? Кімде – кім жаман болса оның
замандастарының бәрі виноват деуі де адам тәрбиесінің қоғамдық ортамен
тығыз байланыстылығына саяды.
Бүгінгі таңда Ресейді қойып, шетел үгітінің сан – мыңдаған
жебесінің көздегені аңқау қазақ жастары. Сондықтан түп – тамырымыз ұлттық
психологияны дұрыс жолда тәрбиелеудің басты негізі. Кейінгі ұрпақтың
өмірге көзқарасында жаңа бетбұрыстар бастауы еліміздің өркениетті
мемлекеттер қатарынан көрініп, нығайған елге айналуы ұрпағымыздың меңгерген
саналы білім дәрежесі мен жан – жақты дамуына, олардың бойында ұлттық сана
мен ұлттық мінез қалыптастыратын парасатты тәлім – тәрбиеге байланысты.
Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле
дегендей, атадан балаға жалғасып келе жатқан ұлттық тәрбиені дамытып
жандандыру мезгілі толық жетті.
Тамыры тереңнен нәр алған ұлттық тәрбиеміздің даму кезеңдері
тарихи және мәдени дамумен астарлас әрі өзінің ұлттық айшық –
нақыштарының маңыздылығымен құнды.
Қазақ халқының ұлттық жазба негізі көне түрік жазбалары екеніне
тасқа қашалған Күлтегін, Білге Қоған, Таныкөк жырлары дәлел.
VII – VIII ғасырдан Қорқыт атаның Қорқыт кітабы еңбегіндегі дастандары
мен нақыл сөздері осы уақытқа дейін тәрбиелік мәнін жоғалтпай отыр.
Әлемнің екінші ұстазы атанған ұлы ғұлама Әл – Фарабидың Тәрбиесіз
берілген білім – адамзаттың қос жауы деген нақыл сөзінің ғылыми мәні –
қазақ этнопедагогикасының қайнар көзі.
Тіліміздің ертедегі сын – сипатын айқындайтын еңбектер – көне
қыпшақ тіліндегі ескерткіштер, олар: Жүсіп Баласағұнидің Құтадғу білік
(Құтты болсын) және Махмұд Қашқаридың Диуани лұғат – ат түрік (Түрік
тілдері сөздігі), Құлқожа Ахмет Иассауидің Диуани хикмет (Даналық
кітабы) жазбалары ұлттық тәлім – тәрбиені, ерлікті, адамгершілікті,
отансүйгіштікті уағыздайды. Кодекс Куманикус сияқты ескерткіш еңбек және
дәуірдегі түркі тектес халықтардың, әрине соның ішінде қазақ халқының
дамуымен қоса, ұлттық тәрбиенің де алға жылжып отырғаны туралы бай
мағлұмат береді.
Қазақ тарихындағы Асанқайғы, Жиембет, Ақтамберді, Шалкиіз, Бұқар,
Дулат, Мұрат, Махамбет, Майлықожа сияқты тұлғалардың дара бейнелері өздері
өмір сүрген қилы заманның келбетін айқын танытып, ұрпаққа қалдырған дана
сөздері мен ұлағатты ой – тұжырымдамалары ұрпақ тәрбиесінің бай қазынасы
болады.
Ұлы Абай, дара Шоқан, ағартушы Ыбырай, сыншыл – реалист Шәкәрім
ғұламалардың қазақ жұрты туралы толғаныстары XX ғасырдың басындағы қазақ
зиялыларының ілімінде де әлеументтік қызметінде де жалғасын тауып, бүгінгі
күнде де өз құны арта түсуде.
Қазақ халқы бала дүние есігін ашсымен, оның психикасының дамуына
салт – дәстүрімен әсер етіп отырған. Мысалы, нәрестені қырқынан шығару.
Дүниеге келген нәресте ағзасы 1 ай 10 күнге дейін сан алуан
тітіркендіргіштерге толы, ортаға бейімделу процесі жүреді. Сонда 40 күннен
соң, баланы ақ таза күміс салған 40 қасық суға шомылдыру қандай керемет
даналық. Адал ақ күміс суда микроб қоймайды екен. Бұл баланың тәні тазарып,
айналадағы жағымсыз дүниелерге қарсы тұра алатындай бейімділік
қалыптастыру. Ит көйлегін шешіп, қарын шашын алып, 30 омыртқаң жылдам
бекісін, 40 қабырғаң жылдам қатсын деп тиілек айтады.
Бесікке салу нәрестенің жүйке жүйесінің қалыптасуының ең алғы
шарты. Баланың қажеттіліктері қанағаттандырылап, тамағы тоқ, денесі таза,
ұйқысы тыныш болуы. Бесіктегі бала бес түлейді деген халқымыз. Нәрестенің
бесікке бөленуі гигиеналық санитарлық тұрғыдан өте пайдалы. Нәресте жел,
суық тиюден сақтандырылып, денесін бірқалыпты жылылықта ұстауға мүмкіндік
береді. Бесік адыраспанмен немесе отпен аласталып, баланы бесікке бөлеп,
бесік үстіне жеті нәрсе жабады. Бұл киелі 7 санының да сыры бар. Ең
бірінші көрпе, кейін шапан, кебенек, тон, жабу, жүген және қамшы сияқты
бұйымдар жабады.
Тон мен шапан – халқына қадірлі болсын деген тілек, жүген жабу – ат
ұстайтын азамат болуын тілеу, кебенек, қамшы жабу ел қорғайтын батыр болсын
дегені. Бала өскенде сұлу болсын деп басына айна, тарақ жастаса, қырандай
өткір, көреген болсын деп бүркіттің тұяғын бесік арқасына байлаған. Бала
тәрбиесіне байланысты салт – дәстүрлерде болсын, тұрмыс – салт
дәстүрлерінде болсын, жалпы қуанышты оқиғаға байланысты шашу шашу рәсімі
бар.
Бұл молшылық, тоқшылық, тату – тәттілік, қуаныш бола берсін
деген ниеттен туған.
Балалардың жас шамаларының үлкен-кішілігіне қарай мінез-құлықтарындағы
қылықтары да әр түрлі болады, сондықтан да әр жастағы баланың мінез-
құлқындағы өзгешеліктерді алдын ала дұрыс көре білу қажет. Жастарының
үлкен-кішілігіне қарай мінез-құлқындағы ерекшеліктерді білумен қатар
дербестігіндегі айырмашылықтардың шараларын шамалап болса да білу қажет,
өйткені балалар әдетте бір-біріне ұқсамайды. Сонымен қатар психикалық
дамудың көптеген сатылары әдеттегідей әр түрлі стрессаларды (күшті
әрекеттің әсерінен туатын ширығу жағдайы) және эмоциональды (сезім
әрекетіне бой алдырғыш) толқуларды бастан кешірумен байланысты болатынын
түсіну қажет. Бұл іс тек мұның аясында ғана шектеліп қалмайды, не ол, не
бұл оқиға дамудың қай кезеңінде, қандай жағдайда, ненің себебінен
болғанын айқындап алу үшін, оның қалай болғанын және қандай процестері
шалдыққанын анықтау қажет.
А.С. Макаренко “Балаларды жақсы тәрбиелеу – бұл біздің бақытты қарттық
шағымыз, жаман тәрбиелеу- бұл біздің келешек қасіретіміз, бұл біздің көз
жасымыз, бұл біздің басқа адамдар арасындағы айыбымыз десе, Жүсіпбек
Аймауытұлы “ Балаларды бұзуға, түзетуге себеп болатын бір шарт жас күнде
көрген өнеге” дейді.
Бұл баланың туған күнінен ұлттық психологияға сусындату, суару.
Тәрбие – ана сүті арқылы қанға сіңіп, санаға дариды. Ұлттық
рухта тәрбие алмаған, тілін, дінін, ойынын, дәстүрін дұрыс білмеген ұрпаққа
отанды қорғауға сенім арту, болашақтың тізгінінен ұстату мүмкін емес.
Баласының адамгершілік, имандылық сезімдерін ояту мақсатында
олармен қайырымды, ілтипатты, қамқорлық қатынас жасау; тұлғалық
қалыптасуына ықпал ету мақсатында жанама ықпал ету, моральдық қолдау, сенім
арту, өзіне деген сенімін нығайту, жауапкершілік жүктеу, қызықты іс -
әрекетке тарту; әдептен асудың алдын – алу мақсатында еркелете кінә арту,
жалған енжарлық көрсету, ренжу, наразылық білдіру, ашулану, айыптау,
бұйыру, т.б. қазірде өз мағынасын жойған.
Қай халықтың болсын әлеуметтік – мәдени және рухани құндылықтары
ұрпақ тәрбиелеуде, оны тұлға етіп қалыптастыруда, маңызды рөл атқарады.
1.2 Танымдық қабілеттілікті арттырудағы іс – шаралардың ролі.
Оқу және тәрбие бағалы болады егер баланың психологиялы даму деңгейінің
көтерілуі жүргізілсе. Бұл деңгейде анықтай білу керек және даму немесе қате
жүргізіліп жатқанын кейбір мөлшермен оны салыстыру керек. Мұндай ғылыми
кезде нормаларын психологтар атқарады, орындайды, сарап жасап шығарады,
олар баланың психологиялық тест әдістерін мектепке ұсынады, жүйеленген
тест қолданылғанда, баланың қалай жетілуін айқындайды және уақытында
педагогикалық, психологиялық қажетті шараларды пайдалануын, жетіспеген
қасиеттерді түзетуге бағыттайды.
Педагокикалық және психологоиялық тәжірибелік оқу жұмысында бір
бөлігінде дұрыс жетілген бала және дамуы бөгелеген баланы, дарынды баланы
анықтау. Соңғы екі категориядағы балалар өздерінен нақты зейінді талап
етеді. Қатарынан қалғандар олар мектеп бағдарламасын нашар қабылдайды,
нашар меңгереді, ал дарындылар өз мүмкіндіктерін дамыту үшін толық
пайдалана алмағандығының себебінен.
Психологиялық педагогикалық мәселенің негізгі қиындығы, психологтың
қатысуынсыз дұрыс шешілмеуі мүмкін. Бұл себеп баланың дамуынан, оқуынан,
тетелестерінен артта қалуымен айқындалады, ал дарынды балалардың дамуына
жақсы мүмкіндіктердің жоқтығы. Мұнда сонықтан мұғалімге білікті, білімді
психологиялық көмек қажет. Қай тәжірибеде болмасын баланың оқу және тәрбие
жұмысында мұғаліммен психологтың бірігіп жұмыс атқаруын қажет етеді:
олардың бірікпей жеке-жеке жұмыс істеуі жұмыстарының жетістігіне апармайды.
Танымдық әрекеттің негізінде оқушыларда танымдық белсенділік
қалыптасады. Мұғалімнің баяндап тұрған жаңа материалын түсіну
үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, алған білімін кеңейту үшін
өздігінен кітап оқып,тәжірибе жасау сияқты жұмыстар жасауы қажет.
Сабақ барысында оқушының бойында танымдық белсенділік пайда
болса,оқушылардың ақыл-ой қабілеттерінің мынадай элементтері да-
миды:зеректілік, зейінділік, байқағыштық,ойлау және сөйлеу дербесті-
гі. (9)
Мектептің ғасырлар бойғы даму тарихында алдыңғы қатарлы педа-
гогикалық ой өкілдерінің танымдық әрекетке қатысты, әсіресе, таным-
дық белсенділікті дамыту идеяларын зерттеу және талдау негізінде
жалпы төрт бағытты бөліп көрсетуге болады.Олар:әлеуметтік-педаго-
гикалық бағыт, дидактикалық-әдістемелік бағыт, психологиялық –
дидактикалық бағыт және жаңашыл педагогикалық бағыт.
Сократ, Платон, Аристотель еңбектерінен бастау алған бұл зерт-
теулерді кейін Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин,
А.П.Вахтеровтар жалғастырды.
Оқытудың жаңа технологиясы (иноватика, танымдық белсенділікті
дамыту, модуль жүйесі т.б) озат зерттеушілер, жаңашыл педагогтар
идеясы орта мектеп жағдайындағы білім берудің қызметіне жаңаша
сипат әкелді.
Қазіргі психология және педагогика дәлелдегендей белсенді тұлға-
ның дамуы кез-келген әрекетте бола қоймайды, ол тек ұжымдық си-
паттағы әрекетте, шығармашылық элементтері мол, адамның
назарын аударатын және сана -сезімді оятатын, индивиді үшін жеке
маңызы бар әрекетте болады.
Педагогикалық үрдісте осы жағдайды іске асыру, психологиялық
шарттарды есепке алмай оның жасалмайтынын, оқу әрекетін ойдағы-
дай табысты ұйымдастыру мүмкін болмайтынын білдіреді.
Оқушылардың белсенділігін қалыптастыру мәселесінің өзектілігі қа-
зіргі кездегі мектеп жұмысының ерекшелігімен білінеді:
■ қоғамдық әлеуметтік тапсырыспен белсенді, шығармашыл тұлға
қалыптастыру және дамыту қажеттілігімен оқыту міндеттерінің күр-
деленуі;
■ білім мазмұнының күрделенуі;
■ қарқынды техникалық прогреске байланысты ғылыми
ақпараттың тез жинақталуы мен дамуы болады. (4)
Бұл оқушыларды оқу-танымдық әрекетте белсенді түрде өзін-өэі
белсендіруге дайындау қажеттілігін тудырады. Осы ерекшеліктердің
аясында дидактика өз назарын оқыту мен оқуды белсендіру мәселе-
лерінде ұстайды. Бұл жағынан оқу мотивациясы мекемелеріне арнал-
ған зерттеулер құнды болып табылады.Бұл ең алдымен Г.И.Щукина,
Л.И.Божович,В.Р.Ильиннің еңбектері. Авторлар танымдық мүдде мен
танымдық қажеттілікті жан-жақты және терең зерделеген.
Соңғы жылдары оқушының танымдық белсенділігі туралы
М.А.Даниловтың, П.И.Пидикасистыйдың, Н.А.Половникованың және
т.б еңбектері жарық көрді.
Танымдық белсенділіктің үш дәрежесі бар:
1 – дәреже - жаңғыртушы белсенділік - шәкірттің материалды жады-
лап, қайта жаңғыртуға, оны үлгі бойынша қолдануға, меңгеруге ұмты-
лысымен сипатталады.Белсенділіктің 1 – дәрежесіндегі көрсеткіш -
оқушының бойында білімін тереңдетуге деген ұмтылыстың болмауы.
2– дәреже - түсіндіруші белсенділік – оқушының оқығанын зерделеуге
оны өзіне белгілі ұғымдармен байланыстыруға, білімін жаңа жағдай-
ларда пайдалану жолдарын меңгеруге ұмтылысынан көрінеді. 2-дәре-
жеге тән көрсеткіш оқушының бастаған істі аяғына дейін жеткізуіне
ұмтылуынан, қиындыққа тап болғанда оны жеңудің жолдарын қарас-
тыруынан байқалатын үлкен дербестігі.
3– дәреже - шығармашылық белсенділік – оқушының тапсырманы
шешудің тың жолдарын іздестіруге деген ұмтылысымен сипатталады.
Бұл дәреженің ерекшелігі – мақсатқа жетудегі табандылық, танымдық
ынтаның негіздері мен әр алуандығы. (17)
Дүниеге ғылыми көзқарастың қалыптасуы ұзақ және күрделі үрдіс,
оның барысында жеке көзқарастар мен сенім жүйесі дамиды, жеке
адамның әрекет жасауына бағыт береді. Ерте балалық шақтың бала-
ларды қоршаған болмысқа дұрыс түсінікті тәрбиелеу, оларды табиғат
құбылыстарымен таныстыру қажет. Әрине, бала қоршаған ортамен
өзі-ақ танысады.Дегенмен отбасы, балабақша және мектептің жұмы-
сы балада болмысқа деген белсенді танымдық қатынасты оятуға
бағытталуы керек.
Қазіргі кезде бастауыш мектептерде оқыту мазмұнын жаңарту
жұмыстары жүргізіліп, одан әрі жетілдіре түсуге даңғыл жол ашылды.
Бала өмірінде 6 жаста үлкен өзгеріс болатыны белгілі. Бала мектеп
оқушысына айналады. Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекше-
лігі өсіп – жетілуіндегі елеулі өзгерістерімен сипатталады. Баланың
мектеп жасына өтуі оның іс -әрекетінің, қарым –қатынасының, басқа
адамдармен қатынасының өзгеруімен түсіндіріледі, өмірі өзгереді,
жаңа міндеттер пайда болады. (10)
Бастауыш мектеп жасындағы баланың іс - әректі оқыту үрдісінде
жүзеге асады. Осы жаста қарым- қатынас шеңберінің кеңеюінің маңы-
зы артады. Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтерден бүкіл
оқыту – тәрбиелеу жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді.
Негізгі іс- әрекет түрі – оқу. Осы оқу арқылы олардың таным үрдісі
(қабылдау, зейін, ес, ойлау, қиял) дамиды.
Танымдық іс - әрекет, танымдық белсенділік, танымдық ізденімпаз-
дық мәселелері жөнінде оқу -әдістемелік, психология – педагогикалық
әдебиеттерге шолу жасау барысында танылған жаңашыл педагогика-
лық бағытты бөліп көрсетуге болады.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыратын танымдық әре-
кетін дамытуда проблемалық оқытудың маңызын В.И.Зазвязинский,
М.И.Махмутов, Ж.Б.Қоянбаев, А.А.Бейсенбаева атап көрсеткен.
Оқушының оқу танымдық әрекетін, танымдық белсенділігін арттыру-
бың тиімді құралдарының бірі – оқушының өзіндік жұмысы, өздігінен
білім алу әрекеті жайлыТ.С.Сабыров, А.Е.Әбілқасымова,Р.С.Омарова
М.А.Құдайқұловтардың еңбектері маңызды.
Түйсік және қабылдаудың дамуы,оны қалыптастыру жолдары
Балаларда түйсіктер дүниеге келген күннен бастап дамиды. Мәселен, туғаннан
кейін бернеше күннен соң бала қант қосқан судан сүтті айыра алады. Оның
аузына хинин ерінтіндісін тамызса, ерітінді ыңғайсыз реакция білдіреді. Осы
айтылғандар балада дәм түйсігінің ерте көрінетіндігін байқатады. Баланың
есту түйсігі біртіндеп дамиды. Алғашқы күндері құлақ түтігі суға толы
болады да, ештеңені есітпейді. Бірер аптадан кейін ғана бала дыбысқа
біртіндеп реакция көрсетеді. Егер бала үш аптадан кейін дыбысқа елеңдемесе,
оның саңырау болып қалуы ықтимал. Мұндайда анасы баласын дәрігерге апарып
көрсеткені дұрыс. Үш айлық бала анасының еркелеткен дауысын естіп,
көңілденеді, қатты жекіре сөйлесе, кемсеңдеп жылайтын болады. 2-3 айдан
былай қарай бала көзін жарық түсіріп тұрған затқа бұра бастайды, қозғалмалы
заттарға көзін тұрақтатуға тырысады. Жарықты түйсіну тіпті жаңа туған
нәрестелерден де байқалады. Мәселен, шала туған баланың өзі де бірнеше
күннен кейін жарық пен қараңғыға түрліше реакция білдіреді. Заттың түсін
айыру кейінірек дамиды. Мәселен, 5 айлық бала алдымен заттың түріне,
біртіндеп оның көлеміне, одан соң барып, бояуына көңіл аударатын болады.
Бала тілінің шығуы, оның жүре бастауы- түйсіктердің дамуына қолайлы әсер
етеді. Мектепке түскенге дейін түйсіктердің негізгі түрлері (көру, есту,
сипай сезу, қозғалыс т.б.) біршама қалыптасып үлгереді. Мектеп оқушыларының
түйсіктерін де жан-жақтылы дамытуға мүмкіндік мол. Бұл үшін оқушылардың оқу
әрекеті белсенді де творчествалы, қызғылықты да сан қилы болып
ұйымдастырылуы тиіс. Түйсік дамытуды баланың өзі қажетсінсе, тіптен жақсы.
Егер оқушы мектепке дейін сурет салумен әуестенсе, және оның салғандары
сәтті шықса, мектепте де сурет салуға ынталанып, бояу біткеннің қасиетін
білуге ықыластанып тұрады. Осындай баланың түсті айыру қабілеті өз
құрбыларынан әлдеқайда жоғары болады. Түйсікті дамытуға нұқсан келтіретін
факторлардың бар екенін ұмытпау қажет. Мәселен, бала партада дұрыс отыра
алмайтын болса, оқыған немесе, жазған кезде қисайып жатып алса, кітапқа,
дәптерге көзін өте жақын дағдыланса, оның көру қабілеті нашарлайды. Мұғалім
осы айтылғандардың, сондай-ақ жатып оқудың да зияндылығын балаға ескертуі
тиіс. Мұғалім көзі нашар көретін оқушыны жеке бақылауға алып, қадағалап
отырмаса болмайды. Көзі нашар көретін баланы қадағаламаса, оның сабақты
нашар үлгеруі де мүмкін. Бастауыш сынып оқушыларының есту түйсіктерін
жетілдірудің де маңызы зор.
Оқушылар жоғары дыбыстарды да сезе алатын болуы тиіс. Мұндай қабілет
арнаулы жаттығулар арқылы тәрбиеленеді.
Мәселен, 1-ші сынып оқушыларының көпке дейін дыбыстарды бір-бірінен ажырата
алмауы, оқу жазу дағдаларының қалыптасуына кедергі эксперименттік
зерттеулерде анықталып отыр. Сөйтіп оқушылардың түйсіктері тәжірибе жүзінде
дамитындығы атап айтқанда, ән айту – есту түйсігін, сурет салу – көру
түйсігін, еңбек сабақтары – қозғалыс, сипай сезу түйсіктерін кемеліне
келітіріп отыратындығы байқалды.
Қабылдау. Балаларда қабылдаудың дамуы түйсік, ойлау процестерінің
дамуымен бірге жүріп, отырады. Қабылдаудың дамуында тілдің шығуының маңызы
зор. Өйткені қабылдаған нәрсенің аты-жөнін атап отыру – оның мағынасын
ұғынуға жәрдем етеді, мағынасын ұғыну арқылы ғана затты жақсы қабылдауға
болады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың өмір тәжірибесі аз. Сондықтан олар
заттарды көбінесе үстірт қабылдамайды. Мәселен, 4-5 жастағы бөбектер
кеңістік пен уақытты, алыстық пен қашықтықты, нашар ажыратады
Уақытты дұрыс қабылдау да балаларға қиын. Бөбектер күн мен түнді,
жылдың төрт маусымын бір сыдырғы ажыратқанымен, бүгін мен ертеңді кешегі
мен бүрсігүнді бір-бірімен шатастырып отырады.
Педагокикалық және психологоиялық тәжірибелік оқу жұмысында бір
бөлігінде дұрыс жетілген бала және дамуы бөгелеген баланы, дарынды баланы
анықтау. Соңғы екі категориядағы балалар өздерінен нақты зейінді талап
етеді. Қатарынан қалғандар олар мектеп бағдарламасын нашар қабылдайды,
нашар меңгереді, ал дарындылар өз мүмкіндіктерін дамыту үшін толық
пайдалана алмағандығының себебінен.
Психологиялық педагогикалық мәселенің негізгі қиындығы, психологтың
қатысуынсыз дұрыс шешілмеуі мүмкін. Бұл себеп баланың дамуынан, оқуынан,
тетелестерінен артта қалуымен айқындалады, ал дарынды балалардың дамуына
жақсы мүмкіндіктердің жоқтығы. Мұнда сонықтан мұғалімге білікті, білімді
психологиялық көмек қажет. Қай тәжірибеде болмасын баланың оқу және тәрбие
жұмысында мұғаліммен психологтың бірігіп жұмыс атқаруын қажет етеді:
олардың бірікпей жеке-жеке жұмыс істеуі жұмыстарының жетістігіне апармайды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қабылдауы олардың қимыл әрекетіне
байланысты және эмоциялық бояуларға бай болып келеді. Мәселен, олардың
қозғалмалы, бояулы заттарға тез зер салғыш келетіні, қанық бояулы
нәрселерге ерекше құмартатыны да осыдан Бастауыш сыныптарда оқитын
балалардың қабылдауында мына төмендегідей ерекшеліктер болады. Олар әлде
болса құбылыстарды тұтас зат күйінде жөндеп қабылдай алмайды. Бала заттың
көлденеңнен кезіккен жеке қасиеттері мен белгілерн ғана көреді, заттарды
талдай қабылдау жағы да жетпей жатады. Мәселен, ол заттың өзіне ұнағанын,
олардың көзге бірден көрінетін сыртқы белгілерін қабылдауға ұмтылады.
Мұндай қабылдауда белсенділік жағы да аз болады. Егер объектіні қабылдау
қиынға соқса, бала оған қынжылмайды, екіншісіне ауысады, қабылданған
затының жеке бөліктерін тізбектей алғанмен, бірақ онда жүйе болмайды.
Үшінші сыныптан бастап балалардың қабылдау саласындағы осындай
қателері азая бастайды. Оқушы заттың негізгі белгілерін байқай алатын
болады. Қабылдауда анализ бен синтез қатар жүреді. Бала әр заттың өзіндік
белгісін ұққысы келеді, оның мәніне, ішкі, сыртқы құрылысына, жасалу
принципіне зер сала бастайды, Енді затты жан-жағынан байқап көргісі келеді.
Заттарды дұрыс қабылдай алу мәніне түсіну барлық пәндер бойынша бірдей
болмайды. Мәселен, күнбе-күн өтілетін ана тілі сабақтарына қарағанда сирек
болатын ән-күй, сурет сабақтарынан бала қабылдауының даму дәрежесі баяу
болады.
Қабылдау процесінің күрделене түсуі балаларда байқай алу қабілетінің
көрінуімен ұштасады. Байқаудың қарапайым элементі бірінші сынып
оқушыларында да бар. Мәселен, қоңыздың мұртшасы, көзі, табаны, аяғы бар
деп баланың тізбектеуі – оның байқай алатындығының белгісі. Үшінші,
төртінші сынып оқушылары объектінің түсіне, түріне, үлкен-кішілігіне де
назар аудара алады, байқаудың мақсатын түсінеді, нәтижесін сөз арқылы
тұжырымдап, бірнеше объектілерді қатарынан байқай алуға шамасы келеді.
Байқаудың белсенді жүріп отыруына сезім мен қызығу жақсы әсер
етеді. Сондықтан да мұғалім байқау кезінде оқушылардың әрқайсысының
белсенділігін қадағалап отырғаны абзал. Өйткені бала объектілерді қарауға
селсоқ кірісетін болса, байқау дәрежесі өте төмен болады.
Бала қабылдауын дамытудағы ерекше ролін ескере келіп, мұғалім мына
төмендегі шарттарды орындап отыруы тиіс:
1)Көрнекті құралдарды
2)Оқушы байқаудың, қабылдаудың мақсатын айқын ұғынып, қабылданатын заттар
мен құбылыстардың мәнін түсінген болу шарты
3)Қабылданатын заттар мен құбылыстарды бір-бірімен салыстыруға, жаңа
материалды оқушылардың бұрынға білімдерімен үнемі байланыстырып отыруға зер
салу қажет.
4)Оқушылардың сабаққа белсенділігін арттыруда оқу материалының түрі,
көлемі, қиындығын мұғалім еске алу шарты
5)Оқушылардың байқағыштық қасиетін тәрбиелеу, дұрыс қабылдап үйренуге
әдеттендіру шарты.
Естің дамуындағы елес және оны тәрбиелеу. Қайта жаңғырту процесі
елеспен тығыз байланысты. Өйткені өткендегіні қайта жаңғырту түрлі
елестермен негізделе жарыққа шығып отырады.
Елесті түйсікпен қабылдаудан ойлауға өтердегі көпір деуге болады. Елес
арқылы адам заттар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I. Мектептерде өткізілетін іс – шаралардың педагогикалық – психологиялық
мән – мағынасы.
1.1 Іс – шаралардың тәрбиелік мәні.
1.2. Танымдық қабілеттілікті арттырудағы іс – шаралардың рольі.
1.3. Іс – шаралардағы ұлттық тәрбие нышандарын қолдану үрдісі.
II. Мектептегі іс – шаралардың тәжірибедегі қолданыс сипаттары.
2.1. Жеткіншектің психикалық дамуы.
2.2. Бастауыш және орта буын сыныптарында өткізілетін іс – шаралардың
ұйымдастырылуы.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер.
КІРІСПЕ
XXI ғасыр - өркениет дамуының кезеңі. Тәуелсіз еліміздің дамыған
мемлекеттер қатарына қосылуы үшін ең әуелі халықтың білім деңгейін, оқыту
мен тәрбиелеу сапасын бүгінгіден әлдеқайда биікке көтеру қажет екені
сөзсіз. Өйткені білім - әрбір өркениетті елдің ең алдымен назар аударатын
өзекті саласы. Егемен елдің ертеңі - бүгінгі жас ұрпақ десек, олардың
білімі де, білікті жан – жақты жетілген жоғары мәдениетті, парасат пайымы
мол, саналы азамат болып жетілуі тәлім – тәрбие беретін ұстазға, ата –
анаға , өскен ортасына байланысты. Сондықтан да білім саласын қазіргі
заманның ұрпағын тәрбиелеуші орта ретінде оқушылардың бойына арнайы
мектепте іс – шаралар ұйымдастыру арқылы адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыру мен жандандырудың тәрбиелік жолдарын қарастыру мектеп
тәрбиесіндегі басты мәселе.
Өйткені мектеп тәрбиесі – адамзат қоғамындағы адамгершілікті сақтаудың ең
маңызды кепілі, педагогикалық – психологиялық мәселелердің негізі. Тәрбие
мен оқытудың біте қайнасып өзара ұштасатын жері, жалпы қоғамдық өмірді
толық меңгеріп, жан – жақты түсіндіру ең басты педагогикалық проблема.
Тәрбиенің басты көзі - мектеп. Бүгінгі таңда мектепте өткізілетін іс –
шаралардың маңызы зор. Тәлім – тәрбие проблемасы барлық аймақтарда,
территориаларда, әсіресе ірі және кіші қалалардың, сол сияқты ауылдық
аймақтардың мегаполистердің өзекті мәселесі. Әсіресе, оқушыларға Қазақстан
жері 100 – ден астам ұлт өкілдерінің тұрақты мекеніне айналуы қазақ
ұлтының біртұтас мемлекет екенін бүкіл әлем мойындап отырғанын, ең алдымен
сан ғасырлық тарихы бар қазақ ұлтты мемлекетінің, елдің, жердің иесі, ал
басқа халықтар өздері мекендеп отырған қазақ елінің салт – дәстүрін, әдет
– ғұрпын, бір сөзбен айтқанда мемлекетті сыйлайтын, парасат – пайымы мол
ұлттар ретінде таныта білуі шарт.
Ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан ұлттық сана – сезімді
оқушылардың бойына сіңіру, отбасынан , бала - бақшадан, жалпы қоғамдық
ортадан басталатыны белгілі.
Әр халықты өзге халықтарджан ерекшелеп отыратын өзіндік тұрақты
құндылықтар мен дәстүрлер жүйесі, яғни, әр халық өзінің ұлттық – салт
дәстүрі , әдет – ғұрпы, мәдениеті бар, әр халық ұлт ретінде осы
құндылықтармен асқақ . Қазір еліміздің мектептеріндегі ұстаздар алдында
оқушыларға білім беру мен білімнің жетістіктерін оқып үйренуге
тәрбиелеумен қатар, оқушыларды өздерінің ұлттық ерекшеліктерімен
санасуын, әрбір ұлттың өкілі ретінде өзімен қатар құрбы – құрдастарымен
қарым – қатынасын, оның ұлтының халықтық – тарихи қалыптасуы мен дамуын
есепке алу ұлттық сана – сезімінің, қасиеттерінің даму дәрежесіне сәйкес
қарым – қатынас мәдениетіне тәрбиелеу - басты парыз.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан Республикасының болашағы
қоғамның идеялық бірлігінде деген еңбегінде: Біз құрып жатқан қоғамның
ең жоғарғы құндылығы - адам, яғни, бүгінгі жастар игілігі үшін жасалып
жатыр деп атап көрсеткен. Ендеше, оқушының өз өмір жолын таңдай білу
қабілетін дамытуда ер бала мен қыз баланың өмірлік ұстанымын, табиғи
міндеттерін түсіндіруде, өз өміріне ойлы көзбен қарап, адам өмірі ең
жоғары құндылық екенін санаға сіңіруде тәрбиенің маңызы зор.
Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз бола алады, олар: адал
еңбек, мінсіз ақыл, таза жүрек дейді Шәкәрім. Ендеше рухани -
адамгершілік құндылықтарды оқушы бойына мектептегі іс – шаралар арқылы
ғана сіңіру өте тиімді әдіс.
XX ғасырдың өзінде - ақ халқымыздың зиялы ұлдары ұлт болашағын
ойлаған оқылатын пәндердің ұлттық болмысымызға үйлесуінің қажет екенін
болжаған. Қарап отырсақ сол зиялылырдың ой – пікірлері бүгінгі күні де
қажет деп табылуда. М. Дулатов Балқыған жас баланың ойына, қанына,
сүйегіне ұлт рухын сіңіріп, ана тілін анық үйретіп шығару керек десе, М.
Жұбабаев Әрбір ұлттың баласы өз ұлтының арасында өз ұқлты үшін қызмет
қылатын болғандықтан, тәрбиеші баланы сол ұлт тәрбиесімен тәрбиелеуге
міндетті деген. Мектептің басты мақсаты – Жалғыз білім үйрету емес,
біліммен бірге жақсы тәрбиені қоса беруі керек М. Дулатов.
Қоғамымыздың өзіне қоятын әлеуметтік сұранысын ескере отырып, мектепте
тәрбие жүйесінің негізін қалауда, ұлттық педагогика идеяларын
басшылыққа ала отырып, тәрбие жұмысын баланың шығармашылық қабілетін,
азаматтық қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған сыныптан тыс жұмыстар
жүйесі арқылы жүзеге асырылуда. Ал бұл дегеніміз - қойылатын
мақсаттардың жиынтығы, іс - әрекеттердің әр түрлілігі, әр жастағы
балалардың ынтымақтастығы, қоршаған ортамен қарым – қатынасы, тәрбиелік
орталықтарда болуы, оқыту мен тәрбие процесінің бір – бірімен
ұштасуы, бірін – бірі толықтырып отыруы. Қай кезде болмасын тәрбиенің
өзегі бала. Қандай тәрбиелік жұмыс болмасын, ол балаға оның дамуына
бағытталуы керек. Әр баланың даму ерекшелігін ескеріп, оның әрі қарай
дамуына бағыт беріп, олардың ерекше қабілеттерін зерттей отыра, жеке
тұлғаны дамытудағы жұмысты жүйелі құрған дұрыс. Оқушыны зерттегенде
оның адамгершілігін белсенділігін, мағлұматты игерудегі жеке басының
дамуын, оқуға деген ынтасын, ерік – жігер қасиеттерін, эстетикалық
дене бітімінің дамуын, жүріс – тұрысын, тәрбиесін, білім деңгейін
басты назарға алу керек. Мұғалім - өзінің алдындағы тұлғаның
қамқоршысы. Сондықтан ұстаз оқушының көзқарасын, талпынушылығын,
сөйлеу мәдениетін, әдеби кітапқа құмарлығын, шығармашылықпен
айналысуын, бір іске ерекше қызығушылығын, үй тапсырмасын орындауын,
ынтасын, тиянақтылығын, адамгершілік қасиетін, табандылығын, сынға
көзқарасын, іскерлігін негізгі ерекшеліктері бағалайды.
XV ғасырда Англияның атақты оқымыстысы Локк: Баланың ақылы да,
жаны да туғанда ақ қағаздай болып туады. Ақ қағазға қандай жазу
жазса да, жазушының өз еркінде. Сол сықылды балаға қандай тәрбие беру
тәрбиешіден. Бала қалай тәірбиелесе соған көне береді - деген
болатын.
Сондықтан да, ақ қағаздың бетіне қайтадан өшіре алмайтындай
шимай – шатпақ түспесін десек, нәресте шыр етіп дүние есігін ашқаннан
бастап, оның тәрбиесіне аса ыждахаттылықпен кіріскеніміз жөн.
Ұлы педагог В.А. Сухомлинский Балаларға жүрек жылуы кітабында
былай дейді: Бала жанұяның айнасы; бір тамшы су да күн сәулесі
қалай бейнеленсе, ана мен әкенің адамгершілік тазалығы да, балаларда
сондай бейнеленеді. Мектеп пен ата – ананың міндеті - әр балаға бақыт
сыйлау. Бақыт алуан қырлы. Ол - адамның өз қабілетін ашып,
қоршаған дүниенің әсемдігінен ләззат алып, басқалар үшін әсемдік
жасауына да, басқа адамды сүйіп, өзі де біреудің сүйіктісі болып,
Балаларды нағыз адам етіп өсіре білуінде. Осылайша ата – аналармен
бірлесіп ортақ күш жұмсағанда ғана, мұғалімдер балаларға зор адамдық
бақыт бере алады.
Даналық сөздің ойшылы Эпикет : Дүниенің ең тамаша туындысы –
тамаша тәрбие алып шыққан адам болып табылады - дейді. Сондықтан да
ертеңгі күніміздің көлеңкесіз жарық болуын ойласақ, бала тәрбиесіне
бей жай қарауға болмайды.
Баланың Отанын, елін сүюге, қазақ отбасындағы дәстүрлер арқылы,
мектептегі іс – шаралар арқылы оқушылардың рухани - адамгершілік
қасиеттерін дамыту, оларды рақымдыққа, мейірімділікке тәрбиелеу –
қазіргі заман талабы. Отбасы мен мектеп баланы ізгілікке, жақсылыққа,
туған жерді, тілді сүюге, тарихын білуге , мәдениетін тануға, дәстүрін
құрметтеуге барлық адамзаттық тәрбиеге тірек болатын ең құнды
адамгершілік қасиеттерді ұрпақ бойына сіңіруді көздейді.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Мектепте өтілетін іс – шаралардың
психологиялық – педагогикалық мән – мағынасы.
Мектеп оқушылары іс – шараларға қатысып, қоғамдық жаңалықтар
мен танымдық белсенділігін арттырып, білім деңгейін көтеріп, дербестігі
мен шығармашылығын қалыптастырады.
Зерттеудің мақсаты. Мектептегі іс – шаралар арқылы оқушылардың танымдық
белсенділігін арттыру, халықтық педагогика негізінде жүзеге асыру. .
Зерттеудің міндеттері:
1. Тұлғаны зерттеу, жан – жақты білу, адамдық болмысын анықтау.
2. Халық педагогикасын зерттеу, мектептегі іс – шараларда
пайдалану.
3. Тәрбиенің түрлерін жан – жақты қарастыру:
а) Тән мен тазалық тәрбиесі
ә) Еңбек пен өнер тәрбиесі
б) Ақыл – ой тәрбиесі
в) ізгілік пен адамгершілік тәрбиесі
г) Сыр мен сымбат тәрбиесі
Зерттеудің болжамы.
Егер тәрбие үрдісінің әр кезеңдерінде оқушылардың танымдық белсенділігін
арттыру ғылыми-педагогикалық, жан-жақты тұлғалық-бағдарлық негізде талдау
жасалып, оқу-тәрбие ісін ізгілендіру және демократияландыру, жаңа
талаптармен ұштастырылса, рухани дамуы ұлттық сана, халықтық
сапалық қадір – қасиет, жеке тұлғаға дариды.
Зерттеу объектісі. Ақмола облысы, Ерейментау ауданы
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық, психологиялық
және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; белгіленген
міндеттерді шешу және ғылыми болжамды тексеру үшін зерттеу әдістерін
қолдану; мектеп оқушысының тәрбие үрдісін бақылау; оқушылармен әңгіме
жүргізу, сауалнама алу; алдыңғы қатарлы педагогикалық тұрғыда саралау;
әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін және педагогикалық тиімділігін
эксперимент арқылы тексеру; тәжірибелік – эксперимент жұмысының
мәліметтерін сандық жағынан сараптап қорытындылау.
Зерттеу пәні. Мектеп оқушыларының іс – шараларға қатысу
белсенділігінің деңгейін анықтау.
1.1. Іс – шаралардың тәрбиелік мәні.
Қазіргі кезде еліміздің білім беру ісінде түбірлі өзгерістер болып
жатқаны мәлім. Бүгінгі таңда мектептің мұғалімінің ең қасиетті
міндеті - рухани бай жан – жақты дамыған, жеке дарынды тұлғаны
қалыптастыру. Рухани байлық ең алдымен әр халықтың ұлттық әдет – салты,
мәдениеті, өнері, және шыққан түп тамырында жататыны белгілі. Осы
ұлттық құндылықтарды бүкіл адамзаттың өз ұрпағын тәрбиелеудегі, білім
берудегі, озық ұстанымдары мен байланыстыра отырып, әр баланың
қабілетін, талантын ашу. Өзіне - өзінің сенімін нығайтып, өзіне жол
ашуына түрткі жасау – тәрбие ісінің басты міндеті.
Тарихтың даму белестерінде әрбір халық саяси әлеуметтік, мәдени және
идеологиялық жағдайына сай, рухани – дәстүрлік, адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырып, оны ұрпақтар игілігіне қалдырып отырады. Оның
орнықтылығы, әрі тереңділігі, мәнділігі қоғамның бетке ұстаған саяси
және тәрбиелік бағдарына келіп тіреледі.
Тәуелсіздік туын көтерген елімізде ұлттық тәрбие ұстанымының
өзіндік қыры мен сыры бар.Оның себебі, қазақ халқының тарихи дамуындағы
қиындық қыспақтар, бұратаналық саясат, бірорталықтан тараған кеңестік
билеу дәуірі бұл құбылысқа қарама -* қайшы қасиеттер ендіріп
әлсіреткені, босаңсытқаны белгілі. Соған орай қазіргі жаңа әлеуметтік
қатынастар дәуіріндегі ұлттық тәрбиенің бір ұшы осында жатыр деуге
болады. Кезінде бұл мәселенің ғылыми талданып, ұсынылуы мен партиялық
шектеу мен жүзеге асқаны да, проблеманың табиғаты мен құрылысына
қиындықтар, теріс пікірлер әкелген еді.
Бұрынғы одақ Республика көлемінде өз дәуірінің талаптары мен тынысына
қарай, ұлттық тәрбие туралы ғылыми зерттеулер іске асты дегенмен, оның
ұлт рухына етенелес болмауына аталған себептер ықпал етті. Қазіргі кезеңде
Республика ғылымдары бұл көкейтесті құндылықтарды ұрпақ қажеттілігі
ретінде ерекше қолға алды. Оның негізгі метадологиялық бағыттары ұзақ
мерзімдік бағдарлама Қазақстан 2030, ел президентінің Қазақ халықтары
Ассамблеясының стратегиясы туралы Жарлығы, Қазақстан Республикасы
президенті жанындағы мемлекеттік саясат жөніндегі ұлттық кеңесі бекіткен
Тұжырымдамаларда белгіленіп, этникалық мәдени білім мен тәрбие, мәдениетті
жетілдіру тарихи сананы қалыптастыру, ұлт мәні мен ұлттық тәрбиенің
ғылыми саралануы тұрғысындағы міндеттерді алға тартты. Ұлттық тәрбие
туралы ұсынылған материалдарда мектеп оқушыларына кепілдемелердің
аздығы, олармен өткізілетін мектептен тыс тәрбие жұмыстарының
тәжірибесінен бөлек қазақ мектептеріндегі оқулықтардың ұлттық
тәрбиелік деңгейін сын көтере бермейді.
Мектеп оқушылары мен ұлттық тәрбие жүйесі ең жауапты және
ерекшелігі мол кезеңге жатады. Олардың жас ерекшелігі мен өсімтал
сана - сезімдері осыны талап етеді. Осы жаста балалардың дүниеге,
қоршаған әлеуметке, ұлттық сана мен қарым – қатынасқа сенімі, көзқарасы
беки түседі. Көп жағдайда оған деген өзбетінше іс - әрекеті, тұжырымы да
айқын көріне бастайды. Ұлт рухына деген сезім мен сыйлау өнегесінің ірге
тасы осы жаста күштірек әсер қалдырады.
Ел тарихын зерттеген ғалымдардың басым көпшілігі көшпенділер
тайпасының бір бөлігі негізінде қазақ деген атпен жаңа ұлыстың XV –
ғасырдың ортасында пайда болғанын бірауыздан мақұлдайды. Олар: Н.
Красовский, А. Күзембайұлы, С. Ауатаев, Н. Масанов.
Қазақ халқының ұлттық психологиясының қалыптасуына келетін болсақ,
бұл процесс көшпенділердің әлеуметтік – экономикалық және рухани дамуының
әсерімен түзелгенін байқауға болады. Көшпенділердің ұлттық сезімінің
өзгеруіне қазақ мемлекетінің XII – XVII ғасырларда ірге көтеруі әсерін
тигізбей қойған жоқ. Бұл кезде қазақ арасында өз еліне деген сүйіспеншілік,
патриоттық сезімдер ұлттық мақтаныш сияқты қасиеттер пайда болып орныға
бастады. Бірақ қазақ қоғамындағы экономика дедеңгейінің төмендігі,
демократия және саяси бостандықтың болмауы Ресейдің Қазақстанды отарлау
саясатымен қатар келіп, қазақтың ұлттық сана – сезімінің өзгеруіне әкеліп
соқты.
Кеңес мемлекеті ыдырағаннан кейін ТМД елдері егеменді ел болып,
тәуелсіздік алған кезде психология ғылымы күрт өзгеріске ұшырады. Ұлттық
сана – сезімді дамыту басты мақсат болып отыр. Бұл халықтың өзін - өзі
танып, басқа ұлыстардың ішінде орнын белгілеуге жағдай жасауы.Осыдан ұлтты
құрайтын тұлғаның ұлттық сана – сезімінің тәрбиесіне ерекше мән берілуі
керектігіне көз жетеді.
Әр адам өзінше дараланған жеке тұлға, яғни мінез – құлқындағы, іс -
әрекетіндегі, көз қарасындағы ерекшелігімен даралануы. Мысалы, біреулер
айналасына таңдана, тамашалай қараса, ал енді біреулер сын көзімен қарап ой
қорытады, сыни пікірлер айтуы мүмкін.
Адамдардың қоршаған табиғи ортадағы құбылыстарды қабылдап түсінуі
де әртүрлі. Ол әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық,
биологиялық ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Адам баласы өмірінде
үздіксіз тәрбие құшағында болатынын бұрынғы игерген білім, білік дағдылары
біртіндеп көмекшіленіп, оның орнына жаңа білім, білік дағдыларды меңгерумен
шұғылданатынын ескеруге де тура келеді. Ұлы кеменгер ойшыл жазушы,
академик М. Әуезов: Адамда екі түрлі қылықтың жолы бар: бірі – тіршілік
қамы, бірі – адамшылық қамы, үлкен алдында – жас қарызы, ата алдында – бала
қарызы, - деген екен. Ол қандай қарыз? Әрине, әдеп пен сый. Ол қайдан
шығады? Отбасындағы мінез – құлықтың қарым – қатынастың қалыптасуынан бала
мінезі қалыптасады. Жеке тұлғаның ой – санасының, білім көлемінің
толығуымен байланысты, оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға баға
беруде өзгерістердің болуы, оның жаңаруы мүмкін. Оған ғана әлеуметтік
ортаның, отбасы мүшелерінің, жолдас – жораларының, таныстары мен достарының
да әсері бар. Сондықтан да әр адамды бір – біріне ұқсамайтын, өзіндік
ерекшелігімен дараланған тұлға дейміз.
Өмірде бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан бір – бірімен
ұқсас болғанымен, мінез – құлқы, іс - әрекеті, өмірге деген икемділігі
бірдей болмайды.
Адамның жан сыры, мінез – құлқы өте күрделі, оның белгісіз жақтары
өте көп. Қасында жүрген жолдасыңды қанша білемін десең де, оның бір оғаш
мінезін көргенде таң қаласың. Ұлттық жан – сыр қуаныш пен қайғыға, жеңілдік
пен қиындыққа, қарама – қарсылыққа кез болғанда сыры ашыла бастайды. Ұлттық
жан – сырын жалпы алғанда басқа халықтың сырындай: төзімділік, байсалдылық,
күндестік, арындылық, еріншектік, қызбалық, жайлылық, жайбарлылық маңдайға
жазғанды көреміз. Діншілділік, сенімділік, ұялшақтық, мырзалық, жомарттық,
құбылмалылық, еліктегіштік, сөзде тұра алмаушылық, енжарлық сияқты жағымды
және жағымсыз қасиеттер.
Жеке тұлғаға тән қасиет – ақыл, ес, яғни олар өмірді өзінің сана –
сезім өлшемімен қарап бағалауға бейім тұрады. Жеке адамның есте сақтауы
өзге адамдардың тәжірибесін жинақтауға да негізделеді. Өзгелердің өмірі
жөніндегі түйсік сезімі, ой түсінігі, әдеби шығармаларда, ғылыми
еңбектерде мінез – құлықты, салт – дәстүр ережелерінде жинақталып
қортылған. Әр жеке тұлға оларды оқып көріп оқығанын, естігенін, көргенін өз
ойына тоқып, содан сабақ алу арқылы да өзінің іс - әрекетін, мінез –
құлығын, сана - сезімін байытады, толықтырады.
Адам өмірінде өзі жіберген қателіктерден де, басқалардың
қателіктерінен де сабақ алады. Оны қайталамауға тырысады. Осы қасиеттерді
көре білген ұлы ақын Абай: Болмасаң да ұқсап бақ,
Бір ғалымды көрсеңіз.
Ондай болмақ қайда деп,
Айтпа ғылым сүйсеңіз, -
деп текке айтпаса керек. Адамның санасы, есі, оның ішкі ой- сезімімен
тығыз байланысты. Сезімнің сыртқа шықпас әды бар ма,
Оны ұғарлық адамда сана бар ма. –
деген Абай сөзі тағы да оны растайды.
Болашақ ұрпақты адамгершілік, ақыл – ой тәрбиелерімен ұштастыра
отырып, тәрбиелеумен қатар, оның санасында психологиялық ерешеліктерді,
ұлттық психологияны дамыту керектігін көрсетеді. Абайдың үш мүшелі (ақыл,
сезім, қайрат – ерік) мәселелері психологияда мазмұны мен терең түйсік бере
алады. Мысалы, Әуелде бір суық мұз, ақыл, дерек, қырық үшінші сөзі,.
Ақыл, сезім, ерік. Абайдың ойынша бірлестік егер үшеуінің бірлестігі
болмаса, ешбір пайдасы болмайды адамға, адамды қажетті жолдан тайдырады.
Сондықтан ол?
Ақыл, қайрат жүректі бірдей ұста.
Сонда толық боласың елден бөлек.
Жеке – жеке біреуі жортпайды,
Жолда жоқ жарым есті жақсы демек.
Егер адам өзінің ұлттық ерекшеліктерін жан – тәнімен түсінсе, онда
оның сана – сезімі ұлттық болмысты қабылдай бастағаны. Сонда адам өзінің
өмірлік құндылығы тілін, салт – дәстүрін, тарихи ескерткіштерді, ұлттық
мәдениетті таңдап алады, бағалай біледі, ұлттық мақтанышына айналдырылады.
Қазақтардың психологиялық ұғымында жеке тұлғаны қалыптастырыуы
тарихқа енгізіліп, өзінің түп тамырын тану идеясына құрылады. Жеті атасын
білмеген жетесіз деген қатты айтылған тұжырым осындай талаптан туса керек.
Ата – бабаның қастерлеу қазақтың ұлттық сана – сезімінің, ұлттық
ерекшелігінің көрінісі. Ислам дінін қабылдағанға дейінгі көшпенділердің
дінін қалыптастыруға үлкен ықпал еткен. Тәңірге табыну және сену кезеңі
бізде әлі де болса аз зерттелген.
Тәңірге табыну тұсында адамды төзімділікке үндейтін элементтер
қазақтың табиғатқа, қоршаған ортаға тез бейімделуіне себептілігін
тигізеді.
Ата – бабаны қастерлеу рулық құрылымының діни сенімінен де
туындайды. Өйткені рулық жүйе салт – дәстүр мен әдет – ғұрыптарды сақтаушы
орта. Ол негізінен аруақтың моласына тағзым етуден байқалады. Кезінде
Шоқан Уәлиханов қазақта қайтыс болған адамға қорған немесе ескерткіш орнату
балаларының парызы деп, атап өткен. Бұл қазақ үшін киелі ұғым.
Қазақтар үшін шежірені білу жерге, елге деген ерекше көзқарастан
туындайды және ол айналасындағылардың өзіне деген құрметін айтады. Мұның
бәрі түптеп келгенде қазақ халқының ұлттық сана – сезімін, ұлттық
психологиялық ерекшелігін көрсетеді: ал ата тегінің тарихын, тілін
білмегендерді өзінің тарихи түп тамырына мақрұм қалған мәңгүрт деп айтады.
Ұлттық қымбаттыларымыз тіліміз, дініміз, діліміз, салт - дәстүр
санамыз ұлттық психологиямызға түрлі әсерлердің көптігінен қанат жаюына
бөгет көп. Сондықтан да ұлттық тәрбиеге қиындық туып отыр. Әрине тұлға
қалыптастыру біздің халқымыздың еш уақыт есінен шығарған емес. Оған мына
ұлағат сөз куә: Баланы 5 жасқа дейін жаныңдай күт, 15 жасқа дейін құлдай
жұмса, 15 жастан әрі замандасыңдай сырлас. Міне, нағыз ұлттық психология!
Тәрбиедегі тұлға қалыптастыру барысында айтылатын өсиет, берілетін
ақыл, ұсынылатын ұлағат, көрсетілетін үлгі - өнеге, дер кезінде, яғни сөзді
тыңдайтын шағында, оларды түсінетініне, қабылдайтынына күмән келтірмейтін
кезінде іс жүзіне асырған. Тәрбиенің бәрі мақсатты болған. Негізгі мақсаты
– адам ету, кемеңгер ету, көсем ету, еліне елеулі, халқына қалаулы ету.
Осындай мақсатта тәрбиеленген ұрпақтың болашағы жарқын да, жарық айқын да
анық болары сөзсіз.
Бірақ әттеген – айлар көп. Ұлттық психологияның жеке тұлғаның
дамуындағы өз рольін тиісті дәрежесіне жеткізбей отыр. Көп ұлттылық, өзара
ұлтаралық тілдердің басымдығы, өзге ұлт өкілдерінің басым болуы кедергі
басы. Жеке тұлға ретінде әркім өзінің ұлттық қасиетін өзбасынан іздеп,
ұлттық психология тұрғысынан бағдарлай қарай ма екен.
Абай: Осы мен өзім - қазақпын, қазақты жек көремін бе, жақсы
көремін бе...еш білмеймін, - деген еді. Ал біз Абайдан өкінеміз бе,
ызаланамыз ба, қорланып, намыстанамыз ба, тіпті осы туралы қазір біз ойлана
аламыз ба?!
Абай заманындағы халықтың надандау сауатсыз болуына ақын көкірегі
сыздап, өз қамынан, халық қамын бұрын қойған, ол қайғыра алған.
Ал қазіргі көзі ашық, көкірегі ояу қазақтың жағдайы қандай?
Жеке егеменді ел болғанымызға мәзбіз де, сол еркіндік алған
мемлекетіміздің көсегесін көгертуге енжарлық басым. Неге? Осы жерде ұлттық
психология неге оянбай жатыр?
Жеке тұлғаның тәрбиесінде қандай осалдық бар?
Кеңес үкіметі тұсында әбден билеп – төстеп қалған орыс ұлтының әлі
де ықпалынан шыға алмай отырмыз. Оның бірінші дәлелі ана – тіліміз
мемлекеттік мәртебе алғанына қарамастан ана – тілі өзара сөйлесу.
Біз әр адамды өзіндік өмір жолы бар деп қарасақ, оған туған
туысқандары мен жора – жолдастарының да әсерінің болатынын естен шығаруға
тиісті емеспіз. Яғни жеке тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру ісінің қоғамдық
ортадан психологиялық әрекеттерден тыс болуы мүмкін емес.
Жүсіпбек Аймауытов Тәрбие атты мақаласында Тәрбиеге әсер беретін
нәрсе өскен орта, ата – ананың тәрбиесі, өскен ортасының психологиялық
деңгейі, ахуалы соңғы екеуі күшті болмаса бара – бара замандас, жолдастың
азғырып не түрлі жаман мінезді жұқтыратыны белгілі. Тәрбиеге туғанда әсер
қылмақ. Қысымшылық көрген, жасқаншақ болған, жалыншақ, жабыңқы елдің баласы
да осындай болмақ. Ашық көңілді сауықшыл ел – жұрттың баласы да осындай
болмақ. Діндар ұлттық психология.
Ұлы ойшыл Абайдың Әркімді заман өсіреді? Кімде – кім жаман болса оның
замандастарының бәрі виноват деуі де адам тәрбиесінің қоғамдық ортамен
тығыз байланыстылығына саяды.
Бүгінгі таңда Ресейді қойып, шетел үгітінің сан – мыңдаған
жебесінің көздегені аңқау қазақ жастары. Сондықтан түп – тамырымыз ұлттық
психологияны дұрыс жолда тәрбиелеудің басты негізі. Кейінгі ұрпақтың
өмірге көзқарасында жаңа бетбұрыстар бастауы еліміздің өркениетті
мемлекеттер қатарынан көрініп, нығайған елге айналуы ұрпағымыздың меңгерген
саналы білім дәрежесі мен жан – жақты дамуына, олардың бойында ұлттық сана
мен ұлттық мінез қалыптастыратын парасатты тәлім – тәрбиеге байланысты.
Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле
дегендей, атадан балаға жалғасып келе жатқан ұлттық тәрбиені дамытып
жандандыру мезгілі толық жетті.
Тамыры тереңнен нәр алған ұлттық тәрбиеміздің даму кезеңдері
тарихи және мәдени дамумен астарлас әрі өзінің ұлттық айшық –
нақыштарының маңыздылығымен құнды.
Қазақ халқының ұлттық жазба негізі көне түрік жазбалары екеніне
тасқа қашалған Күлтегін, Білге Қоған, Таныкөк жырлары дәлел.
VII – VIII ғасырдан Қорқыт атаның Қорқыт кітабы еңбегіндегі дастандары
мен нақыл сөздері осы уақытқа дейін тәрбиелік мәнін жоғалтпай отыр.
Әлемнің екінші ұстазы атанған ұлы ғұлама Әл – Фарабидың Тәрбиесіз
берілген білім – адамзаттың қос жауы деген нақыл сөзінің ғылыми мәні –
қазақ этнопедагогикасының қайнар көзі.
Тіліміздің ертедегі сын – сипатын айқындайтын еңбектер – көне
қыпшақ тіліндегі ескерткіштер, олар: Жүсіп Баласағұнидің Құтадғу білік
(Құтты болсын) және Махмұд Қашқаридың Диуани лұғат – ат түрік (Түрік
тілдері сөздігі), Құлқожа Ахмет Иассауидің Диуани хикмет (Даналық
кітабы) жазбалары ұлттық тәлім – тәрбиені, ерлікті, адамгершілікті,
отансүйгіштікті уағыздайды. Кодекс Куманикус сияқты ескерткіш еңбек және
дәуірдегі түркі тектес халықтардың, әрине соның ішінде қазақ халқының
дамуымен қоса, ұлттық тәрбиенің де алға жылжып отырғаны туралы бай
мағлұмат береді.
Қазақ тарихындағы Асанқайғы, Жиембет, Ақтамберді, Шалкиіз, Бұқар,
Дулат, Мұрат, Махамбет, Майлықожа сияқты тұлғалардың дара бейнелері өздері
өмір сүрген қилы заманның келбетін айқын танытып, ұрпаққа қалдырған дана
сөздері мен ұлағатты ой – тұжырымдамалары ұрпақ тәрбиесінің бай қазынасы
болады.
Ұлы Абай, дара Шоқан, ағартушы Ыбырай, сыншыл – реалист Шәкәрім
ғұламалардың қазақ жұрты туралы толғаныстары XX ғасырдың басындағы қазақ
зиялыларының ілімінде де әлеументтік қызметінде де жалғасын тауып, бүгінгі
күнде де өз құны арта түсуде.
Қазақ халқы бала дүние есігін ашсымен, оның психикасының дамуына
салт – дәстүрімен әсер етіп отырған. Мысалы, нәрестені қырқынан шығару.
Дүниеге келген нәресте ағзасы 1 ай 10 күнге дейін сан алуан
тітіркендіргіштерге толы, ортаға бейімделу процесі жүреді. Сонда 40 күннен
соң, баланы ақ таза күміс салған 40 қасық суға шомылдыру қандай керемет
даналық. Адал ақ күміс суда микроб қоймайды екен. Бұл баланың тәні тазарып,
айналадағы жағымсыз дүниелерге қарсы тұра алатындай бейімділік
қалыптастыру. Ит көйлегін шешіп, қарын шашын алып, 30 омыртқаң жылдам
бекісін, 40 қабырғаң жылдам қатсын деп тиілек айтады.
Бесікке салу нәрестенің жүйке жүйесінің қалыптасуының ең алғы
шарты. Баланың қажеттіліктері қанағаттандырылап, тамағы тоқ, денесі таза,
ұйқысы тыныш болуы. Бесіктегі бала бес түлейді деген халқымыз. Нәрестенің
бесікке бөленуі гигиеналық санитарлық тұрғыдан өте пайдалы. Нәресте жел,
суық тиюден сақтандырылып, денесін бірқалыпты жылылықта ұстауға мүмкіндік
береді. Бесік адыраспанмен немесе отпен аласталып, баланы бесікке бөлеп,
бесік үстіне жеті нәрсе жабады. Бұл киелі 7 санының да сыры бар. Ең
бірінші көрпе, кейін шапан, кебенек, тон, жабу, жүген және қамшы сияқты
бұйымдар жабады.
Тон мен шапан – халқына қадірлі болсын деген тілек, жүген жабу – ат
ұстайтын азамат болуын тілеу, кебенек, қамшы жабу ел қорғайтын батыр болсын
дегені. Бала өскенде сұлу болсын деп басына айна, тарақ жастаса, қырандай
өткір, көреген болсын деп бүркіттің тұяғын бесік арқасына байлаған. Бала
тәрбиесіне байланысты салт – дәстүрлерде болсын, тұрмыс – салт
дәстүрлерінде болсын, жалпы қуанышты оқиғаға байланысты шашу шашу рәсімі
бар.
Бұл молшылық, тоқшылық, тату – тәттілік, қуаныш бола берсін
деген ниеттен туған.
Балалардың жас шамаларының үлкен-кішілігіне қарай мінез-құлықтарындағы
қылықтары да әр түрлі болады, сондықтан да әр жастағы баланың мінез-
құлқындағы өзгешеліктерді алдын ала дұрыс көре білу қажет. Жастарының
үлкен-кішілігіне қарай мінез-құлқындағы ерекшеліктерді білумен қатар
дербестігіндегі айырмашылықтардың шараларын шамалап болса да білу қажет,
өйткені балалар әдетте бір-біріне ұқсамайды. Сонымен қатар психикалық
дамудың көптеген сатылары әдеттегідей әр түрлі стрессаларды (күшті
әрекеттің әсерінен туатын ширығу жағдайы) және эмоциональды (сезім
әрекетіне бой алдырғыш) толқуларды бастан кешірумен байланысты болатынын
түсіну қажет. Бұл іс тек мұның аясында ғана шектеліп қалмайды, не ол, не
бұл оқиға дамудың қай кезеңінде, қандай жағдайда, ненің себебінен
болғанын айқындап алу үшін, оның қалай болғанын және қандай процестері
шалдыққанын анықтау қажет.
А.С. Макаренко “Балаларды жақсы тәрбиелеу – бұл біздің бақытты қарттық
шағымыз, жаман тәрбиелеу- бұл біздің келешек қасіретіміз, бұл біздің көз
жасымыз, бұл біздің басқа адамдар арасындағы айыбымыз десе, Жүсіпбек
Аймауытұлы “ Балаларды бұзуға, түзетуге себеп болатын бір шарт жас күнде
көрген өнеге” дейді.
Бұл баланың туған күнінен ұлттық психологияға сусындату, суару.
Тәрбие – ана сүті арқылы қанға сіңіп, санаға дариды. Ұлттық
рухта тәрбие алмаған, тілін, дінін, ойынын, дәстүрін дұрыс білмеген ұрпаққа
отанды қорғауға сенім арту, болашақтың тізгінінен ұстату мүмкін емес.
Баласының адамгершілік, имандылық сезімдерін ояту мақсатында
олармен қайырымды, ілтипатты, қамқорлық қатынас жасау; тұлғалық
қалыптасуына ықпал ету мақсатында жанама ықпал ету, моральдық қолдау, сенім
арту, өзіне деген сенімін нығайту, жауапкершілік жүктеу, қызықты іс -
әрекетке тарту; әдептен асудың алдын – алу мақсатында еркелете кінә арту,
жалған енжарлық көрсету, ренжу, наразылық білдіру, ашулану, айыптау,
бұйыру, т.б. қазірде өз мағынасын жойған.
Қай халықтың болсын әлеуметтік – мәдени және рухани құндылықтары
ұрпақ тәрбиелеуде, оны тұлға етіп қалыптастыруда, маңызды рөл атқарады.
1.2 Танымдық қабілеттілікті арттырудағы іс – шаралардың ролі.
Оқу және тәрбие бағалы болады егер баланың психологиялы даму деңгейінің
көтерілуі жүргізілсе. Бұл деңгейде анықтай білу керек және даму немесе қате
жүргізіліп жатқанын кейбір мөлшермен оны салыстыру керек. Мұндай ғылыми
кезде нормаларын психологтар атқарады, орындайды, сарап жасап шығарады,
олар баланың психологиялық тест әдістерін мектепке ұсынады, жүйеленген
тест қолданылғанда, баланың қалай жетілуін айқындайды және уақытында
педагогикалық, психологиялық қажетті шараларды пайдалануын, жетіспеген
қасиеттерді түзетуге бағыттайды.
Педагокикалық және психологоиялық тәжірибелік оқу жұмысында бір
бөлігінде дұрыс жетілген бала және дамуы бөгелеген баланы, дарынды баланы
анықтау. Соңғы екі категориядағы балалар өздерінен нақты зейінді талап
етеді. Қатарынан қалғандар олар мектеп бағдарламасын нашар қабылдайды,
нашар меңгереді, ал дарындылар өз мүмкіндіктерін дамыту үшін толық
пайдалана алмағандығының себебінен.
Психологиялық педагогикалық мәселенің негізгі қиындығы, психологтың
қатысуынсыз дұрыс шешілмеуі мүмкін. Бұл себеп баланың дамуынан, оқуынан,
тетелестерінен артта қалуымен айқындалады, ал дарынды балалардың дамуына
жақсы мүмкіндіктердің жоқтығы. Мұнда сонықтан мұғалімге білікті, білімді
психологиялық көмек қажет. Қай тәжірибеде болмасын баланың оқу және тәрбие
жұмысында мұғаліммен психологтың бірігіп жұмыс атқаруын қажет етеді:
олардың бірікпей жеке-жеке жұмыс істеуі жұмыстарының жетістігіне апармайды.
Танымдық әрекеттің негізінде оқушыларда танымдық белсенділік
қалыптасады. Мұғалімнің баяндап тұрған жаңа материалын түсіну
үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, алған білімін кеңейту үшін
өздігінен кітап оқып,тәжірибе жасау сияқты жұмыстар жасауы қажет.
Сабақ барысында оқушының бойында танымдық белсенділік пайда
болса,оқушылардың ақыл-ой қабілеттерінің мынадай элементтері да-
миды:зеректілік, зейінділік, байқағыштық,ойлау және сөйлеу дербесті-
гі. (9)
Мектептің ғасырлар бойғы даму тарихында алдыңғы қатарлы педа-
гогикалық ой өкілдерінің танымдық әрекетке қатысты, әсіресе, таным-
дық белсенділікті дамыту идеяларын зерттеу және талдау негізінде
жалпы төрт бағытты бөліп көрсетуге болады.Олар:әлеуметтік-педаго-
гикалық бағыт, дидактикалық-әдістемелік бағыт, психологиялық –
дидактикалық бағыт және жаңашыл педагогикалық бағыт.
Сократ, Платон, Аристотель еңбектерінен бастау алған бұл зерт-
теулерді кейін Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин,
А.П.Вахтеровтар жалғастырды.
Оқытудың жаңа технологиясы (иноватика, танымдық белсенділікті
дамыту, модуль жүйесі т.б) озат зерттеушілер, жаңашыл педагогтар
идеясы орта мектеп жағдайындағы білім берудің қызметіне жаңаша
сипат әкелді.
Қазіргі психология және педагогика дәлелдегендей белсенді тұлға-
ның дамуы кез-келген әрекетте бола қоймайды, ол тек ұжымдық си-
паттағы әрекетте, шығармашылық элементтері мол, адамның
назарын аударатын және сана -сезімді оятатын, индивиді үшін жеке
маңызы бар әрекетте болады.
Педагогикалық үрдісте осы жағдайды іске асыру, психологиялық
шарттарды есепке алмай оның жасалмайтынын, оқу әрекетін ойдағы-
дай табысты ұйымдастыру мүмкін болмайтынын білдіреді.
Оқушылардың белсенділігін қалыптастыру мәселесінің өзектілігі қа-
зіргі кездегі мектеп жұмысының ерекшелігімен білінеді:
■ қоғамдық әлеуметтік тапсырыспен белсенді, шығармашыл тұлға
қалыптастыру және дамыту қажеттілігімен оқыту міндеттерінің күр-
деленуі;
■ білім мазмұнының күрделенуі;
■ қарқынды техникалық прогреске байланысты ғылыми
ақпараттың тез жинақталуы мен дамуы болады. (4)
Бұл оқушыларды оқу-танымдық әрекетте белсенді түрде өзін-өэі
белсендіруге дайындау қажеттілігін тудырады. Осы ерекшеліктердің
аясында дидактика өз назарын оқыту мен оқуды белсендіру мәселе-
лерінде ұстайды. Бұл жағынан оқу мотивациясы мекемелеріне арнал-
ған зерттеулер құнды болып табылады.Бұл ең алдымен Г.И.Щукина,
Л.И.Божович,В.Р.Ильиннің еңбектері. Авторлар танымдық мүдде мен
танымдық қажеттілікті жан-жақты және терең зерделеген.
Соңғы жылдары оқушының танымдық белсенділігі туралы
М.А.Даниловтың, П.И.Пидикасистыйдың, Н.А.Половникованың және
т.б еңбектері жарық көрді.
Танымдық белсенділіктің үш дәрежесі бар:
1 – дәреже - жаңғыртушы белсенділік - шәкірттің материалды жады-
лап, қайта жаңғыртуға, оны үлгі бойынша қолдануға, меңгеруге ұмты-
лысымен сипатталады.Белсенділіктің 1 – дәрежесіндегі көрсеткіш -
оқушының бойында білімін тереңдетуге деген ұмтылыстың болмауы.
2– дәреже - түсіндіруші белсенділік – оқушының оқығанын зерделеуге
оны өзіне белгілі ұғымдармен байланыстыруға, білімін жаңа жағдай-
ларда пайдалану жолдарын меңгеруге ұмтылысынан көрінеді. 2-дәре-
жеге тән көрсеткіш оқушының бастаған істі аяғына дейін жеткізуіне
ұмтылуынан, қиындыққа тап болғанда оны жеңудің жолдарын қарас-
тыруынан байқалатын үлкен дербестігі.
3– дәреже - шығармашылық белсенділік – оқушының тапсырманы
шешудің тың жолдарын іздестіруге деген ұмтылысымен сипатталады.
Бұл дәреженің ерекшелігі – мақсатқа жетудегі табандылық, танымдық
ынтаның негіздері мен әр алуандығы. (17)
Дүниеге ғылыми көзқарастың қалыптасуы ұзақ және күрделі үрдіс,
оның барысында жеке көзқарастар мен сенім жүйесі дамиды, жеке
адамның әрекет жасауына бағыт береді. Ерте балалық шақтың бала-
ларды қоршаған болмысқа дұрыс түсінікті тәрбиелеу, оларды табиғат
құбылыстарымен таныстыру қажет. Әрине, бала қоршаған ортамен
өзі-ақ танысады.Дегенмен отбасы, балабақша және мектептің жұмы-
сы балада болмысқа деген белсенді танымдық қатынасты оятуға
бағытталуы керек.
Қазіргі кезде бастауыш мектептерде оқыту мазмұнын жаңарту
жұмыстары жүргізіліп, одан әрі жетілдіре түсуге даңғыл жол ашылды.
Бала өмірінде 6 жаста үлкен өзгеріс болатыны белгілі. Бала мектеп
оқушысына айналады. Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекше-
лігі өсіп – жетілуіндегі елеулі өзгерістерімен сипатталады. Баланың
мектеп жасына өтуі оның іс -әрекетінің, қарым –қатынасының, басқа
адамдармен қатынасының өзгеруімен түсіндіріледі, өмірі өзгереді,
жаңа міндеттер пайда болады. (10)
Бастауыш мектеп жасындағы баланың іс - әректі оқыту үрдісінде
жүзеге асады. Осы жаста қарым- қатынас шеңберінің кеңеюінің маңы-
зы артады. Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтерден бүкіл
оқыту – тәрбиелеу жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді.
Негізгі іс- әрекет түрі – оқу. Осы оқу арқылы олардың таным үрдісі
(қабылдау, зейін, ес, ойлау, қиял) дамиды.
Танымдық іс - әрекет, танымдық белсенділік, танымдық ізденімпаз-
дық мәселелері жөнінде оқу -әдістемелік, психология – педагогикалық
әдебиеттерге шолу жасау барысында танылған жаңашыл педагогика-
лық бағытты бөліп көрсетуге болады.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыратын танымдық әре-
кетін дамытуда проблемалық оқытудың маңызын В.И.Зазвязинский,
М.И.Махмутов, Ж.Б.Қоянбаев, А.А.Бейсенбаева атап көрсеткен.
Оқушының оқу танымдық әрекетін, танымдық белсенділігін арттыру-
бың тиімді құралдарының бірі – оқушының өзіндік жұмысы, өздігінен
білім алу әрекеті жайлыТ.С.Сабыров, А.Е.Әбілқасымова,Р.С.Омарова
М.А.Құдайқұловтардың еңбектері маңызды.
Түйсік және қабылдаудың дамуы,оны қалыптастыру жолдары
Балаларда түйсіктер дүниеге келген күннен бастап дамиды. Мәселен, туғаннан
кейін бернеше күннен соң бала қант қосқан судан сүтті айыра алады. Оның
аузына хинин ерінтіндісін тамызса, ерітінді ыңғайсыз реакция білдіреді. Осы
айтылғандар балада дәм түйсігінің ерте көрінетіндігін байқатады. Баланың
есту түйсігі біртіндеп дамиды. Алғашқы күндері құлақ түтігі суға толы
болады да, ештеңені есітпейді. Бірер аптадан кейін ғана бала дыбысқа
біртіндеп реакция көрсетеді. Егер бала үш аптадан кейін дыбысқа елеңдемесе,
оның саңырау болып қалуы ықтимал. Мұндайда анасы баласын дәрігерге апарып
көрсеткені дұрыс. Үш айлық бала анасының еркелеткен дауысын естіп,
көңілденеді, қатты жекіре сөйлесе, кемсеңдеп жылайтын болады. 2-3 айдан
былай қарай бала көзін жарық түсіріп тұрған затқа бұра бастайды, қозғалмалы
заттарға көзін тұрақтатуға тырысады. Жарықты түйсіну тіпті жаңа туған
нәрестелерден де байқалады. Мәселен, шала туған баланың өзі де бірнеше
күннен кейін жарық пен қараңғыға түрліше реакция білдіреді. Заттың түсін
айыру кейінірек дамиды. Мәселен, 5 айлық бала алдымен заттың түріне,
біртіндеп оның көлеміне, одан соң барып, бояуына көңіл аударатын болады.
Бала тілінің шығуы, оның жүре бастауы- түйсіктердің дамуына қолайлы әсер
етеді. Мектепке түскенге дейін түйсіктердің негізгі түрлері (көру, есту,
сипай сезу, қозғалыс т.б.) біршама қалыптасып үлгереді. Мектеп оқушыларының
түйсіктерін де жан-жақтылы дамытуға мүмкіндік мол. Бұл үшін оқушылардың оқу
әрекеті белсенді де творчествалы, қызғылықты да сан қилы болып
ұйымдастырылуы тиіс. Түйсік дамытуды баланың өзі қажетсінсе, тіптен жақсы.
Егер оқушы мектепке дейін сурет салумен әуестенсе, және оның салғандары
сәтті шықса, мектепте де сурет салуға ынталанып, бояу біткеннің қасиетін
білуге ықыластанып тұрады. Осындай баланың түсті айыру қабілеті өз
құрбыларынан әлдеқайда жоғары болады. Түйсікті дамытуға нұқсан келтіретін
факторлардың бар екенін ұмытпау қажет. Мәселен, бала партада дұрыс отыра
алмайтын болса, оқыған немесе, жазған кезде қисайып жатып алса, кітапқа,
дәптерге көзін өте жақын дағдыланса, оның көру қабілеті нашарлайды. Мұғалім
осы айтылғандардың, сондай-ақ жатып оқудың да зияндылығын балаға ескертуі
тиіс. Мұғалім көзі нашар көретін оқушыны жеке бақылауға алып, қадағалап
отырмаса болмайды. Көзі нашар көретін баланы қадағаламаса, оның сабақты
нашар үлгеруі де мүмкін. Бастауыш сынып оқушыларының есту түйсіктерін
жетілдірудің де маңызы зор.
Оқушылар жоғары дыбыстарды да сезе алатын болуы тиіс. Мұндай қабілет
арнаулы жаттығулар арқылы тәрбиеленеді.
Мәселен, 1-ші сынып оқушыларының көпке дейін дыбыстарды бір-бірінен ажырата
алмауы, оқу жазу дағдаларының қалыптасуына кедергі эксперименттік
зерттеулерде анықталып отыр. Сөйтіп оқушылардың түйсіктері тәжірибе жүзінде
дамитындығы атап айтқанда, ән айту – есту түйсігін, сурет салу – көру
түйсігін, еңбек сабақтары – қозғалыс, сипай сезу түйсіктерін кемеліне
келітіріп отыратындығы байқалды.
Қабылдау. Балаларда қабылдаудың дамуы түйсік, ойлау процестерінің
дамуымен бірге жүріп, отырады. Қабылдаудың дамуында тілдің шығуының маңызы
зор. Өйткені қабылдаған нәрсенің аты-жөнін атап отыру – оның мағынасын
ұғынуға жәрдем етеді, мағынасын ұғыну арқылы ғана затты жақсы қабылдауға
болады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың өмір тәжірибесі аз. Сондықтан олар
заттарды көбінесе үстірт қабылдамайды. Мәселен, 4-5 жастағы бөбектер
кеңістік пен уақытты, алыстық пен қашықтықты, нашар ажыратады
Уақытты дұрыс қабылдау да балаларға қиын. Бөбектер күн мен түнді,
жылдың төрт маусымын бір сыдырғы ажыратқанымен, бүгін мен ертеңді кешегі
мен бүрсігүнді бір-бірімен шатастырып отырады.
Педагокикалық және психологоиялық тәжірибелік оқу жұмысында бір
бөлігінде дұрыс жетілген бала және дамуы бөгелеген баланы, дарынды баланы
анықтау. Соңғы екі категориядағы балалар өздерінен нақты зейінді талап
етеді. Қатарынан қалғандар олар мектеп бағдарламасын нашар қабылдайды,
нашар меңгереді, ал дарындылар өз мүмкіндіктерін дамыту үшін толық
пайдалана алмағандығының себебінен.
Психологиялық педагогикалық мәселенің негізгі қиындығы, психологтың
қатысуынсыз дұрыс шешілмеуі мүмкін. Бұл себеп баланың дамуынан, оқуынан,
тетелестерінен артта қалуымен айқындалады, ал дарынды балалардың дамуына
жақсы мүмкіндіктердің жоқтығы. Мұнда сонықтан мұғалімге білікті, білімді
психологиялық көмек қажет. Қай тәжірибеде болмасын баланың оқу және тәрбие
жұмысында мұғаліммен психологтың бірігіп жұмыс атқаруын қажет етеді:
олардың бірікпей жеке-жеке жұмыс істеуі жұмыстарының жетістігіне апармайды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қабылдауы олардың қимыл әрекетіне
байланысты және эмоциялық бояуларға бай болып келеді. Мәселен, олардың
қозғалмалы, бояулы заттарға тез зер салғыш келетіні, қанық бояулы
нәрселерге ерекше құмартатыны да осыдан Бастауыш сыныптарда оқитын
балалардың қабылдауында мына төмендегідей ерекшеліктер болады. Олар әлде
болса құбылыстарды тұтас зат күйінде жөндеп қабылдай алмайды. Бала заттың
көлденеңнен кезіккен жеке қасиеттері мен белгілерн ғана көреді, заттарды
талдай қабылдау жағы да жетпей жатады. Мәселен, ол заттың өзіне ұнағанын,
олардың көзге бірден көрінетін сыртқы белгілерін қабылдауға ұмтылады.
Мұндай қабылдауда белсенділік жағы да аз болады. Егер объектіні қабылдау
қиынға соқса, бала оған қынжылмайды, екіншісіне ауысады, қабылданған
затының жеке бөліктерін тізбектей алғанмен, бірақ онда жүйе болмайды.
Үшінші сыныптан бастап балалардың қабылдау саласындағы осындай
қателері азая бастайды. Оқушы заттың негізгі белгілерін байқай алатын
болады. Қабылдауда анализ бен синтез қатар жүреді. Бала әр заттың өзіндік
белгісін ұққысы келеді, оның мәніне, ішкі, сыртқы құрылысына, жасалу
принципіне зер сала бастайды, Енді затты жан-жағынан байқап көргісі келеді.
Заттарды дұрыс қабылдай алу мәніне түсіну барлық пәндер бойынша бірдей
болмайды. Мәселен, күнбе-күн өтілетін ана тілі сабақтарына қарағанда сирек
болатын ән-күй, сурет сабақтарынан бала қабылдауының даму дәрежесі баяу
болады.
Қабылдау процесінің күрделене түсуі балаларда байқай алу қабілетінің
көрінуімен ұштасады. Байқаудың қарапайым элементі бірінші сынып
оқушыларында да бар. Мәселен, қоңыздың мұртшасы, көзі, табаны, аяғы бар
деп баланың тізбектеуі – оның байқай алатындығының белгісі. Үшінші,
төртінші сынып оқушылары объектінің түсіне, түріне, үлкен-кішілігіне де
назар аудара алады, байқаудың мақсатын түсінеді, нәтижесін сөз арқылы
тұжырымдап, бірнеше объектілерді қатарынан байқай алуға шамасы келеді.
Байқаудың белсенді жүріп отыруына сезім мен қызығу жақсы әсер
етеді. Сондықтан да мұғалім байқау кезінде оқушылардың әрқайсысының
белсенділігін қадағалап отырғаны абзал. Өйткені бала объектілерді қарауға
селсоқ кірісетін болса, байқау дәрежесі өте төмен болады.
Бала қабылдауын дамытудағы ерекше ролін ескере келіп, мұғалім мына
төмендегі шарттарды орындап отыруы тиіс:
1)Көрнекті құралдарды
2)Оқушы байқаудың, қабылдаудың мақсатын айқын ұғынып, қабылданатын заттар
мен құбылыстардың мәнін түсінген болу шарты
3)Қабылданатын заттар мен құбылыстарды бір-бірімен салыстыруға, жаңа
материалды оқушылардың бұрынға білімдерімен үнемі байланыстырып отыруға зер
салу қажет.
4)Оқушылардың сабаққа белсенділігін арттыруда оқу материалының түрі,
көлемі, қиындығын мұғалім еске алу шарты
5)Оқушылардың байқағыштық қасиетін тәрбиелеу, дұрыс қабылдап үйренуге
әдеттендіру шарты.
Естің дамуындағы елес және оны тәрбиелеу. Қайта жаңғырту процесі
елеспен тығыз байланысты. Өйткені өткендегіні қайта жаңғырту түрлі
елестермен негізделе жарыққа шығып отырады.
Елесті түйсікпен қабылдаудан ойлауға өтердегі көпір деуге болады. Елес
арқылы адам заттар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz