Мемлекеттік қызмет туралы жалпы ұғым. Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Мемлекеттік қызмет туралы жалпы ұғым.
1.1 Мемлекеттік қызмет туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Мемлекеттік қызметке байланысты әлемдегі
көзқарастар ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Мемлекеттік қызметкерлердің негізгі
жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі.
2.1 Мемлекеттік қызметінің қазақстандық моделі және оның
қағидалары ... ... .26
2.2 Мемлекеттік қызмет туралы
Заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3 Мемлекеттік қызметкерлердің
құқықтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .42
3. Мемлекеттік қызметтің басқа қоғамдық қызметтерден айырмашылығы ... ... ..50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...56
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...61
Кіріспе
Мемлекеттік аппарат – қоғамды басқару үшін арнаулы құрылған мемлекет
органдарының біртұтас жүйесі. Оның нысандары: мемлекет қоғамды басқаратын
және тек қана қызметпен шұғылданатын адамдардан тұрады; мемлекеттік аппарат
мекеме мен органдардың байланыс жүйесі; мемлекет органдарының қызметі
ұйымдастырушылық, материалдық және әкімшілік кепілдіктерімен
қамтамасыздандырылады; мемлекеттік аппарат азаматтардың заңды мүдделері
мен құқықтарын қорғау үшін құрылады. Дипломдық жұмыстың өзектілігі
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет туралы Заңының екінші бабында
мемлекеттік қызмет – азаматтардың мемлекеттік органдар мен олардың
аппараттарында конституциялық негізде жүзеге асырылатынжәне мемелекеттік
басқаруды жүзеге асыруға, мемлекеттердің өзге де міндеттері мен
функцияларын іске асыруға бағытталған кәсіби қызметі.
Мемлекеттік қызмет туралы заңда осы заңның барлық мемлекеттік
қызметшілерге қолданылатындығы бұған Қазақстан Республикасының
Конституциясымен, Конституциялық заңдармен немесе өзге де актілер мен олар
үшін басқадай құқықтық мәртебе белгіленген жағдайлар қосылмайтындығы
айтылған. Мемлекеттік қызметші - азаматтарға республика Конституциясы мен
заңдары арқылы кепілдік берілген құқықтар мен бостандықтарыды пайдаланады
және де өз өкілеттігінің шегінде мәселелерді қарауға және солар бойынша
шешімдер қабылдауға қатысуға, оларды тиісті органдар мен лауазымды
адамдардың орындауын талап етеді. Берілген тәртіппен лауазымдық міндеттерін
атқару үшін қажетті ақпарат пен материалдарды алуға және де лауазымдық
міндеттерін атқару үшін белгіленген тәртіппен меншік нысанына қарамастан,
ұйымдарға баруға. Зерттеу маңыздылығы: Мемлекеттік қызметші атқаратын
лауазымға сәкес міндеттер мен қызметтік өкілеттіктер көлемінің дәл
анықталуын басшыдан талап етеді,жеке басының қадір-қасиетінің
құрметтелуіне, басшылар, өзге де лауазымды адамдар мен азаматтар тарапынан
өзіне әділетті және сыпайы қарым-қатынас жасалуына, өзі атқаратын
лауазымға,жұмыс сапасына, тәжірибесіне,стажына және өзге де негіздерге
қарай еңбегінің тиісінше ынталандырылуына және оған ақы төлеуіне,тиісті
бюджет қаражаты есебінен қайта даярлауға және қызмет біліктілігін
арттыруға, өзінің мемлекеттік қызмет өткеруіне қатысты материалдармен
кедергісіз танысуға, қажетті жағдайларда жеке түсініктер беруге,
біліктілігі мен қабілеті, өзінің қызметтік міндеттерін адал орындауы
ескеріле отырып, қызмет бабында жоғарылауға, қызметшінің пікірінше,
негізсіз айып тағылған ретте қызметтік тексеру жүргізілуін талап етуге
құқылы Зерттеудің мақсаты мен мәселелері: дипломдық жұмысымда Қазақстан
Республикасының Заңдары бойынша Мемлекеттік қызметке әрбір кітапта ғалымдар
әр түсінік береді.
Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы кітабында мемлекеттік
қызметке былай анықтама берген.
Мемлекеттік қызмет – конституциялық негізде баянды етілетін
азаматтардың мемлекеттік орган мен оның аппараттарындағы мемлекеттік
басқаруды, басқа да мемлекеттік міндеттер мен қызметтерді атқаруды жүзеге
асыратын кәсіптік қызмет.
Мемлекеттік қызмет – азаматтардың мемлекеттік мекемелерде қызмет
атқаруы, жұмыс істеуі. Бұл қызмет қоғамдағы еңбектің ерекше түрі. Бұл
туралы заң, инструкция болады. Мемлекеттік қызметемлекеттік аппарат тиісті
мамандармен, іскер, сенімді азаматтармен толықтырылып құрылады.
Мемлекеттік қызмет бірнеше категорияларға бөлінеді:
а) Мемлекеттік билік органдарының қызметкерлері (заң шығару, заңды
орындау, заңды қорғау органдары).
б) Жұмыстың сипатына қарай қызметкерлер үшке бөлінеді: басшылар,
мамандар, техникалық персонал.
в) Мамандығының сипатына қарай
Біздің міндет – Қазақстанда нарықтық экономика үшін оңтайлы болатын
мемлекеттік қызмет пен басқару құрылымдарының осы заманғы, тиімді жүйесін
жасау; басым мақсаттарды іске асыруға қабілетті Үкімет құру; ұлттық
мүдденің сақшысы бола алатын мемлекет қалыптастыру. Зерттеу әдістері: Мен
өзімнің дипломдық жұмысымда ең алдымен мемлекеттік қызмет институты ен
көне құқықтық институттың бірі болып табылады.
Үкімет пен жергілікті өкілетті түпкілікті қалыптастыруға мүмкіндік
беретін жеті негізгі стратегия принциптері мынаған саяды:
1. Неғұрлым маңызды бірнеше функцияларды ғана орындауға жұмсалған
ықшам әрі кәсіпқой Үкімет;
2.Стратегиялар негізіндегі іс-қимыл бағдарламалары бойынша
атқарылытын жұмыс;
3.Нақтылы жалға қойылған ведомствоаралық үйлестіру;
4.Министрлердің өкілеттіктері мен жауапкершіліктерін, олардың
есептілігін және олардың қызметіне стратегиялық бақылауды арттыру;
5.Министрліктердің ішінде, орталықтан айшақтарға және мемлекеттен
жекеше секторға қарай орталыққа тәуелділікті жою;
6. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы батыл да ымырасыз күрес;
7. Кадрларды жалдау, даярлау және жоғарлату жүйелерін жақсарту;
Кәсіпқойлық, отаншылдық, ұзақ мерзімді міндеттер шеше алатын
білімділік пен жігерлілік – кадрларды іріктеу мен жоғарлатудың басты
өлшемдері.
Республикада кәсіпқой мемлекеттік қызмет негіздері қазірдің өзінде
қаланды. Алайда, әлі де көп іс тындыру керек. Кадрларды басқарудың жалпы
мемлекеттік жүйесін құру қажет, онда оларды елімізде және сырт жерлерде
нысаналы әрі тиімді даярлаудың, оларды қызмет бабында жоғарылатудың
әділетте тәртібі, бірыңғай ақпарат тетігі, әлеуметтік қорғау кепілдігі әрі
басқарудың ең іргелі ресурсы – адамға деген сергек көзқарас қамтылуға тиіс.
Сонымен бірге бұл мемлекеттік жүйенің білімсіз, біліктілігі төмен
қызметкерлерді ығыстыра алатын қабілеті де болуы керек. Әр қызметкер іс
жүзінде өзінің пайдалы екенін және керектігін ұдайы дәлелдеп отыруға тиіс,
қызметкерлерге қойылатын талаптарды ашып көрсетуге ұмтыламын.
Мемлекеттік қызметтегі лауазымды тұлғалар әкімшілік жауапкершілікке
тартылады. Егер де қызметінде мекемеге шығын келтірсе оны төлейді деген
сияқты сұрақтары туралы жұмыс. Ғылыми жаңалығы: оларға деген қосымша
материалдар, соған қоса, жалпы заңға сәйкес қарастырылатын мемлекеттік
қызметтің сұрақтарына сәйкес оқулық пен монографиялық әдебиет қолданылған.
мамандар Гусов К. Н., Куренной А.М., Решетникова И.В., Қожахметов
Ғ.З.Ахметов А.Д., Қағазов Т.С., Айымханова С.А. Бухарбаева., И.Д.
Бейсенов., Т.Н. Мухамбетов., В.И. Власов., В. Глазырин., С.Ю. Головина.,
В.Д. Шахов., С. А. Голощапов., С.А. Димитрова., В. Дойблер., Д.Ә.
Жампейісов., Д.Г. Иосифиди., О.С. Смирнов., М. В. Толкунова., және т.б.
зерттеулері қолданылған. Мемлекеттік қызметшінің негізгі мүдде мақсаты:
адамның әлеуметтік, моральдық, материалдық, рухани, мәдени, экологиялық
тілектерінің толық орындалуын қамтамасыз ету мәселелері қарастырылады. Жеке
тұлғалардың мүдделерін орындау арқылы мемлекет қоғамды қалай жақсы нығайтып
дамытады, қарым-қатынастарды қалай дұрыс реттеп басқарады дегендерді
қарастырайық.Мемлекет – бұл арнайы басқару және мәжбүрлеу аппараттары бар,
қоғамның өкілі бола тұра, оны басқаратын және оның дамуын қамтамасыз
ететін, бұқаралық биліктің саяси-аумақтық, егеменді ұйымы. Біздің 1995 жылы
30 тамызда қабылданған Конституцияның бірінші бабына сәйкес Қазақстан
Республикасы өзін құқықтық, әлеуметтік, демократиялық, зайырлы мемлекет
ретінде танытады.
Құқықтық мемлекет дегеніміз - бұл адам мен азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарының толық түрде қамтамасыз етілуіне және құқық
бұзушылықтарды болдырмау мақсатында мемлекеттік билікті құқықпен мейлінше
байланыстыруға жағдай жасаушы саяси билік ұйымы : а) мазмұны жағынан адам
мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын мейлінше толық көлемде
қамтамасыз етуден тұрады; б) формальды – заңды жағынан – мемлекеттік
билікті құқықпен байланыстырудан, мемлекеттік құрылымдар үшін құқықтық
шектеу режимін орналастырудан көрінеді. Бұлардың барлығы мемлекет
қабылдайтын заңдар, актілер, құқықтық актілер арқылы құқықшығармашылық
қызметі арқылы жүзеге асырылады.
Құқықшығармашылық – бұл құзіретті органдардыңзаң нормаларын
қабылдауға, өзгертуге және жоюға байланысты арнайы қызметі.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік органдарды құру және олардың
қызмет етуін айқындаушы негізгі қағида билікті бөлу теориясы болып
табылады. Заң шығарушы биліктің тармағы – бұл Қазақстан Республикасының
өкілді органы: Парламент.
Қазақстан Республикасының атқарушы органдарына ҚР Үкіметі,
министрліктері, комитеттері, агенттіктері, департаменттері, әкімшіліктері
және оның басқарушы органдары жатады.
Сот билігін тек соттар, мысалы Қазақстан Республикасының Жоғары Соты,
жергілікті соттар атқарады. ҚР Президенті мемлекеттік органдар жүйесінде
айрықша орын алады, ол Конституция бойынша бірде-бір билік тармақтарына
жатпайды, тек олардың қызметін үйлестіріп отырады. Ол заң шығарушы
органдармен бірігіп қызмет істейді, атқарушы органмен тығыз байланысты,
оларға ықпал жасау үшін көптеген өкілеттілікке ие, мемлекеттік органдар
жүйесіне мінездеме бере отырып, біз осылардың ішіндегі айрықша орын алатын
Прокуратура органдарына да назар аударуымыз қажет. Прокуратура құқық
қорғаушы органдарының қатарына жатады, оның ең басты құзыреті - Қазақстан
Республикасының аумағында заңдардың біркелкі және дәлме-дәл орындалуын
қадағалау кінәлі деп танылған азаматтарға, мекемелер мен ұйымдарға,
мемлекеттің өзге де органдарына тиісілі шаралар қолдану.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Бұл жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден тұрады.Кіріспеде зерттеу жұмысының
өзектілігі негізделеді, тақырыптың зерттеуіне жалпы баға береді, мақсаттар
мен міндеттер қойылып, зерттеу жұмсының теориялық және әдістемелік
негіздері және жұмыстың ғылыми жаңалығы көрсетіледі Бірінші бөлімде
Мемлекеттік қызмет туралы жалпы ұғым . Мемлекеттік қызмет туралы түсінік
жалпы сипаттамасы: ұғымы, обьектілері, субъектілері және Мемлекеттік
қызметке байланысты әлемдегі көзқарастар Мемлекеттік қызметкерлердің
негізгі жүйелері Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының мемлекеттік
қызметі туралы.Мемлекеттік қызметінің қазақстандық моделі және оның
қағидалары.Мемлекеттік қызмет туралы Заңына анықтамалар беріледі
Мемлекеттік қызметкерлердің құқықтарына тоқталамыз және реттеуінің
нормативті құқықтық актілерін, сонымен қатар оның негізгі индикаторлары мен
зерттеу жолдарын қарастырады. Үшінші бөлімде Мемлекеттік қызметтің басқа
қоғамдық қызметтерден айырмашылығы мемлекеттік қызмет құқығын қадағалауды
ұйымдастыру және жүргізу ережесі мен қадағалауды жүзеге асыру кезінде
пайдаланылатын негізгі құжаттар және құқықтарды жетілдіру жолдары
қарастырылады. Зерттеу нәтижесі қорытындыда терең қарастырылған.
1. Мемлекеттік қызметтің ұғымы.
1.1 Мемлекеттік қызмет туралы түсінік.
Ғылыми және оқулық құқықтық әдебиеттерде мемлекеттік қызметті кең және
қысаң мағынада түсінеді. Мемлекеттік қызмет кең мағынада қызметкерлердің
өздерінің міндеттерін (жұмысын) мемлекеттік ұйымдарда: мемлекеттік өкімет
органдарында, кәсіпорындарда, мекемелерде, өзге де ұйымдарда орындауға
саяды; ал қысаң мағынада: бұл қызметшілердің өздерінің міндеттерін
мемлекеттік органдарда орындаулары.
Мемлекеттік қызмет туралы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23
шілдедегі заңында мемлекеттік қызметтің ұғымы қысаң мағынада берілген. Онда
мемлекеттік қызмет – делінген, - мемлекеттік қызметккерлердің мемлекеттік
органдардағы мемлекеттік биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға
бағытталған лауазымдық өкілеттілігін атқару жөніндегі қызмет.
Ал, лауазымдық өкілеттілік деп заңдарда белгіленген құқықтары мен
негізгі міндеттері бар мемлекеттік қызметкерлердің өз қызметін жүзеге
асыратын мемлекеттік органдардың алдында тұрған мақсаттар мен міндеттерге
жауап беретін нақты мемлекеттік лауазыммен көзделген өкілеттілік ұғылады.
Мемлекеттік қызметтің құқықтық негізіне Қазақстан Республикасының
Конституциясы, жоғарыдағы аталған Заң, Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызмет істері жөніндегі
агенттігінің мәселелері туралы 1998 жылғы 12 қарашадағы № 4141 және
Мемлекеттік қызмет кадрларымен жұмысты жетілдіру мәселелері туралы 1999
жылғы 24 ақпандағы № 13 өкімдері, республиканың өзге де нормативтік
құқықтық актілері жатады.
Мемлекеттік қызмет туралы Заңмен реттелмеген мемлекеттік қызметпен
байланысты қатынастар республиканың еңбек, зейнетақы туралы және өзге де
заңдарымен реттеледі.
Мемлекет – бұл арнайы басқару және мәжбүрлеу аппараттары бар, қоғамның
өкілі бола тұра, оны басқаратын және оның дамуын қамтамасыз ететін,
бұқаралық биліктің саяси-аумақтық, егеменді ұйымы. Біздің 1995 жылы 30
тамызда қабылданған Конституцияның бірінші бабына сәйкес Қазақстан
Республикасы өзін құқықтық, әлеуметтік, демократиялық, зайырлы мемлекет
ретінде танытады.
Құқықтық мемлекет дегеніміз - бұл адам мен азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарының толық түрде қамтамасыз етілуіне және құқық
бұзушылықтарды болдырмау мақсатында мемлекеттік билікті құқықпен мейлінше
байланыстыруға жағдай жасаушы саяси билік ұйымы: а) мазмұны жағынан адам
мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын мейлінше толық көлемде
қамтамасыз етуден тұрады; б) формальды – заңды жағынан – мемлекеттік
билікті құқықпен байланыстырудан, мемлекеттік құрылымдар үшін құқықтық
шектеу режимін орналастырудан көрінеді. Бұлардың барлығы мемлекет
қабылдайтын заңдар, актілер, құқықтық актілер арқылы құқықшығармашылық
қызметі арқылы жүзеге асырылады.
Құқықшығармашылық – бұл құзіретті органдардыңзаң нормаларын
қабылдауға, өзгертуге және жоюға байланысты арнайы қызметі.
Құқықшығармашылық процессі бірнеше кезеңдер арқылы жүзеге асырылады :
1. Заң шығару ынтасы – құқықшығарушы органдар нормативтік актіні
шығару туралы ұсыныс немесе актінің дайын жобасын ұсынады. Заң
шығару құқығына ие субъектілер шеңбері заңда қатаң түрде
анықталған;
2. Заң жобасын толтыру;
3. Заң қабылдау;
4. Заңды жариялау.
1990 жылы 25 қазанда қабылданған Қазақ Советтік Социалисттік
Республикасының мемлекеттік егемендік туралы Декларациясында, Қазақ
Советтік Социалисттік Республикасы – егеменді мемлекет, ол басқа
республикалармен Егеменді Республикалар одағына ерікті түрде бірігеді және
олармен өзара қатынастарын шарттық негізде құрады. Қазақ Советтік
Социалисттік Республикасы Одақтан еркін шығу құқығын өзінде сақтап қалды.
Қазақ ұлтының және Қазақстанда тұратын басқа да ұлттардың төл
мәдениетін, дәстүрін, тілін қайта түлену мен дамыту және олардың ұлттық
қадір-қасиетін нығайту Қазақ Советтік Социалисттік Республикасы
мемлекеттігінің аса маңызды міндеттерінің бірі, Республиканың бүкіл халқы
атынан Қазақ Советтік Социалисттік Республикасының Жоғары Советінің іс-
қимылын жасауға, Республиканың территориясында тұратын азаматтарға олардың
қай ұлтқа және қандай партияға жататындығына, тегіне, әлеуметтік және
мүліктік жағдайына, жынысына және діни намысына, жұмысының түріне,
тұрғылықты жеріне қарамастан барлық құқықтарға құқығы бар. Осының бәрін
мемлекеттік қызмет арқылы жүзеге асырылады делінген.
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет туралы заңының 1-ші бабына
сәйкес, ҚР-ғы мемлекеттк қызмет – азаматтардың мемлекеттік органдар мен
олардың аппараттарында конституциялық негізде жүзеге асырылатын және
мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруға, мемлекеттің өзге де міндеттері мен
функцияларын іске асыруға бағытталған кәсіби қызметі.
Осыған сәйкес ҚР Конституциясының 2-бабына сәйкес Қазақстан
Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет.
Республиканың егемендігі оның бүкіл аумағын қамтиды. Мемлекет өз
аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық. Халық пен мемлекет
атынан билік жүргізуге Республика Президентінің, сондай-ақ өзінің
конституциялық өкілеттігі шегінде Парламенттің құқығы бар. Республика
Үкіметі мен өзге де мемлекеттік органдар өздеріне белгіленген өкілеттілік
шегінде ғана мемлекет атынан билік жүргізеді деп тікелей жазылған.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызметке түсінік бермес бұрын
мемлекет тәуелсіздігіне, тәртібі, құрылысы, органдары т.б. терминдеріне
түсінік беріп бір-бірінен ажырата білуіміз керек.
Мемлекет тәуелсіздігі – мемлекеттің билігін дербес жүргізуі, өз
дамуының стратегиялық бағыты мен тактикалық жолын өзінің таңдауы, өз ісіне
ешкімді араластырмауы, ішкі және сыртқы өзінің жасауы басқаның үстемдігіне
жол бермеуі. Ал мемлекеттік тәртіп – мемлекет қызметтеріндегі адамдардың өз
жүріс-тұрмыстарына белгілі бір ережелерді орындауларына байланысты оларға
қойылатын талаптар, деп түсінік берілген.
Мемлекеттік құрылыс – мемлекеттің ең принципті сипаттарын, құрылымдық
ұйымдастырылуы мен қызмет етуіндегі өзара байланыстарын, сондай-ақ
олардыңөзара ықпалдасуларын көрсететін қоғамдық саяси қатынастардың
жиынтығы.
Мемлекеттік құрылысқа тән сипаттар: мемлекет, қоғам және жеке адам
араларындағы қатынастар; халық және мемлекет биліктерінің жүзеге асырылу
әдістері; мемлекет басқару тұрпаттары; мемлекеттің экономикалық, саяси және
идеологиялық негіздері; мемлекеттің ұйымдастырылуы мен қызмет атқаруындағы
құқық пен заңның атқаратын рөлі.
Мемлекеттік қызмет - бұл конституциялық негізде баянды етілетін
азаматтардың мемлекеттік органдар мен оның аппараттарындағы мемлекеттік
басқаруды, басқа да мемлекеттік міндеттер мен қызметтерді атқаруды жүзеге
асыратын кәсіптік қызметі (Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылы
26 желтоқсандағы Заң күші бар Мемлекеттік қызмет туралы жарлығының 1
бабы) мемлекеттік қызмет лауазын иелерінің мемлекеттік қызметпен
айналысуына орай өз өкіметтіктерін жүзеге асыруына байланысты.
Заңда конституциялық анықтауларды жүзеге асыруға бағытталған бірқатар
ережелер бар. Қазақстан азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруге тең
құқығы бар. Мұның өзі кандидатқа қойылатын кәсіби негіз, даярлық, тәжірибе,
тағы басқа арнаулы талаптар бойынша мемлекеттік қызметпен айналысу
мүмкіндігін білдіреді.
Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2030 жылға дейін
елді дамыту стратегиясында көптеген бағыттарын мемлекеттік қызметті
жетілдіруге бағытталған.
Стратегиялық курсқа сәйкес 2000 жылдың басынан бастап Қазақстанда
мемлекеттік қызметтің заңдылық және институттық базасы құрылды. Мемлекеттік
қызметті мемлекеттік қызметшілер жүзеге асырады.
Мемлекеттік қызметші дегеніміз – мемлекеттік органдарда заңдарда
белгіленген тәртіппен республикалық немесе жергілікті бюджеттен не
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің қаржысынан ақы төленетін қызметті
атқаратын және мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыратын
Қазақстан Республикасының азаматы.
Ол екі топқа бөлінеді: саяси мемлекеттік қызметші және әкімшілік,
мемлекеттік қызметші. Мемлекеттік қызметшілерге Мемлекеттік қызмет
туралы (1999 жылы) Қазақстан Республикасындағы Заңы, Қазақстан
Республикасындағы Еңбек туралы заң және өзге де нормативтік құқықтық
актілер қолданылады.
Мемлекеттік лауазын – Қазақстан Республикасының заңдылығы бойынша
мемлекеттік органның құрылымдық бірлігі. Оған нормативтік құқықтық
актілермен лауазымдық өкілеттіктер мен лауазындық міндеттердің ауқымы
жүктелген. Мемлекеттік лауазын саяси және әкімшілік болып бөлінеді. Олар
типтік ережелермен реттеледі.
Мемлекеттің көп қырлы қызметі мемлекет органдары арқылы жүргізілетіні
бәрімізге мәлім.
Бірақ олардың әр түрлілігіне қарамастан ортақ белгілері бар. Олардың
әрқайсысы мемлекеттік аппараттың құрамдас бөлігі, мемлекеттік органдар
жүйесіне кіреді. Сөйтіп, мемлекет органы дегеніміз – белгіленген тәртіппен
құрылған азаматтар ұжымы, мемлекеттік билік өкілділігіне иелі өзінің
құзыреті шеңберінде қызмет атқаратын бірыңғай мемлекеттік аппарттың бөлігі
болып табылады. Оған мынадай белгілер тән: біріншіден, орган мемлекет
орнатқан тәртіпте құрылады; екіншіден, органға мемлекет өз міндеттері мен
қызметін жүзеге асыруы үшін уәкілеттік береді; бұл орайда ол жекелеген
қызметті де, қызметтер жиынтығын да (мысалы, Парламент) орындауы мүмкін;
үшіншіден, органға мемлекеттік билік өкілеттілігі берілген. Ол басқа
мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар, азаматтар орындауға тиісті
міндетті актілер шығара алады және өздері шығарған актілердің орындалуын
қамтамасыз етеді; төртіншіден, мемлекет үшін белгіленген ережелерге сәйкес
әрекет етулері тиіс. Мысалы, сот төрелігі органдары үшін азаматтық және
қылмыстық істерді қараудың белгілі бір тәртібі белгіленген. Бұлар бір
жүйеге біріктірілген, бірақ олардың әрқайсысының функциясы бөлек, бір-
бірінен өздеріне тән белгілерімен оңай ажыратылады. Сондықтан да бұлар
мемлекеттік органдардың түрлерінің көптігі. Қазақстан Республикасының
мемлекеттік органдары мемлекет қызметін іске асыру нысаны бойынша - өкілді,
атқарушы, сот, прокуратура және өзге де бақылаушы – қадағалаушы органдарға
бөлінеді. Бұл органдар заң шығарушы, атқарушы және сот билігіне бөлу
қағидасына негізделген; дәрежесіне қарай – орталық және жергілікті болып
жіктеледі, өкілеттіктің мерзімі бойынша тұрақты (қызмет мерзімі шектелмей
құрылады) және уақытша (қысқа мерзімді мақсаттарға жету үшін құрылады);
құзыретін жүзеге асыру тәртібі бойынша – алқалы (Парламент) және дара
(Президент) басшылық; қызметінің құқылық нысаны бойынша – құқық шығарушы,
құқық қолданушы және құқық қорғаушы, қызметінің сипатына қарай жалпы
(Үкімет) және арнаулы (министрліктер) органдар болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік органдарды құру және олардың
қызмет етуін айқындаушы негізгі қағида билікті бөлу теориясы болып
табылады. Заң шығарушы биліктің тармағы – бұл Қазақстан Республикасының
өкілді органы: Парламент.
Қазақстан Республикасының атқарушы органдарына ҚР Үкіметі,
министрліктері, комитеттері, агенттіктері, департаменттері, әкімшіліктері
және оның басқарушы органдары жатады.
Сот билігін тек соттар, мысалы Қазақстан Республикасының Жоғары Соты,
жергілікті соттар атқарады. ҚР Президенті мемлекеттік органдар жүйесінде
айрықша орын алады, ол Конституция бойынша бірде-бір билік тармақтарына
жатпайды, тек олардың қызметін үйлестіріп отырады. Ол заң шығарушы
органдармен бірігіп қызмет істейді, атқарушы органмен тығыз байланысты,
оларға ықпал жасау үшін көптеген өкілеттілікке ие, мемлекеттік органдар
жүйесіне мінездеме бере отырып, біз осылардың ішіндегі айрықша орын алатын
Прокуратура органдарына да назар аударуымыз қажет. Прокуратура құқық
қорғаушы органдарының қатарына жатады, оның ең басты құзыреті - Қазақстан
Республикасының аумағында заңдардың біркелкі және дәлме-дәл орындалуын
қадағалау кінәлі деп танылған азаматтарға, мекемелер мен ұйымдарға,
мемлекеттің өзге де органдарына тиісілі шаралар қолдану.
Сөйтіп, Прокуратура қызметі барлық мемлекеттік өкімет пен басқару
органдарының жұмысымен тығыз байланысты, әсіресе сот органдарының
қызметімен, бірақ сот өкілеттілігіне ие бола алмайды.
Қорыта келе біз мемлекет органдарын олардың құрылуына қарай,
сайланбалы (соттар) немесе өзге де мемлекет органдары арқылы құрылуын
(прокуратура), ажырата алмаймыз. Мемлекеттік органдар, сонымен бірге,
коллегиалды және жеке басшылық та болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметінің негізгі принциптері:
заңдылық;
мемлекеттік биліктің заң шығарушы, анықтаушы, атқарушы және сот
тармақтарына бөлуіне қарамастан, мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастығы;
азаматтардың құықтарының, бостандықтары мен заңды мүдделерінің мемлекет
мүдделері алдында басымдығы;
мемлекеттік қызметінің жалпыға ашықтығы, яғни өздерінің қабілеті мен кәсіби
даярлығына сәйкес азаматтардың оған кіруге теңқұқылығы;
азаматтардың мемлекетік қызметке кіруге еріктілігі;
өз өкілеттіктері шегінде жоғары тұрған мемлекетік органдар мен лауазымды
адамдар қабылдаған шешімдердің төменгі мемлекетік органдар қызметшілерінің
орындауы үшін міндеттілігі;
мемлекетік қызметшіердің бақылауда болуы мен есеп беріп отыруы;
барлық азаматтар мен лауазымды адамдар үшін мемлекеттік қызметшілердің
заңды талаптарын орындаудың міндеттілігі;
мемлекеттік құпия және заңмен қорғалатын өзге де құпия болып табылытын
қызметті қоспағанда, қоғамдық пікір мен жариялылықты ескеру;
мемлекеттік қызметтшілердің құқықтық және әлеуметтік қорғалуы;
мемлекетік қызметшілерді көтермелеу және өздерінің қызметтік міндеттерін
орындамағаны не тиісінше орындамағаны үшін және өз өкілеттілігін асыра
пайдаланғаны үшін мемлекеттік қызметшілердің жеке жауапкершілігі;
мемлекеттік қызметтшілердің кәсіпқойлығы мен жоғарғы білігі;
мемлекеттік қызметшілердің қызмет переспиктивасы;
мемлекеттік қызметің үзіліссіздігінің мемлекеттік қызмет кадрларының
сабақтастығымен және олардың алмастырып отыруымен үйлесу принциптеріне
негізделеді;
Мемлекеттік органдар мен олардың аппараттарында саяси партиялардың
ұйымдарын құруға жол берілмейді. Мемлекеттік қызметшілер өздерінің
лауазымдық міндеттерін атқару кезінде заңдардың талаптарын басшылыққа алады
және саяси партиялардың, қоғамдық бірлестіктердің және олардың органдарының
шешімдеріне байланысты болмайды.
Мемлекеттік қызметшілердің өкілеттіктері
Мемлекеттік қызметшілердің өкілеттіктері мемлекеттік органдар алдында
тұрған мақсаттарға және міндетттерге әрі олар атқаратын лауазымдарға
қарай анықталады және де белгіленген құқықтар мен негізгі міндеттерден,
сондай-ақ лауазымдық нұсқаулықтарда белгіленген өзге де міндеттерден
тұрады. Мемлекеттік қызметшілердің негізгі міндеттері мен құқықтарынан
туындайтын нақты міндеттері мен құқықтары типтік біліктілік сипаттамалар
негізінде анықталады және тиісті мемлекеттік органдардың басшылары
бекітетін лауазымдық нұсқаулықтарда көрініс табады.
Мемлекеттік қызметшілердің негізгі міндеттері:
-республика Конституциясы мен заңдарын сақтауға;
-азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін сақтау мен қорғауды қамтамасыз етуге, заңдарда белгіленген
тәртіп пен мерзімде азаматтарыдң өтініштерін қарауға, олар жөнінде қажетті
шаралар қолдануға;
-өздеріне берілген құқықтар шегінде және лауазымдық міндеттеріне
сәйкес өкілеттіктерді жүзеге асыру;
-мемлекеттік және еңбек тәртібін сақтауға;
-қызмет этикасының нормаларын сақтауға;
-басшылардың бұрықтары мен өкімдерін, жоғары тұрнған органдар мен
лауазымды тұлғалардың өкілеттіктері шегінде шығарылған шешімдері мен
нұсқауларын орындауға;
-мемлекеттік және заңмен қорғалатын өзге де құпияларды, соның ішінде
мемлекеттік қызметті доғарғаннан кейін де бұл жайында қолхат бере отырып ,
сақтауға;
-қызметтік міндеттерін атқару үстінде алынған, азаматтардың жеке
өміріне, ар-намысы мен қадір-қасиетіне қатысты мәліметтерді құпия сақтауға
әрі заңдары көзделеген жағдайларды қоспағанда, олардан осындай
ақпарат беруді талап етпеуге;
-мемлекеттік меншіктің сақталуын қамтамасыз етуге;
-қызметтік міндеттерін ұтымды атқару үшін өзінің кәсіби деңгейі мен
біліктілігін көтеруге міндетті.
Мемлекеттік қызметші - азаматтарға республика Конституциясы мен
заңдары арқылы кепілдік берілген құқықтар мен бостандықтарыды пайдаланады
және де өз өкілеттігінің шегінде мәселелерді қарауға және солар бойынша
шешімдер қабылдауға қатысуға, оларды тиісті органдар мен лауазымды
адамдардың орындауын талап етеді. Берілген тәртіппен лауазымдық міндеттерін
атқару үшін қажетті ақпарат пен материалдарды алуға және де лауазымдық
міндеттерін атқару үшін белгіленген тәртіппен меншік нысанына қарамастан,
ұйымдарға баруға.
Мемлекеттік қызметші атқаратын лауазымға сәкес міндеттер мен
қызметтік өкілеттіктер көлемінің дәл анықталуын басшыдан талап етеді,жеке
басының қадір-қасиетінің құрметтелуіне, басшылар, өзге де лауазымды адамдар
мен азаматтар тарапынан өзіне әділетті және сыпайы қарым-қатынас жасалуына,
өзі атқаратын лауазымға,жұмыс сапасына, тәжірибесіне,стажына және өзге де
негіздерге қарай еңбегінің тиісінше ынталандырылуына және оған ақы
төлеуіне,тиісті бюджет қаражаты есебінен қайта даярлауға және қызмет
біліктілігін арттыруға, өзінің мемлекеттік қызмет өткеруіне қатысты
материалдармен кедергісіз танысуға, қажетті жағдайларда жеке түсініктер
беруге, біліктілігі мен қабілеті, өзінің қызметтік міндеттерін адал
орындауы ескеріле отырып, қызмет бабында жоғарылауға, қызметшінің
пікірінше, негізсіз айып тағылған ретте қызметтік тексеру жүргізілуін талап
етуге құқылы.
1.2 Мемлекеттік қызметке байланысты әлемдегі көзқарастар.
Мемлекеттік қызмет терең тарихи кезеңді иеленеді. Оның тарихы
мемлекет және құқық тарихымен кейбір кезде одан бөлінбей бірге қолдан-қолға
жүреді.
Ертедегі египеттер мен гректерде қайырымдылық пен құқықтық тәртіп
әділет қызметімен айналысатын арнайы департаменттердің ұқсас алғашқы
мемлекеттік қызметі болған.
Қытай мемлекеттік қызметі тарихта ең ұзақ тарихтың біріне кіреді.
Қытайда ғана алғаш рет заслуга жүйесінің элементі қолданылған болатын.
Мемлекеттік қызметке түсер алдында қайткенде де жазбаша түрде арнайы
емтиханнан өту керек болды. Әділдік үшін барлық тестілер домалақтандырылған
атын көрсеткеннің орнына тестіге олар цифрлармен арнайы тізбектелді.
Орта ғасырларда мемлекеттік қызмет қоғамдық құрылымның феодалды
кезеңінде жүргізілді. Құлдар феодалға, содан кейін король чиновникке
айналды. Бірақ осы кезде мемлекеттік қызмет әлсіз болды.
Мемлекеттік қызметтің қазіргі жүйесі Еуропада 17 ғасырдың басында
жүргізіле басталды. Бірнеше жүзжылдықтарды өткізу барысында бұл жүйе дамып,
мемлекеттік қызметтің қазіргі формасын берді. Әлем елдеріндегі қазіргі
мемлекеттік қызмет жүйесін сенімділікпен айтуға болады, әлемде қанша ел
болса, мемлекеттік қызметте сонша болады.
Әлем елдерінің мемлекеттік қызметі негізгі екі : карьерлік және
позициялық жүйелерге бөлінеді, осы арқылы жүргізіледі:
Карьерлік жүйе.
Арнайы оқу орынын оқыған және белгіленген сынақ мерзімін өткеннен
кейін мемлекеттік қызметті басқару жүйесінің ең төменгі қызметіне түсуі
мүмкін екендігін сипаттайды.
Мемлекеттік қызметке кіру өмір бойы созылады: мемлекетпен бір рет
келісім жасаған азамат, зейнетақылық жасқа келгенге дейін мемлекеттік
қызметте қалады, бірақ тәртіптік теріс қылық жасағаннан кейін ғана
жұмысынан босатылуы мүмкін. Олардың қызметі лауазымы көтеріліп тұрады.
Қосымша жұмыстар, қызметтік жағдайлар, жалақы мен зейнетақыны
тағайындау заңда көрсетіледі және соған сәйкес келетін нормативтік құқықтық
актілермен реттеледі.
Ең қарапайым түсінікте (заслуга) жүйесі мынадай жүйені, яғни
азаматтардың мемлекеттік қызметке кірісуі мен алға қарай жылжуы,
объективтік критерилері бойынша олардың жеке қабілетіне, жұмыс
тәжірибесіне, біліміне, ұлтына, жынысына, саясижәне діни көз қарастарына не
басқа да субъективтік факторларға қарамастан жүзеге асыратындығын
білдіреді.
Өз табиғаты бойынша меритократия демократиялық институт болып
табылады. Бұл мағынада ол, мемлекеттік қызметке тандау жеке берілгендік
қағидасынан, достық немесе туыстық байланыстардан шығатын патронаж жүйесіне
қарама-қайшы.
Заслуга жүйесі келесідей қағидаларды қолдану мен ажыратылады:
1. Мемлекеттік қызметке тағайындалу конкурстық негізде жүзеге
асырылады;
2. Олардың бағасы өздерінің жеке қабілеттіктері, білімдері және
біліктілік
критерилері бойынша жүзеге асырылады.
Бұл екі қағида барлық азаматтардың әлеуметтік жағдайларына, ұлтына,
жынысына, саяси және діни көз қарасына қарамастан мемлекеттік қызметке тең
дәрежеде қол жеткізу мүмкіндігін кепілдендіреді. Осыдан басқа да
мемлекеттік қызметкерлердің теңдігі, жалақыны әділ төлеу, т.б.
Егер бұрынғы ғы СССР елдерінің мемлекеттік қызмет жүйесі туралы айтар
болсақ, бұл елдерде тиімді мемлекеттік қызметті құру мақсатында мемлекеттік
қызметті жетілдіру жолдарын іздеуде.
Сондықтан да шет елдердің мемлекеттік қызмет жүйесіне көз жүгіртіп
қарасақ қазіргі жұмысы дамыған елдерден үлгі алу арқылы жүзеге асырылады.
Еуропаға одақтас елдердің мемлекеттік қызметке алу әдістерін ажырату
маңызды, бірақ оларды үлкен екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топты Еуропаның одақтас елдердің көбі құрайды. Бұл жүйенің
ішінде мемлекеттік қызметтегілер өздерінің білімі мен ғылымының деңгейіне
сәйкес келетін (карьерінің бастапқы сатысы) мемлекеттік қызметтің төменгі
деңгейіне қызметке тағайындалады.
Мемлекеттік қызметі бойынша лауазымының көтерілуі ерекше
регламенттелген жүйеге сәйкес реттеледі. Мемлекеттік қызметтегілер көбінде
өздерінің бағыттары бойынша зейнетақыға шыққанға дейін жұмыс істеп қала
береді. Еуропаға одақтас елдердің бірнешеуі (15-тен 7) кезеңді ашық конкурс
жариялайды.Ерекше жазбаша немесе ауызша текстер өткізілгеннен кейін,
мемлекеттік қызметке қол жеткізген кандидаттардың тізімі құжатталып,
нәтижелерінің тізімі дайындалады.
Конкурстан өткен кандидаттар, өздерінің нәтижелеріне байланысты
кезекпен, барлық бос орындар толғанша қызметке тағайындалады. Бұл конкурс
Бельгия, Франция, Греция, Ирландия, Италия, Люксембург, Португалия мен
Испания елдерінде қолданылатын негізгі әдіс болып табылады.
Францияда конкурстың екі негізгі түрі бар: персоналды қабылдап алу
үшін мүшелік қызмет деп аталатын, белгілі бір мамандық үшін мүмкіндікпен
қамтамасыз ететін сыртқы конкурс өткізіледі. Бұл конкурстар жасы мен білімі
бойынша талаптарына сәйкес келетін барлық мүдделі тұлғалар үшін ашық.
Мысалы, А категориясы бойынша қызметке түсу үшін, талапкерлер
университеттік білімді игерулері керек.
Бос орындардың қызметтік денгейіне байланысты департамент немесе
министрліктердің құзыретті органдары жыл сайын басқа да конкурстар
өткізеді.
Конкурстың келесі түрі – ішкі конкурс, ол (қызметтік) мемлекеттік
қызметте істеп жүрген және жоғарғы қызметке түскісі келгенде қабылдау үшін
жүргізіледі.
Италияда жақында мемлекеттік қызметтің формалды жүйесі жойылып, екі
бағытпен жұмыс істейтін жаңа жүйе енгізілді. Төртінші деңгейден жоғарғы
қызметке кандидаттар конкурстық отбор өткізуге міндетті. Италияда
конкурстын төрт түрі бар.
Ең төменгі қызметке жазбаша немесе ауызша тестерден тұратын, нәтижесі
бойынша кандидаттың тізімін құрайтын конкурстар жатады.
Испанияда конкурстық тестердің үш түрі бар. Кандидат құжаттарының
конкурсы мен жазбаша таңдау тестерінің құрайтын опозиция - жұмысқа
қабылдаудың жалпы әдісі арқылы жүргізіледі. Жеке конкурстар ерекше
жағдайларда ғана жүргізіледі.
Позициялық жүйе.
Мемлекеттік қызметке мамандығы соған, не басқаға сәйкес келмейтін
мемлекеттік қызмет мәселелері өкілетті органдар мен мемлекеттік органдар
арқылы тағайындалған, ал нақты қызметке талаптары сәйкес келетін
мемлекеттік қызметкерлер қабылданады.
Карьерлік жүйедегі сияқты мемлекеттік қызметкерлердің лауазымы
көтерілмейді, олар қызметте тұрақты болып қала алмайды. Еңбек шарттары,
еңбек еткені үшін ақы және зейнетақы көбінесе ұжымның келісіміне байланысты
болып келеді. Шет елдердің мемлекеттік қызметінің көлемі екі жүйеде де
элементтері тең, емес яғни құрастырылған екендігін көрсетеді.
Шет ел мемлекеттерінің мемлекеттік қызметіне көз салып қарағанда екі
жүйенің элементтерінде де әдеттегі құрастырмалы тенденция бар екенін
көрсетеді. Мысалы, кейбір елдер мемлекеттік қызметтің карьерлік жүйедегі әр
түрлі ерекшеліктері мен оларға ілеспелі еңбекке ақы төлеудің қатаң
басқыштаушылығын (градациясын) жойып жібереді. Кейбіреулері карьерлік
жүйенің негізін қалдырды, бірақ зейнетақы мен еңбегіне ақы төлеу және
қызмет жағдайына байланысты заңның негізінде қабылданған актілердің көп
санынан бас тартты.
Осылардың бәрін тізбектей келе карьерлік жүйеге: Бельгия, Германия,
Греция, Испания, Франция, Ирландия, Люксембург, Австрия, Португалия, ал
позициялық жүйеге: Дания, Италия, Ирландия, Финляндия, Швеция, Ұлыбритания
елдері кіреді.
Еуропа Одағына кірмейтін елдердің ішінде Жапонияның мемлекеттік
қызметі карьерлік жүйеге, ал АҚШ – позициялық жүйеге жақын.
Арнайы әдебиеттерде кейде карьерлік жүйені жабық деп, ал позициялық
жүйені – ашық мемлекеттік қызмет жүйесі деп атайды.
Мемлекеттік жүйенің элементтеріне тән талдап шыққаннан кейін,
элементтерін бірінші деңгейлі және екінші деңгейлі деп бөлуге болады.
Сонымен мемлекеттік қызмет жүйесінің бірінші деңгейлі элементтеріне,
мемлекеттік қызметтің карьері бойынша жылжу, мемлекеттік қызметке келу
талаптары мен еңбекке ақы төлеу жүйесін анықтайтын қағидалары кіреді.
Ал қалған элементтері мемлекеттік қызметтің нақты сипатына әсер
етпейді және олар субсидиялық элементтер болып табылады.
Екінші деңгейдегі элементтерді, сонымен қатар, шекаралық деп те тауға
болады, себебі бірінші кезекте мемлекеттік қызметтің моделін араластыру
немесе құрастыру жүргізіледі. Мысалы, көптеген позициялық жүйедегі дәстүрлі
елдер Ұлыбритания мен Ирландия, оқу орнына түсу тәртібі белгіленіп және оқу
үшін арнайы талаптар пайда болды, мемлекеттік қызметкерлер үшін арнайы
зейнетақылық программалар тағайындалған.
Мемлекеттік қызметтің басқа позициялық жүйесіне (Дания, Финляндия,
Нидерланды, Швеция мен Ұлыбритания) кіреді. Европаға одақтас осы топқа
кірген елдердің мемлекеттік қызметке қабылдау рәсімі ашық түрде
жүргізіледі.
Мұның басты айырмашылығы жалпы қабылданатын формалды рәсімнің
болмауында.
Дания мен Нидерландыда мемлекеттік органдар лауазымға ауырлатылған
сораланған талаптар мен лауазымға тағайындалатындарға талабына сәйкес
келетін әдістерді таңдап алады.
Нидерландыда мемлекеттік қызметке қабылдау үнемі кандидаттардың
бағасының базасы негізінде жүргізіледі.
Ұлыбритания британдық мемлекеттік қызметі – бұл оның өзіне тән
біртұтастығы.
Біртұтас қызмет саяси патроннан деңгейін шектеу мен мемлекеттік
қызметкерлердің бейтараптығының қамтамасыз ететін ең күшті құрал ретінде
белгіленеді.
Мемлекеттік қызметтің британдық моделі 1854 жылы Тревельян мен Норскот
екі жоғарғы мемлекеттік қызметкерлердің реформасында жүргізілді.
Мемлекеттік қызмет осыған дейін үнемі жүргізіліді, бірақ ол мемлекеттің әр
түрлі органдарының арасында бөлінген болатын.
1854 жылдан кейін ақырындап мемлекеттік қызметтің біртұтас
мемлекеттік қызметі құрылды.
Бұл үшін келесі қағидалар енгізілген:
а) Мемлекеттік қызметке конкурстық негізде түсуді, мемлекеттік
қызметтің комиссиясы реттеді;
б) Болашақ карьерін дамыту үшін не негіз болды, жаңа қызметкерлерді
олардың қабілеттілігіне сәйкес кластарға бөлу;
в) Қызметі бойынша деңгейінің өсуі сапасына байланысты болады.
Европаға одақтас барлық елдерде мемлекеттік қызметтегі бос орындарға
қызметкерлерді алу ашық мүмкіндік береді.
Австрияда мемлекеттік бос орынға қызметке алу қызметке тағайынау
орталығына жарияланады. Францияда жоспарланған конкурстын тізімі
жарияланады. Конкурстың мерзімі арнайы журналда жарияланады, мини-
мағлұматтық телефон жүйесі қызметіне хабарланады.
Германияда лауазым, арнайы органдар арасында ашық жарияланып, ішкі
процедура жолымен толтырылады. Францияда мұндай лауазымға қызметі бойынша
жоғарылау ашық хабарланбайды. Бельгия, Италия, Люксембург, Португалия мен
Испанияда мемлекеттік қызметтің бос орнына хабарламаны жариялау арнайы
баспа мекемесінде жүзеге асырылады.
Европада Одақтас елдердің барлығын мемлекеттік қызметке түсу үшін
кандидаттарға қойылатын арнайы талаптары болады. Жоғарыда көрсетілгендей
кейбір елдерде мемлекеттік қызметке қабылдап алудың әр түрлі деңгейі үшін
кандидаттардан университеттік диплом немесе белгілі білімнің деңгейі болуын
талап етеді. Сонымен қоса, мемлекеттік тілді білу, жеке азаматтығы, әскери
міндеттілігі, табиғи қабілеттілігі мен қызметкерлердің жастарының ерекше
шектері және т.б. талаптары кездеседі.
Финляндияда екі әкімшілік тіл – финиск, Швеция тілдері жүргізіледі.
Монолинк вистиканын аудандарда орналасқан.
Департаменттер агенстволардағы кандидаттар базалық тілді меңгеріп
екінші тілде түсіне білулері керек.
Билингвистикалық аудандарда ауызша және жазбаша тестілер жүргізіліп
екі тілде еркін менгере білулері керек.
Ирландияда мемлекеттік тіл олар қолданылатын, сол лауазымдар үшін ғана
қажет. Люксембург үш арнайы әкімшілік тіл – француз, неміс және Люксембург
тілдері қолданылады. Негізінде Европаға Одақтас елдердің бәрінде,
кандидаттар сол елдің азаматтары болуы керек.
Австрияда, Данияда, Финляндияда, Германияда, Италияда, Люксембургте,
Португалия мен Испанияда мемлекеттік қызметке түсу 18 жастан басталады.
Данияда кандидаттар мемлекеттік қызметке арнайы дайындықсыз және сынақ
мерзімінсіз – 20 жастан түсе алады. Ирландияда мемлекеттік қызметке
тағайындалу жасы көрсетілмеген, бірақ жоғарғы жасы 50 жастан аспауы керек.
Мемлекеттік қызметке түсудің максималды жасы әрбір мемлекетте әр түрлі
көрсетілген.
Австрия мен Люксембургта 40 жастан Дания мен Финляндияда мындай шектеу
жоқ, Италияда – кандидаттың отбасы жағдайына байланысты 41-46 аралығында,
Швецияда мындай шектеулер заңмен не заңға сәйкес актілермен реттеледі.
АҚШ мемлекеттік қызмет жүйесіне қабылдау.
АҚШ-та мемлекеттік азаматтық қызметке қабылдап алу конкурстық негізде
жүргізіледі.
Конкурс өтер алдында әр бір органдар хабарлама толық көлемде бос
орынға хабарлама жасайды. Агентттіктің атауы, мекеме ішінднгі қызмет
деңгейі, жұмыс істейтін жердің географиялық органы, хабарламаның органы
кандидаттан құжаттарды бастаған және аяқтаған мерзімдер және т.б. талаптар
енгізіледі.
Бос орындар туралы хабарламаны USAJOBS, (бұл жүйемен компьютер мен
телефон байланыстары арқылы күнделікті кандидаттар федералды елдер
қызметінің 6000 мыңнан жоғары бос орындарын таба алады), газеттерде
жарияланғанда, еңбекке орналасу және мемлекеттік қызмет бюросы жүйелері
арқылы алады. Сонымен қатар жеке қызмет жүйесі де бар. Бұл жүйе аптасына
жеті күн 24 сағат жұмыс істейді. USAJOBS келесілерден:
1854. дүниежүзілік интернет жүйесі
1854. жалпы ұлттық автоматтандырылған телефон жүйесі
1854. жалпы ұлттық компьютерлік хабарлама жүйесі
1854. штаттардың мемлекеттік қызметі бойынша агенттігі.
Мемлекеттік қызмет кадрларын дайындау мен оқыту мемлекеттік қызметтің
негізгі шартының бірі болып табылады.
Кадрларды қызметке даярлау мемлекеттік қызметтің үнемі өзгеріп тұруына
байланысты – мемлкеттік қызметкерлердің білімін жаңартуға бағытталған
қызметкерлердің біліктілігін арттыру үшін жалпы азаматтық қағидалар:
1858. азаматтардың жаратылысы мен жауапкершілігінің жоғары сезімін дамыту:
1858. жұмысқа мотивының бар болуы:
1858. коррупциялық іс-әдістерге берілмеуі және адал қарауы;
Мамандыққа сай қағидалар:
1861. саясаттану, экономика, әлеуметтік психология , тарих және мемлекеттік
дүниежүзілік және отандық басқару, социялогия және құқық т.б. арнайы
білімдерінің бар болуы;
1861. осы білімдерді қолдана білуі ;
1861. өзінің білім деңгейін жоғарлатуға үнемі талпынуы;
Ішкі корпоративті қағидалар:
- басқарып отырған қызметіне дағдының бар болуы;
1864. медерлік сапасы;
1864. өз қызметінде алдына мақсат қоя білуі және оған жетуі.
Осындай қағидалар арқылы жүргізіледі.
АҚШ-та қазіргі кезде федералды қызметкерлердің 80 %-дан тең көбі
конкурстық жолмен қызметке тағайындалады, 19 %-дан жоғары ерекше қызметте
болса, жарты проценттен төмені жоғары атқарушы қызмет қызметкерлері екен.
Федералды қызмет жүйесімен тағайындаудың:
а) Уақытша тағайындау (белгілі бір қызмет біткенге дейін)
б) Белгілі бір кезеңге тағайындау (1 жылдан 4 жылға дейін)
в) Карьерлік сынақ мерзімін тағайындау (жұмыс істеудің 1-ші жылы
сынақ мерзімінің жылы болып табылады)
г) Карьерлік тағайындау (тұрақты үнемі)
д) Ерекше тағайындау (заң тәуелді актілерге сәйкес)
Шет елдердің мемлекеттік қызмет жүйесін шолу барысында мемлекеттік
аттестация мен тәртіптік жауапкершілік мәселелерін атап өткен жөн.
Кадрларды аттестациялау, мемлекеттік қызметкерлердің қызмет сапасын
жоғарлату үшін қолданылады. Мысалы, Ұлыбританияда 1993 жылы департаменттер
мен агенттіктерге аттестация жүйесін әзірлегенде мекеме қажеттілігіне
сәйкес келетін жоғары децентрализацияланған жүйені енгізу арқылы бостандық
берілді.
Көптеген елдерде аттестация жылына 1 немесе 2 рет өткізіледі.
Бельгияда екі жылда бір рет, Данияда бір және бір рет, Германияда
министерстволарға байланысты болады, Австрияда қажет болған жағдайда не
қызмет нашар жүргізіле бастағанда, Финляндияда әр бір алты айда не жылына
бір рет өткізіледі.
1.3 Мемлекеттік қызметкерлердің негізгі жүйелері.
Әкімшілік-құқықтық қатынастың субъектілері азаматтар, атқарушы билік
органдары, қоғамдық және діни бірлестіктер, жеке кәсіпорындар болуы мүмкін.
Бірақ атқарушы билік әрбір әкімшілік-құқықтық қатынаста, не тікелей
субъект ретінде, не жанама субъект қадағалаушы ретінде нақты немесе заңды
түрде қатысып отырады.
Қазақстар Республикасындағы атқарушы билік мемлекеттік басқару
органдары жүйесін құрайды. Оған: Қазақстар Республикасының Үкіметі,
министірліктер, республиканың мемлекеттік комитеттері мен ведомстволары,
жергілікті атқарушы органдар, мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардың
әкімшіліктері жатады.
Бұл органдардың құқықтық жағдайыныңмаңызды белгісі олардың заңға
бағыныштылығы болып табылады.
Мемлекеттік қызмет атқарушы қызметті сыртқы жағынан сипаттайды.
Мемлекеттік қызмет – мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруға бағытталған
мемлекеттік органдардағы азаматтардың кәсіби іс-әрекеті.
Қазақстар Республикасындағы мемлекеттік қызмет 2000 жылдың 1
қаңтарынан бастап заң күшіне енген Мемлекеттік қызмет туралы Заңға сәйкес
жүзеге асырылады.
Мемлекеттік қызметтен өтуге мемлекеттік қызметке тұру, өту және
тоқтату енеді. Міндетті дұрыс орындамаған қызметшіге жаза-шаралар
қолданылады: ескерту, сөгіс, қатаң сөгіс, толықтай қызметтік сәйкессіздігі
туралы ескерту және қызметтен босату.
Қазақстар Республикасының мемлекеттік органдары – белгіленген
тәртіппен құрылған азаматтар ұжымы, ол бірыңғай мемлекеттік
аппараттыңбөлігі болып табылады. Оған мынадай белгілер тән болып табылады:
біріншіден, орган мемлекет орнатқан тәртіпте құрылады, екіншіден, органға
мемлекет өз міндеттері мен қызметін жүзеге асыру үшін уәкілеттік береді;
бұл орайда ол жекелеген қызметті де, қызметтержиынтығын да орындауы мүмкін;
үшіншіден, органға мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар, азаматтар
орындауға тиісті міндетті актілершығара алады және өздері шығарған
актілердің орындалуын қамтамасыз етеді.
Қазақстар Республикасының мемлекеттік органдары мемлекеттік қызметті
іске асыру нысаны бойынша - өкілді, атқарушы, сотпрокуратура және өзге де
бақылаушы қадағалаушы органдарға бөлінеді. Бұл органдар заң шығарушы,
атқарушы және сот билігіне бөлу қағидасына негізделген. Дәрежесіне қарай –
орталық және жергілікті; өкілеттілік мерзімі бойынша – тұрақты (қызмет
мерзімі шектелмей құрылады) және уақытша (қысқа мерзімді мақсаттарға жету
үшін құрылады); құзыретін жүзеге асыру тәртібі бойынша – алқалы (Парламент)
және дара (Президент) басшылық; қызметінің құқылық нысаны бойынша – құқық
шығарушы, құқық қолданушы және құқық қорғаушы, қызметінің сипатына қарай
жалпы (Үкімет) және арнаулы (министрліктер) органдар болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік органдарды құру және олардың
қызмет етуін айқындаушы негізгі қағида билікті бөлу теориясы болып
табылады, ол билікті органдар және лауазымды адамдар, әлеуметтік топтар,
мекемелер немесе жекелеген адамдар тарапынан қиянат болмау үшін амалдар
жасайды. Бұл орайда олардың әр-қайсысы дербес әрі бірін-бірі тежеуші әрі
тепе-теңдік жүйесі бола отырып, өз қызметтерін органдардың айрықша жүйесі
және ерекшклікті нысандар арқылы жүзеге асырады.
Жүйелеу мәселесін зерттегенде әкімшілік құқық ғылымында ең алдымен
құқықтық жағы ескеріледі.
Қызметкерлерді, олардың жүзеге асыратын функцияларының сипатына
байланысты үш жүйеге: лауазымды адамдарға, жедел құралға, көмекші
персоналға;немесе бес топқа: басшыларға, жауапты мамандарға, техникалық
персоналға (техникалық орындаушыларға) және көмекші қызмет көрсететін
персоналға бөлуге болады. (Кесте 1)
Лауазымды адам, - делінген Мемлекеттік қызмет туралы Заңда - ұдайы,
уақытша немесе арнайы өкілеттілік бойынша өкімет өкілінің міндеттерін
жүзеге асыратын не мемлекеттік органдарда ұйымдастырушылық - өкім етушілік
немесе әкімшілік-шаруашылық қызметтерді орындайтынадам.
Заң әдебиеттерде лауазымды адам деп өз құзіретінің шеңберінде
заңдықсалдар туғызатын биліктік іс - әрекеттер жасауға құқығы бар
мемлекеттік қызметшіні айтады (мысалы, басқарудың құқықтық актілерін
шығаратын, ақша құжаттарына қол қоятын, тіркеу іс қызметтерін жасайтын
т.с.с.).
Қазіргі кезеңнің талаптарына сәйкес аталған заңда мемлекеттік
қызметшілер лауазымдарына жаңадан жүйелеу енгізілген. Ол бойынша жүйелеудің
негізгі белгілеріне қызметтің мемлекеттік қызметті жүзеге асыратын органның
ұйымдық- құқықтық деңгейі, олардың нақты лауазымдағы құзыретінің көлемі мен
сипаты, лауазымның мемлекеттік орган құрылымындағы рөлі мен орыны жатады.
Осыған орай мемлекеттік қызметкерлердің лауазымдары саяси және
әкімшілік лауазымдарға бөлінеді.
Саяси лауазымдарға:
1) Қазақстан Республикасының Президенті тағайындайтын мемлекеттік
саяси қызметкерлер, олардың орынбасарлары;
2) Қазақстан Республикасы Парламентінің палаталары және Парламент
палаталарының төрағалары тағайындайтын және сайлайтын
мемлекеттік саяси қызметкерлер, олардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Мемлекеттік қызмет туралы жалпы ұғым.
1.1 Мемлекеттік қызмет туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Мемлекеттік қызметке байланысты әлемдегі
көзқарастар ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Мемлекеттік қызметкерлердің негізгі
жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі.
2.1 Мемлекеттік қызметінің қазақстандық моделі және оның
қағидалары ... ... .26
2.2 Мемлекеттік қызмет туралы
Заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3 Мемлекеттік қызметкерлердің
құқықтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .42
3. Мемлекеттік қызметтің басқа қоғамдық қызметтерден айырмашылығы ... ... ..50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...56
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...61
Кіріспе
Мемлекеттік аппарат – қоғамды басқару үшін арнаулы құрылған мемлекет
органдарының біртұтас жүйесі. Оның нысандары: мемлекет қоғамды басқаратын
және тек қана қызметпен шұғылданатын адамдардан тұрады; мемлекеттік аппарат
мекеме мен органдардың байланыс жүйесі; мемлекет органдарының қызметі
ұйымдастырушылық, материалдық және әкімшілік кепілдіктерімен
қамтамасыздандырылады; мемлекеттік аппарат азаматтардың заңды мүдделері
мен құқықтарын қорғау үшін құрылады. Дипломдық жұмыстың өзектілігі
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет туралы Заңының екінші бабында
мемлекеттік қызмет – азаматтардың мемлекеттік органдар мен олардың
аппараттарында конституциялық негізде жүзеге асырылатынжәне мемелекеттік
басқаруды жүзеге асыруға, мемлекеттердің өзге де міндеттері мен
функцияларын іске асыруға бағытталған кәсіби қызметі.
Мемлекеттік қызмет туралы заңда осы заңның барлық мемлекеттік
қызметшілерге қолданылатындығы бұған Қазақстан Республикасының
Конституциясымен, Конституциялық заңдармен немесе өзге де актілер мен олар
үшін басқадай құқықтық мәртебе белгіленген жағдайлар қосылмайтындығы
айтылған. Мемлекеттік қызметші - азаматтарға республика Конституциясы мен
заңдары арқылы кепілдік берілген құқықтар мен бостандықтарыды пайдаланады
және де өз өкілеттігінің шегінде мәселелерді қарауға және солар бойынша
шешімдер қабылдауға қатысуға, оларды тиісті органдар мен лауазымды
адамдардың орындауын талап етеді. Берілген тәртіппен лауазымдық міндеттерін
атқару үшін қажетті ақпарат пен материалдарды алуға және де лауазымдық
міндеттерін атқару үшін белгіленген тәртіппен меншік нысанына қарамастан,
ұйымдарға баруға. Зерттеу маңыздылығы: Мемлекеттік қызметші атқаратын
лауазымға сәкес міндеттер мен қызметтік өкілеттіктер көлемінің дәл
анықталуын басшыдан талап етеді,жеке басының қадір-қасиетінің
құрметтелуіне, басшылар, өзге де лауазымды адамдар мен азаматтар тарапынан
өзіне әділетті және сыпайы қарым-қатынас жасалуына, өзі атқаратын
лауазымға,жұмыс сапасына, тәжірибесіне,стажына және өзге де негіздерге
қарай еңбегінің тиісінше ынталандырылуына және оған ақы төлеуіне,тиісті
бюджет қаражаты есебінен қайта даярлауға және қызмет біліктілігін
арттыруға, өзінің мемлекеттік қызмет өткеруіне қатысты материалдармен
кедергісіз танысуға, қажетті жағдайларда жеке түсініктер беруге,
біліктілігі мен қабілеті, өзінің қызметтік міндеттерін адал орындауы
ескеріле отырып, қызмет бабында жоғарылауға, қызметшінің пікірінше,
негізсіз айып тағылған ретте қызметтік тексеру жүргізілуін талап етуге
құқылы Зерттеудің мақсаты мен мәселелері: дипломдық жұмысымда Қазақстан
Республикасының Заңдары бойынша Мемлекеттік қызметке әрбір кітапта ғалымдар
әр түсінік береді.
Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы кітабында мемлекеттік
қызметке былай анықтама берген.
Мемлекеттік қызмет – конституциялық негізде баянды етілетін
азаматтардың мемлекеттік орган мен оның аппараттарындағы мемлекеттік
басқаруды, басқа да мемлекеттік міндеттер мен қызметтерді атқаруды жүзеге
асыратын кәсіптік қызмет.
Мемлекеттік қызмет – азаматтардың мемлекеттік мекемелерде қызмет
атқаруы, жұмыс істеуі. Бұл қызмет қоғамдағы еңбектің ерекше түрі. Бұл
туралы заң, инструкция болады. Мемлекеттік қызметемлекеттік аппарат тиісті
мамандармен, іскер, сенімді азаматтармен толықтырылып құрылады.
Мемлекеттік қызмет бірнеше категорияларға бөлінеді:
а) Мемлекеттік билік органдарының қызметкерлері (заң шығару, заңды
орындау, заңды қорғау органдары).
б) Жұмыстың сипатына қарай қызметкерлер үшке бөлінеді: басшылар,
мамандар, техникалық персонал.
в) Мамандығының сипатына қарай
Біздің міндет – Қазақстанда нарықтық экономика үшін оңтайлы болатын
мемлекеттік қызмет пен басқару құрылымдарының осы заманғы, тиімді жүйесін
жасау; басым мақсаттарды іске асыруға қабілетті Үкімет құру; ұлттық
мүдденің сақшысы бола алатын мемлекет қалыптастыру. Зерттеу әдістері: Мен
өзімнің дипломдық жұмысымда ең алдымен мемлекеттік қызмет институты ен
көне құқықтық институттың бірі болып табылады.
Үкімет пен жергілікті өкілетті түпкілікті қалыптастыруға мүмкіндік
беретін жеті негізгі стратегия принциптері мынаған саяды:
1. Неғұрлым маңызды бірнеше функцияларды ғана орындауға жұмсалған
ықшам әрі кәсіпқой Үкімет;
2.Стратегиялар негізіндегі іс-қимыл бағдарламалары бойынша
атқарылытын жұмыс;
3.Нақтылы жалға қойылған ведомствоаралық үйлестіру;
4.Министрлердің өкілеттіктері мен жауапкершіліктерін, олардың
есептілігін және олардың қызметіне стратегиялық бақылауды арттыру;
5.Министрліктердің ішінде, орталықтан айшақтарға және мемлекеттен
жекеше секторға қарай орталыққа тәуелділікті жою;
6. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы батыл да ымырасыз күрес;
7. Кадрларды жалдау, даярлау және жоғарлату жүйелерін жақсарту;
Кәсіпқойлық, отаншылдық, ұзақ мерзімді міндеттер шеше алатын
білімділік пен жігерлілік – кадрларды іріктеу мен жоғарлатудың басты
өлшемдері.
Республикада кәсіпқой мемлекеттік қызмет негіздері қазірдің өзінде
қаланды. Алайда, әлі де көп іс тындыру керек. Кадрларды басқарудың жалпы
мемлекеттік жүйесін құру қажет, онда оларды елімізде және сырт жерлерде
нысаналы әрі тиімді даярлаудың, оларды қызмет бабында жоғарылатудың
әділетте тәртібі, бірыңғай ақпарат тетігі, әлеуметтік қорғау кепілдігі әрі
басқарудың ең іргелі ресурсы – адамға деген сергек көзқарас қамтылуға тиіс.
Сонымен бірге бұл мемлекеттік жүйенің білімсіз, біліктілігі төмен
қызметкерлерді ығыстыра алатын қабілеті де болуы керек. Әр қызметкер іс
жүзінде өзінің пайдалы екенін және керектігін ұдайы дәлелдеп отыруға тиіс,
қызметкерлерге қойылатын талаптарды ашып көрсетуге ұмтыламын.
Мемлекеттік қызметтегі лауазымды тұлғалар әкімшілік жауапкершілікке
тартылады. Егер де қызметінде мекемеге шығын келтірсе оны төлейді деген
сияқты сұрақтары туралы жұмыс. Ғылыми жаңалығы: оларға деген қосымша
материалдар, соған қоса, жалпы заңға сәйкес қарастырылатын мемлекеттік
қызметтің сұрақтарына сәйкес оқулық пен монографиялық әдебиет қолданылған.
мамандар Гусов К. Н., Куренной А.М., Решетникова И.В., Қожахметов
Ғ.З.Ахметов А.Д., Қағазов Т.С., Айымханова С.А. Бухарбаева., И.Д.
Бейсенов., Т.Н. Мухамбетов., В.И. Власов., В. Глазырин., С.Ю. Головина.,
В.Д. Шахов., С. А. Голощапов., С.А. Димитрова., В. Дойблер., Д.Ә.
Жампейісов., Д.Г. Иосифиди., О.С. Смирнов., М. В. Толкунова., және т.б.
зерттеулері қолданылған. Мемлекеттік қызметшінің негізгі мүдде мақсаты:
адамның әлеуметтік, моральдық, материалдық, рухани, мәдени, экологиялық
тілектерінің толық орындалуын қамтамасыз ету мәселелері қарастырылады. Жеке
тұлғалардың мүдделерін орындау арқылы мемлекет қоғамды қалай жақсы нығайтып
дамытады, қарым-қатынастарды қалай дұрыс реттеп басқарады дегендерді
қарастырайық.Мемлекет – бұл арнайы басқару және мәжбүрлеу аппараттары бар,
қоғамның өкілі бола тұра, оны басқаратын және оның дамуын қамтамасыз
ететін, бұқаралық биліктің саяси-аумақтық, егеменді ұйымы. Біздің 1995 жылы
30 тамызда қабылданған Конституцияның бірінші бабына сәйкес Қазақстан
Республикасы өзін құқықтық, әлеуметтік, демократиялық, зайырлы мемлекет
ретінде танытады.
Құқықтық мемлекет дегеніміз - бұл адам мен азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарының толық түрде қамтамасыз етілуіне және құқық
бұзушылықтарды болдырмау мақсатында мемлекеттік билікті құқықпен мейлінше
байланыстыруға жағдай жасаушы саяси билік ұйымы : а) мазмұны жағынан адам
мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын мейлінше толық көлемде
қамтамасыз етуден тұрады; б) формальды – заңды жағынан – мемлекеттік
билікті құқықпен байланыстырудан, мемлекеттік құрылымдар үшін құқықтық
шектеу режимін орналастырудан көрінеді. Бұлардың барлығы мемлекет
қабылдайтын заңдар, актілер, құқықтық актілер арқылы құқықшығармашылық
қызметі арқылы жүзеге асырылады.
Құқықшығармашылық – бұл құзіретті органдардыңзаң нормаларын
қабылдауға, өзгертуге және жоюға байланысты арнайы қызметі.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік органдарды құру және олардың
қызмет етуін айқындаушы негізгі қағида билікті бөлу теориясы болып
табылады. Заң шығарушы биліктің тармағы – бұл Қазақстан Республикасының
өкілді органы: Парламент.
Қазақстан Республикасының атқарушы органдарына ҚР Үкіметі,
министрліктері, комитеттері, агенттіктері, департаменттері, әкімшіліктері
және оның басқарушы органдары жатады.
Сот билігін тек соттар, мысалы Қазақстан Республикасының Жоғары Соты,
жергілікті соттар атқарады. ҚР Президенті мемлекеттік органдар жүйесінде
айрықша орын алады, ол Конституция бойынша бірде-бір билік тармақтарына
жатпайды, тек олардың қызметін үйлестіріп отырады. Ол заң шығарушы
органдармен бірігіп қызмет істейді, атқарушы органмен тығыз байланысты,
оларға ықпал жасау үшін көптеген өкілеттілікке ие, мемлекеттік органдар
жүйесіне мінездеме бере отырып, біз осылардың ішіндегі айрықша орын алатын
Прокуратура органдарына да назар аударуымыз қажет. Прокуратура құқық
қорғаушы органдарының қатарына жатады, оның ең басты құзыреті - Қазақстан
Республикасының аумағында заңдардың біркелкі және дәлме-дәл орындалуын
қадағалау кінәлі деп танылған азаматтарға, мекемелер мен ұйымдарға,
мемлекеттің өзге де органдарына тиісілі шаралар қолдану.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Бұл жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден тұрады.Кіріспеде зерттеу жұмысының
өзектілігі негізделеді, тақырыптың зерттеуіне жалпы баға береді, мақсаттар
мен міндеттер қойылып, зерттеу жұмсының теориялық және әдістемелік
негіздері және жұмыстың ғылыми жаңалығы көрсетіледі Бірінші бөлімде
Мемлекеттік қызмет туралы жалпы ұғым . Мемлекеттік қызмет туралы түсінік
жалпы сипаттамасы: ұғымы, обьектілері, субъектілері және Мемлекеттік
қызметке байланысты әлемдегі көзқарастар Мемлекеттік қызметкерлердің
негізгі жүйелері Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының мемлекеттік
қызметі туралы.Мемлекеттік қызметінің қазақстандық моделі және оның
қағидалары.Мемлекеттік қызмет туралы Заңына анықтамалар беріледі
Мемлекеттік қызметкерлердің құқықтарына тоқталамыз және реттеуінің
нормативті құқықтық актілерін, сонымен қатар оның негізгі индикаторлары мен
зерттеу жолдарын қарастырады. Үшінші бөлімде Мемлекеттік қызметтің басқа
қоғамдық қызметтерден айырмашылығы мемлекеттік қызмет құқығын қадағалауды
ұйымдастыру және жүргізу ережесі мен қадағалауды жүзеге асыру кезінде
пайдаланылатын негізгі құжаттар және құқықтарды жетілдіру жолдары
қарастырылады. Зерттеу нәтижесі қорытындыда терең қарастырылған.
1. Мемлекеттік қызметтің ұғымы.
1.1 Мемлекеттік қызмет туралы түсінік.
Ғылыми және оқулық құқықтық әдебиеттерде мемлекеттік қызметті кең және
қысаң мағынада түсінеді. Мемлекеттік қызмет кең мағынада қызметкерлердің
өздерінің міндеттерін (жұмысын) мемлекеттік ұйымдарда: мемлекеттік өкімет
органдарында, кәсіпорындарда, мекемелерде, өзге де ұйымдарда орындауға
саяды; ал қысаң мағынада: бұл қызметшілердің өздерінің міндеттерін
мемлекеттік органдарда орындаулары.
Мемлекеттік қызмет туралы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23
шілдедегі заңында мемлекеттік қызметтің ұғымы қысаң мағынада берілген. Онда
мемлекеттік қызмет – делінген, - мемлекеттік қызметккерлердің мемлекеттік
органдардағы мемлекеттік биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға
бағытталған лауазымдық өкілеттілігін атқару жөніндегі қызмет.
Ал, лауазымдық өкілеттілік деп заңдарда белгіленген құқықтары мен
негізгі міндеттері бар мемлекеттік қызметкерлердің өз қызметін жүзеге
асыратын мемлекеттік органдардың алдында тұрған мақсаттар мен міндеттерге
жауап беретін нақты мемлекеттік лауазыммен көзделген өкілеттілік ұғылады.
Мемлекеттік қызметтің құқықтық негізіне Қазақстан Республикасының
Конституциясы, жоғарыдағы аталған Заң, Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызмет істері жөніндегі
агенттігінің мәселелері туралы 1998 жылғы 12 қарашадағы № 4141 және
Мемлекеттік қызмет кадрларымен жұмысты жетілдіру мәселелері туралы 1999
жылғы 24 ақпандағы № 13 өкімдері, республиканың өзге де нормативтік
құқықтық актілері жатады.
Мемлекеттік қызмет туралы Заңмен реттелмеген мемлекеттік қызметпен
байланысты қатынастар республиканың еңбек, зейнетақы туралы және өзге де
заңдарымен реттеледі.
Мемлекет – бұл арнайы басқару және мәжбүрлеу аппараттары бар, қоғамның
өкілі бола тұра, оны басқаратын және оның дамуын қамтамасыз ететін,
бұқаралық биліктің саяси-аумақтық, егеменді ұйымы. Біздің 1995 жылы 30
тамызда қабылданған Конституцияның бірінші бабына сәйкес Қазақстан
Республикасы өзін құқықтық, әлеуметтік, демократиялық, зайырлы мемлекет
ретінде танытады.
Құқықтық мемлекет дегеніміз - бұл адам мен азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарының толық түрде қамтамасыз етілуіне және құқық
бұзушылықтарды болдырмау мақсатында мемлекеттік билікті құқықпен мейлінше
байланыстыруға жағдай жасаушы саяси билік ұйымы: а) мазмұны жағынан адам
мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын мейлінше толық көлемде
қамтамасыз етуден тұрады; б) формальды – заңды жағынан – мемлекеттік
билікті құқықпен байланыстырудан, мемлекеттік құрылымдар үшін құқықтық
шектеу режимін орналастырудан көрінеді. Бұлардың барлығы мемлекет
қабылдайтын заңдар, актілер, құқықтық актілер арқылы құқықшығармашылық
қызметі арқылы жүзеге асырылады.
Құқықшығармашылық – бұл құзіретті органдардыңзаң нормаларын
қабылдауға, өзгертуге және жоюға байланысты арнайы қызметі.
Құқықшығармашылық процессі бірнеше кезеңдер арқылы жүзеге асырылады :
1. Заң шығару ынтасы – құқықшығарушы органдар нормативтік актіні
шығару туралы ұсыныс немесе актінің дайын жобасын ұсынады. Заң
шығару құқығына ие субъектілер шеңбері заңда қатаң түрде
анықталған;
2. Заң жобасын толтыру;
3. Заң қабылдау;
4. Заңды жариялау.
1990 жылы 25 қазанда қабылданған Қазақ Советтік Социалисттік
Республикасының мемлекеттік егемендік туралы Декларациясында, Қазақ
Советтік Социалисттік Республикасы – егеменді мемлекет, ол басқа
республикалармен Егеменді Республикалар одағына ерікті түрде бірігеді және
олармен өзара қатынастарын шарттық негізде құрады. Қазақ Советтік
Социалисттік Республикасы Одақтан еркін шығу құқығын өзінде сақтап қалды.
Қазақ ұлтының және Қазақстанда тұратын басқа да ұлттардың төл
мәдениетін, дәстүрін, тілін қайта түлену мен дамыту және олардың ұлттық
қадір-қасиетін нығайту Қазақ Советтік Социалисттік Республикасы
мемлекеттігінің аса маңызды міндеттерінің бірі, Республиканың бүкіл халқы
атынан Қазақ Советтік Социалисттік Республикасының Жоғары Советінің іс-
қимылын жасауға, Республиканың территориясында тұратын азаматтарға олардың
қай ұлтқа және қандай партияға жататындығына, тегіне, әлеуметтік және
мүліктік жағдайына, жынысына және діни намысына, жұмысының түріне,
тұрғылықты жеріне қарамастан барлық құқықтарға құқығы бар. Осының бәрін
мемлекеттік қызмет арқылы жүзеге асырылады делінген.
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет туралы заңының 1-ші бабына
сәйкес, ҚР-ғы мемлекеттк қызмет – азаматтардың мемлекеттік органдар мен
олардың аппараттарында конституциялық негізде жүзеге асырылатын және
мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруға, мемлекеттің өзге де міндеттері мен
функцияларын іске асыруға бағытталған кәсіби қызметі.
Осыған сәйкес ҚР Конституциясының 2-бабына сәйкес Қазақстан
Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет.
Республиканың егемендігі оның бүкіл аумағын қамтиды. Мемлекет өз
аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық. Халық пен мемлекет
атынан билік жүргізуге Республика Президентінің, сондай-ақ өзінің
конституциялық өкілеттігі шегінде Парламенттің құқығы бар. Республика
Үкіметі мен өзге де мемлекеттік органдар өздеріне белгіленген өкілеттілік
шегінде ғана мемлекет атынан билік жүргізеді деп тікелей жазылған.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызметке түсінік бермес бұрын
мемлекет тәуелсіздігіне, тәртібі, құрылысы, органдары т.б. терминдеріне
түсінік беріп бір-бірінен ажырата білуіміз керек.
Мемлекет тәуелсіздігі – мемлекеттің билігін дербес жүргізуі, өз
дамуының стратегиялық бағыты мен тактикалық жолын өзінің таңдауы, өз ісіне
ешкімді араластырмауы, ішкі және сыртқы өзінің жасауы басқаның үстемдігіне
жол бермеуі. Ал мемлекеттік тәртіп – мемлекет қызметтеріндегі адамдардың өз
жүріс-тұрмыстарына белгілі бір ережелерді орындауларына байланысты оларға
қойылатын талаптар, деп түсінік берілген.
Мемлекеттік құрылыс – мемлекеттің ең принципті сипаттарын, құрылымдық
ұйымдастырылуы мен қызмет етуіндегі өзара байланыстарын, сондай-ақ
олардыңөзара ықпалдасуларын көрсететін қоғамдық саяси қатынастардың
жиынтығы.
Мемлекеттік құрылысқа тән сипаттар: мемлекет, қоғам және жеке адам
араларындағы қатынастар; халық және мемлекет биліктерінің жүзеге асырылу
әдістері; мемлекет басқару тұрпаттары; мемлекеттің экономикалық, саяси және
идеологиялық негіздері; мемлекеттің ұйымдастырылуы мен қызмет атқаруындағы
құқық пен заңның атқаратын рөлі.
Мемлекеттік қызмет - бұл конституциялық негізде баянды етілетін
азаматтардың мемлекеттік органдар мен оның аппараттарындағы мемлекеттік
басқаруды, басқа да мемлекеттік міндеттер мен қызметтерді атқаруды жүзеге
асыратын кәсіптік қызметі (Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылы
26 желтоқсандағы Заң күші бар Мемлекеттік қызмет туралы жарлығының 1
бабы) мемлекеттік қызмет лауазын иелерінің мемлекеттік қызметпен
айналысуына орай өз өкіметтіктерін жүзеге асыруына байланысты.
Заңда конституциялық анықтауларды жүзеге асыруға бағытталған бірқатар
ережелер бар. Қазақстан азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруге тең
құқығы бар. Мұның өзі кандидатқа қойылатын кәсіби негіз, даярлық, тәжірибе,
тағы басқа арнаулы талаптар бойынша мемлекеттік қызметпен айналысу
мүмкіндігін білдіреді.
Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2030 жылға дейін
елді дамыту стратегиясында көптеген бағыттарын мемлекеттік қызметті
жетілдіруге бағытталған.
Стратегиялық курсқа сәйкес 2000 жылдың басынан бастап Қазақстанда
мемлекеттік қызметтің заңдылық және институттық базасы құрылды. Мемлекеттік
қызметті мемлекеттік қызметшілер жүзеге асырады.
Мемлекеттік қызметші дегеніміз – мемлекеттік органдарда заңдарда
белгіленген тәртіппен республикалық немесе жергілікті бюджеттен не
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің қаржысынан ақы төленетін қызметті
атқаратын және мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыратын
Қазақстан Республикасының азаматы.
Ол екі топқа бөлінеді: саяси мемлекеттік қызметші және әкімшілік,
мемлекеттік қызметші. Мемлекеттік қызметшілерге Мемлекеттік қызмет
туралы (1999 жылы) Қазақстан Республикасындағы Заңы, Қазақстан
Республикасындағы Еңбек туралы заң және өзге де нормативтік құқықтық
актілер қолданылады.
Мемлекеттік лауазын – Қазақстан Республикасының заңдылығы бойынша
мемлекеттік органның құрылымдық бірлігі. Оған нормативтік құқықтық
актілермен лауазымдық өкілеттіктер мен лауазындық міндеттердің ауқымы
жүктелген. Мемлекеттік лауазын саяси және әкімшілік болып бөлінеді. Олар
типтік ережелермен реттеледі.
Мемлекеттің көп қырлы қызметі мемлекет органдары арқылы жүргізілетіні
бәрімізге мәлім.
Бірақ олардың әр түрлілігіне қарамастан ортақ белгілері бар. Олардың
әрқайсысы мемлекеттік аппараттың құрамдас бөлігі, мемлекеттік органдар
жүйесіне кіреді. Сөйтіп, мемлекет органы дегеніміз – белгіленген тәртіппен
құрылған азаматтар ұжымы, мемлекеттік билік өкілділігіне иелі өзінің
құзыреті шеңберінде қызмет атқаратын бірыңғай мемлекеттік аппарттың бөлігі
болып табылады. Оған мынадай белгілер тән: біріншіден, орган мемлекет
орнатқан тәртіпте құрылады; екіншіден, органға мемлекет өз міндеттері мен
қызметін жүзеге асыруы үшін уәкілеттік береді; бұл орайда ол жекелеген
қызметті де, қызметтер жиынтығын да (мысалы, Парламент) орындауы мүмкін;
үшіншіден, органға мемлекеттік билік өкілеттілігі берілген. Ол басқа
мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар, азаматтар орындауға тиісті
міндетті актілер шығара алады және өздері шығарған актілердің орындалуын
қамтамасыз етеді; төртіншіден, мемлекет үшін белгіленген ережелерге сәйкес
әрекет етулері тиіс. Мысалы, сот төрелігі органдары үшін азаматтық және
қылмыстық істерді қараудың белгілі бір тәртібі белгіленген. Бұлар бір
жүйеге біріктірілген, бірақ олардың әрқайсысының функциясы бөлек, бір-
бірінен өздеріне тән белгілерімен оңай ажыратылады. Сондықтан да бұлар
мемлекеттік органдардың түрлерінің көптігі. Қазақстан Республикасының
мемлекеттік органдары мемлекет қызметін іске асыру нысаны бойынша - өкілді,
атқарушы, сот, прокуратура және өзге де бақылаушы – қадағалаушы органдарға
бөлінеді. Бұл органдар заң шығарушы, атқарушы және сот билігіне бөлу
қағидасына негізделген; дәрежесіне қарай – орталық және жергілікті болып
жіктеледі, өкілеттіктің мерзімі бойынша тұрақты (қызмет мерзімі шектелмей
құрылады) және уақытша (қысқа мерзімді мақсаттарға жету үшін құрылады);
құзыретін жүзеге асыру тәртібі бойынша – алқалы (Парламент) және дара
(Президент) басшылық; қызметінің құқылық нысаны бойынша – құқық шығарушы,
құқық қолданушы және құқық қорғаушы, қызметінің сипатына қарай жалпы
(Үкімет) және арнаулы (министрліктер) органдар болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік органдарды құру және олардың
қызмет етуін айқындаушы негізгі қағида билікті бөлу теориясы болып
табылады. Заң шығарушы биліктің тармағы – бұл Қазақстан Республикасының
өкілді органы: Парламент.
Қазақстан Республикасының атқарушы органдарына ҚР Үкіметі,
министрліктері, комитеттері, агенттіктері, департаменттері, әкімшіліктері
және оның басқарушы органдары жатады.
Сот билігін тек соттар, мысалы Қазақстан Республикасының Жоғары Соты,
жергілікті соттар атқарады. ҚР Президенті мемлекеттік органдар жүйесінде
айрықша орын алады, ол Конституция бойынша бірде-бір билік тармақтарына
жатпайды, тек олардың қызметін үйлестіріп отырады. Ол заң шығарушы
органдармен бірігіп қызмет істейді, атқарушы органмен тығыз байланысты,
оларға ықпал жасау үшін көптеген өкілеттілікке ие, мемлекеттік органдар
жүйесіне мінездеме бере отырып, біз осылардың ішіндегі айрықша орын алатын
Прокуратура органдарына да назар аударуымыз қажет. Прокуратура құқық
қорғаушы органдарының қатарына жатады, оның ең басты құзыреті - Қазақстан
Республикасының аумағында заңдардың біркелкі және дәлме-дәл орындалуын
қадағалау кінәлі деп танылған азаматтарға, мекемелер мен ұйымдарға,
мемлекеттің өзге де органдарына тиісілі шаралар қолдану.
Сөйтіп, Прокуратура қызметі барлық мемлекеттік өкімет пен басқару
органдарының жұмысымен тығыз байланысты, әсіресе сот органдарының
қызметімен, бірақ сот өкілеттілігіне ие бола алмайды.
Қорыта келе біз мемлекет органдарын олардың құрылуына қарай,
сайланбалы (соттар) немесе өзге де мемлекет органдары арқылы құрылуын
(прокуратура), ажырата алмаймыз. Мемлекеттік органдар, сонымен бірге,
коллегиалды және жеке басшылық та болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметінің негізгі принциптері:
заңдылық;
мемлекеттік биліктің заң шығарушы, анықтаушы, атқарушы және сот
тармақтарына бөлуіне қарамастан, мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастығы;
азаматтардың құықтарының, бостандықтары мен заңды мүдделерінің мемлекет
мүдделері алдында басымдығы;
мемлекеттік қызметінің жалпыға ашықтығы, яғни өздерінің қабілеті мен кәсіби
даярлығына сәйкес азаматтардың оған кіруге теңқұқылығы;
азаматтардың мемлекетік қызметке кіруге еріктілігі;
өз өкілеттіктері шегінде жоғары тұрған мемлекетік органдар мен лауазымды
адамдар қабылдаған шешімдердің төменгі мемлекетік органдар қызметшілерінің
орындауы үшін міндеттілігі;
мемлекетік қызметшіердің бақылауда болуы мен есеп беріп отыруы;
барлық азаматтар мен лауазымды адамдар үшін мемлекеттік қызметшілердің
заңды талаптарын орындаудың міндеттілігі;
мемлекеттік құпия және заңмен қорғалатын өзге де құпия болып табылытын
қызметті қоспағанда, қоғамдық пікір мен жариялылықты ескеру;
мемлекеттік қызметтшілердің құқықтық және әлеуметтік қорғалуы;
мемлекетік қызметшілерді көтермелеу және өздерінің қызметтік міндеттерін
орындамағаны не тиісінше орындамағаны үшін және өз өкілеттілігін асыра
пайдаланғаны үшін мемлекеттік қызметшілердің жеке жауапкершілігі;
мемлекеттік қызметтшілердің кәсіпқойлығы мен жоғарғы білігі;
мемлекеттік қызметшілердің қызмет переспиктивасы;
мемлекеттік қызметің үзіліссіздігінің мемлекеттік қызмет кадрларының
сабақтастығымен және олардың алмастырып отыруымен үйлесу принциптеріне
негізделеді;
Мемлекеттік органдар мен олардың аппараттарында саяси партиялардың
ұйымдарын құруға жол берілмейді. Мемлекеттік қызметшілер өздерінің
лауазымдық міндеттерін атқару кезінде заңдардың талаптарын басшылыққа алады
және саяси партиялардың, қоғамдық бірлестіктердің және олардың органдарының
шешімдеріне байланысты болмайды.
Мемлекеттік қызметшілердің өкілеттіктері
Мемлекеттік қызметшілердің өкілеттіктері мемлекеттік органдар алдында
тұрған мақсаттарға және міндетттерге әрі олар атқаратын лауазымдарға
қарай анықталады және де белгіленген құқықтар мен негізгі міндеттерден,
сондай-ақ лауазымдық нұсқаулықтарда белгіленген өзге де міндеттерден
тұрады. Мемлекеттік қызметшілердің негізгі міндеттері мен құқықтарынан
туындайтын нақты міндеттері мен құқықтары типтік біліктілік сипаттамалар
негізінде анықталады және тиісті мемлекеттік органдардың басшылары
бекітетін лауазымдық нұсқаулықтарда көрініс табады.
Мемлекеттік қызметшілердің негізгі міндеттері:
-республика Конституциясы мен заңдарын сақтауға;
-азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін сақтау мен қорғауды қамтамасыз етуге, заңдарда белгіленген
тәртіп пен мерзімде азаматтарыдң өтініштерін қарауға, олар жөнінде қажетті
шаралар қолдануға;
-өздеріне берілген құқықтар шегінде және лауазымдық міндеттеріне
сәйкес өкілеттіктерді жүзеге асыру;
-мемлекеттік және еңбек тәртібін сақтауға;
-қызмет этикасының нормаларын сақтауға;
-басшылардың бұрықтары мен өкімдерін, жоғары тұрнған органдар мен
лауазымды тұлғалардың өкілеттіктері шегінде шығарылған шешімдері мен
нұсқауларын орындауға;
-мемлекеттік және заңмен қорғалатын өзге де құпияларды, соның ішінде
мемлекеттік қызметті доғарғаннан кейін де бұл жайында қолхат бере отырып ,
сақтауға;
-қызметтік міндеттерін атқару үстінде алынған, азаматтардың жеке
өміріне, ар-намысы мен қадір-қасиетіне қатысты мәліметтерді құпия сақтауға
әрі заңдары көзделеген жағдайларды қоспағанда, олардан осындай
ақпарат беруді талап етпеуге;
-мемлекеттік меншіктің сақталуын қамтамасыз етуге;
-қызметтік міндеттерін ұтымды атқару үшін өзінің кәсіби деңгейі мен
біліктілігін көтеруге міндетті.
Мемлекеттік қызметші - азаматтарға республика Конституциясы мен
заңдары арқылы кепілдік берілген құқықтар мен бостандықтарыды пайдаланады
және де өз өкілеттігінің шегінде мәселелерді қарауға және солар бойынша
шешімдер қабылдауға қатысуға, оларды тиісті органдар мен лауазымды
адамдардың орындауын талап етеді. Берілген тәртіппен лауазымдық міндеттерін
атқару үшін қажетті ақпарат пен материалдарды алуға және де лауазымдық
міндеттерін атқару үшін белгіленген тәртіппен меншік нысанына қарамастан,
ұйымдарға баруға.
Мемлекеттік қызметші атқаратын лауазымға сәкес міндеттер мен
қызметтік өкілеттіктер көлемінің дәл анықталуын басшыдан талап етеді,жеке
басының қадір-қасиетінің құрметтелуіне, басшылар, өзге де лауазымды адамдар
мен азаматтар тарапынан өзіне әділетті және сыпайы қарым-қатынас жасалуына,
өзі атқаратын лауазымға,жұмыс сапасына, тәжірибесіне,стажына және өзге де
негіздерге қарай еңбегінің тиісінше ынталандырылуына және оған ақы
төлеуіне,тиісті бюджет қаражаты есебінен қайта даярлауға және қызмет
біліктілігін арттыруға, өзінің мемлекеттік қызмет өткеруіне қатысты
материалдармен кедергісіз танысуға, қажетті жағдайларда жеке түсініктер
беруге, біліктілігі мен қабілеті, өзінің қызметтік міндеттерін адал
орындауы ескеріле отырып, қызмет бабында жоғарылауға, қызметшінің
пікірінше, негізсіз айып тағылған ретте қызметтік тексеру жүргізілуін талап
етуге құқылы.
1.2 Мемлекеттік қызметке байланысты әлемдегі көзқарастар.
Мемлекеттік қызмет терең тарихи кезеңді иеленеді. Оның тарихы
мемлекет және құқық тарихымен кейбір кезде одан бөлінбей бірге қолдан-қолға
жүреді.
Ертедегі египеттер мен гректерде қайырымдылық пен құқықтық тәртіп
әділет қызметімен айналысатын арнайы департаменттердің ұқсас алғашқы
мемлекеттік қызметі болған.
Қытай мемлекеттік қызметі тарихта ең ұзақ тарихтың біріне кіреді.
Қытайда ғана алғаш рет заслуга жүйесінің элементі қолданылған болатын.
Мемлекеттік қызметке түсер алдында қайткенде де жазбаша түрде арнайы
емтиханнан өту керек болды. Әділдік үшін барлық тестілер домалақтандырылған
атын көрсеткеннің орнына тестіге олар цифрлармен арнайы тізбектелді.
Орта ғасырларда мемлекеттік қызмет қоғамдық құрылымның феодалды
кезеңінде жүргізілді. Құлдар феодалға, содан кейін король чиновникке
айналды. Бірақ осы кезде мемлекеттік қызмет әлсіз болды.
Мемлекеттік қызметтің қазіргі жүйесі Еуропада 17 ғасырдың басында
жүргізіле басталды. Бірнеше жүзжылдықтарды өткізу барысында бұл жүйе дамып,
мемлекеттік қызметтің қазіргі формасын берді. Әлем елдеріндегі қазіргі
мемлекеттік қызмет жүйесін сенімділікпен айтуға болады, әлемде қанша ел
болса, мемлекеттік қызметте сонша болады.
Әлем елдерінің мемлекеттік қызметі негізгі екі : карьерлік және
позициялық жүйелерге бөлінеді, осы арқылы жүргізіледі:
Карьерлік жүйе.
Арнайы оқу орынын оқыған және белгіленген сынақ мерзімін өткеннен
кейін мемлекеттік қызметті басқару жүйесінің ең төменгі қызметіне түсуі
мүмкін екендігін сипаттайды.
Мемлекеттік қызметке кіру өмір бойы созылады: мемлекетпен бір рет
келісім жасаған азамат, зейнетақылық жасқа келгенге дейін мемлекеттік
қызметте қалады, бірақ тәртіптік теріс қылық жасағаннан кейін ғана
жұмысынан босатылуы мүмкін. Олардың қызметі лауазымы көтеріліп тұрады.
Қосымша жұмыстар, қызметтік жағдайлар, жалақы мен зейнетақыны
тағайындау заңда көрсетіледі және соған сәйкес келетін нормативтік құқықтық
актілермен реттеледі.
Ең қарапайым түсінікте (заслуга) жүйесі мынадай жүйені, яғни
азаматтардың мемлекеттік қызметке кірісуі мен алға қарай жылжуы,
объективтік критерилері бойынша олардың жеке қабілетіне, жұмыс
тәжірибесіне, біліміне, ұлтына, жынысына, саясижәне діни көз қарастарына не
басқа да субъективтік факторларға қарамастан жүзеге асыратындығын
білдіреді.
Өз табиғаты бойынша меритократия демократиялық институт болып
табылады. Бұл мағынада ол, мемлекеттік қызметке тандау жеке берілгендік
қағидасынан, достық немесе туыстық байланыстардан шығатын патронаж жүйесіне
қарама-қайшы.
Заслуга жүйесі келесідей қағидаларды қолдану мен ажыратылады:
1. Мемлекеттік қызметке тағайындалу конкурстық негізде жүзеге
асырылады;
2. Олардың бағасы өздерінің жеке қабілеттіктері, білімдері және
біліктілік
критерилері бойынша жүзеге асырылады.
Бұл екі қағида барлық азаматтардың әлеуметтік жағдайларына, ұлтына,
жынысына, саяси және діни көз қарасына қарамастан мемлекеттік қызметке тең
дәрежеде қол жеткізу мүмкіндігін кепілдендіреді. Осыдан басқа да
мемлекеттік қызметкерлердің теңдігі, жалақыны әділ төлеу, т.б.
Егер бұрынғы ғы СССР елдерінің мемлекеттік қызмет жүйесі туралы айтар
болсақ, бұл елдерде тиімді мемлекеттік қызметті құру мақсатында мемлекеттік
қызметті жетілдіру жолдарын іздеуде.
Сондықтан да шет елдердің мемлекеттік қызмет жүйесіне көз жүгіртіп
қарасақ қазіргі жұмысы дамыған елдерден үлгі алу арқылы жүзеге асырылады.
Еуропаға одақтас елдердің мемлекеттік қызметке алу әдістерін ажырату
маңызды, бірақ оларды үлкен екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топты Еуропаның одақтас елдердің көбі құрайды. Бұл жүйенің
ішінде мемлекеттік қызметтегілер өздерінің білімі мен ғылымының деңгейіне
сәйкес келетін (карьерінің бастапқы сатысы) мемлекеттік қызметтің төменгі
деңгейіне қызметке тағайындалады.
Мемлекеттік қызметі бойынша лауазымының көтерілуі ерекше
регламенттелген жүйеге сәйкес реттеледі. Мемлекеттік қызметтегілер көбінде
өздерінің бағыттары бойынша зейнетақыға шыққанға дейін жұмыс істеп қала
береді. Еуропаға одақтас елдердің бірнешеуі (15-тен 7) кезеңді ашық конкурс
жариялайды.Ерекше жазбаша немесе ауызша текстер өткізілгеннен кейін,
мемлекеттік қызметке қол жеткізген кандидаттардың тізімі құжатталып,
нәтижелерінің тізімі дайындалады.
Конкурстан өткен кандидаттар, өздерінің нәтижелеріне байланысты
кезекпен, барлық бос орындар толғанша қызметке тағайындалады. Бұл конкурс
Бельгия, Франция, Греция, Ирландия, Италия, Люксембург, Португалия мен
Испания елдерінде қолданылатын негізгі әдіс болып табылады.
Францияда конкурстың екі негізгі түрі бар: персоналды қабылдап алу
үшін мүшелік қызмет деп аталатын, белгілі бір мамандық үшін мүмкіндікпен
қамтамасыз ететін сыртқы конкурс өткізіледі. Бұл конкурстар жасы мен білімі
бойынша талаптарына сәйкес келетін барлық мүдделі тұлғалар үшін ашық.
Мысалы, А категориясы бойынша қызметке түсу үшін, талапкерлер
университеттік білімді игерулері керек.
Бос орындардың қызметтік денгейіне байланысты департамент немесе
министрліктердің құзыретті органдары жыл сайын басқа да конкурстар
өткізеді.
Конкурстың келесі түрі – ішкі конкурс, ол (қызметтік) мемлекеттік
қызметте істеп жүрген және жоғарғы қызметке түскісі келгенде қабылдау үшін
жүргізіледі.
Италияда жақында мемлекеттік қызметтің формалды жүйесі жойылып, екі
бағытпен жұмыс істейтін жаңа жүйе енгізілді. Төртінші деңгейден жоғарғы
қызметке кандидаттар конкурстық отбор өткізуге міндетті. Италияда
конкурстын төрт түрі бар.
Ең төменгі қызметке жазбаша немесе ауызша тестерден тұратын, нәтижесі
бойынша кандидаттың тізімін құрайтын конкурстар жатады.
Испанияда конкурстық тестердің үш түрі бар. Кандидат құжаттарының
конкурсы мен жазбаша таңдау тестерінің құрайтын опозиция - жұмысқа
қабылдаудың жалпы әдісі арқылы жүргізіледі. Жеке конкурстар ерекше
жағдайларда ғана жүргізіледі.
Позициялық жүйе.
Мемлекеттік қызметке мамандығы соған, не басқаға сәйкес келмейтін
мемлекеттік қызмет мәселелері өкілетті органдар мен мемлекеттік органдар
арқылы тағайындалған, ал нақты қызметке талаптары сәйкес келетін
мемлекеттік қызметкерлер қабылданады.
Карьерлік жүйедегі сияқты мемлекеттік қызметкерлердің лауазымы
көтерілмейді, олар қызметте тұрақты болып қала алмайды. Еңбек шарттары,
еңбек еткені үшін ақы және зейнетақы көбінесе ұжымның келісіміне байланысты
болып келеді. Шет елдердің мемлекеттік қызметінің көлемі екі жүйеде де
элементтері тең, емес яғни құрастырылған екендігін көрсетеді.
Шет ел мемлекеттерінің мемлекеттік қызметіне көз салып қарағанда екі
жүйенің элементтерінде де әдеттегі құрастырмалы тенденция бар екенін
көрсетеді. Мысалы, кейбір елдер мемлекеттік қызметтің карьерлік жүйедегі әр
түрлі ерекшеліктері мен оларға ілеспелі еңбекке ақы төлеудің қатаң
басқыштаушылығын (градациясын) жойып жібереді. Кейбіреулері карьерлік
жүйенің негізін қалдырды, бірақ зейнетақы мен еңбегіне ақы төлеу және
қызмет жағдайына байланысты заңның негізінде қабылданған актілердің көп
санынан бас тартты.
Осылардың бәрін тізбектей келе карьерлік жүйеге: Бельгия, Германия,
Греция, Испания, Франция, Ирландия, Люксембург, Австрия, Португалия, ал
позициялық жүйеге: Дания, Италия, Ирландия, Финляндия, Швеция, Ұлыбритания
елдері кіреді.
Еуропа Одағына кірмейтін елдердің ішінде Жапонияның мемлекеттік
қызметі карьерлік жүйеге, ал АҚШ – позициялық жүйеге жақын.
Арнайы әдебиеттерде кейде карьерлік жүйені жабық деп, ал позициялық
жүйені – ашық мемлекеттік қызмет жүйесі деп атайды.
Мемлекеттік жүйенің элементтеріне тән талдап шыққаннан кейін,
элементтерін бірінші деңгейлі және екінші деңгейлі деп бөлуге болады.
Сонымен мемлекеттік қызмет жүйесінің бірінші деңгейлі элементтеріне,
мемлекеттік қызметтің карьері бойынша жылжу, мемлекеттік қызметке келу
талаптары мен еңбекке ақы төлеу жүйесін анықтайтын қағидалары кіреді.
Ал қалған элементтері мемлекеттік қызметтің нақты сипатына әсер
етпейді және олар субсидиялық элементтер болып табылады.
Екінші деңгейдегі элементтерді, сонымен қатар, шекаралық деп те тауға
болады, себебі бірінші кезекте мемлекеттік қызметтің моделін араластыру
немесе құрастыру жүргізіледі. Мысалы, көптеген позициялық жүйедегі дәстүрлі
елдер Ұлыбритания мен Ирландия, оқу орнына түсу тәртібі белгіленіп және оқу
үшін арнайы талаптар пайда болды, мемлекеттік қызметкерлер үшін арнайы
зейнетақылық программалар тағайындалған.
Мемлекеттік қызметтің басқа позициялық жүйесіне (Дания, Финляндия,
Нидерланды, Швеция мен Ұлыбритания) кіреді. Европаға одақтас осы топқа
кірген елдердің мемлекеттік қызметке қабылдау рәсімі ашық түрде
жүргізіледі.
Мұның басты айырмашылығы жалпы қабылданатын формалды рәсімнің
болмауында.
Дания мен Нидерландыда мемлекеттік органдар лауазымға ауырлатылған
сораланған талаптар мен лауазымға тағайындалатындарға талабына сәйкес
келетін әдістерді таңдап алады.
Нидерландыда мемлекеттік қызметке қабылдау үнемі кандидаттардың
бағасының базасы негізінде жүргізіледі.
Ұлыбритания британдық мемлекеттік қызметі – бұл оның өзіне тән
біртұтастығы.
Біртұтас қызмет саяси патроннан деңгейін шектеу мен мемлекеттік
қызметкерлердің бейтараптығының қамтамасыз ететін ең күшті құрал ретінде
белгіленеді.
Мемлекеттік қызметтің британдық моделі 1854 жылы Тревельян мен Норскот
екі жоғарғы мемлекеттік қызметкерлердің реформасында жүргізілді.
Мемлекеттік қызмет осыған дейін үнемі жүргізіліді, бірақ ол мемлекеттің әр
түрлі органдарының арасында бөлінген болатын.
1854 жылдан кейін ақырындап мемлекеттік қызметтің біртұтас
мемлекеттік қызметі құрылды.
Бұл үшін келесі қағидалар енгізілген:
а) Мемлекеттік қызметке конкурстық негізде түсуді, мемлекеттік
қызметтің комиссиясы реттеді;
б) Болашақ карьерін дамыту үшін не негіз болды, жаңа қызметкерлерді
олардың қабілеттілігіне сәйкес кластарға бөлу;
в) Қызметі бойынша деңгейінің өсуі сапасына байланысты болады.
Европаға одақтас барлық елдерде мемлекеттік қызметтегі бос орындарға
қызметкерлерді алу ашық мүмкіндік береді.
Австрияда мемлекеттік бос орынға қызметке алу қызметке тағайынау
орталығына жарияланады. Францияда жоспарланған конкурстын тізімі
жарияланады. Конкурстың мерзімі арнайы журналда жарияланады, мини-
мағлұматтық телефон жүйесі қызметіне хабарланады.
Германияда лауазым, арнайы органдар арасында ашық жарияланып, ішкі
процедура жолымен толтырылады. Францияда мұндай лауазымға қызметі бойынша
жоғарылау ашық хабарланбайды. Бельгия, Италия, Люксембург, Португалия мен
Испанияда мемлекеттік қызметтің бос орнына хабарламаны жариялау арнайы
баспа мекемесінде жүзеге асырылады.
Европада Одақтас елдердің барлығын мемлекеттік қызметке түсу үшін
кандидаттарға қойылатын арнайы талаптары болады. Жоғарыда көрсетілгендей
кейбір елдерде мемлекеттік қызметке қабылдап алудың әр түрлі деңгейі үшін
кандидаттардан университеттік диплом немесе белгілі білімнің деңгейі болуын
талап етеді. Сонымен қоса, мемлекеттік тілді білу, жеке азаматтығы, әскери
міндеттілігі, табиғи қабілеттілігі мен қызметкерлердің жастарының ерекше
шектері және т.б. талаптары кездеседі.
Финляндияда екі әкімшілік тіл – финиск, Швеция тілдері жүргізіледі.
Монолинк вистиканын аудандарда орналасқан.
Департаменттер агенстволардағы кандидаттар базалық тілді меңгеріп
екінші тілде түсіне білулері керек.
Билингвистикалық аудандарда ауызша және жазбаша тестілер жүргізіліп
екі тілде еркін менгере білулері керек.
Ирландияда мемлекеттік тіл олар қолданылатын, сол лауазымдар үшін ғана
қажет. Люксембург үш арнайы әкімшілік тіл – француз, неміс және Люксембург
тілдері қолданылады. Негізінде Европаға Одақтас елдердің бәрінде,
кандидаттар сол елдің азаматтары болуы керек.
Австрияда, Данияда, Финляндияда, Германияда, Италияда, Люксембургте,
Португалия мен Испанияда мемлекеттік қызметке түсу 18 жастан басталады.
Данияда кандидаттар мемлекеттік қызметке арнайы дайындықсыз және сынақ
мерзімінсіз – 20 жастан түсе алады. Ирландияда мемлекеттік қызметке
тағайындалу жасы көрсетілмеген, бірақ жоғарғы жасы 50 жастан аспауы керек.
Мемлекеттік қызметке түсудің максималды жасы әрбір мемлекетте әр түрлі
көрсетілген.
Австрия мен Люксембургта 40 жастан Дания мен Финляндияда мындай шектеу
жоқ, Италияда – кандидаттың отбасы жағдайына байланысты 41-46 аралығында,
Швецияда мындай шектеулер заңмен не заңға сәйкес актілермен реттеледі.
АҚШ мемлекеттік қызмет жүйесіне қабылдау.
АҚШ-та мемлекеттік азаматтық қызметке қабылдап алу конкурстық негізде
жүргізіледі.
Конкурс өтер алдында әр бір органдар хабарлама толық көлемде бос
орынға хабарлама жасайды. Агентттіктің атауы, мекеме ішінднгі қызмет
деңгейі, жұмыс істейтін жердің географиялық органы, хабарламаның органы
кандидаттан құжаттарды бастаған және аяқтаған мерзімдер және т.б. талаптар
енгізіледі.
Бос орындар туралы хабарламаны USAJOBS, (бұл жүйемен компьютер мен
телефон байланыстары арқылы күнделікті кандидаттар федералды елдер
қызметінің 6000 мыңнан жоғары бос орындарын таба алады), газеттерде
жарияланғанда, еңбекке орналасу және мемлекеттік қызмет бюросы жүйелері
арқылы алады. Сонымен қатар жеке қызмет жүйесі де бар. Бұл жүйе аптасына
жеті күн 24 сағат жұмыс істейді. USAJOBS келесілерден:
1854. дүниежүзілік интернет жүйесі
1854. жалпы ұлттық автоматтандырылған телефон жүйесі
1854. жалпы ұлттық компьютерлік хабарлама жүйесі
1854. штаттардың мемлекеттік қызметі бойынша агенттігі.
Мемлекеттік қызмет кадрларын дайындау мен оқыту мемлекеттік қызметтің
негізгі шартының бірі болып табылады.
Кадрларды қызметке даярлау мемлекеттік қызметтің үнемі өзгеріп тұруына
байланысты – мемлкеттік қызметкерлердің білімін жаңартуға бағытталған
қызметкерлердің біліктілігін арттыру үшін жалпы азаматтық қағидалар:
1858. азаматтардың жаратылысы мен жауапкершілігінің жоғары сезімін дамыту:
1858. жұмысқа мотивының бар болуы:
1858. коррупциялық іс-әдістерге берілмеуі және адал қарауы;
Мамандыққа сай қағидалар:
1861. саясаттану, экономика, әлеуметтік психология , тарих және мемлекеттік
дүниежүзілік және отандық басқару, социялогия және құқық т.б. арнайы
білімдерінің бар болуы;
1861. осы білімдерді қолдана білуі ;
1861. өзінің білім деңгейін жоғарлатуға үнемі талпынуы;
Ішкі корпоративті қағидалар:
- басқарып отырған қызметіне дағдының бар болуы;
1864. медерлік сапасы;
1864. өз қызметінде алдына мақсат қоя білуі және оған жетуі.
Осындай қағидалар арқылы жүргізіледі.
АҚШ-та қазіргі кезде федералды қызметкерлердің 80 %-дан тең көбі
конкурстық жолмен қызметке тағайындалады, 19 %-дан жоғары ерекше қызметте
болса, жарты проценттен төмені жоғары атқарушы қызмет қызметкерлері екен.
Федералды қызмет жүйесімен тағайындаудың:
а) Уақытша тағайындау (белгілі бір қызмет біткенге дейін)
б) Белгілі бір кезеңге тағайындау (1 жылдан 4 жылға дейін)
в) Карьерлік сынақ мерзімін тағайындау (жұмыс істеудің 1-ші жылы
сынақ мерзімінің жылы болып табылады)
г) Карьерлік тағайындау (тұрақты үнемі)
д) Ерекше тағайындау (заң тәуелді актілерге сәйкес)
Шет елдердің мемлекеттік қызмет жүйесін шолу барысында мемлекеттік
аттестация мен тәртіптік жауапкершілік мәселелерін атап өткен жөн.
Кадрларды аттестациялау, мемлекеттік қызметкерлердің қызмет сапасын
жоғарлату үшін қолданылады. Мысалы, Ұлыбританияда 1993 жылы департаменттер
мен агенттіктерге аттестация жүйесін әзірлегенде мекеме қажеттілігіне
сәйкес келетін жоғары децентрализацияланған жүйені енгізу арқылы бостандық
берілді.
Көптеген елдерде аттестация жылына 1 немесе 2 рет өткізіледі.
Бельгияда екі жылда бір рет, Данияда бір және бір рет, Германияда
министерстволарға байланысты болады, Австрияда қажет болған жағдайда не
қызмет нашар жүргізіле бастағанда, Финляндияда әр бір алты айда не жылына
бір рет өткізіледі.
1.3 Мемлекеттік қызметкерлердің негізгі жүйелері.
Әкімшілік-құқықтық қатынастың субъектілері азаматтар, атқарушы билік
органдары, қоғамдық және діни бірлестіктер, жеке кәсіпорындар болуы мүмкін.
Бірақ атқарушы билік әрбір әкімшілік-құқықтық қатынаста, не тікелей
субъект ретінде, не жанама субъект қадағалаушы ретінде нақты немесе заңды
түрде қатысып отырады.
Қазақстар Республикасындағы атқарушы билік мемлекеттік басқару
органдары жүйесін құрайды. Оған: Қазақстар Республикасының Үкіметі,
министірліктер, республиканың мемлекеттік комитеттері мен ведомстволары,
жергілікті атқарушы органдар, мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардың
әкімшіліктері жатады.
Бұл органдардың құқықтық жағдайыныңмаңызды белгісі олардың заңға
бағыныштылығы болып табылады.
Мемлекеттік қызмет атқарушы қызметті сыртқы жағынан сипаттайды.
Мемлекеттік қызмет – мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруға бағытталған
мемлекеттік органдардағы азаматтардың кәсіби іс-әрекеті.
Қазақстар Республикасындағы мемлекеттік қызмет 2000 жылдың 1
қаңтарынан бастап заң күшіне енген Мемлекеттік қызмет туралы Заңға сәйкес
жүзеге асырылады.
Мемлекеттік қызметтен өтуге мемлекеттік қызметке тұру, өту және
тоқтату енеді. Міндетті дұрыс орындамаған қызметшіге жаза-шаралар
қолданылады: ескерту, сөгіс, қатаң сөгіс, толықтай қызметтік сәйкессіздігі
туралы ескерту және қызметтен босату.
Қазақстар Республикасының мемлекеттік органдары – белгіленген
тәртіппен құрылған азаматтар ұжымы, ол бірыңғай мемлекеттік
аппараттыңбөлігі болып табылады. Оған мынадай белгілер тән болып табылады:
біріншіден, орган мемлекет орнатқан тәртіпте құрылады, екіншіден, органға
мемлекет өз міндеттері мен қызметін жүзеге асыру үшін уәкілеттік береді;
бұл орайда ол жекелеген қызметті де, қызметтержиынтығын да орындауы мүмкін;
үшіншіден, органға мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар, азаматтар
орындауға тиісті міндетті актілершығара алады және өздері шығарған
актілердің орындалуын қамтамасыз етеді.
Қазақстар Республикасының мемлекеттік органдары мемлекеттік қызметті
іске асыру нысаны бойынша - өкілді, атқарушы, сотпрокуратура және өзге де
бақылаушы қадағалаушы органдарға бөлінеді. Бұл органдар заң шығарушы,
атқарушы және сот билігіне бөлу қағидасына негізделген. Дәрежесіне қарай –
орталық және жергілікті; өкілеттілік мерзімі бойынша – тұрақты (қызмет
мерзімі шектелмей құрылады) және уақытша (қысқа мерзімді мақсаттарға жету
үшін құрылады); құзыретін жүзеге асыру тәртібі бойынша – алқалы (Парламент)
және дара (Президент) басшылық; қызметінің құқылық нысаны бойынша – құқық
шығарушы, құқық қолданушы және құқық қорғаушы, қызметінің сипатына қарай
жалпы (Үкімет) және арнаулы (министрліктер) органдар болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік органдарды құру және олардың
қызмет етуін айқындаушы негізгі қағида билікті бөлу теориясы болып
табылады, ол билікті органдар және лауазымды адамдар, әлеуметтік топтар,
мекемелер немесе жекелеген адамдар тарапынан қиянат болмау үшін амалдар
жасайды. Бұл орайда олардың әр-қайсысы дербес әрі бірін-бірі тежеуші әрі
тепе-теңдік жүйесі бола отырып, өз қызметтерін органдардың айрықша жүйесі
және ерекшклікті нысандар арқылы жүзеге асырады.
Жүйелеу мәселесін зерттегенде әкімшілік құқық ғылымында ең алдымен
құқықтық жағы ескеріледі.
Қызметкерлерді, олардың жүзеге асыратын функцияларының сипатына
байланысты үш жүйеге: лауазымды адамдарға, жедел құралға, көмекші
персоналға;немесе бес топқа: басшыларға, жауапты мамандарға, техникалық
персоналға (техникалық орындаушыларға) және көмекші қызмет көрсететін
персоналға бөлуге болады. (Кесте 1)
Лауазымды адам, - делінген Мемлекеттік қызмет туралы Заңда - ұдайы,
уақытша немесе арнайы өкілеттілік бойынша өкімет өкілінің міндеттерін
жүзеге асыратын не мемлекеттік органдарда ұйымдастырушылық - өкім етушілік
немесе әкімшілік-шаруашылық қызметтерді орындайтынадам.
Заң әдебиеттерде лауазымды адам деп өз құзіретінің шеңберінде
заңдықсалдар туғызатын биліктік іс - әрекеттер жасауға құқығы бар
мемлекеттік қызметшіні айтады (мысалы, басқарудың құқықтық актілерін
шығаратын, ақша құжаттарына қол қоятын, тіркеу іс қызметтерін жасайтын
т.с.с.).
Қазіргі кезеңнің талаптарына сәйкес аталған заңда мемлекеттік
қызметшілер лауазымдарына жаңадан жүйелеу енгізілген. Ол бойынша жүйелеудің
негізгі белгілеріне қызметтің мемлекеттік қызметті жүзеге асыратын органның
ұйымдық- құқықтық деңгейі, олардың нақты лауазымдағы құзыретінің көлемі мен
сипаты, лауазымның мемлекеттік орган құрылымындағы рөлі мен орыны жатады.
Осыған орай мемлекеттік қызметкерлердің лауазымдары саяси және
әкімшілік лауазымдарға бөлінеді.
Саяси лауазымдарға:
1) Қазақстан Республикасының Президенті тағайындайтын мемлекеттік
саяси қызметкерлер, олардың орынбасарлары;
2) Қазақстан Республикасы Парламентінің палаталары және Парламент
палаталарының төрағалары тағайындайтын және сайлайтын
мемлекеттік саяси қызметкерлер, олардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz