Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың құрамы, саралануы мен түрлері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың
жалпы сипаттамасы
1.1 ҚР мемлекеттік қызметтік түсінігі, түрлері мен
қағидалары ... ... ... ... ... ... . .5
1.2 Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстар туралы
заңдардың даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..12
2 Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы
қылмыстардың құрамы, саралануы мен түрлері
2.1. Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың
түрлері ... ... ... ... ...22
2.2. Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың
құрамы мен
саралануы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...26
2.3. Мемлекеттік қызметшілердің
кәсібилігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...64
Кіріспе
Бүгінгі күні, Қазақстанда дамыған өркениетті экономика құрылып, шағын
және орта бизнесті дамытып, халқымыздың әл-аухатын жақсартып және басқарушы
элитаның ғана емес, сонымен бірге қарапайым адамдардың да құқығы сақталатын
демократиялық, зайырлы, құқықтық мемлекет қалыптастыру уақытында, жас
мемлекетіміздің басшысынан бастап мемлекеттік қызмет органдары, сонымен
бірге жергілікті өзін-өзі басқару органдары аудандардың, қалалардың,
облыстардың әкімдеріне маңызды мәселені атқару жүктеледі. осыған байланысты
менің ойымша мемлекеттік қызмет органдары қызметшілерінің өздерінің
арасындағы қылмыстар аса қауіпті және маңызды. Бұрын қылмыстың бұл түрі
лауазымдық қылмыс деп аталған ал қазіргі жаңа Қылмыстық кодекс бұл қылмыс
құрамының атауын басқаша Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыс деп
атады.
Ішкі қайта құрулар әлеуметтік-экономикалық, саяси жүйенің өзгеруі,
меншіктің әр түрлі нысанының пайда болуы, демократияландыру процессі,
көптеген саяси партиялардың және қоғамдық бірлестіктердің, жеке
кәсіпорындардың құрылуы бұрынғы кеңестік қылмыстық кодексте қарастырылған
лауазымды тұлға және қызметтік қылмыс түсініктерін қайта қарастыру
қажеттігін туындатты.
Сонымен қоса соңғы жылдары әр түрлі өзінің басқарушылық қызмет
аппаратымен пайда болған коммерциялық ұйымдардың тәжірибесінде осы
қызметшілердің іс әрекетіне мемлекеттің және қоғамның, азаматтардың
мүдделеріне келтірілген зиянға заңдылық баға беру проблемасы туындап отыр.
Сондықтан кейбір елдердің заңнамаларында (Эстония, Беларусь, Өзбекстан,
Украина, Молдава) – қызметтік қылмыс үшін меншік нысанына қарамастан
кәсіпорын болмаса ұйымдарда, мекемелерде сәйкесінше лауазымдық қызмет
атқаратын тұлғаға жауаптылық жүктелетіндігі көрсетіле отырып өз қылмыстық
кодекстерінде өзгертулер еңгізді.
Қылмыстың аталмыш тобы өкімет өкілі мен лауазымды тұлғалардың қызмет
өкілеттігін пайдалана отырып, қызмет мүддесіне қарсы және мемлекеттік билік
органының қалыпты қызметін бұза отырып, жасалған қоғамдық қауіпті әрекет
(әрекет және әрекетсіздігі) ретінде анықталады.
Бұл қылмыстардың басқа қылмыстардан арнайы белгілері арқылы ажыратуға
болады;
- олар арнайы субьектілер арқылы жүзеге асырылады (лауазымды тұлға
немесе мемлекеттік лауазымды қызметші)
- олардың орын алуы қызмет өкілеттігін пайдалана отырып жасалады.
- билік және басқару органдарының қалыпты қызметін бұзады.
Жоғарыдағы аталғандардың барлығын ескере отырып, диплом жұмысымды
мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыс ретіндегі осындай қылмыстық қол
сұғушылық құрамын қарастыру мақсатында және осы тақырыпты зерделей келе
арнайы субьектінің аталмыш түрімен күресу кезінде туындайтын проблемаларды
талдау міндетін қойдым.
Басты міндеттер:
Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың түсінігін толық ашып
көрсету.
Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың нақты сипаттамасын
таңдау.
Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыспен күресу кезінде туындайтын
проблемаларды зерттеу.
Қазіргі Қазақстандағы мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстармен
тиімді күресудің қолайлы тәсілдерін көрсету.
Аталмыш жұмысты жазудағы дайындық барысында мен көптеген заңдар,
жарлықтар мен қаулыларды қарастырдым. Бұл тақырып көптеген әр түрлі
көздерден қарастырылды. Олардың көп бөлігі заңдардың тұрақты өзгеруін
зерделеуден байқалады.
Осы бағытта жұмыс жасай отырып мен құқықтық қарама– қайшылықтарды
кездестірдім. Бұл тақырып көптеген авторлардың еңбегінде толық жеткілікті
қарастырылған: Е. Канаданов Қостанай облыстық сотының төрағасы –
Қазақстандағы сыбайлас жемқорлықпен күрес – бүкіл әлемдік процестің
бөлігі, Б. Мамытов Батыс қазақстан облысының прокуроры – Главный ориентир
- профессионализм, А. Ағыбаев, заң ғылымдарының докторы, профессор,
Әлфараби атындағы ҚазҰУ кафедра меңгерушісі – Мемлекет мүддесіне қарсы
қылмыстар т.б. Бұл оқу құралдары мен еңбектер бұл проблеманы біршама толық
жеткілікті ашып көрсетеді және қарапайым тілмен жеткізеді.
Дипломдық зерттеудің объектісі болып өзіміздің теориялық деңгеймен
байланысты қылмыстық-құқықтық заңдылықты және криминологиялық ілімді
зерттеп, анықтау және кемістіктер орын алғанда оларды көрсету болып
табылады.
Дипломдық жұмысымның мақсаты әлеуметтік-құқықтық құбылыстар мен ғылыми
құжаттарды қолдану негізінде және мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы
қылмысқа қатысты әр түрлі қайнар көздерін бір ауызға келтіріп нақты
түсінік беру және қазіргі деңгейін анықтау.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау қажет:
1. оның жалпы түсінігінің маңыздылығы мен объектісін анықтау;
2. мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмысқа қатысты Қазақстанның
қылмыстық зандылығының дамуын зерттеу;
3. әлеуметтік маңыздылығын анықтау;
4. мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстың сипаттамасын анықтау.
Көрсетілген мақсаттар мен міндеттерді орындау барысында дипломдық
жұмысымның құрылымы анықталды. Бұл құрылым кіріспеден, қылмыстық-құқықтық
және криминологиялық аспектіге түсінік беретін екі бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер және қосымшалардан тұрады.
Менің диплом жұмысымның құрылымы өте қарапайым. Ол екі тараудан тұрады.
Бірінші тарау. Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың жалпы
сипаттамасы. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметтік түсінігі,
түрлері мен қағидалары. Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстар туралы
заңдардың даму тарихы.
Екінші тарау. Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың құрамы,
саралануы мен түрлері. Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың
түрлері. Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың түрлері, құрамы
мен саралануы. Мемлекеттік қызметшілердің кәсібилігі.
Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың басқа қылмыс
құрамдарынан ерекшелігі. Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың,
коммерциялық және өзге ұйымдардағы қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстардан
айырмашылығы.
Мен бұл жұмысымда біршама маңызды проблемаларды қозғадым деп ойлаймын,
дегенмен бұл мәселелерді бір жұмыстың айналасында толық қарастыру мүмкін
емес. Бірақ, бұған қарамастан бұл жұмысты оқып көргеннен кейін бұл
мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыс проблемасына деген көзқарас
түбірімен өзгеретіні сөзсіз.
1 Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
1.1 ҚР мемлекеттік қызметтік түсінігі, түрлері мен қағидалары
Мемлекеттік қызмет мемлекет қызметінің құрамдас бір бөлігі. Ол мынадай
міндеттерді шешуге арналған:
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдары негізінде мемлекеттің
және мемлекеттік органдардың функцияларын жүзеге асыру;
мемлекеттік органдардың өз құзырстіне сәйкес тиімді қызмет атқаруы үшін
жағдай тудыру;
басқарушылық қызметтің ұйымдастырылуын жетілдіру;
азаматтардың құқықтары мен бостандығын қамтамасыз ету.
Мемлекеттік аппарат — органдар жүйесі бұлардың іс жүзінде орындалуын
қамтамасыз етеді, мемлекеттің билігі мен функцияларын атқарады. Бірақ
мемлекеттік аппарат өздігінен мемлекеттің функциясын орындай алмайды,
қандай да бір мәселені шеше алмайды. Мемлекеттік органдарда, олардың
аппаратында жұмыс істейтін адамдардың еңбегі ғана мемлекеттік қызметтің
мазмұнын құрайды.
Мемлекеттік қызметті ұйымдастыру үшін қызметтік лауазымдар белгіленеді,
олар қызметкерлердің жүмысының мазмұнын, оның құқықтары мен міндеттерін
анықтайды.
Көптеген зерттеушілердің пікіріне қарағанда, мемлекеттік қызметтің
пайда болғанына әжептәуір ұзақ уақыт еткенімен, ол онша өзгеріске
ұшырамаған және осы кездері істің жағдайына онша айтарлықтай оң ықпал бере
алмайды.
К. С. Бельскийдің пікірінше кеңестік мемлекеттік қызметтің негізгі
кемшіліктері мынада:
тиісті дәрежедегі маманданушылықтың, кәсіпқойлықтың болмауы,
қызметкерлер ұжымы борынша мығым емес,
кадр саясаты мәселесі саяси сыңар езулікпен шешімін тауып отырды, ғылыми-
методикалық басшылық жасайтын арнайы орган болмады.
Зерттеушілердің айтуына қарағанда қазіргі әкімшілік жүйесі бұрынғыдан
да нашар жұмыс істейді, себебі ол бұрынғыларға кейінгі пайда болған
кемшіліктерді де қосып алды.
Мемлекеттік қызметке тән келеңсіз жақтар тек бүгінгі күннің көрінісі
емес, оның тамыры тереңде жатыр. К.Маркстің сөзімен айтқанда мемлекетті
бюрократияның жеке меншігі деп қарастыруға болады.
Мемлекеттік қызметкерлер туралы заңнамада мемлекеттік басқару
аппаратындағы мемлекеттің міндеттері мен функцияларының орындалуын
қамтамасыз ететін еңбек, әдетте, ең басты ұғым деп саналды.
Мемлекеттік қызмет белгілі бір принциптерге - заңнамада бекімін тапқан
басты идеяларға негізделеді.
Принциптер көп, себебі олар Қазақстан Республикасының бірыңғай
мемлекеттік билігінің барлық тармақтарын біріктіре отырып жүйе құрушы
міндеттерді атқарады.
Заңдылық принципі, әдетте, заңдарды және басқа нормативтік құқықтық
актілерді барлық мемлекеттік органдардың, мемлекеттік қызметкерлердің,
лауазымды және басқа адамдардың мүлтіксіз орындауы деп қарастырылады.
Бәлкім, бұл принципті ұғынудағы мұндай көзқарас өз маңызын жоғалтқан жоқ,
себебі көптеген құқықтық ережелерде ізгі ниеттілік бар.
Негізгілердің бірі — қазақстандық патриотизм принципі, ол арқылы
қоғамдық келісімге және саяси тұрақтылыққа қол жеткізуге болады. Айта
кеткен жөн, мұндай принциптер егемен мемлекет орнатуда шешуші рол атқарады,
оның дәлелі ретінде В.Овчинниковтың "Ветка сакуры, "Корнидуба" атты
зерттеулерін алуға болады, оларда ұлттық құндылықтардың біріктіруші күші
жарқын бейнеленген. Тап осындай құндылықтар мемлекеттілікті,
шығармашылықты, кәсіпкерлікті және т.б. қайта жандандыруда рухани бағдар
бола алады.
Біздің ойымызша, бұл ұғымның (принциптің) құдыретті күшін уақытша
жүйелерден емес, мәңгілік өшпейтін мейірмандықтан, ізгіліктен іздеу керек,
солар ғана біріктіруші бастау болады. Әйгілі шығыс ойшылы Әл-Фараби өнегелі
қаланы надан қаламен салыстырады, ол надан қаланың тұрғындары бақыт
дегеннің не екенін білмейді, оған ұмтылмайды да. Надан қаланың (қажеттілік
қаласының, айырбас қаласының, атақ құмарлар қаласының, төрешілдер
қаласының) билеп-төстеушілері де сол қала сияқты. Олардың әрқайсы тек өз
басының қамын ойлайды. Адам неғұрлым өзінің рухани байлығына көбірек көңіл
бөлсе, сол ғұрлым оның көңіл-күйі тұрақты әрі жарқын болады [1,322].
Патриотизмді қалыптастыруға ықпал ететін бастаулар осылар.
Мемлекеттік биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына
белінгенімен, мемлекеттік қызмет жүйесінің бірлігі принципті. Бұл принцип
мемлекеттік билік көзінің ортақ екендігіне негізделген, ал билік
Конституция және заңдар негізінде, оны заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарына бөлу ол тармақтардың тежеу және қарсы қою жүйесін пайдалана
отырып өзара әрекеттесуі принципінде жүзеге асырылады.
Азаматтардың құқықтарының, бостандығының және заңды мүдделерінің
мемлекет мүдделері алдындағы басымдылығы принипі. Өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп жариялап, Қазақстан
Республикасы азамат мәртебесінің басымдығын мойындады, себебі ондай
мемлекет үшін адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандығы ең жоғарғы
құндылық болып табылады. Бұл тұрғыдан алғанда мемлекеттік қызметкерлер,
лауазымды адамдар азаматтардың мүдделерін қорғауға, заңдық маңызы бар
әрекеттермен олардың субъективтік құқықтары мен бостандығының жүзеге
асырылуын қамтамасыз етуге тиіс.
Бірдей қол жеткізушілік принципі, яғни азаматтардың өз қабілеті мен
кәсіби дайындығына сай мемлекеттік қызмет атқаруға және мемлекеттік
қызметте көтерілуге тең құқылығы. Бұл принцип белгіленген тәртіпте
мемлекеттік қызметке қол жеткізуді қамтамасыз ететін теңдей құқықтық
мүмкіндіктерге кепілдік береді, белгілі бір критерийлер ескеріле отырып әр
азамат тек қызметке ғана емес, сол қызмет бойынша көтерілуге теңдей құқық
алады.
Қажеттілік қаласы — оның тұрғындары тек тәнге ғана қажетті заттармен
ғана шектелуге ұмтылады; [1,320]
Мемлекеттік қызметкерлер аппараты күшті көптеген дамыған елдер бірдей
қол жеткізуді емес, таңдау принциптерін дұрыс санайды, яғни қызметкерлерді
ғылыми мектебі қалыптасқан және жақсы кадрлар даярлайтын ЖОО-лардан тандап
алады, кейбір жағдайларда — партиялық бағдар принципінің маңыздылығы
сақталады. [2,28]
Азаматтардың мемлекеттік қызметке еркімен баруы принципі олардың өз
таңдауын жүзеге асыру және мемлекеттік басқару өрісіндегі өз кәсіби
тәжірибесі мен білімін жүзеге асыру мүмкіндігімен байланысты принциптердің
бірі болып табылады. Мұндай принциптің болуы басқару ісіне тек кәсіпкерлер
мен тәжірибесі мол басқа адамдарды тартуға ғана емес, мемлекет
әкімшілігінде жұмыс істеуі үшін арнайы дайындық жүргізуге де мүмкіндік
береді.
Мемлекеттік қызметкерлердің кәсібилік және құзыреттілік принципі.
Қызметтік функцияларын ойдағыдай орындауы үшін мемлекеттік қызметкерлерде
арнайы білім, жұмыс тәжірибесі мен дағдысы болу керек. Заң тілімен айтқанда
оны былай баяндауға болады: мемлекеттік қызметкер белгіленген құқықтық
қатынастарға оның қатысушы бола алатын қабілетін сипаттайтын білімді және
дағдыны игеруі қажет.
Қоғамдық пікірді ескеру және жариялылық принципі мемлекеттік құпияны
және заңмен қорғалатын басқадай құпияны құрайтын қызметтен басқаларға
түгелдей тарайды. Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтардың
мемлекеттік істерді басқаруға өздерінің тікелей немесе өкілдері арқылы
қатысуына, мемлекеттік органдарға жеке және ұжымдық шағым-арыз жіберуіне
мүмкіндік берген. Сонымен қатар, мемлекеттік қызметкерлер шешімді
көпшілікке жария етіп, азаматтардың тікелей қатысуымен қабылдайды.
Заң бұдан басқа да принциптерді қарастырады, мысалы маңыздылығы бірдей
жұмыс үшін теңдей еңбекақы алу, мемлекеттік қызметкерлердің бақыланатындығы
және есеп беретіңдігі, т.б. (Мемлекеттік қызмет туралы" Заңның 3-бабы).
Мемлекеттік қызмет туралы заңнама мемлекеттік қызметкерлерді екі
санатқа бөледі: саяси қызмет атқаратын мемлекеттік қызметкерлер және
әкімшілік қызмет атқаратын мемлекеттік қызметкерлер. Шет ел тәжірибесінен
алынған кейбір жаңалықтарға қарамастан заң қандай да бір өзгерістерге
ұшыраған жоқ.
Шетелдердің мемлекеттік қызметтегі тәжірибелерін алсақ (Франция және
басқа) бірқатар принципалдық тұстарды алып қарастыруға болады. Мысалы,
Францияның мемлекеттік қызметкерлері екі санатқа бөлінеді. Егер бірінші
санаттағы қызметкерлердің құқықтық мәртебесі мемлекеттік қызметкерлердің,
жергілікті қауымдастықтардың Жалпы жарғысымен және басқа актілермен
реттелсе, басқа санаттағы адамдардың өздерінің жарғылары болады.
Қазақстанда мемлекеттік қызметкерлердің әрбір санатында "Мемлекеттік
қызмет туралы" Заңда көрсетілген ережелермен қатар өзіндік жеке құқықтық
мәртебе болады. Мемлекеттік қызметкерлердің қызметі мемлекеттік биліктің
міндеттері мен функцияларын қамтамасыз етумен байланысты болғандықтан әрбір
органның өзінің құқықтық мәртебесі болады, мемлекеттік қызметкерлердің
мәртебесін солар анықтайды.
Саяси және әкімшілік мемлекеттік қызметкерлер құқықтық мәртебелері
жағынан бірдей емес. Саяси қызметкерлерге заңнама мына мемлекеттік
қызмсткерлерді жатқызады: 1) ҚР Президенті тағайындаған; 2) Парламент
Палаталары мен Үкімет тағайындаған және сайлаған; 3) Президент пен
Үкіметтің өкілдері болып саналатын; 4) орталық атқарушы органдар мен
ведомстволардың басшылары, сондай-ақ олардың орынбасарлары.
Саяси және әкімшілік қызметкерлер құрамы Президенттің шешіміне
байланысты, себебі әкімшілік қызметкерлерді санаттарға жатқызу тәртібін де
Президентке бағынышты өкілетті органның ұсынысы бойынша мемлекет басшысы
бекітеді.
Мемлекеттік әкімшілік қызметкерлер саяси қызметкерлер құрамына
кірмейді, олар кәсіптік негізде мемлекеттік органда өз лауазымдық
өкілеттіктерін атқарады.
Былай алғанда, мемлекеттік қызметкерлерді топтастыру критерийлерін
шартты деп қарастыруға болады, ол мемлекеттік қызметкерлер лауазымдарының
тізімдемесін және саяси және әкімшілік қызметкерлерді жинақтау тәртібін
анықтайтын субъектінің ырқына байланысты.[3,17]
Сонымен қатар, сырт қарағанда оңай сияқты кадр саясатындағы саяси
әрекеттердің артында кадрларды биліктің негізіне сүйенген күрделі іріктеу
тетігі бар. Мамандардың (А.Н.Леонтьев, В.П.Пугачев және т.б.) пікірінше,
биліктің рөлі мен әрекетіне саясаттың ерекше мақсаты жайындағы шаралар
қарастырылады.
Шындығында, саяси билік субъектілерінде билік ресурстарының бірегей
жүйесі ғана бар емес (аппарат, құқық нормаларын қабылдау және қолдану
құқығы, корпоративтік жазылмаған құқықтар, т.б.), сонымен қатар, ресурстар
мен билікті бүтіндей бағалау биліктің (нормативтік, либералдық-
демократиялық т.б.) қалытасу процедурасына байланысты әртүрлі болуы мүмкін.
Егер саяси мемлекеттік қызметкерлер саяси биліктің құралы ретінде халық
мүддесін (билік көзін) білдіруге міндетті болса, онда олар тиісті қызметке
дәмеленуге тиіс (немесе дәмелене алатын) критерийлер жасалғаны дұрыс. Дәл
осы санат электоратка қатысты "мөлдір" болуы қажет. Бұл талап мемлекеттік
қызмет принциптерінде біршама түсінікті баяндалған ("Мемлекеттік қызмет
туралы" Заңньщ 3-бабы).
Әдебиетте саяси қызметкерлер жайында белгілі бір стереотиптер
қалыптасқанмен, зерттеушілер, қызметтен алу мәселесін шешуге және оның
құқықтық салдарын ескеруге мүмкіндік беретін тиісті зандық база жоқ
екендігін көрсетуде. [4,98]
Заң саяск мемлекеттік қызметкердің белгіленген процеду-раларды жанай
өтіп, бірак тек Президенттің шешімі бойынша әкімшілік қызмет атқару
мүмкіндігін ғана көрсетеді.
Әкімшілік мемлекеттік қызмет атқаруды және қызмет бойынша көтерілуді
Қазақстан Республикасының азаматтары, егер "Мемлекеттік кызмет туралы"
Заңда басқадай көзделмеген болса, конкурстық негізде жүзеге асырады.
Бұл Заң әлеуметтік, ұлттық, мүліктік нышандар бойынша тікелей немесе
жанама шектеулер белгілемесе де, онда процедуралық сипаттағы бірқатар
міндетті талаптар бар:
лауазымдардың бір санаты ішіндегі әкімшілік мемлекеттік қызметті конкурстық
іріктеусіз алуға болады, егер сол қызметкерлер (ауыстыру тәртібімен қызмет
атқарушы) қойылған талаптарды қанағаттандыратын болса;
саяси мемлекеттік қызметкерлерге, Парламенттің, мәслихаттың өз
өкілеттіктерін тоқтатқан, тұрақты негізде жұмыс істейтін, және қойылған
(біліктілік) талаптарды қанағаттандыратын депутаттарына әкімшілік
мемлекеттік қызметтерді конкурстан тыс алуға рұқсат етіледі.
Саяси және әкімшілік мемлекеттік қызметкерлермен қатар заңнама басқа да
лауазымды адамдарды атайды, олардың қатарына мемлекет міндеттері мен
функцияларын орындау мақсатында лауазымдық өкілеттікті тұрақты, уақытша
немесе арнайы өкілеттік бойынша жүзеге асыратын, яғни билік өкімінің
функцияларын жүзеге асыратын не мемлекеттік органда ұйымдық билік немесе
әкімшілік-шаруашылық функцияларын орындайтын адамдар жатады.
"Жинақтау" ұғымы өзіне мемлекеттік қызметтердің кадрларын даярлауды,
іріктеуді және орналастыруды қамтиды.
Мемлекеттік қызмет кәсіби қызмет болып табылатындықтан, оны атқаратын
адамдарда кәсіптік даярлық болуға тиіс. Мемлекеттік қызметкердің білімінің,
біліктілігінің деңгейі мемлекеттік басқару аппаратындағы нақты қызметтің
талаптарын қанағаттандыруға тиіс.
Кадрлар даярлау дегеніміз - жауапты басқарушы лауазымында жұмыс істеуі
үшін арнайы оқыту, біліктік деңгейін көтеру, кадрлар резервін жинақтау.
Жаңа заңнамаға сәйкес қазіргі кезде Қазақстан Республикасының
мемлекеттік қызмет істері жөніндегі Агенттігі Қазақстан Республикасының
Президентіне тікелей есеп беретін, мемлекеттік қызмет істері жөніндегі
уәкілетті орган болып табылады.
Тек мемлекеттік қызмет істері жөніндегі уәкілетті органның ғана
жүргізуіне мыналар жатады:
1) мемлекеттік қызмет саласында мемлекеттік бағдарламалар жасау және
жүзегс асыру;
2) мемекеттік қызмет өрісінде нормативтік базаларды жетілдіруге қатысты
ұсыныстар дайындау;
мемлекеттік қызметкерлерге қойылатын типтік біліктілік талапты
бекіту;
мемлекеттік қызметтің персоналдары жөнінде мәліметтер базасын
жүргізу және кадрлар резсрвін қалыптастыру;
мемлекеттік қызметкерлер даярлау, қайта даярлау және олардың
біліктілігін көтеру және мемлекеттік қызмет өрісіндегі басқа мәселелерді
шешу жөніндегі мемлекеттік органдардың өзара әрекетін үйлестіру.[5,67]
Мемлекеттік қызметті "жинақтау" ұғымы дегеніміз мемлекеттік
қызметкерлерді даярлау, қайта даярлау және кадрларды орналастыру
екендігімен келісе отырып, заңнамада жаңа процессуальдық тұстардың пайда
болғандығын атап өткен жөн.
Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі уәкілетті органның мемлекеттік
қызметкерлерді қайта даярлаудың және олардың біліктілігін көтерудің
мемлекеттік бағдарламалары бойынша мемлекеттік тапсырыстарды қалыптастыруға
және орналастыруға тікелей қатысы бар. Бірақ, әзірше, басқару элитасын
дайындай алатын ЖОО-дарға қатысты нақты ұйғарым жоқ.
Мемлекеттік қызмет туралы заңнамада мемлекеттік қызметкерлерге
қойылатын жалпы, тыйым салатын және шектейтін талаптар біршама анық
баяндалған.
Мемлекеттік қызметке кадрлар таңдағанда мына критерийлер жалпы міндетті
талаптар болып табылады:
Біріншіден, мемлекеттік қызметке алынатын адамда азаматтық болуға тиіс.
Бұл жерде ескеретін бір жай азаматтық заңға сәйкес беріледі және доғарылады
және де қалай иемденгеніне қарамастан ол бірегей және тең болып табылады.
Екіншіден, қызметке алынатын адам, егер заңнамада басқадай белгіленген
болмаса, он сегіз жастан кіші болмауға тиіс.
Үшіншіден, мемлекеттік қызметке тұратын адам біліктілік талаптарын
қанағаттандыруға тиіс.
Төртіншіден, азамат мемлекеттік қызметке тұрғанда салық қызметі
органдарына салық салуға жататындай өз табыстары және меншік құқығындағы өз
мүліктері жайында мәлімет беруге тиіс.
Бесіншіден, мемлекеттік қызметке тұру (саяси және әкімшілік
қызметкерлер) заңда белгіленген тәртіпте жүзеге асырылады. Мысалы, саяси
мемлекеттік қызметкерлер мемлекеттік қызметке тағайындау, не сайлау, не
заңнамада белгіленген басқадай негіздерде алынады. Әкімшілік қызметке тұрар
алдында азаматтар міндетті арнайы тексерулерден өтеді.
Жалпы талаптармен қатар заңнама тыиым салатын, яғни мемлекеттік
қызметкер мәртебесімен сыйыспайтын жағдайлар белгілеуі мүмкін. Басқаша
айтқанда, мемлекеттік қызметке мына адамдар алынбайды:
әрекет қабілеттілігі жоқ немесе әрекет қабілеттілігі шектеулі деп
танылған (мұндай шараны сот сарапшы-дәрігердің қорытындысы негізінде
анықтайды);
белгілі бір мерзім аралығында мемлекеттік қызмет атқару құқығынан сот
айырған;
лауазымдық өкілеттіктерді атқаруға медициналық қайшылықтары бар және
біліктілік талаптарына сай келмейтін;
заңда белгіленген шектеулерді қабылдаудан бас тартқан, себебі оларды
қабылдамау (мысалы, мемлекеттік құпияға рұқсат қағазын ресімдеу кезінде
немесе меншікті сенімдік басқаруға беру, т.б.) мәртебені қызметтік емес
мүдделер (жеке, топтасқан) үшін пайдалануға итермелейді;
ұйымдасқан жемқорлық қылмысы үшін мемлекеттік қызметке тұрарға дейінгі
бір жыл ішінде тәртіптік жауаптылыққа тартылған;
мемлекеттік қызметке тұрарға дейінгі бір жыл ішінде сот тәртібінде
әкімшілік жазаға тартылған;
заңда белгіленген тәртіпте соттылығы жойылмаған (немесе алынбаған)
адам.[6,167]
Сонымен қатар заңнамада мемлекеттік қызметті атқаруға байланысты
шектеулер де қарастырылған. Яғни, мемлекеттік міндеттерді атқаруға
кіріскенде мемлекеттік қызметкердің:
өкілетті органның депутаты немесе жергілікті өзін өзі басқару органының
мүшесі болуға;
педагогикалық, ғылыми және басқадай шығармашылық, қызметтен өзге ақы
төленетін қызмет атқаруға;
кәсілкерлік қызметпен айналысуға, коммерциялық ұйымдарды басқаруға
қатысуға (қандай ұйымдық-құқықтық формада болмасын), егер коммерциялық
ұйымда басқаруға тікелей қатысу оның заңнамада белгіленген лауазымдық
міндеттеріне жатпайтын болса;
өзі қызметте тұрған мемлекеттік органда, не оған тікелей бағынатын немесе
оның бақылауындағы органда үшінші адамдардың істері бойынша өкіл болуға;
өз қызметтік міндеттерін материалдық-техникалық, қаржылық және ақпараттық
қамтамасыз етуге арналған қаражатты қызметтік емес мақсатта жұмсауға;
мемлекеттік органдардың қалыпты жұмыс істеуіне және қызметтік міндеттерді
атқаруға кедергі келтіретін әрекеттерге қатысуға (ереуілдер, байкот, т.б.);
лауазымдық өкілеттікті пайдаланумен байланысты азаматтардың және заңды
тұлғалардың көрсеткен қызметін пайдалануға құқылы емес."
Мемлекеттік қызметкерлерді жинақтаудың ұйымдық-құқықтық тәсілінің
практикада және заңнамада төрт тәсілі танылады, олар — алу, тағайындау,
сайлау және конкурс.
1.2 Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстар туралы заңдардың даму
тарихы
Кеңестік кезеңнің алғашқы жылдардынағы заңдық актілерде лауазымдық
қылмыстардың жекелеген түрлері, ереже бойынша олардың құрамының анықтамасы
берілместен мазмұндалған.
Алғаш рет лауазымдық қылмыстар туралы 1917 жылы қарашаның 24 күні Сот
туралы СНК декретінің 8-б. жұмысшы және крестьяндық революциондық
трибуналдардың құзыреті қауіпті қылмыстар туралы істер және олардың саны
чиновниктардың қызмет өкілеттігін асыра пайдалану еңгізілді.
Лауазымдық қылмысқа сол кездегі қылмыстық құқық бойынша Пара алу
туралы 1918 жылғы 8 мамырдағы СНК декреті нақтылай түсетін түсінікті
берді.
Бұл қылмыстың субьектісін және құрамын белгілейтін негізгі белгілері
және де сараланатын мән-жайлар қарастырылған.
Декрет лауазымды тұлға мен қарапайым қызметшілер арасындағы
айырмашылықты қарастырды, қазіргі уақытта да ол өзінің принциптік мәнін
сақтады.
Кеңес үкіметінің құрылуының алғашқы айларында ақ лауазымдық
қылмыстармен күресуге және де осы қылмыстардың орын алуына әсер ететін
жағдайларды болдырмауға бағытталған бірқатар актілер шығарылды. Бұл
актілерде лауазымдық қылмыстардың нақты белгілері толық ашылып
көрсетілмеген бұл жағдай қылмыспен күресудегі дәрменсіздікті көрсетті.
1918 жылы 20 қарашада ВЦИК қабылдаған революциялық әскери требуналдар
туралы ережеде жоғарыдағы актілерге қарағанда лауазымдық қылмыстық іс
әрекеттердің белгілері біршама нақты берілген.
Лауазымдық қылмыстар үшін жауаптылық туралы мәселелерді шешудің маңызды
мәні РКП VIII жалпы ресейлік конференцияда, партияның жаңа жарғысында
қабылданды.
СНК 1919 жылғы 12 желтоқсандағы декреті лауазымдық қылмыстардың орын
алуына әсер ететін себептерге бағытталған.
1920 жылғы 1 мамырдағы рақымшылық ВЦИК декретінде Кеңес үкіметіне
қарсылық келтіретін орын алған лауазымдық қылмыстарға рақымшылық жасалмайды
делінген.
1921 жылғы 26 ақпаннының НКЮ РСФСР сауда-саттық жұмыстарында орын
алатын қылмыстар үшін лауазымды тұлғаның жауаптылығын ауырлату туралы
қаулы қабылданды.
1921ж 16 тамыздағы Пара алумен күрес туралы СНК декретімен 1918ж
мамырдағы пара алу декретіне өзгерту еңгізілді және сәйкесінше қылмыс
құрамының белгілері, пара алғаны үшін жазаны ауырлататын жағдайлар
нақтыланды. Бұл декреттің ережелері келесі заңнамаларда да сақталды.
Жинақталған алғашқы заңнамалық акт 1922 жылы РСФСР Қылмыстық кодексі
болып табылады. Онда лауазымдық қылмыстар Ерекше бөлімде мемлекеттік
қылмыстармен қатар 2-тарауда қарастырылған.
Арнайы лауазымдық және басқа да қылмыстардың жекелеген түрлері Ерекше
бөлімнің басқа тарауларында қарастырылған. 1922 жылғы 9-қазанда ВЦИК және
СНК ҚК 114 бабының мазмұнын өзгерту туралы пара алғаны үшін жауаптылықты
қарастыратын декрет қабылдады. Декрет пара беру мен пара алғаны үшін
жауаптылықты ауырлатты.
1926 жылы РСФСР ҚК әрекет етуі кезінде сот, прокуратура тәжірибесіне
жүгіне отырып көптеген өзгертулер еңгізілді.
Лауазымдық қылмыспен күресудегі маңызды акт 1932 жылы маусымның 25 күні
СССР ЦИК және СНК революциялық заңдылық туралы қаулысы болды. 1958 жылы
желтоқсанның 25 ССР одағы мен одақтас республикалардың негізгі қылмыстық
заңнамаларын қабылдады және 1959-1961 жылы одақтас республикалардың ҚК
қабылданды.
ҚК қабылданғаннан кейін бірқатар заңдар, жарлықтар қабылданды. 1962
жылы ақпанның 20 күні Пара алғаны үшін қылмыстық жауаптылықты ауырлату
туралы, 1962 жылғы шілденің 25 күні РСФСР қылмыстық кодексіне өзгертулер
мен толықтырулар еңгізу туралы заңдар және басқа да одақтас
республикаларда заңдар мен жарлықтар қабылданды.
Бұл тарауды қортындылай келіп Қазақстандық заңнамаларға назар аударатын
болсақ, коммерциялық және өзге де ұйымдардың қызмет мүддесіне қарсы
қылмыстарды қарастыра отырып қызметтік қылмыстар үшін жауаптылық саралай
келе олардың субьектілері осы ұйымдардағы басқарушылық қызметті жүзеге
асыратын тұлға (228-232), және мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстар
үшін (307-316), кінәлілер жергілікті өзін-өзі басқару органдарындағы,
мемлекеттік органдардағы, ҚР Қарулы күштері мен басқа да әскери және
әскериленген құрамаларындағы лауазымды тұлғалар, ғана болуы мүмкін,
осылайша ҚР Қылмыстық кодексі өз даму үрдісін жалғастыруда.[16,58]
Билiктi немесе мемлекеттiк өкiлеттi асыра пайдалану қызметтiк өкiлеттi
терiс пайдаланудың айрықша түрлерiнiң бiрi болып табылады. Қылмыстың бұл
түрiнiң қызметтi терiс пайдалану құрамынан (ҚК-тiң 307-бап) айырмашылығы
мынада: қызметтi терiс пайдалану кезiнде заңсыз әрекет лауазымды тұлғаның
әдеттегi қызмет шеңберiнде жасалады, ал асыра пайдалануда, керiсiнше,
әрекет құқық пен өкiлетiң осы шеңберiнен ашықтан-ашық асып кетедi.
Талдап отырған қылмыс белгiлерiн анықтау үшiн осы лауазымды тұлғаға
берiлген өкiлеттiк көлемiн нақты айқындап алу керек.
Кiнәлы лауазымды тұлға қаралып отырған қылмысты жасай отырып, солардың
шегiнен асып кететiн құқықтар мен өкiлеттер заңдармен және мынадай заңдық
актiлермен айқындалады: қаулылармен, өкiмдермен, бұйрықтармен,
нұсқаулықтармен, жарлықтармен, нұсқамалармен жене т.б.
Билiктi немесе лауазымдық өкiлеттi шамадан тыс асырудың және өзге
қызметтiк қылмыстардың да объектiсi болып — мемлекеттiк аппараттың қалыпты
қызметi табылады.
Билiктi немесе лауазымдық өкiлеттi шамадан тыс асыру тек қана олардың
өздерiнiң қызметтiк міндеттерiн жүзеге асырумен байланысты жасалуы мүмкiн.
Егер кiнәлы адамның жасаған iс-әрекетi оның қызметтiк өкiлеттiгiмен
байланысты болмаса, қылмыстық кодекстiң 309-бабында көзделген қылмыс құрамы
болмайды. Яғни жасалған заңсыз әрекеттер лауазымды тұлғаның құқығы мен
өкiлетiне толықтай байланыссыз болған жағдайда, бұл әрекеттер тиiстi
белгiлер болған кезде қызметтiк болып табылмайтын қылмыс ретiнде қаралады.
Объективтi жағынан алғанда бұл қылмыс мiндеттi түрде болуы керек деп
саналатын З белгiмен сипатталады: лауазымды тұлғаньң оған заңмен берiлген
құқықығы мен өкiлетiнің шегiнен ашықтан-ашық асып кететiн iс-әрекеттер
жасалады; заң бұзушылық түріндегі қоғамға қуіпті зардаптар; тұлғанын
өкілеттік шегінен асуы мен жасалған зардптар арасында себептік байланыстың
болуы.
Билiктi немесе қызметтiк өкiлеттi қылмыстық асыра пайдалану құрамы
болу үшiн мемлекеттiк не қоғамдық мүдделерге немесе жекелеген азаматтардың
құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерiн елеулi түрде бұзу түрiндегi және
тұлғаның әрекетi мен зардаптардың арасында себептiк байланыстар болуы
қажет. Билiктi немесе қызметтiк өкiлеттi асыра пайдаланудың объективтi
жақтарының осы мiндеттi белглерiнiң сипаты мен мазмұны қызметтi терiс
пайдалану кезiндегiмен бiрдей. Билiктi немесе кызметтiк өкiлеттi асыра
пайдалану құрамының қажетті белгiлерiн елеулi түрде бұзудың болмауы
қылмыстық кодекстiң 308-бабы бойынша қылмыстық жауапкершілікті жоққа
шығарады.
Билiктi асыра қолдану кезiндегi зорлық дене күшiн жұмсау және
психикалық болуы мүмкiн. Билiктi немесе қызметтiк өкiлеттi асыра пайдалану
кезiнде дене күшiн жұмсау жәбiрленушiнiң денесiне зақым келтiру, ұрып-соғу,
азаптау, бостандығынан заңсыз айыру түрiнде көрiнуi мүмкiн. Билiктi асыра
қолдану кезiнде психикалық зорлық, дене күшiн жұмсаумен қорқыту және денеге
жарақат салумен, өлiммен қорқыту жәбiрленушiнiң белгiлi бiр әрекет немесе
әрекетсiздiктi iстеуге және басқадай нысандарды межбүрлеп қорқытуы арқылы
көрiнiс табады.
Мұндай қорқытулар субъект тарапынан сөзбен, жазбаша, дене қозғалысы,
тым көрсету арқылы жүзеге асырылады және де осы қорқытулар жәбiрленушiнiң
жеке басына ғана емес, оның туыстары, жақындары жөнiнде де болуы мүмкiн.
Билiктi немесе қызметтiк өкiлеттiлiктi асыра пайдаланудың объективтiк
жағынын қажеттi белгiсi — лауазымды адамның құқықтары мен өкiлеттiгi
шегiнен көрiнеу асып кетуi мен одан тiкелей туындаған заңда көрсетiлген
зардаптың бiреуiнiң орын алуының арасындағы себептi байланыстың болуы болып
табылады.
Талданып отырған қылмыс субъективтiк жағынан тек қана қасақаналықпен
жасалады. Кiнәлы адам билiктi немесе қызметтiк өкiлеттiктi көрiнеу асыра
пайдаланғаның және оның азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерiн не қоғамның немесе мемлекеттiң заңмен қорғалаты мүдделерiн
елеулi түрде бұзуға әкеп соғатының сезедi және өз өкiлеттiгiн асыра
пайдалану.
Мемлекет мемлекеттiк аппараттың өздерiнiң қызметтiк өкiлетiн терiс
пайдаланатын лауазымды тұлғаларымен қалай күрессе, лауазымды тұлғаның
атағын өз бетiнше иемденуге тырысатын өзге қызметкерлермен де солай
күреседi. Шындығында осындай әрекеттер мемлекеттiк апараттың қалыпты
дұрыс жұмысын бұзады және сонымен азаматтардың, қоғамның және мемлекеттің
мүддесiне елеулi түрде зиян келтiредi. Осы жағдайды ескере отырып,
Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық кодексiнiң 309-бабы лауазымды
тұлға болып табылмайтын мемлекетттiк қызметшiге лауазымды тұлғаның өкiлетiн
иемденгенi үшiн жауапкершiлiк белгiлейдi.
Мемлекеттiк аппараттың жекелеген буындарының қалыпты дұрыс қызметi
түсiндiрiлiп отырған құрамның объектiсi болып табылады.
Аталған құрамның объективтiк жағы лауазымды тұлға болып табылмайтын
мемлекеттiк қызметшi өздiгiнен, алдау жолымен лауазымды тұлғаның өкiлетiн
иемденедi және оны азаматтардың немесе ұйымдардың құықтары мен заңды
мүдделерiн елеулi түрде бұзатын қоғамға қауiптi әрекеттер жасау үшiн
пайдаланады.
Қылмыс белсендi әрекеттер жолымен жасалады. Қылмыс жасаушы кiнәлы адам
мемлекеттiк қызметшi — өзiн белгiлi бiр лауазымды тума ретiнде көрсетедi
және iс жүзiнде әлгi тұлғаның өкiлетiн заңсыз орындайды. Лауазымды тұлғаны
иемдену нысандары заңда көрсетiлмеген, бiрақ олар барынша әр түрлi болуы
мүмкiн. Мысалы: қатардағы қызметкер — аудандық өкiмнiң референтi
келушiлердi қабылдайды да солардың арыздары бойынша шешiм қабылдайды;
қандай да болмасын құжаттарға өз бастығының атынан қол қояды немесе
қатардағы полиция өзiн аудандық iшкi iстер басқармасының (АІІБ) жедел
қызметiнiң қызметкерi ретiнде таныстырады және азаматтарды тұтқынға алу
қаупiн теңдiрiп, өзiне керектi заттарды алады жене т.б.
Кiнәлы адам лауазымды тұлғаның өкiлетiн заңсыз әрекеттер жасау
мақсатымен иемденедi, соның нәтижесiнде азаматтар мен ұйымдардың құқықтары
мен заңды мүдделерiне елеулi түрде нұқсан келтiрiледі, яғни осы қылмыс
құрамының кiнәлының қоғамға қауiптi әрекеттерiнен басқа объективтi жағының
мiндеттi белгiлерi — азаматтардың немесе ұйымдардың заңмен қорғалатын
мүдделерiн елеулi түрде бұзу түрiндегi қоғамға қауiптi зардаптарының орын
алуы болып табылады. Осындай заң бұзушылықтың мазмұны мен нысаны қызметтiк
өкiлеттi терiс пайдалану құрамына талдау жасаған кезде ашылды. Талданып
отырған құрам өзiнiң құрылымы бойынша материалдық құрамға
жатқызылатындықтан, осы құрамның объективтiк жағының тағы бiр мiндеттi
белгiсi болып — кiнәлының заңсыз әрекеттерi мен орын алған зардапттар
арасындағы себептiк байланыстың болуы болып табылады. Азаматтардың немесе
ұйымдардың құкықтары мен заңды мүдделерi елеулi түрде бұзылған сәттен
бастап қылмыс аяқталған деп есептеледi.[12,61]
Лауазымды тұлғаның өкiлетiн иемденудiң субъективтiк жағы тiкелей
қаралып отырған қылмыс субъектiсi лауазымды тұлға болып табылмайтын
мемлекеттiк қызметшi болады. Егер осындай әрекеттердi мемлекеттiк қызметшi
болып табылмайтын басқа жат тұлғалар жасаған болса, онда олар ҚР ҚК 309-бап
бойынша жауапкершiлiк атқармайды, бiрақ олардың әрекетi iстiң нақты
жағдайына байланысты ҚК-тiң басқа баптары бойынша саралануы мүмкiн.
Кәсiпкерлiк қызмет деп өзара тиiмдi нәтижелер мен табыс алу
мақсатындағы кез келген қызмет түсiнiледi, яғни кез келген меншiк түріндегi
кәсiпорын және солар құрған бiрлестiктер құрыла алады және жұмыс iстей
алады. Кәсiпкерлiк қызметтiң саласында, егер оған заңмен тыйым салынбаған
болса, шектеу қойылмайды.
Қылмыстың объективтi жағы — субъектiнiң әрекетi осы ұйымға жеңiлдiк
және артықшылық берумен немесе оған басқа нысанда қамқоршы болумен
байланысты жағдайда, не лауазымды тұлғаның кәсiпкерлiк қызметпен
айналысатын ұйым құруымен, не осыған қатысты тыйым салынғандығына
қарамастан осындай ұйымды басқаруға қатысуымен түйiнделедi.
Кiнәлы лауазымды тұлға өзiнiң атқарып отырған қызмттiк өкiлетгiгiнiң
арқасында оның өз мүддесiне терiс пайдалана отырып, кәсiпкерлiк қызметтi
жүзеге асыратын ұйым құрады, не осындай ұйымға өзi немесе өз адамы арқылы
басшылық етуге қатысады. Әрекетiң қайсы нысаны болмасын, кiнәлы адамның
оған заңмен берiлген лауазымдық өкiлеттi пайдалануы арқылы жасалады.
Сонымен қатар, ҚР “мемлекеттік қызмет туралы” 1999 жылғы 23 шілдедегі
заңында мемлекеттiк қызметшiге басқа қызметпен, соның iшiнде педагогктік,
ғылыми және жеке творчестволық қызметтi қоспағанда, кәсiпкерлiкпен
айналысуға тiкелей тыйым салынатындықтан, кiнәлы адамдардың аталған әрекет
нысандарызаңсызболыптабылады.
Заңда белгiленген шектеулердi бұзған мемлекеттiк қызмешiнiң барлық
өзге де iс-әрекеттерi тәртiптiк терiс қылықтар ретiнде бағалануы мүмкiн.
Осы құрамның ауырлататын түрiне — мемлекеттiк органдардың лауазымды
адамдарының лицензия беру жөнiнде өкiлеттiктердi мемлекеттiк емес
ұйымдарға, соның iшінде қоғамдық бiрлестiктерге беруге әкеп соқтырған
әрекеттер жасағаны жатады.[17,36]
Қоғамымызға парақорлық қандай зиян келтiрiп отырғаны белгiлi. Бұл
лауазымды қылмыстардың өте қауiптi түрi болып табылады. Оның қауiптiлiгi
пайдақорлық ниетпен жасалынатын қылмыстармен араласып, қосылып жасалуында.
Парақорлық мемлекеттiк аппарат қызметiнiң дұрыс жұмыс iстеуiне бөгет
жасайды және олардың беделiн кетiруге, өкiмет және атқару органдарының
қызметiнде әдiлдiк қағидасын бұзуға әкелiп соқтырады.
Парақор көптеген лауазымды тұлғалардың адал екенiне күмән туғызып,
масқаралау арқылы сенiмсiздiк келтiрiп қана қоймай, жалпы мемлекетке,
конституциядағы азаматтардың мүдделерi мен құқықтарын шектеуге, заңдылық
қағидаларының бұрмалануы және Қазақстан Республикасының нарықтық
реформаларының дұрыс жүргiзiлуiн тежейдi.
Парақорлықтың ұғымы үш қымыс құрамымен түсiндiрiледi, яғни пара алу,
пара беру парақорлыққа делдал болу. Лауазымды адамның өзi немесе делдал
арқылы пара берушінiң немесе оның өкiлi болған адамның пайдасына жасаған iс-
әрекетi (әрекетсiздiгi) үшiн ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлiк, мүлiкке
құқығы немесе мүлiк сипатындағы пайда түрiнде пара алуы, егер мұндай iс-
әрекет (әрекетсiздiк) лауазымды адамның қызметтiк өкiлеттiгiне кiретiн
болса, не ол қызметтiк жағдайына байланысты осындай iс-әрекетке
(әрекетсiздiкке) мүмкiндiк жасаса, сондай-ақ жалпы қамқоршылығы немесе
қызметi бойынша жол берсе — ол Заңға сәйкес пара алу деп танылады.
Пара алудың объектiсi мемлекеттiк акпараттың дұрыс қызметi, беделi
болып табылады. Қылмыстың кажеттi белгiлерiнiң бiрi параның заты болып
табылады.
Пара заты болып табылатындар: ақша, бағалы қағаз, материалдық
игiлiктер.
Тәсiлiне қарап параны алу екi түрге бөлiнедi: ашық және көмескi
түрлер.
а) Ашық пара беруде пара заты лауазым адамының өзiне тапсырылады
немесе оның келiсiмi бойынша жақындары, тапсырылады, пара үшiн iстелетiн iс-
әрекеттер жөнiнде келiсiледi.
б) Көмескi түрде пара беруде пара затын беру сырттай қарағанда заңды
сияқты болып көрiнiп, бүркемелеу жолымен кiнәлыға тапсырылады.
Олар лауазымды тұлғаға ақшаның қайтарылмайтын негiзде “қарызға” беру,
оларға айлық, бiр рет төленетiн әр түрлi ақы, қартадан өтiрiк ұтылу; пара
алушының отбасы мүшелерiн немесе туыстарын жалған жұмысқа алу, лауазымды
тұлғаға енбек шарты, контракт немесе кооператив мүшелiгi бойынша жұмыс
iстедi деп жалақы, бағалы заттар беру және де лауазымды тұлғаға нақты
iстеген жұмысына немесе көрсетiлген қызметiне ақысынан асыра отырып
төленуi.
Тапсырылу уақытына қарай пара алудың екi түрi болады: оның бiрiншiсi
параға сатып алу, яғни лауазым адамының параны мүдделi жақтың өзiне тиiмдi
iс-әрекеттердi iстегенге дейiнгi мерзiмде тапсыруы.
Екiншiсi пара — сыйлау, мұндай пара лауазым келiсiлген iс-әрекеттердi
iстегеннен кейiн “алғыс” ретiнде тапсырылады.
Пара үшiн жүзеге асырылатын iс-әрекеттің мәнiне карай бұл қылмыс тағы
да екi түрге бөлiнедi: 1) пара-сыйлық (мздоимство) — пара лауазым адамына
заңға сәйкес жүзеге асырған әрекеттерi үшiн тапсырылады. Мысалы, iс-
әрекетiнде қылмыстың құрамы жоқ адам жөнiнде тергеушiнiң iстi қысқартып
алуы.[18,64]
Пара — ақы (лихоимство). Лауазым адамына заңсыз әрекеттердi жүзеге
асырғаны үшiн тапсырылады. Мысалы, көрiнеу ұрлық жасаған адамды қылмыстық
жауапқа, тартпау арқылы тергеушiнiң немесе прокурордың пара алуы.
Объективтiк жағынан алғанда пара алу лауазымды адамның пара берушiнiң
немесе оның өкiлi болған адамның пайдасына жасаған iс-әрекетi арқылы
сипатталады.
Пара берушiнiң мүддесiне тек оның жеке мүддесi емес, сондай-ақ оның
қорғап отырған үшiншi жақтың — жақын туыстарының, өзi қызмет iстейтiн заңды
ұйымның мүдделерi де жатады. Пара алу — формальдік қылмыс құрамға жатады.
Ол лауазым адамының келiсiлген параның бiр бөлігi алған уақытта бастап
аяқталған деп танылады. Пара алудың субъективтiк жағы тiкелей
қасақаналықпен пайда табу мақсатымен сипатталады. Кiнәлы адам өз кызмет
жағдайын пайдалану арқылы iс-әрекет ететiнiң және соны тiлей отырып, пара
алып отырғанын сезедi. Лауазымды тұлғаның ниетi пайда табу мақсатында
болады. Заңда пара алудың ауырлататын, аса ауырлататын бiрнеше, түрлерi
көрсетiлген. Лауазымды адамның заңсыз әрекет (әрекетсiздiгi) үшiн пара алуы
(311-баптың 2-тармағы). Мысалы: лауазым адамы пара алып қылмыс болып
табылмайтын заңға iс—әрекеттердi iстейдi. Кезексiз пәтер беру; жұмысқа мас
болып келгендiгiне шара қолданбау; т.б. Мұндай әрекеттер қылмыстық
кодекстiң 311-бабының 2-тармағы бойынша жауапқа тартылады. Ал лауазым адамы
пара алып басқа бiр қылмыс болып табылатын заңсыз әрекетке жол берсе, онда
оның әрекетi қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануға жатады.
Пара алудың ауырлататын екiншi бiр түрi — жауапты мемлекеттiк
лауазымды атқарушы адамнын пара алуы болып табылады (311-баптың 3-тармағы).
Пара алудың аса ауырлататын түрлерiне мыналар жатады:
қорқытып алу жолымен; адамдар тобы алдын ала сөз байласып немесе ұйымдасқан
топ; iрi мөлшерде жасалса; әлденеше рет жасалса; Лауазымды адамның пара
берушінің мүддесіне залал келтіретін әрекеттер істелетінін айтып қорқыту
әрекетін жасап пара талап етуі немесе соңғыны өзінің құқықтық мүдделеріне
тиетін зиянды болдырмау мақсатында пара беруге мәжбүр болу жағдайына
жеткізу параны қорқытып алу болып табылады.
Параны қорқытып алуға мысалы маманды жұмыстан шығарамын деп қорқытып
пара бер деп айтпаса да, мұндай әрекеттер қылмыстық кодекстің 311-баптың 4-
тармағы “а” тармақшасымен саралануға жатады.
Пара алудың аса ауырлататын тағы бiр түрi — адамдар тобы алдын ала
сөз байласқан немесе ұйымдасқан топ жасаған осы әрекеттер (311-баптың 4
тармағының “б” тармақшасы).
Егер осы қылмысты бiрлесiп жасауға алдын ала келiскен екi немесе
одан да көп лауазымды адам қатысса, онда параны алдын ала келiсiм бойынша
бiр топ адамалды деп есептеледi.
Пара алудың аса ауырлататын түрiне — әлденеше рет пара алу жатады.
(311-бап 4-тармағының “г”тармақшасы).
Жаңа қылмыстық кодексте бұл қылмыстың мазмұны ашып көрсетiлмеген.
Заңда лауазымды адамға тiкелей немесе делдал арқылы пара беру деп қана
көрсетiлген объективтiк жағынан пара беру: лауазымды адамға пара затын
немесе мүлiк сипатындағы өзге де пайда беру; пара затын адам тiкелей өзi
немесе делдал арқылы бередi; лауазымды адам өз қызметiн пара берушiнiң
мүддесiне белгiлi бiр әрекеттi iстеуге немесе iстемеуге пайдалануы арқылы
сипатталады.
Пара беру немесе тапсыру әдiстерi қылмыстың құрамы үшiн маңызды емес.
Пара оны алушының тура өзiне немесе оның келiсiмiмен жақын туыстарына
берiлуi мүмкiн. Ол iстелiнбеген жұмысқа почта арқылы айлық түрiнде берiлуi
мүмкiн. Пара берудiң жасырылған нысандары бар. Олар: заңсыз сыйлық беру,
алдын ала ойластырылып пара алушыға картадан елеулi ақша соммасын ұтылу;
пара алушыға бағалы, құнды заттарды өте арзан бағаға сату және тағы
басқалар.
Пара беру формальік қылмыс құрамы болып табылады. Лауазымды тұлға пара
алған кезден бастап, яғни берушiнiң мүддесi үшiн белгiлi бiр әрекет
iстелгенi не iстелмегенiне қарамастан қылмыс аяқталды деп саналады.
Субъективтiк жағынан пара беру тiкелей қасақаналық арқылы iстеледi.
Яғни кiнәлының лауазымды адамға пара затын беруге немесе тапсыруға құқы жоқ
екенiн және оның мүддесi үшiн лауазымды тұлға өз қызмет жағдайын
пайдаланып, белгiлi бiр iс-әрекет жасайтынын кiнәлы тұлға сезедi және соны
тiлейдi.
Пара беру субъектiсi боп 16 жасқа жеткен есi дұрыс тұлға танылады.
Пара берудің ауырлататын түрiне — заңсыз әрекет немесе әрекетсiздiк
жасағаны үшiн лауазымды адамға немесе әлденеше рет немесе ұйымдасқан топтың
пара беру үшiн жауаптылық қылмыстық кодекстiң З12-бабының 2-тармағында
көзделген.[19,92]
Әлденеше рет пара беруге — кiнәлінің бір лауазым адамына немесе әр
түрлi сондай адамға өз мүддесi үшiн әр түрлi iс-әрекеттер iстегенi немесе
iстемегенi үшiн екi немесе одан көп пара беруiн айтамыз.
Кiнәлының бiр лауазым адамына немесе бiрнеше лауазым адамына өз
мүддесi үшiн әртүрлi әрекеттер iстегенi үшiн екiден артық пара беруiн
әлденеше рет пара беру деп бiлемiз. Егер келiсiлген сома пара алушыға
бөлшектеп берiлсе, онда ондай әрекет әлденеше рет пара беру болып
табылмайды.
Заңда пара бергенi үшiн қылмыстық жауаптылықтан босатудың негiздерi де
көрсетiлген.
Егер лауазымды адам тарапынан оған қатысты қорқытып пара алу орын
алған болса немесе ол адам пара бергенi туралы қылмыстық iс қозғауға құқығы
бар органға өз еркiмен хабарласа, пара берген адам қылмыстық жауаптылықтан
босатылады.
Адам пара бергенi туралы қылмыстық iс қозғауға құқығы бар органға
ауызша немесе жазбаша, қандай ниеттi басшылыққа алғанына қарамастан ерiктi
түрде хабарласа қылмыстық жауаптылықпен босатылады.
Параны қорқытып алу орын алған жағдайда және пара берушi параны
бергенге дейiн ол туралы құқық қорғау органдарына хабарласа, иесiне
қайтарылуға жатады. Айғақ заттар болып пара ретiнде алынған ақша мен басқа
құнды заттар мемлекет кiрiсiне жатқызылады.
Парақорлыққы делдал болу қылмыстық кодекстің 313-бабында көрсетiлген.
Осы кылмыстың объективтi жағы парақорққа делдал болу, яғни пара алушыға
және пара берушiге пара алу мен беру туралы олардын арасындағы келісімге
қол жеткiзуге немесе iске асыруға жәрдемдесу болып табылады.
Парақорлықтың делдалы ретiнде кiнәлы боп табылу үшiн пара берушiден немесе
алушыдан сыйақы алғанына қарамастан танылады.
Делдалдық пара беру мен алуды жалғастыратын ерекше түрi — жеке қылмыс
құрамына бөлiнген. Бұл пара беру мен алудың келiсiм немесе нақты
әрекеттермен жетiстiкке жету арқылы, делдал өзiнiң бастамасымен емес, пара
берушi мен алушының сұрауы немесе тапсырмасы арқылы тiкелей пара бередi.
Делдалдықтың ерекшелiгi бұл субъектiнiң екi қылмыс жасалуына, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың
жалпы сипаттамасы
1.1 ҚР мемлекеттік қызметтік түсінігі, түрлері мен
қағидалары ... ... ... ... ... ... . .5
1.2 Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстар туралы
заңдардың даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..12
2 Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы
қылмыстардың құрамы, саралануы мен түрлері
2.1. Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың
түрлері ... ... ... ... ...22
2.2. Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың
құрамы мен
саралануы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...26
2.3. Мемлекеттік қызметшілердің
кәсібилігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...64
Кіріспе
Бүгінгі күні, Қазақстанда дамыған өркениетті экономика құрылып, шағын
және орта бизнесті дамытып, халқымыздың әл-аухатын жақсартып және басқарушы
элитаның ғана емес, сонымен бірге қарапайым адамдардың да құқығы сақталатын
демократиялық, зайырлы, құқықтық мемлекет қалыптастыру уақытында, жас
мемлекетіміздің басшысынан бастап мемлекеттік қызмет органдары, сонымен
бірге жергілікті өзін-өзі басқару органдары аудандардың, қалалардың,
облыстардың әкімдеріне маңызды мәселені атқару жүктеледі. осыған байланысты
менің ойымша мемлекеттік қызмет органдары қызметшілерінің өздерінің
арасындағы қылмыстар аса қауіпті және маңызды. Бұрын қылмыстың бұл түрі
лауазымдық қылмыс деп аталған ал қазіргі жаңа Қылмыстық кодекс бұл қылмыс
құрамының атауын басқаша Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыс деп
атады.
Ішкі қайта құрулар әлеуметтік-экономикалық, саяси жүйенің өзгеруі,
меншіктің әр түрлі нысанының пайда болуы, демократияландыру процессі,
көптеген саяси партиялардың және қоғамдық бірлестіктердің, жеке
кәсіпорындардың құрылуы бұрынғы кеңестік қылмыстық кодексте қарастырылған
лауазымды тұлға және қызметтік қылмыс түсініктерін қайта қарастыру
қажеттігін туындатты.
Сонымен қоса соңғы жылдары әр түрлі өзінің басқарушылық қызмет
аппаратымен пайда болған коммерциялық ұйымдардың тәжірибесінде осы
қызметшілердің іс әрекетіне мемлекеттің және қоғамның, азаматтардың
мүдделеріне келтірілген зиянға заңдылық баға беру проблемасы туындап отыр.
Сондықтан кейбір елдердің заңнамаларында (Эстония, Беларусь, Өзбекстан,
Украина, Молдава) – қызметтік қылмыс үшін меншік нысанына қарамастан
кәсіпорын болмаса ұйымдарда, мекемелерде сәйкесінше лауазымдық қызмет
атқаратын тұлғаға жауаптылық жүктелетіндігі көрсетіле отырып өз қылмыстық
кодекстерінде өзгертулер еңгізді.
Қылмыстың аталмыш тобы өкімет өкілі мен лауазымды тұлғалардың қызмет
өкілеттігін пайдалана отырып, қызмет мүддесіне қарсы және мемлекеттік билік
органының қалыпты қызметін бұза отырып, жасалған қоғамдық қауіпті әрекет
(әрекет және әрекетсіздігі) ретінде анықталады.
Бұл қылмыстардың басқа қылмыстардан арнайы белгілері арқылы ажыратуға
болады;
- олар арнайы субьектілер арқылы жүзеге асырылады (лауазымды тұлға
немесе мемлекеттік лауазымды қызметші)
- олардың орын алуы қызмет өкілеттігін пайдалана отырып жасалады.
- билік және басқару органдарының қалыпты қызметін бұзады.
Жоғарыдағы аталғандардың барлығын ескере отырып, диплом жұмысымды
мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыс ретіндегі осындай қылмыстық қол
сұғушылық құрамын қарастыру мақсатында және осы тақырыпты зерделей келе
арнайы субьектінің аталмыш түрімен күресу кезінде туындайтын проблемаларды
талдау міндетін қойдым.
Басты міндеттер:
Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың түсінігін толық ашып
көрсету.
Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың нақты сипаттамасын
таңдау.
Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыспен күресу кезінде туындайтын
проблемаларды зерттеу.
Қазіргі Қазақстандағы мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстармен
тиімді күресудің қолайлы тәсілдерін көрсету.
Аталмыш жұмысты жазудағы дайындық барысында мен көптеген заңдар,
жарлықтар мен қаулыларды қарастырдым. Бұл тақырып көптеген әр түрлі
көздерден қарастырылды. Олардың көп бөлігі заңдардың тұрақты өзгеруін
зерделеуден байқалады.
Осы бағытта жұмыс жасай отырып мен құқықтық қарама– қайшылықтарды
кездестірдім. Бұл тақырып көптеген авторлардың еңбегінде толық жеткілікті
қарастырылған: Е. Канаданов Қостанай облыстық сотының төрағасы –
Қазақстандағы сыбайлас жемқорлықпен күрес – бүкіл әлемдік процестің
бөлігі, Б. Мамытов Батыс қазақстан облысының прокуроры – Главный ориентир
- профессионализм, А. Ағыбаев, заң ғылымдарының докторы, профессор,
Әлфараби атындағы ҚазҰУ кафедра меңгерушісі – Мемлекет мүддесіне қарсы
қылмыстар т.б. Бұл оқу құралдары мен еңбектер бұл проблеманы біршама толық
жеткілікті ашып көрсетеді және қарапайым тілмен жеткізеді.
Дипломдық зерттеудің объектісі болып өзіміздің теориялық деңгеймен
байланысты қылмыстық-құқықтық заңдылықты және криминологиялық ілімді
зерттеп, анықтау және кемістіктер орын алғанда оларды көрсету болып
табылады.
Дипломдық жұмысымның мақсаты әлеуметтік-құқықтық құбылыстар мен ғылыми
құжаттарды қолдану негізінде және мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы
қылмысқа қатысты әр түрлі қайнар көздерін бір ауызға келтіріп нақты
түсінік беру және қазіргі деңгейін анықтау.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау қажет:
1. оның жалпы түсінігінің маңыздылығы мен объектісін анықтау;
2. мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмысқа қатысты Қазақстанның
қылмыстық зандылығының дамуын зерттеу;
3. әлеуметтік маңыздылығын анықтау;
4. мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстың сипаттамасын анықтау.
Көрсетілген мақсаттар мен міндеттерді орындау барысында дипломдық
жұмысымның құрылымы анықталды. Бұл құрылым кіріспеден, қылмыстық-құқықтық
және криминологиялық аспектіге түсінік беретін екі бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер және қосымшалардан тұрады.
Менің диплом жұмысымның құрылымы өте қарапайым. Ол екі тараудан тұрады.
Бірінші тарау. Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың жалпы
сипаттамасы. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметтік түсінігі,
түрлері мен қағидалары. Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстар туралы
заңдардың даму тарихы.
Екінші тарау. Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың құрамы,
саралануы мен түрлері. Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың
түрлері. Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың түрлері, құрамы
мен саралануы. Мемлекеттік қызметшілердің кәсібилігі.
Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың басқа қылмыс
құрамдарынан ерекшелігі. Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың,
коммерциялық және өзге ұйымдардағы қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстардан
айырмашылығы.
Мен бұл жұмысымда біршама маңызды проблемаларды қозғадым деп ойлаймын,
дегенмен бұл мәселелерді бір жұмыстың айналасында толық қарастыру мүмкін
емес. Бірақ, бұған қарамастан бұл жұмысты оқып көргеннен кейін бұл
мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыс проблемасына деген көзқарас
түбірімен өзгеретіні сөзсіз.
1 Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
1.1 ҚР мемлекеттік қызметтік түсінігі, түрлері мен қағидалары
Мемлекеттік қызмет мемлекет қызметінің құрамдас бір бөлігі. Ол мынадай
міндеттерді шешуге арналған:
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдары негізінде мемлекеттің
және мемлекеттік органдардың функцияларын жүзеге асыру;
мемлекеттік органдардың өз құзырстіне сәйкес тиімді қызмет атқаруы үшін
жағдай тудыру;
басқарушылық қызметтің ұйымдастырылуын жетілдіру;
азаматтардың құқықтары мен бостандығын қамтамасыз ету.
Мемлекеттік аппарат — органдар жүйесі бұлардың іс жүзінде орындалуын
қамтамасыз етеді, мемлекеттің билігі мен функцияларын атқарады. Бірақ
мемлекеттік аппарат өздігінен мемлекеттің функциясын орындай алмайды,
қандай да бір мәселені шеше алмайды. Мемлекеттік органдарда, олардың
аппаратында жұмыс істейтін адамдардың еңбегі ғана мемлекеттік қызметтің
мазмұнын құрайды.
Мемлекеттік қызметті ұйымдастыру үшін қызметтік лауазымдар белгіленеді,
олар қызметкерлердің жүмысының мазмұнын, оның құқықтары мен міндеттерін
анықтайды.
Көптеген зерттеушілердің пікіріне қарағанда, мемлекеттік қызметтің
пайда болғанына әжептәуір ұзақ уақыт еткенімен, ол онша өзгеріске
ұшырамаған және осы кездері істің жағдайына онша айтарлықтай оң ықпал бере
алмайды.
К. С. Бельскийдің пікірінше кеңестік мемлекеттік қызметтің негізгі
кемшіліктері мынада:
тиісті дәрежедегі маманданушылықтың, кәсіпқойлықтың болмауы,
қызметкерлер ұжымы борынша мығым емес,
кадр саясаты мәселесі саяси сыңар езулікпен шешімін тауып отырды, ғылыми-
методикалық басшылық жасайтын арнайы орган болмады.
Зерттеушілердің айтуына қарағанда қазіргі әкімшілік жүйесі бұрынғыдан
да нашар жұмыс істейді, себебі ол бұрынғыларға кейінгі пайда болған
кемшіліктерді де қосып алды.
Мемлекеттік қызметке тән келеңсіз жақтар тек бүгінгі күннің көрінісі
емес, оның тамыры тереңде жатыр. К.Маркстің сөзімен айтқанда мемлекетті
бюрократияның жеке меншігі деп қарастыруға болады.
Мемлекеттік қызметкерлер туралы заңнамада мемлекеттік басқару
аппаратындағы мемлекеттің міндеттері мен функцияларының орындалуын
қамтамасыз ететін еңбек, әдетте, ең басты ұғым деп саналды.
Мемлекеттік қызмет белгілі бір принциптерге - заңнамада бекімін тапқан
басты идеяларға негізделеді.
Принциптер көп, себебі олар Қазақстан Республикасының бірыңғай
мемлекеттік билігінің барлық тармақтарын біріктіре отырып жүйе құрушы
міндеттерді атқарады.
Заңдылық принципі, әдетте, заңдарды және басқа нормативтік құқықтық
актілерді барлық мемлекеттік органдардың, мемлекеттік қызметкерлердің,
лауазымды және басқа адамдардың мүлтіксіз орындауы деп қарастырылады.
Бәлкім, бұл принципті ұғынудағы мұндай көзқарас өз маңызын жоғалтқан жоқ,
себебі көптеген құқықтық ережелерде ізгі ниеттілік бар.
Негізгілердің бірі — қазақстандық патриотизм принципі, ол арқылы
қоғамдық келісімге және саяси тұрақтылыққа қол жеткізуге болады. Айта
кеткен жөн, мұндай принциптер егемен мемлекет орнатуда шешуші рол атқарады,
оның дәлелі ретінде В.Овчинниковтың "Ветка сакуры, "Корнидуба" атты
зерттеулерін алуға болады, оларда ұлттық құндылықтардың біріктіруші күші
жарқын бейнеленген. Тап осындай құндылықтар мемлекеттілікті,
шығармашылықты, кәсіпкерлікті және т.б. қайта жандандыруда рухани бағдар
бола алады.
Біздің ойымызша, бұл ұғымның (принциптің) құдыретті күшін уақытша
жүйелерден емес, мәңгілік өшпейтін мейірмандықтан, ізгіліктен іздеу керек,
солар ғана біріктіруші бастау болады. Әйгілі шығыс ойшылы Әл-Фараби өнегелі
қаланы надан қаламен салыстырады, ол надан қаланың тұрғындары бақыт
дегеннің не екенін білмейді, оған ұмтылмайды да. Надан қаланың (қажеттілік
қаласының, айырбас қаласының, атақ құмарлар қаласының, төрешілдер
қаласының) билеп-төстеушілері де сол қала сияқты. Олардың әрқайсы тек өз
басының қамын ойлайды. Адам неғұрлым өзінің рухани байлығына көбірек көңіл
бөлсе, сол ғұрлым оның көңіл-күйі тұрақты әрі жарқын болады [1,322].
Патриотизмді қалыптастыруға ықпал ететін бастаулар осылар.
Мемлекеттік биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына
белінгенімен, мемлекеттік қызмет жүйесінің бірлігі принципті. Бұл принцип
мемлекеттік билік көзінің ортақ екендігіне негізделген, ал билік
Конституция және заңдар негізінде, оны заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарына бөлу ол тармақтардың тежеу және қарсы қою жүйесін пайдалана
отырып өзара әрекеттесуі принципінде жүзеге асырылады.
Азаматтардың құқықтарының, бостандығының және заңды мүдделерінің
мемлекет мүдделері алдындағы басымдылығы принипі. Өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп жариялап, Қазақстан
Республикасы азамат мәртебесінің басымдығын мойындады, себебі ондай
мемлекет үшін адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандығы ең жоғарғы
құндылық болып табылады. Бұл тұрғыдан алғанда мемлекеттік қызметкерлер,
лауазымды адамдар азаматтардың мүдделерін қорғауға, заңдық маңызы бар
әрекеттермен олардың субъективтік құқықтары мен бостандығының жүзеге
асырылуын қамтамасыз етуге тиіс.
Бірдей қол жеткізушілік принципі, яғни азаматтардың өз қабілеті мен
кәсіби дайындығына сай мемлекеттік қызмет атқаруға және мемлекеттік
қызметте көтерілуге тең құқылығы. Бұл принцип белгіленген тәртіпте
мемлекеттік қызметке қол жеткізуді қамтамасыз ететін теңдей құқықтық
мүмкіндіктерге кепілдік береді, белгілі бір критерийлер ескеріле отырып әр
азамат тек қызметке ғана емес, сол қызмет бойынша көтерілуге теңдей құқық
алады.
Қажеттілік қаласы — оның тұрғындары тек тәнге ғана қажетті заттармен
ғана шектелуге ұмтылады; [1,320]
Мемлекеттік қызметкерлер аппараты күшті көптеген дамыған елдер бірдей
қол жеткізуді емес, таңдау принциптерін дұрыс санайды, яғни қызметкерлерді
ғылыми мектебі қалыптасқан және жақсы кадрлар даярлайтын ЖОО-лардан тандап
алады, кейбір жағдайларда — партиялық бағдар принципінің маңыздылығы
сақталады. [2,28]
Азаматтардың мемлекеттік қызметке еркімен баруы принципі олардың өз
таңдауын жүзеге асыру және мемлекеттік басқару өрісіндегі өз кәсіби
тәжірибесі мен білімін жүзеге асыру мүмкіндігімен байланысты принциптердің
бірі болып табылады. Мұндай принциптің болуы басқару ісіне тек кәсіпкерлер
мен тәжірибесі мол басқа адамдарды тартуға ғана емес, мемлекет
әкімшілігінде жұмыс істеуі үшін арнайы дайындық жүргізуге де мүмкіндік
береді.
Мемлекеттік қызметкерлердің кәсібилік және құзыреттілік принципі.
Қызметтік функцияларын ойдағыдай орындауы үшін мемлекеттік қызметкерлерде
арнайы білім, жұмыс тәжірибесі мен дағдысы болу керек. Заң тілімен айтқанда
оны былай баяндауға болады: мемлекеттік қызметкер белгіленген құқықтық
қатынастарға оның қатысушы бола алатын қабілетін сипаттайтын білімді және
дағдыны игеруі қажет.
Қоғамдық пікірді ескеру және жариялылық принципі мемлекеттік құпияны
және заңмен қорғалатын басқадай құпияны құрайтын қызметтен басқаларға
түгелдей тарайды. Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтардың
мемлекеттік істерді басқаруға өздерінің тікелей немесе өкілдері арқылы
қатысуына, мемлекеттік органдарға жеке және ұжымдық шағым-арыз жіберуіне
мүмкіндік берген. Сонымен қатар, мемлекеттік қызметкерлер шешімді
көпшілікке жария етіп, азаматтардың тікелей қатысуымен қабылдайды.
Заң бұдан басқа да принциптерді қарастырады, мысалы маңыздылығы бірдей
жұмыс үшін теңдей еңбекақы алу, мемлекеттік қызметкерлердің бақыланатындығы
және есеп беретіңдігі, т.б. (Мемлекеттік қызмет туралы" Заңның 3-бабы).
Мемлекеттік қызмет туралы заңнама мемлекеттік қызметкерлерді екі
санатқа бөледі: саяси қызмет атқаратын мемлекеттік қызметкерлер және
әкімшілік қызмет атқаратын мемлекеттік қызметкерлер. Шет ел тәжірибесінен
алынған кейбір жаңалықтарға қарамастан заң қандай да бір өзгерістерге
ұшыраған жоқ.
Шетелдердің мемлекеттік қызметтегі тәжірибелерін алсақ (Франция және
басқа) бірқатар принципалдық тұстарды алып қарастыруға болады. Мысалы,
Францияның мемлекеттік қызметкерлері екі санатқа бөлінеді. Егер бірінші
санаттағы қызметкерлердің құқықтық мәртебесі мемлекеттік қызметкерлердің,
жергілікті қауымдастықтардың Жалпы жарғысымен және басқа актілермен
реттелсе, басқа санаттағы адамдардың өздерінің жарғылары болады.
Қазақстанда мемлекеттік қызметкерлердің әрбір санатында "Мемлекеттік
қызмет туралы" Заңда көрсетілген ережелермен қатар өзіндік жеке құқықтық
мәртебе болады. Мемлекеттік қызметкерлердің қызметі мемлекеттік биліктің
міндеттері мен функцияларын қамтамасыз етумен байланысты болғандықтан әрбір
органның өзінің құқықтық мәртебесі болады, мемлекеттік қызметкерлердің
мәртебесін солар анықтайды.
Саяси және әкімшілік мемлекеттік қызметкерлер құқықтық мәртебелері
жағынан бірдей емес. Саяси қызметкерлерге заңнама мына мемлекеттік
қызмсткерлерді жатқызады: 1) ҚР Президенті тағайындаған; 2) Парламент
Палаталары мен Үкімет тағайындаған және сайлаған; 3) Президент пен
Үкіметтің өкілдері болып саналатын; 4) орталық атқарушы органдар мен
ведомстволардың басшылары, сондай-ақ олардың орынбасарлары.
Саяси және әкімшілік қызметкерлер құрамы Президенттің шешіміне
байланысты, себебі әкімшілік қызметкерлерді санаттарға жатқызу тәртібін де
Президентке бағынышты өкілетті органның ұсынысы бойынша мемлекет басшысы
бекітеді.
Мемлекеттік әкімшілік қызметкерлер саяси қызметкерлер құрамына
кірмейді, олар кәсіптік негізде мемлекеттік органда өз лауазымдық
өкілеттіктерін атқарады.
Былай алғанда, мемлекеттік қызметкерлерді топтастыру критерийлерін
шартты деп қарастыруға болады, ол мемлекеттік қызметкерлер лауазымдарының
тізімдемесін және саяси және әкімшілік қызметкерлерді жинақтау тәртібін
анықтайтын субъектінің ырқына байланысты.[3,17]
Сонымен қатар, сырт қарағанда оңай сияқты кадр саясатындағы саяси
әрекеттердің артында кадрларды биліктің негізіне сүйенген күрделі іріктеу
тетігі бар. Мамандардың (А.Н.Леонтьев, В.П.Пугачев және т.б.) пікірінше,
биліктің рөлі мен әрекетіне саясаттың ерекше мақсаты жайындағы шаралар
қарастырылады.
Шындығында, саяси билік субъектілерінде билік ресурстарының бірегей
жүйесі ғана бар емес (аппарат, құқық нормаларын қабылдау және қолдану
құқығы, корпоративтік жазылмаған құқықтар, т.б.), сонымен қатар, ресурстар
мен билікті бүтіндей бағалау биліктің (нормативтік, либералдық-
демократиялық т.б.) қалытасу процедурасына байланысты әртүрлі болуы мүмкін.
Егер саяси мемлекеттік қызметкерлер саяси биліктің құралы ретінде халық
мүддесін (билік көзін) білдіруге міндетті болса, онда олар тиісті қызметке
дәмеленуге тиіс (немесе дәмелене алатын) критерийлер жасалғаны дұрыс. Дәл
осы санат электоратка қатысты "мөлдір" болуы қажет. Бұл талап мемлекеттік
қызмет принциптерінде біршама түсінікті баяндалған ("Мемлекеттік қызмет
туралы" Заңньщ 3-бабы).
Әдебиетте саяси қызметкерлер жайында белгілі бір стереотиптер
қалыптасқанмен, зерттеушілер, қызметтен алу мәселесін шешуге және оның
құқықтық салдарын ескеруге мүмкіндік беретін тиісті зандық база жоқ
екендігін көрсетуде. [4,98]
Заң саяск мемлекеттік қызметкердің белгіленген процеду-раларды жанай
өтіп, бірак тек Президенттің шешімі бойынша әкімшілік қызмет атқару
мүмкіндігін ғана көрсетеді.
Әкімшілік мемлекеттік қызмет атқаруды және қызмет бойынша көтерілуді
Қазақстан Республикасының азаматтары, егер "Мемлекеттік кызмет туралы"
Заңда басқадай көзделмеген болса, конкурстық негізде жүзеге асырады.
Бұл Заң әлеуметтік, ұлттық, мүліктік нышандар бойынша тікелей немесе
жанама шектеулер белгілемесе де, онда процедуралық сипаттағы бірқатар
міндетті талаптар бар:
лауазымдардың бір санаты ішіндегі әкімшілік мемлекеттік қызметті конкурстық
іріктеусіз алуға болады, егер сол қызметкерлер (ауыстыру тәртібімен қызмет
атқарушы) қойылған талаптарды қанағаттандыратын болса;
саяси мемлекеттік қызметкерлерге, Парламенттің, мәслихаттың өз
өкілеттіктерін тоқтатқан, тұрақты негізде жұмыс істейтін, және қойылған
(біліктілік) талаптарды қанағаттандыратын депутаттарына әкімшілік
мемлекеттік қызметтерді конкурстан тыс алуға рұқсат етіледі.
Саяси және әкімшілік мемлекеттік қызметкерлермен қатар заңнама басқа да
лауазымды адамдарды атайды, олардың қатарына мемлекет міндеттері мен
функцияларын орындау мақсатында лауазымдық өкілеттікті тұрақты, уақытша
немесе арнайы өкілеттік бойынша жүзеге асыратын, яғни билік өкімінің
функцияларын жүзеге асыратын не мемлекеттік органда ұйымдық билік немесе
әкімшілік-шаруашылық функцияларын орындайтын адамдар жатады.
"Жинақтау" ұғымы өзіне мемлекеттік қызметтердің кадрларын даярлауды,
іріктеуді және орналастыруды қамтиды.
Мемлекеттік қызмет кәсіби қызмет болып табылатындықтан, оны атқаратын
адамдарда кәсіптік даярлық болуға тиіс. Мемлекеттік қызметкердің білімінің,
біліктілігінің деңгейі мемлекеттік басқару аппаратындағы нақты қызметтің
талаптарын қанағаттандыруға тиіс.
Кадрлар даярлау дегеніміз - жауапты басқарушы лауазымында жұмыс істеуі
үшін арнайы оқыту, біліктік деңгейін көтеру, кадрлар резервін жинақтау.
Жаңа заңнамаға сәйкес қазіргі кезде Қазақстан Республикасының
мемлекеттік қызмет істері жөніндегі Агенттігі Қазақстан Республикасының
Президентіне тікелей есеп беретін, мемлекеттік қызмет істері жөніндегі
уәкілетті орган болып табылады.
Тек мемлекеттік қызмет істері жөніндегі уәкілетті органның ғана
жүргізуіне мыналар жатады:
1) мемлекеттік қызмет саласында мемлекеттік бағдарламалар жасау және
жүзегс асыру;
2) мемекеттік қызмет өрісінде нормативтік базаларды жетілдіруге қатысты
ұсыныстар дайындау;
мемлекеттік қызметкерлерге қойылатын типтік біліктілік талапты
бекіту;
мемлекеттік қызметтің персоналдары жөнінде мәліметтер базасын
жүргізу және кадрлар резсрвін қалыптастыру;
мемлекеттік қызметкерлер даярлау, қайта даярлау және олардың
біліктілігін көтеру және мемлекеттік қызмет өрісіндегі басқа мәселелерді
шешу жөніндегі мемлекеттік органдардың өзара әрекетін үйлестіру.[5,67]
Мемлекеттік қызметті "жинақтау" ұғымы дегеніміз мемлекеттік
қызметкерлерді даярлау, қайта даярлау және кадрларды орналастыру
екендігімен келісе отырып, заңнамада жаңа процессуальдық тұстардың пайда
болғандығын атап өткен жөн.
Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі уәкілетті органның мемлекеттік
қызметкерлерді қайта даярлаудың және олардың біліктілігін көтерудің
мемлекеттік бағдарламалары бойынша мемлекеттік тапсырыстарды қалыптастыруға
және орналастыруға тікелей қатысы бар. Бірақ, әзірше, басқару элитасын
дайындай алатын ЖОО-дарға қатысты нақты ұйғарым жоқ.
Мемлекеттік қызмет туралы заңнамада мемлекеттік қызметкерлерге
қойылатын жалпы, тыйым салатын және шектейтін талаптар біршама анық
баяндалған.
Мемлекеттік қызметке кадрлар таңдағанда мына критерийлер жалпы міндетті
талаптар болып табылады:
Біріншіден, мемлекеттік қызметке алынатын адамда азаматтық болуға тиіс.
Бұл жерде ескеретін бір жай азаматтық заңға сәйкес беріледі және доғарылады
және де қалай иемденгеніне қарамастан ол бірегей және тең болып табылады.
Екіншіден, қызметке алынатын адам, егер заңнамада басқадай белгіленген
болмаса, он сегіз жастан кіші болмауға тиіс.
Үшіншіден, мемлекеттік қызметке тұратын адам біліктілік талаптарын
қанағаттандыруға тиіс.
Төртіншіден, азамат мемлекеттік қызметке тұрғанда салық қызметі
органдарына салық салуға жататындай өз табыстары және меншік құқығындағы өз
мүліктері жайында мәлімет беруге тиіс.
Бесіншіден, мемлекеттік қызметке тұру (саяси және әкімшілік
қызметкерлер) заңда белгіленген тәртіпте жүзеге асырылады. Мысалы, саяси
мемлекеттік қызметкерлер мемлекеттік қызметке тағайындау, не сайлау, не
заңнамада белгіленген басқадай негіздерде алынады. Әкімшілік қызметке тұрар
алдында азаматтар міндетті арнайы тексерулерден өтеді.
Жалпы талаптармен қатар заңнама тыиым салатын, яғни мемлекеттік
қызметкер мәртебесімен сыйыспайтын жағдайлар белгілеуі мүмкін. Басқаша
айтқанда, мемлекеттік қызметке мына адамдар алынбайды:
әрекет қабілеттілігі жоқ немесе әрекет қабілеттілігі шектеулі деп
танылған (мұндай шараны сот сарапшы-дәрігердің қорытындысы негізінде
анықтайды);
белгілі бір мерзім аралығында мемлекеттік қызмет атқару құқығынан сот
айырған;
лауазымдық өкілеттіктерді атқаруға медициналық қайшылықтары бар және
біліктілік талаптарына сай келмейтін;
заңда белгіленген шектеулерді қабылдаудан бас тартқан, себебі оларды
қабылдамау (мысалы, мемлекеттік құпияға рұқсат қағазын ресімдеу кезінде
немесе меншікті сенімдік басқаруға беру, т.б.) мәртебені қызметтік емес
мүдделер (жеке, топтасқан) үшін пайдалануға итермелейді;
ұйымдасқан жемқорлық қылмысы үшін мемлекеттік қызметке тұрарға дейінгі
бір жыл ішінде тәртіптік жауаптылыққа тартылған;
мемлекеттік қызметке тұрарға дейінгі бір жыл ішінде сот тәртібінде
әкімшілік жазаға тартылған;
заңда белгіленген тәртіпте соттылығы жойылмаған (немесе алынбаған)
адам.[6,167]
Сонымен қатар заңнамада мемлекеттік қызметті атқаруға байланысты
шектеулер де қарастырылған. Яғни, мемлекеттік міндеттерді атқаруға
кіріскенде мемлекеттік қызметкердің:
өкілетті органның депутаты немесе жергілікті өзін өзі басқару органының
мүшесі болуға;
педагогикалық, ғылыми және басқадай шығармашылық, қызметтен өзге ақы
төленетін қызмет атқаруға;
кәсілкерлік қызметпен айналысуға, коммерциялық ұйымдарды басқаруға
қатысуға (қандай ұйымдық-құқықтық формада болмасын), егер коммерциялық
ұйымда басқаруға тікелей қатысу оның заңнамада белгіленген лауазымдық
міндеттеріне жатпайтын болса;
өзі қызметте тұрған мемлекеттік органда, не оған тікелей бағынатын немесе
оның бақылауындағы органда үшінші адамдардың істері бойынша өкіл болуға;
өз қызметтік міндеттерін материалдық-техникалық, қаржылық және ақпараттық
қамтамасыз етуге арналған қаражатты қызметтік емес мақсатта жұмсауға;
мемлекеттік органдардың қалыпты жұмыс істеуіне және қызметтік міндеттерді
атқаруға кедергі келтіретін әрекеттерге қатысуға (ереуілдер, байкот, т.б.);
лауазымдық өкілеттікті пайдаланумен байланысты азаматтардың және заңды
тұлғалардың көрсеткен қызметін пайдалануға құқылы емес."
Мемлекеттік қызметкерлерді жинақтаудың ұйымдық-құқықтық тәсілінің
практикада және заңнамада төрт тәсілі танылады, олар — алу, тағайындау,
сайлау және конкурс.
1.2 Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстар туралы заңдардың даму
тарихы
Кеңестік кезеңнің алғашқы жылдардынағы заңдық актілерде лауазымдық
қылмыстардың жекелеген түрлері, ереже бойынша олардың құрамының анықтамасы
берілместен мазмұндалған.
Алғаш рет лауазымдық қылмыстар туралы 1917 жылы қарашаның 24 күні Сот
туралы СНК декретінің 8-б. жұмысшы және крестьяндық революциондық
трибуналдардың құзыреті қауіпті қылмыстар туралы істер және олардың саны
чиновниктардың қызмет өкілеттігін асыра пайдалану еңгізілді.
Лауазымдық қылмысқа сол кездегі қылмыстық құқық бойынша Пара алу
туралы 1918 жылғы 8 мамырдағы СНК декреті нақтылай түсетін түсінікті
берді.
Бұл қылмыстың субьектісін және құрамын белгілейтін негізгі белгілері
және де сараланатын мән-жайлар қарастырылған.
Декрет лауазымды тұлға мен қарапайым қызметшілер арасындағы
айырмашылықты қарастырды, қазіргі уақытта да ол өзінің принциптік мәнін
сақтады.
Кеңес үкіметінің құрылуының алғашқы айларында ақ лауазымдық
қылмыстармен күресуге және де осы қылмыстардың орын алуына әсер ететін
жағдайларды болдырмауға бағытталған бірқатар актілер шығарылды. Бұл
актілерде лауазымдық қылмыстардың нақты белгілері толық ашылып
көрсетілмеген бұл жағдай қылмыспен күресудегі дәрменсіздікті көрсетті.
1918 жылы 20 қарашада ВЦИК қабылдаған революциялық әскери требуналдар
туралы ережеде жоғарыдағы актілерге қарағанда лауазымдық қылмыстық іс
әрекеттердің белгілері біршама нақты берілген.
Лауазымдық қылмыстар үшін жауаптылық туралы мәселелерді шешудің маңызды
мәні РКП VIII жалпы ресейлік конференцияда, партияның жаңа жарғысында
қабылданды.
СНК 1919 жылғы 12 желтоқсандағы декреті лауазымдық қылмыстардың орын
алуына әсер ететін себептерге бағытталған.
1920 жылғы 1 мамырдағы рақымшылық ВЦИК декретінде Кеңес үкіметіне
қарсылық келтіретін орын алған лауазымдық қылмыстарға рақымшылық жасалмайды
делінген.
1921 жылғы 26 ақпаннының НКЮ РСФСР сауда-саттық жұмыстарында орын
алатын қылмыстар үшін лауазымды тұлғаның жауаптылығын ауырлату туралы
қаулы қабылданды.
1921ж 16 тамыздағы Пара алумен күрес туралы СНК декретімен 1918ж
мамырдағы пара алу декретіне өзгерту еңгізілді және сәйкесінше қылмыс
құрамының белгілері, пара алғаны үшін жазаны ауырлататын жағдайлар
нақтыланды. Бұл декреттің ережелері келесі заңнамаларда да сақталды.
Жинақталған алғашқы заңнамалық акт 1922 жылы РСФСР Қылмыстық кодексі
болып табылады. Онда лауазымдық қылмыстар Ерекше бөлімде мемлекеттік
қылмыстармен қатар 2-тарауда қарастырылған.
Арнайы лауазымдық және басқа да қылмыстардың жекелеген түрлері Ерекше
бөлімнің басқа тарауларында қарастырылған. 1922 жылғы 9-қазанда ВЦИК және
СНК ҚК 114 бабының мазмұнын өзгерту туралы пара алғаны үшін жауаптылықты
қарастыратын декрет қабылдады. Декрет пара беру мен пара алғаны үшін
жауаптылықты ауырлатты.
1926 жылы РСФСР ҚК әрекет етуі кезінде сот, прокуратура тәжірибесіне
жүгіне отырып көптеген өзгертулер еңгізілді.
Лауазымдық қылмыспен күресудегі маңызды акт 1932 жылы маусымның 25 күні
СССР ЦИК және СНК революциялық заңдылық туралы қаулысы болды. 1958 жылы
желтоқсанның 25 ССР одағы мен одақтас республикалардың негізгі қылмыстық
заңнамаларын қабылдады және 1959-1961 жылы одақтас республикалардың ҚК
қабылданды.
ҚК қабылданғаннан кейін бірқатар заңдар, жарлықтар қабылданды. 1962
жылы ақпанның 20 күні Пара алғаны үшін қылмыстық жауаптылықты ауырлату
туралы, 1962 жылғы шілденің 25 күні РСФСР қылмыстық кодексіне өзгертулер
мен толықтырулар еңгізу туралы заңдар және басқа да одақтас
республикаларда заңдар мен жарлықтар қабылданды.
Бұл тарауды қортындылай келіп Қазақстандық заңнамаларға назар аударатын
болсақ, коммерциялық және өзге де ұйымдардың қызмет мүддесіне қарсы
қылмыстарды қарастыра отырып қызметтік қылмыстар үшін жауаптылық саралай
келе олардың субьектілері осы ұйымдардағы басқарушылық қызметті жүзеге
асыратын тұлға (228-232), және мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстар
үшін (307-316), кінәлілер жергілікті өзін-өзі басқару органдарындағы,
мемлекеттік органдардағы, ҚР Қарулы күштері мен басқа да әскери және
әскериленген құрамаларындағы лауазымды тұлғалар, ғана болуы мүмкін,
осылайша ҚР Қылмыстық кодексі өз даму үрдісін жалғастыруда.[16,58]
Билiктi немесе мемлекеттiк өкiлеттi асыра пайдалану қызметтiк өкiлеттi
терiс пайдаланудың айрықша түрлерiнiң бiрi болып табылады. Қылмыстың бұл
түрiнiң қызметтi терiс пайдалану құрамынан (ҚК-тiң 307-бап) айырмашылығы
мынада: қызметтi терiс пайдалану кезiнде заңсыз әрекет лауазымды тұлғаның
әдеттегi қызмет шеңберiнде жасалады, ал асыра пайдалануда, керiсiнше,
әрекет құқық пен өкiлетiң осы шеңберiнен ашықтан-ашық асып кетедi.
Талдап отырған қылмыс белгiлерiн анықтау үшiн осы лауазымды тұлғаға
берiлген өкiлеттiк көлемiн нақты айқындап алу керек.
Кiнәлы лауазымды тұлға қаралып отырған қылмысты жасай отырып, солардың
шегiнен асып кететiн құқықтар мен өкiлеттер заңдармен және мынадай заңдық
актiлермен айқындалады: қаулылармен, өкiмдермен, бұйрықтармен,
нұсқаулықтармен, жарлықтармен, нұсқамалармен жене т.б.
Билiктi немесе лауазымдық өкiлеттi шамадан тыс асырудың және өзге
қызметтiк қылмыстардың да объектiсi болып — мемлекеттiк аппараттың қалыпты
қызметi табылады.
Билiктi немесе лауазымдық өкiлеттi шамадан тыс асыру тек қана олардың
өздерiнiң қызметтiк міндеттерiн жүзеге асырумен байланысты жасалуы мүмкiн.
Егер кiнәлы адамның жасаған iс-әрекетi оның қызметтiк өкiлеттiгiмен
байланысты болмаса, қылмыстық кодекстiң 309-бабында көзделген қылмыс құрамы
болмайды. Яғни жасалған заңсыз әрекеттер лауазымды тұлғаның құқығы мен
өкiлетiне толықтай байланыссыз болған жағдайда, бұл әрекеттер тиiстi
белгiлер болған кезде қызметтiк болып табылмайтын қылмыс ретiнде қаралады.
Объективтi жағынан алғанда бұл қылмыс мiндеттi түрде болуы керек деп
саналатын З белгiмен сипатталады: лауазымды тұлғаньң оған заңмен берiлген
құқықығы мен өкiлетiнің шегiнен ашықтан-ашық асып кететiн iс-әрекеттер
жасалады; заң бұзушылық түріндегі қоғамға қуіпті зардаптар; тұлғанын
өкілеттік шегінен асуы мен жасалған зардптар арасында себептік байланыстың
болуы.
Билiктi немесе қызметтiк өкiлеттi қылмыстық асыра пайдалану құрамы
болу үшiн мемлекеттiк не қоғамдық мүдделерге немесе жекелеген азаматтардың
құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерiн елеулi түрде бұзу түрiндегi және
тұлғаның әрекетi мен зардаптардың арасында себептiк байланыстар болуы
қажет. Билiктi немесе қызметтiк өкiлеттi асыра пайдаланудың объективтi
жақтарының осы мiндеттi белглерiнiң сипаты мен мазмұны қызметтi терiс
пайдалану кезiндегiмен бiрдей. Билiктi немесе кызметтiк өкiлеттi асыра
пайдалану құрамының қажетті белгiлерiн елеулi түрде бұзудың болмауы
қылмыстық кодекстiң 308-бабы бойынша қылмыстық жауапкершілікті жоққа
шығарады.
Билiктi асыра қолдану кезiндегi зорлық дене күшiн жұмсау және
психикалық болуы мүмкiн. Билiктi немесе қызметтiк өкiлеттi асыра пайдалану
кезiнде дене күшiн жұмсау жәбiрленушiнiң денесiне зақым келтiру, ұрып-соғу,
азаптау, бостандығынан заңсыз айыру түрiнде көрiнуi мүмкiн. Билiктi асыра
қолдану кезiнде психикалық зорлық, дене күшiн жұмсаумен қорқыту және денеге
жарақат салумен, өлiммен қорқыту жәбiрленушiнiң белгiлi бiр әрекет немесе
әрекетсiздiктi iстеуге және басқадай нысандарды межбүрлеп қорқытуы арқылы
көрiнiс табады.
Мұндай қорқытулар субъект тарапынан сөзбен, жазбаша, дене қозғалысы,
тым көрсету арқылы жүзеге асырылады және де осы қорқытулар жәбiрленушiнiң
жеке басына ғана емес, оның туыстары, жақындары жөнiнде де болуы мүмкiн.
Билiктi немесе қызметтiк өкiлеттiлiктi асыра пайдаланудың объективтiк
жағынын қажеттi белгiсi — лауазымды адамның құқықтары мен өкiлеттiгi
шегiнен көрiнеу асып кетуi мен одан тiкелей туындаған заңда көрсетiлген
зардаптың бiреуiнiң орын алуының арасындағы себептi байланыстың болуы болып
табылады.
Талданып отырған қылмыс субъективтiк жағынан тек қана қасақаналықпен
жасалады. Кiнәлы адам билiктi немесе қызметтiк өкiлеттiктi көрiнеу асыра
пайдаланғаның және оның азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерiн не қоғамның немесе мемлекеттiң заңмен қорғалаты мүдделерiн
елеулi түрде бұзуға әкеп соғатының сезедi және өз өкiлеттiгiн асыра
пайдалану.
Мемлекет мемлекеттiк аппараттың өздерiнiң қызметтiк өкiлетiн терiс
пайдаланатын лауазымды тұлғаларымен қалай күрессе, лауазымды тұлғаның
атағын өз бетiнше иемденуге тырысатын өзге қызметкерлермен де солай
күреседi. Шындығында осындай әрекеттер мемлекеттiк апараттың қалыпты
дұрыс жұмысын бұзады және сонымен азаматтардың, қоғамның және мемлекеттің
мүддесiне елеулi түрде зиян келтiредi. Осы жағдайды ескере отырып,
Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық кодексiнiң 309-бабы лауазымды
тұлға болып табылмайтын мемлекетттiк қызметшiге лауазымды тұлғаның өкiлетiн
иемденгенi үшiн жауапкершiлiк белгiлейдi.
Мемлекеттiк аппараттың жекелеген буындарының қалыпты дұрыс қызметi
түсiндiрiлiп отырған құрамның объектiсi болып табылады.
Аталған құрамның объективтiк жағы лауазымды тұлға болып табылмайтын
мемлекеттiк қызметшi өздiгiнен, алдау жолымен лауазымды тұлғаның өкiлетiн
иемденедi және оны азаматтардың немесе ұйымдардың құықтары мен заңды
мүдделерiн елеулi түрде бұзатын қоғамға қауiптi әрекеттер жасау үшiн
пайдаланады.
Қылмыс белсендi әрекеттер жолымен жасалады. Қылмыс жасаушы кiнәлы адам
мемлекеттiк қызметшi — өзiн белгiлi бiр лауазымды тума ретiнде көрсетедi
және iс жүзiнде әлгi тұлғаның өкiлетiн заңсыз орындайды. Лауазымды тұлғаны
иемдену нысандары заңда көрсетiлмеген, бiрақ олар барынша әр түрлi болуы
мүмкiн. Мысалы: қатардағы қызметкер — аудандық өкiмнiң референтi
келушiлердi қабылдайды да солардың арыздары бойынша шешiм қабылдайды;
қандай да болмасын құжаттарға өз бастығының атынан қол қояды немесе
қатардағы полиция өзiн аудандық iшкi iстер басқармасының (АІІБ) жедел
қызметiнiң қызметкерi ретiнде таныстырады және азаматтарды тұтқынға алу
қаупiн теңдiрiп, өзiне керектi заттарды алады жене т.б.
Кiнәлы адам лауазымды тұлғаның өкiлетiн заңсыз әрекеттер жасау
мақсатымен иемденедi, соның нәтижесiнде азаматтар мен ұйымдардың құқықтары
мен заңды мүдделерiне елеулi түрде нұқсан келтiрiледі, яғни осы қылмыс
құрамының кiнәлының қоғамға қауiптi әрекеттерiнен басқа объективтi жағының
мiндеттi белгiлерi — азаматтардың немесе ұйымдардың заңмен қорғалатын
мүдделерiн елеулi түрде бұзу түрiндегi қоғамға қауiптi зардаптарының орын
алуы болып табылады. Осындай заң бұзушылықтың мазмұны мен нысаны қызметтiк
өкiлеттi терiс пайдалану құрамына талдау жасаған кезде ашылды. Талданып
отырған құрам өзiнiң құрылымы бойынша материалдық құрамға
жатқызылатындықтан, осы құрамның объективтiк жағының тағы бiр мiндеттi
белгiсi болып — кiнәлының заңсыз әрекеттерi мен орын алған зардапттар
арасындағы себептiк байланыстың болуы болып табылады. Азаматтардың немесе
ұйымдардың құкықтары мен заңды мүдделерi елеулi түрде бұзылған сәттен
бастап қылмыс аяқталған деп есептеледi.[12,61]
Лауазымды тұлғаның өкiлетiн иемденудiң субъективтiк жағы тiкелей
қаралып отырған қылмыс субъектiсi лауазымды тұлға болып табылмайтын
мемлекеттiк қызметшi болады. Егер осындай әрекеттердi мемлекеттiк қызметшi
болып табылмайтын басқа жат тұлғалар жасаған болса, онда олар ҚР ҚК 309-бап
бойынша жауапкершiлiк атқармайды, бiрақ олардың әрекетi iстiң нақты
жағдайына байланысты ҚК-тiң басқа баптары бойынша саралануы мүмкiн.
Кәсiпкерлiк қызмет деп өзара тиiмдi нәтижелер мен табыс алу
мақсатындағы кез келген қызмет түсiнiледi, яғни кез келген меншiк түріндегi
кәсiпорын және солар құрған бiрлестiктер құрыла алады және жұмыс iстей
алады. Кәсiпкерлiк қызметтiң саласында, егер оған заңмен тыйым салынбаған
болса, шектеу қойылмайды.
Қылмыстың объективтi жағы — субъектiнiң әрекетi осы ұйымға жеңiлдiк
және артықшылық берумен немесе оған басқа нысанда қамқоршы болумен
байланысты жағдайда, не лауазымды тұлғаның кәсiпкерлiк қызметпен
айналысатын ұйым құруымен, не осыған қатысты тыйым салынғандығына
қарамастан осындай ұйымды басқаруға қатысуымен түйiнделедi.
Кiнәлы лауазымды тұлға өзiнiң атқарып отырған қызмттiк өкiлетгiгiнiң
арқасында оның өз мүддесiне терiс пайдалана отырып, кәсiпкерлiк қызметтi
жүзеге асыратын ұйым құрады, не осындай ұйымға өзi немесе өз адамы арқылы
басшылық етуге қатысады. Әрекетiң қайсы нысаны болмасын, кiнәлы адамның
оған заңмен берiлген лауазымдық өкiлеттi пайдалануы арқылы жасалады.
Сонымен қатар, ҚР “мемлекеттік қызмет туралы” 1999 жылғы 23 шілдедегі
заңында мемлекеттiк қызметшiге басқа қызметпен, соның iшiнде педагогктік,
ғылыми және жеке творчестволық қызметтi қоспағанда, кәсiпкерлiкпен
айналысуға тiкелей тыйым салынатындықтан, кiнәлы адамдардың аталған әрекет
нысандарызаңсызболыптабылады.
Заңда белгiленген шектеулердi бұзған мемлекеттiк қызмешiнiң барлық
өзге де iс-әрекеттерi тәртiптiк терiс қылықтар ретiнде бағалануы мүмкiн.
Осы құрамның ауырлататын түрiне — мемлекеттiк органдардың лауазымды
адамдарының лицензия беру жөнiнде өкiлеттiктердi мемлекеттiк емес
ұйымдарға, соның iшінде қоғамдық бiрлестiктерге беруге әкеп соқтырған
әрекеттер жасағаны жатады.[17,36]
Қоғамымызға парақорлық қандай зиян келтiрiп отырғаны белгiлi. Бұл
лауазымды қылмыстардың өте қауiптi түрi болып табылады. Оның қауiптiлiгi
пайдақорлық ниетпен жасалынатын қылмыстармен араласып, қосылып жасалуында.
Парақорлық мемлекеттiк аппарат қызметiнiң дұрыс жұмыс iстеуiне бөгет
жасайды және олардың беделiн кетiруге, өкiмет және атқару органдарының
қызметiнде әдiлдiк қағидасын бұзуға әкелiп соқтырады.
Парақор көптеген лауазымды тұлғалардың адал екенiне күмән туғызып,
масқаралау арқылы сенiмсiздiк келтiрiп қана қоймай, жалпы мемлекетке,
конституциядағы азаматтардың мүдделерi мен құқықтарын шектеуге, заңдылық
қағидаларының бұрмалануы және Қазақстан Республикасының нарықтық
реформаларының дұрыс жүргiзiлуiн тежейдi.
Парақорлықтың ұғымы үш қымыс құрамымен түсiндiрiледi, яғни пара алу,
пара беру парақорлыққа делдал болу. Лауазымды адамның өзi немесе делдал
арқылы пара берушінiң немесе оның өкiлi болған адамның пайдасына жасаған iс-
әрекетi (әрекетсiздiгi) үшiн ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлiк, мүлiкке
құқығы немесе мүлiк сипатындағы пайда түрiнде пара алуы, егер мұндай iс-
әрекет (әрекетсiздiк) лауазымды адамның қызметтiк өкiлеттiгiне кiретiн
болса, не ол қызметтiк жағдайына байланысты осындай iс-әрекетке
(әрекетсiздiкке) мүмкiндiк жасаса, сондай-ақ жалпы қамқоршылығы немесе
қызметi бойынша жол берсе — ол Заңға сәйкес пара алу деп танылады.
Пара алудың объектiсi мемлекеттiк акпараттың дұрыс қызметi, беделi
болып табылады. Қылмыстың кажеттi белгiлерiнiң бiрi параның заты болып
табылады.
Пара заты болып табылатындар: ақша, бағалы қағаз, материалдық
игiлiктер.
Тәсiлiне қарап параны алу екi түрге бөлiнедi: ашық және көмескi
түрлер.
а) Ашық пара беруде пара заты лауазым адамының өзiне тапсырылады
немесе оның келiсiмi бойынша жақындары, тапсырылады, пара үшiн iстелетiн iс-
әрекеттер жөнiнде келiсiледi.
б) Көмескi түрде пара беруде пара затын беру сырттай қарағанда заңды
сияқты болып көрiнiп, бүркемелеу жолымен кiнәлыға тапсырылады.
Олар лауазымды тұлғаға ақшаның қайтарылмайтын негiзде “қарызға” беру,
оларға айлық, бiр рет төленетiн әр түрлi ақы, қартадан өтiрiк ұтылу; пара
алушының отбасы мүшелерiн немесе туыстарын жалған жұмысқа алу, лауазымды
тұлғаға енбек шарты, контракт немесе кооператив мүшелiгi бойынша жұмыс
iстедi деп жалақы, бағалы заттар беру және де лауазымды тұлғаға нақты
iстеген жұмысына немесе көрсетiлген қызметiне ақысынан асыра отырып
төленуi.
Тапсырылу уақытына қарай пара алудың екi түрi болады: оның бiрiншiсi
параға сатып алу, яғни лауазым адамының параны мүдделi жақтың өзiне тиiмдi
iс-әрекеттердi iстегенге дейiнгi мерзiмде тапсыруы.
Екiншiсi пара — сыйлау, мұндай пара лауазым келiсiлген iс-әрекеттердi
iстегеннен кейiн “алғыс” ретiнде тапсырылады.
Пара үшiн жүзеге асырылатын iс-әрекеттің мәнiне карай бұл қылмыс тағы
да екi түрге бөлiнедi: 1) пара-сыйлық (мздоимство) — пара лауазым адамына
заңға сәйкес жүзеге асырған әрекеттерi үшiн тапсырылады. Мысалы, iс-
әрекетiнде қылмыстың құрамы жоқ адам жөнiнде тергеушiнiң iстi қысқартып
алуы.[18,64]
Пара — ақы (лихоимство). Лауазым адамына заңсыз әрекеттердi жүзеге
асырғаны үшiн тапсырылады. Мысалы, көрiнеу ұрлық жасаған адамды қылмыстық
жауапқа, тартпау арқылы тергеушiнiң немесе прокурордың пара алуы.
Объективтiк жағынан алғанда пара алу лауазымды адамның пара берушiнiң
немесе оның өкiлi болған адамның пайдасына жасаған iс-әрекетi арқылы
сипатталады.
Пара берушiнiң мүддесiне тек оның жеке мүддесi емес, сондай-ақ оның
қорғап отырған үшiншi жақтың — жақын туыстарының, өзi қызмет iстейтiн заңды
ұйымның мүдделерi де жатады. Пара алу — формальдік қылмыс құрамға жатады.
Ол лауазым адамының келiсiлген параның бiр бөлігi алған уақытта бастап
аяқталған деп танылады. Пара алудың субъективтiк жағы тiкелей
қасақаналықпен пайда табу мақсатымен сипатталады. Кiнәлы адам өз кызмет
жағдайын пайдалану арқылы iс-әрекет ететiнiң және соны тiлей отырып, пара
алып отырғанын сезедi. Лауазымды тұлғаның ниетi пайда табу мақсатында
болады. Заңда пара алудың ауырлататын, аса ауырлататын бiрнеше, түрлерi
көрсетiлген. Лауазымды адамның заңсыз әрекет (әрекетсiздiгi) үшiн пара алуы
(311-баптың 2-тармағы). Мысалы: лауазым адамы пара алып қылмыс болып
табылмайтын заңға iс—әрекеттердi iстейдi. Кезексiз пәтер беру; жұмысқа мас
болып келгендiгiне шара қолданбау; т.б. Мұндай әрекеттер қылмыстық
кодекстiң 311-бабының 2-тармағы бойынша жауапқа тартылады. Ал лауазым адамы
пара алып басқа бiр қылмыс болып табылатын заңсыз әрекетке жол берсе, онда
оның әрекетi қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануға жатады.
Пара алудың ауырлататын екiншi бiр түрi — жауапты мемлекеттiк
лауазымды атқарушы адамнын пара алуы болып табылады (311-баптың 3-тармағы).
Пара алудың аса ауырлататын түрлерiне мыналар жатады:
қорқытып алу жолымен; адамдар тобы алдын ала сөз байласып немесе ұйымдасқан
топ; iрi мөлшерде жасалса; әлденеше рет жасалса; Лауазымды адамның пара
берушінің мүддесіне залал келтіретін әрекеттер істелетінін айтып қорқыту
әрекетін жасап пара талап етуі немесе соңғыны өзінің құқықтық мүдделеріне
тиетін зиянды болдырмау мақсатында пара беруге мәжбүр болу жағдайына
жеткізу параны қорқытып алу болып табылады.
Параны қорқытып алуға мысалы маманды жұмыстан шығарамын деп қорқытып
пара бер деп айтпаса да, мұндай әрекеттер қылмыстық кодекстің 311-баптың 4-
тармағы “а” тармақшасымен саралануға жатады.
Пара алудың аса ауырлататын тағы бiр түрi — адамдар тобы алдын ала
сөз байласқан немесе ұйымдасқан топ жасаған осы әрекеттер (311-баптың 4
тармағының “б” тармақшасы).
Егер осы қылмысты бiрлесiп жасауға алдын ала келiскен екi немесе
одан да көп лауазымды адам қатысса, онда параны алдын ала келiсiм бойынша
бiр топ адамалды деп есептеледi.
Пара алудың аса ауырлататын түрiне — әлденеше рет пара алу жатады.
(311-бап 4-тармағының “г”тармақшасы).
Жаңа қылмыстық кодексте бұл қылмыстың мазмұны ашып көрсетiлмеген.
Заңда лауазымды адамға тiкелей немесе делдал арқылы пара беру деп қана
көрсетiлген объективтiк жағынан пара беру: лауазымды адамға пара затын
немесе мүлiк сипатындағы өзге де пайда беру; пара затын адам тiкелей өзi
немесе делдал арқылы бередi; лауазымды адам өз қызметiн пара берушiнiң
мүддесiне белгiлi бiр әрекеттi iстеуге немесе iстемеуге пайдалануы арқылы
сипатталады.
Пара беру немесе тапсыру әдiстерi қылмыстың құрамы үшiн маңызды емес.
Пара оны алушының тура өзiне немесе оның келiсiмiмен жақын туыстарына
берiлуi мүмкiн. Ол iстелiнбеген жұмысқа почта арқылы айлық түрiнде берiлуi
мүмкiн. Пара берудiң жасырылған нысандары бар. Олар: заңсыз сыйлық беру,
алдын ала ойластырылып пара алушыға картадан елеулi ақша соммасын ұтылу;
пара алушыға бағалы, құнды заттарды өте арзан бағаға сату және тағы
басқалар.
Пара беру формальік қылмыс құрамы болып табылады. Лауазымды тұлға пара
алған кезден бастап, яғни берушiнiң мүддесi үшiн белгiлi бiр әрекет
iстелгенi не iстелмегенiне қарамастан қылмыс аяқталды деп саналады.
Субъективтiк жағынан пара беру тiкелей қасақаналық арқылы iстеледi.
Яғни кiнәлының лауазымды адамға пара затын беруге немесе тапсыруға құқы жоқ
екенiн және оның мүддесi үшiн лауазымды тұлға өз қызмет жағдайын
пайдаланып, белгiлi бiр iс-әрекет жасайтынын кiнәлы тұлға сезедi және соны
тiлейдi.
Пара беру субъектiсi боп 16 жасқа жеткен есi дұрыс тұлға танылады.
Пара берудің ауырлататын түрiне — заңсыз әрекет немесе әрекетсiздiк
жасағаны үшiн лауазымды адамға немесе әлденеше рет немесе ұйымдасқан топтың
пара беру үшiн жауаптылық қылмыстық кодекстiң З12-бабының 2-тармағында
көзделген.[19,92]
Әлденеше рет пара беруге — кiнәлінің бір лауазым адамына немесе әр
түрлi сондай адамға өз мүддесi үшiн әр түрлi iс-әрекеттер iстегенi немесе
iстемегенi үшiн екi немесе одан көп пара беруiн айтамыз.
Кiнәлының бiр лауазым адамына немесе бiрнеше лауазым адамына өз
мүддесi үшiн әртүрлi әрекеттер iстегенi үшiн екiден артық пара беруiн
әлденеше рет пара беру деп бiлемiз. Егер келiсiлген сома пара алушыға
бөлшектеп берiлсе, онда ондай әрекет әлденеше рет пара беру болып
табылмайды.
Заңда пара бергенi үшiн қылмыстық жауаптылықтан босатудың негiздерi де
көрсетiлген.
Егер лауазымды адам тарапынан оған қатысты қорқытып пара алу орын
алған болса немесе ол адам пара бергенi туралы қылмыстық iс қозғауға құқығы
бар органға өз еркiмен хабарласа, пара берген адам қылмыстық жауаптылықтан
босатылады.
Адам пара бергенi туралы қылмыстық iс қозғауға құқығы бар органға
ауызша немесе жазбаша, қандай ниеттi басшылыққа алғанына қарамастан ерiктi
түрде хабарласа қылмыстық жауаптылықпен босатылады.
Параны қорқытып алу орын алған жағдайда және пара берушi параны
бергенге дейiн ол туралы құқық қорғау органдарына хабарласа, иесiне
қайтарылуға жатады. Айғақ заттар болып пара ретiнде алынған ақша мен басқа
құнды заттар мемлекет кiрiсiне жатқызылады.
Парақорлыққы делдал болу қылмыстық кодекстің 313-бабында көрсетiлген.
Осы кылмыстың объективтi жағы парақорққа делдал болу, яғни пара алушыға
және пара берушiге пара алу мен беру туралы олардын арасындағы келісімге
қол жеткiзуге немесе iске асыруға жәрдемдесу болып табылады.
Парақорлықтың делдалы ретiнде кiнәлы боп табылу үшiн пара берушiден немесе
алушыдан сыйақы алғанына қарамастан танылады.
Делдалдық пара беру мен алуды жалғастыратын ерекше түрi — жеке қылмыс
құрамына бөлiнген. Бұл пара беру мен алудың келiсiм немесе нақты
әрекеттермен жетiстiкке жету арқылы, делдал өзiнiң бастамасымен емес, пара
берушi мен алушының сұрауы немесе тапсырмасы арқылы тiкелей пара бередi.
Делдалдықтың ерекшелiгi бұл субъектiнiң екi қылмыс жасалуына, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz