Көкшетау қаласында орналасқан РИСК-Бизнес ЖШС
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І бөлім. Кәсіпорында менеджментті ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Менеджменттің қалыптасуы және қазіргі кездегі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Кәсіпорында қолданылатын менеджмент қағидалары мен ондағы
басқару
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Кәсіпорында менеджердің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
ІІ бөлім. РИСК-Бизнес ЖШС сыртқы және ішкі ортасын талдау
2.1 РИСК-Бизнес ЖШС қалыптасуы және оның ұйымдастырушылық-
басқарушылық құрылымына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .28
2.2 РИСК-Бизнес ЖШС жарнама және маркетинг бөліміндегі
менеджерлердің атқаратын қызметтерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .38
2.3 Аталған кәсіпорынның экономикалық және қаржылық
талдауы ... ... ... ..45
ІІІ бөлім. РИСК-Бизнес ЖШС менеджментті ұйымдастыруды жетілдіру
және тиімділігін арттыру жолдары
3.1 РИСК-Бизнес ЖШС менеджментті ұйымдастыруды жетілдіру және
тиімділігін арттыруда шет ел әдістерін
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.2 Аталған кәсіпорында менеджментті жетілдіру үшін бизнес нәтижелерін
басқару бағытын
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 66
3.3 Аталған кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру үшін өткізу
бөлімін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .79
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты біздің
сөздік қорымызға менеджмент, менеджер ұғымдары тез енді. Менеджмент
ұғымын қазақшаға дәл аударатын болсақ, онда басқа біреу арқылы өз
мақсатына жету болып табылады, алайда сөзбе-сөз аудару сөздің түпкі
төркінін әрқашан дәл бере бермейді. Күнделікті тұрмыста менеджмент сөзі
белгілі бір ұйымдағы барлық адамдардың қызметіне басшылық етумен
шұғылданып, өз мақсатына жетуді білдіреді.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі мен мәні: менеджменттегі басты
нәрсе кез келген адамдық қарым-қатынастарға жарайтын баршаға ортақ басқару
ұстанымдарын іс жүзінде бөлу, анықтау және қолдану болып табылады. Басқаша
айтқанда, менеджмент ― бұл нарық жағдайында фирманы және оның
қызметкерлерін басқарудың теориясы мен іс-тәжірибесі.
Ірі өндіріс бірлестіктері мен банктер мемлекеттің тек экономикалық
күшінің ғана емес, сонымен қатар саяси күшінің негізін құрайды. Ірі
одақтардың дүние жүзінде материалдық игіліктерді бөлу ережелерін
қалыптастыратын бөлімшелері болады, ақпараттық мүмкіндіктерді иеленеді.
Осындай одақтардың менеджерлерінің шешімдері көптеген адамдардың тағдырын
шешеді.
Кәсіпорындағы менеджменттің рөлін бағалау қиын. Өткір бәсекелестік
күресте тауар нарығындағы қызметтің сәттілігі тиімді жұмыс жасаудың
механизмдерін білуді талап етеді. Қазіргі уақытта ешкім тек сәттілік пен
көкейкөздікке сенбейді. Ұйымның ырысы ― бұл кәсіпорын басшылығы мен
персоналдың ойластырылған қызметінің нәтижесі.
Кәсіпорынның әр түрлі үрдістерінде алғашқы орынды менеджмент қызметі
алады, өйткені оның жұмысына кәсіпорынның нарықта тұрақты орнығып, қызмет
атқаруы тәуелді. Кәсіпорындардың менеджмент мүмкіндіктерін анықтау жұмысы
болашағы кең, нысаналы нарықты таңдап алуға мүмкіндік береді. Сонымен
қатар, осы кәсіпорындардың уақытында менеджменттік қызметтерді құруы
осындай бөлімшелері жоқ бәсекелестерінен алда болуға, олардың осал және
мықты жақтары туралы ақпаратты қолданып, іс-әрекеттерін болжауға мүмкіндік
береді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: қазіргі нарық жағдайында қызмет етіп жатқан
кәсіпорындарда менеджменттік қызметті енгізудің қажеттілігін көрсету,
менеджмент жүйесін талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
– кәсіпорындағы менеджмент қызметінің мәнін ашатын қағидаларды талдау;
– кәсіпорында менеджменттің қалыптасу бағытындағы кәсіпкерлердің
әрекеттерін зерттеу;
– кәсіпорынның әр түрлі үрдістеріндегі менеджмент қызметінің орнын
көрсету;
– кәсіпорындағы тиімді менеджердің мінездемесін анықтау;
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Көкшетау қаласында орналасқан
РИСК-Бизнес ЖШС.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні: кәсіпорындағы менеджмент.
Тақырыпты зерттеу деңгейі: менеджменттің пайда болуын XIX ғасырдың
соңына жатқызғанымен, оның рөлі тек XX ғасырдың 30- шы жылдары сезіле
бастады және осы уақытқа дейін көптеген өзгерістерге ұшырады. Сонымен
бірге, ғылыми менеджмент түсінігін басқару теориясының негізін қалаушы
болып саналатын Ф.У.Тейлор енгізді.
30-40 жылдардағы басқару облысының теоретигі, Лютер Гьюликтің
пікірінше, басқару әр түрлі теорияларды, жинақтаған әр түрлі құбылыстарды
жүйелі түрде игеретін ғылым болып табылады және адамдар ортақ мақсаттарына
жету үшін неге және қалай жүйелі қызмет етеді, сонымен бірге осы қарым-
қатынас жүйелерін барлық адамзат үшін неғұрлым пайдалы жасау үшін жүйелі
негізде түсінуге тырысады. Әлбетте, басқарудың теориясы мен тәжірибе
эволюциясы өнеркәсіп пен жалпы ғылымның дамуымен тығыз байланысты.
Қазақстанның басқару ойлары тарихының тамырлары ғасырлар қойнауынан
бастау алады. Менеджменттің қоғамдық мәнділігі біздің XX ғасырдың 30-шы
жылдары сезілді. Қазақстанның жоғары оқу орындарында менеджмент 1992
жылдан, яғни нарықтық экономикаға көшу сәтінен бастап оқытылады.
Қазақстанда профессор Қ.Ғ.Ахметов, К.Б.Бердалиев өз еңбектерінде елдегі
кәсіпорындарды басқару ерекшеліктерін мазмұндайды.
Қазақстанда кадр менеджментінің мәселелерін алғаш рет қарағандылық
Р.С.Каренов зерттеді. Ол Кадрлық менеджмент (2001ж) атты еңбектерінде
нарықтық экономика жағдайындағы кадрлармен жұмыс жүргізудің отандық
тәжірибесін қорытты және біздің еліміздің кәсіпорындарында шет ел
тәжірибесін пайдалану жөнінде кейбір пікірлерін ұсынды. Қазақстандық
кәсіпорындар тұрғысынан өндірістік менеджменттің теориялық аспектілері
Ә.Ә.Әбдірешевтің еңбегінде стратегияны, жоспарлауды, еңбекті басқаруды
дамытудың әдістемелік ұсыныстары көрсетілген. Нарықтық конъюктура
жағдайында қаржы менеджерінің рөлі айтарлықтай өсті. Қаржы менеджментінің
мәселелері де Қазақстан ғалымдарының еңбектерінен де көрініс табуда.
XX ғасырдың 90-шы жылдары Қазақстан экономикасындағы басқару жағдайы
айтарлықтай өзгерді. Нарықтық жүйе басқарудың әкімшіл-әміршіл әдістерін
ауыстырды. Осының нәтижесінде кәсіпорындар шаруашылық дербестік пен сыртқы
нарыққа шығу мүмкіндігін алды. Қазақстанда мемлекеттік кадр саясатын
жетілдіру курсы қолға алынды. Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтің 2004 жылы 19
наурызда Қазақстан халқына Жолдауында былайша айтылған: Мемлекет жаңа
жұмыс орындарын ашады, адамның өз қабілет мүмкіндіктерін көрсетуге жағдай
жасайды, халықтың табысының өсуіне қамқорлық көрсетеді.
Қазақстанның Бүкілдүниежүзілік Сауда Ұйымына ену қарсаңында біз басқару
шешімдері саласындағы да ғаламшарлық бәсеке алдында тұрмыз. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев мемлекеттік қызметкерлерге мына
ұстанымдарды басшылыққа алу қажет деп есептейді:
– халық берген биліктің қызығына түспей, оған иелік ете білу керек;
– өзің үшін пайданы көздемей, өзің қызмет ететін қоғамның игілігі туралы
ойлау қажет;
– мемлекеттік қызметкер қалай тұрып жатырсың? деген сұрақтан қорықпай
өмір сүру керек;
– адамдардың сенімін жоғалтпайтындай етіп басқару керек;
– лауазымға істі кәсіби түрде жүргізе алатындарды ұсыну керек;
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімінде менеджментке жалпы сипаттама беріледі, оның қалыптасуы,
қағидалары, әдістері және кәсіпорында менеджердің алатын орны көрсетіледі.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде РИСК - Бизнес ЖШС қалыптасуы
және оның ұйымдастырушылық – басқарушылық құрылымы сипатталады,
кәсіпорынның жарнама және маркетинг бөліміндегі менеджерлердің қызметтері,
экономикалық және қаржылық көрсеткіштері талданады.
Үшінші бөлімде РИСК-Бизнес ЖШС менеджментті ұйымдастыруды жетілдіру
және тиімділігін арттыруда шет ел әдістерін қолдану, менеджментті жетілдіру
үшін бизнес нәтижелерін басқару бағытын қолдану, аталған кәсіпорын
қызметінің тиімділігін арттыру үшін өткізу бөлімін ұйымдастыру жолдары
көрсетіледі.
І бөлім. Кәсіпорында менеджментті ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Менеджменттің қалыптасуы және қазіргі кездегі жағдайы
Менеджмент ― бұл басқару қызметін іске асыруға мүмкіндік беретін адам
білімінің саласы. Бұл ғылыми білімдер басқару тәжірибесінің теориялық
базасын құрайды. Менеджмент өндірісті басқаруға қарағанда кәсіпорынның
функционалды – технологиялық құрылымымен ғана емес, оның ұйымдастырушылық,
адам аспектісімен айналысады. [25]
Басқару ойына адам технологиясы, әлеуметтік психология, инженерлік
социология, психофизиология, эргономика және тағы басқа ғылымдардың
жетістіктері әсер етеді. Менеджмент бұл өзінің басты мәселесі – өнімдер мен
қызметтерді өндіретін және әр түолі ресурстарды қолданатын адамдардың
үйлестірген әрекеттері негізінде қажетті нәтижелерді қалай алуды шешу үшін
пайдаланады. [7]
Кәсіпорынды басқарудың жоғары дәрежесі өнер ретінде бағаланады.
Менеджментті басқару өнері ретінде түсіну ұйымның қызмет етуіне көптеген
факторлар әсер ететін күрделі әлеуметтік – техникалық жүйе деген
түсінігінен бастау алады. Факторлардың ішіндегі ең бастысы – адамдар,
кәсіпорындағы қызметкерлер. Бұл факторды бақылау ғылыми бағытты қолдануды
ғана емес, сономен бірге оны нақты жағдайларда қолдану өнерін талап етеді.
[12]
Менеджмент ― дәстүрлер тарихы тұжырымдамаларды, институттарды, теория
мен тәжірибені қамтитын бүкіл адам мәдениетінің элементі. Бұл – даусыз
дәлелденген қағида, өйткені тиімді басқару мәселесі адамдарды ұйымдастыру
(тайпалар, рулар, қауымдар) басталған мезетте пайда болды.
Басқару тәжірибесі, ұйымдастыру секілді өте көне. Басқару ісін
жетілдіруге мыңдаған жылдар бойы қажырлы еңбек, оны тиімді ұйымдастыру
қажет болды, бұған өз уақытында ең озық ақыл - ой жетістіктері жұмсалды.
Біздің заманымызға дейінгі үшінші мыңжылдықта саз – балшықтан жасалған
белгішелерде көне жүйелердің коммерциялық келісімдері мен заңдары туралы
деректер жазылған. Мұның өзі оларда басқару тәжірибесінің болғандығын
дәлелдейді.
Менеджмент ғылым ретінде XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында
пайда болып, өзінің дамуында бірнеше кезеңді басынан кешірді. XX ғасырдың
бірінші жартысындабасқару ойларының төрт анық ерекшеленетін мектебі даму
алды: ғылыми басқару, классикалық немесе әкімшілік, адамгершілік қарым –
қатынас және басқару ғылымы немесе сандық ықпал мектептері. [15]
Ғылыми басқару мектебінің (1856-1920) пайда болуы Фредерик Уинслоу
Тейлордың (1856-1915) есімімен байланысты. Оның басты еңбектері Фабриканы
басқару, Ғылыми менеджмент принциптері, Конгрестің арнайы комиссиясы
алдында көрсету. Филадельфиядағы оның зиратының басына ғылыми менеджмент
атасы деп жазылған. Тейлор өндірісті ғылыми тұрғысынан басқаруға болады
деген пікір айтты. Кезінде ғажайып жаңалық болған бұл құбылысты ол кейін
өзінің еңбектерінде ғылыми жағынан жан - жақты дәлелдеді. Ф.Тейлор
кәсіпорынды басқару ісін өнер ретінде қарастыра келіп, менеджер не жасауды
дәл білуі және оны арзан, әрі тиімді тәсілмен қалай жасауға болатынын
зерттеунысаны етті. Ф.Тейлор басқару ісін тек кәсіпорын деңгейінде
ұйымдастыруды қарастырды. Оның теориясын Гаррингтон Эммерсон (1853-1931),
Генри Форд (1863-1947), Френк Гилберт (1868-1919), Лилиан Гилберт (1861-
1919), тағы басқалары өздерінің ғылыми еңбектерінде одан әрі дамытты.
Басқарудың классикалық немесе әкімшілік мектебінің (1920-1950) өкілдері
Ари Файоль, Линдал Урвик, Джеймс Муни, А.К.Райли басқарудың әмбебап
қағидаларын ойластыры. Осы мектептің негізін салушы француз ғалымы Анри
Файоль (1841-1925) тәжірибе жинақтау кезінде мынадай қорытындыға келді:
басқару – кәсіпорынның мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып, оны
белгілі бір мақсатқа жетелеу. Ол, сондай-ақ, мемлекеттік басқару ісін
ғылым жолымен ұйымдастырудың ұстанымдарын қолдану мүмкін екендігіне алғаш
рет ой жүгіртті.
Ғылыми басқару мектебі мен классикалық мектеп психология жаңадан дами
бастаған кезде жарық көрді. Осы мектептердің авторлары адам факторының
маңызды екендігін мойындағанымен, олардың пікірталасы ақыны әділ төлеу,
экономикалық ынталандыру және формалді қызмет қарым-қатынасты орнату
секілді мәселелермен шектеледі. Адамгершілік қарым-қатынас жөніндегі
қозғалыс ұйымның негізгі тиімді элементі ретінде адам факторын толық
мойындай алмауынан жауап ретінде туындаған еді. Оның өзі классикалық
көзқарастағы кемшілікті шешу мақсатында пайда болғандықтан, адамгершілік
қарым-қатынас мектебін кейде неоклассикалық мектеп деп те атайды. Бұл
мектеп XX ғасырдың 20-шы жылдардың аяғы мен 50-ші жылдардың басында
қарқынды белең алды. [19]
Мэри Паркер Фоллет (1868-1933) пен Элтон Мэйо (1880-1949) адамгершілік
қарым-қатынас мектебінің жаңа бағытта дамуының негізін алушылар деп
есептелінеді. Э.Мэйо Уестерн Электроник компани фирмасымен шартқа отырып,
Хоторнс қаласында адам еңбегінің тиімділігіне психологиялық факторлардың
ықпалын зерттеді. Бұл жұмыс бүкіл АҚШ-қа әйгілі Хоторнстық тәжірибе деп
аталды.
Крис Арджирис, Френсис Лийкерт, Дуглас Макгрегор, Фредерик Герцберг,
тағы басқалары адамгершілік қарым-қатынас мектебінің өкілдері болып
табылады. Бұл ағыттың негізгі қағидасы ресми емес шағын топтардың ролін
орындау, басқару тәжірибесіндегі топтағы психологиялық және әлеуметтік
ерекшеліктерді тауып, пайдалануға мүмкіндік беретіндей тәсілдерді қабылдау
болып саналады.
Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950 жылдан күні бүгінге дейін)
қазіргі сандық әдіс негізінде басқаруда математика мен компьютерді қолдану
арқылы шешумен байланысты. Сөйтіп, басқару ғылымы немесе сандық ықпал
мектебі өмірге келді. Бұл мектептің негізгі өкілдеріне Р.Акофф, Л.Берланфи,
С.Бир, А.Гольдбергер, Н.Джорджеску – Реган, Р.Каллин, П.Клейн, Р.Люс
секілді ғалымдар жатады. [5]
Басқарушылық ойлар жетістігін қолдану тәжірибесінде көптеген елдерде
басқару үлгісінің өзіндік ұлттық ерекшелігі пайда болды. Қазіргі кезде
басқарудың – американдық, жапондық, арабтық және батыс еуропалық мектептері
қалыптасты. [20]
Қазақстанның басқару ойлары тарихының тамырлары ғасырлар қойнауынан
бастау алады. Жүздеген жылдар бойы басқару ойы біртіндеп жетілдірілді.
Менеджментке деген қажеттілік адамның және оның біріккен қызметінің пайда
болуына байланысты туды. Мемлекетті басқару жөнінде біздің еліміздің
дамуының әрқилы кезеңіндегі әр түрлі міндеттер өткенімізге үлкен әсер етті
және бүгінгі күні де Қазақстанның басқару ойының қалыптасуы мен дамуына
ықпалын тигізуде.
X – XII ғасырларда басқару саласындағы алғашқы ойшылдардың бірі Әбу
Нәсір Әл – Фараби (870-950) болды. Ол жұлдыздар мен басқа табиғи
құбылыстарға қарай отырып, мемлекеттің, шаhарлардың болашағы мен
бағыныштылардың тағдырын болжамдаған әміршілердің жалған көріпкелдігін
ғылыми негізде дәлелдеді. Оның адамзат қоғамының шығуы, мемлекеттік құрылыс
және басшыға талап қою туралы ойлары ерекше қызығушылық түдырып отыр.
Қазіргі кезде Қазақстан ғалымдары Әл – Фарабидің ғылыми мұраларынтерең
зерттеу мақсатында Отырар қаласының орнында қазба жұмыстарын жүргізуде.
Тәуке хан (1680-1715) әмірлік құрған дәуірде неғұрлым прогрессивті
мемлекет және рухани қайраткерлер Төле би (1663-1756), Қазыбек би (1667-
1763) және Әйтеке би (1682-1766) болды. Жеті жарғы деп аталатын заң
жинағында олар мемлекетті басқару жөніндегі өз пікірлерін мазмұндады, мұнда
ортағасырлық қазақ қоғамындағы негізгі ұстанымдар мен құқық нормалары
бекітілген. Жеті жарғы ― әкімшілік, азаматтық және қылмыстық құқықтардың
нормаларын мазмұндаған құжат, яғни қазақтардың заңдар мен қарапайым құқық
нормаларының алғашқа жазба жинағы. Жеті жарғыға сәйкес мемлекеттегі
жоғарғы билік ханның қолында шоғырланды. Басқару халықтық жиналыс –
құрылтай арқылы сұлтандардың және рубасыларының қатысуымен жүзеге асырылды.
Мемлекеттік басқару саласындағы кезекті идеолог және қайта құрушы
Әбілқайыр хан (1693-1748) болды. Ол жеке хандық құрып, Қазақстанның далалық
аудандарының ауқымды жерінде қырық жыл бойы мемлекеттік билікті ұстап
тұрды. Алайда, Әбілқайр хандығы орталықтанған мемлекет болған жоқ, ол
бірнеше этнотерриториялық және этносаяси топтарға, ұлыстарға бөлінді.
XΥIII ғасырдың ортасында экономикалық саясат пен мемлекеттік басқару
жүйесінің дамуында Қазақстанның территориялық иеліктерін қалпына келтірген
көрнекті мемлекеттік қайраткер Абылай хан (1711-1781) маңызды рөл атқарды.
Өзінің онжылдық басқару кезеңінде ол мемлекетте біраз өзгерістерді жүзеге
асырды.
XIX ғасырда Қазақстанның көрнекті мемлекет қайраткерлерінің арасында
ғалым – ағартушы Ш.Ш.Уәлиханов (1835-1865) маңызды орын алды. Ол орыс
ағартушылары мен революцияшыл – демократтарының алдыңғы қатарлы ойларын
қабылдады. Сонымен бірге, патшаның отаршылдық саясатын айыптап, олардың
қоғамдық – мәдени артта қалуын орыс мәдениетінен сусындау жолында жеңу үшін
күресті қазақтардың отырықшылық пен егін шаруашылығына көшуін насихаттады.
Ш.Уәлиханов ағарту ісі мен жеке реформалардың рөлін асыра бағалай отырып,
басқару облысындағы үкімет шаралары көшпендіауылдар өмірінің қайта
құрылуына ықпал етуі мүмкін деп жорамалдады. Оның мемлекетті басқару
жөнінде ұсынған демократиялық ойларын қазақтың басқа ағартушы демократтары
Ы.Алтынсарин (1841-1889) мен А.Құнанбаев (1845-1904) әрі қарай дамытты.
XX ғасыр мемлекеттік басқару саласындағы қазақ зиялылары өкілдерінің
шоғырымен ерекшеленеді. Олар: Ә.Жангельдин, Л.Мирзоян, О.Исаев,
Ұ.Құлымбетов,С.Меңдешев,Н.Нұрмақов, Т.Рысқұлов,Ғ.Тоқжанов, О.Жандосов,
Т.Жүргенов, С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров және тағы басқалары.
Қазіргі заманғы менеджменттің қалыптасу тарихы мен дамуын XX ғасырдың
50-ші жылдарынан бастап қарауға болады. Алғашқы қазақ инженер – менеджері,
өндірісті ұйымдастырушы Қ.И.Сатпаев (1889-1964) болды. Ол бірінші болып
кеншілердің еңбек өнімділігі мен адамдардың еңбекке деген ынталандыру
мәселелерін, жұмысшылардың, кәсіподақтардың кәсіпорындармен және Балқаш пен
Жезқазғанның тау – кен байыту комбинаттарындағы еңбек үрдістерімен
байланысты сұрақтарын шешті. Оның басқару стиліне тән ең маңызды ерекшелік,
ол – зерттелінетін нақты материалдарды терең ғылыми жүйелеу мен жалпылау.
Қазақстан экономикасын мемлекеттік басқарудың дамуына көрнекті ғалым,
қоғамдық және мемлекеттік қайраткер Д.А.Қонаев (1912-1993) ерекше үлесін
қосты. Ол қырық жылдан астам уақыт бойы республиканы басқарды, оның ішінде
ширек ғасырдан астам елдің бірінші басшысы болды. Д.А.Қонаев Қазақстан
экономикасын басқарған кезде республика бұрынғы КСРО-ның ірі
агроөнеркәсіптік аймақтарының біріне айналды. Мұнда елдегі түсті
металлургияның негізгі базасы орналасты, ауқымды жылу – энергетикалық кешен
әрекет етті, мұнай өндірудің үлкен мүмкіндігі болды.
Қазіргі жағдайда біздің еліміздің тұрақты дамуының басымды бағыты
Қазақстан экономикасында қазіргі менеджментті қолдану жөнінде теориялық
тұжырымдама жасақтау болып табылады. Менеджменттің қоғамдық мәнділігі
біздің XX ғасырдың 30-шы жылдары сезілді. Қазақстанның жоғары оқу
орындарында менеджмент 1992 жылдан, әғни нарықтық экономикаға көшу сәтінен
бастап оқытылады. Мемлекетте дүниежүзілік білім стандарттарына жауап
беретін менеджмент саласы бойынша мамандар дайындау жөнінде жұмыс басталды.
Қазіргі кезде білім беру мен кадрларды кәсіби дайындау мемлекеттің
экономикалық стратегиясының құрамды элементтері болып табылады.
Қазақстанда менеджмент пәні бойынша алғашқы қазақша оқулық профессор
Қ.Ғ.Ахметовтың Менеджмент негіздері кітабы болып есептелінеді.
К.Б.Бердалиев Менеджмент негіздері, Қазақстан экономикасын басқару
негіздері еңбектерінде Қазақстандық кәсіпорындарды басқару ерекшеліктерін
мазмұндады. [10]
Қазақстанда кадр менеджментінің мәселелерін алғаш рет қарағандылық
Р.С.Каренов зерттеді. Одан басқа Өндірістік менеджмент, Инновациялық
менеджмент деген еңбектері бар. Ол Кадрлық менеджмент атты еңбектерінде
нарықтық экономика жағдайындағы кадрлармен жұмыс жүргізудің отандық
тәжірибесін қорытты және біздің еліміздің кәсіпорындарында шет ел
тәжірибесін пайдалану жөнінде кейбір пікірлерін ұсынды. Қазақстандық
кәсіпорындар тұрғысынан өндірістік менеджменттің теориялық аспектілері
Ә.Ә.Әбдірешевтің Кәсіпорынның өндірістік менеджменті кітабында
келтірілген. Оның еңбегінде стратегияны, жоспарлауды, еңбекті басқаруды
дамытудың әдістемелік ұсыныстары көрсетілген. Нарықтық конъюктура
жағдайында қаржы менеджерінің рөлі айтарлықтай өсті. Қаржы менеджментінің
мәселелері де Қазақстан ғалымдарының еңбектерінен де көрініс табуда.
Осылайша, қазақстандық менеджменттің теориялық, сонымен қатар,
қолданбалы аспектілері зерттелініп жатыр және әрі қарай зерттеуді талап
етеді. Менеджмент тарихын білу менеджердің кәсіби білімі мен басқару ойының
дағдыларын қалыптастыруда үлкен рөл атқарады. [5]
1.2 Кәсіпорында қолданылатын менеджмент қағидалары мен ондағы
басқару әдістері
Басқару басқа қызметтер сияқты белгілі бір қағидаларға сәйкес іске
асырылады. Менеджмент қағидалары – жетекшілердің басқарушылық қызметтерін
жүзеге асыруы бойынша негізін қалаушы ойлар мен жүріс – тұрыс ережелері.
Бұл қағидалар басқару тәжірибесінің объективті заңдылықтарының бейнесі
болып табылады. Олар менеджменттің нақты жүйесіне, құрылымына,
ұйымдастырылуына қойылатын талаптарды анықтайды. Осы талаптарға сәйкес
басқару органдары қалыптасады, олардың деңгейлерінің арасында, мемлекет
пен ұйымдар арасында қарым – қатынас орнатылады, басқару әдістері
қолданылады. [24]
Менеджменттің басты қағидасы ― басқарудағы орталықтандыру мен
орталықсыздандыруды үйлестіру. Оның тәжірибеде қолданылуы басқарудың
төменгі деңгейінде стратегиялық сипаттағы сұрақтарды бекітеді. Бұл қағиданы
жүзеге асыру басқару шешімдерін қабылдау кезінде өкілеттікті қолайлы болу
мәселесін шешеді. Осы негізгі қағидадан келесі қағидалар шығады:
– басқаруда ұжымдылық пен бірігіп бастауды ебімен пайдалану қағидасы. Ол
әрбір қызметкердің өз жұмыс орны үшін қатаң жауап беретінін білдіреді.
Ұйымның жұмысы үшін жалғыз тұлға ― басқарушы, директор, одақ президенті
жауап береді. Сонымен қатар, басқау шешімдерін әзірлеуде әр түрлі
бөлімшелердің әр түрлі деңгейіндегі басқарушылары, нақты шешімдерді
орындаушылар қатыстырылады. Мұнымен қабылданатын шешімдердің дәйектілігі,
объективтілігі қамтамасыз етіледі.
– басқарудың ғылыми дәйектілігі қағидасы. Ол басқарудың ғылымды пайдалану
негізінде іске асырылуы қажет екендігін білдіреді;
– жоспарлылық қағидасы. Ұйымның болашақтағы қызметі ағымдағы қызметі
сияқты жоспарлануы қажет қажет екендігін білдіреді;
– жауапкершілік, міндет және құқықтарды үйлестіру қағидасы. Ол қызметкердің
тек өзінің ұсынылған өкілеттігіне қатысты міндеттерге жауап беру қажеттігін
білдіреді;
– басқаруды демократтау қағидасы. Қазіргі экономикада орындаушылар жоғары
білімге, мамандық, кәсіпке, сонымен қатар жалпы мәдениет және өндірісті
басқаруға қатысу қажеттілігіне ие. Ұйымды басқаруға персоналды тарту
аталған қағиданы жүзеге асыру болып табылады. [25]
Қоғамның экономикалық өмірі бір орында тұрмайды. XIX-XX ғасырлардағы
ғылыми басқару мектебінің негізін қалаушы Ф.Тейлор жұмысшылардың жеке
еңбегін басқарудың төрт қағидасын құрды:
1. Тәжірибеде қалыптасқан ескі, дәстүрлі жұмыс тәсілдерінің орнына
ғылыми іргетасты құру, оның әрбір элементін ғылыми тұрғыда зерттеу;
2. Жұмысшыларды ғылыми талап бойынша таңдау, оларды жаттықтыру және
баулу;
3. Еңбекті ұйымдастырудың ғылыми ойластырылған жүйесін тәжірибеге
енгізу әкімшілік пен жұмысшылар арасындағы ынтымақтастық.
4. Еңбекті біркелкі бөлісу және әкімшілік пен жұмысшылар арасындағы
жауапкершілік;
Басқарудың классикалық немесе әкімшілік мектебінің негізін қалаущы
А.Файоль Жалпы және өнеркәсіптік әкімшілік еңбегіндегі менеджерлерге
арналған он төрт қағидасында басқарушылардың қызмет міндеттерін қалай
орындау керектігін көрсетеді:
1) Жұмысты бөлісу. Еңбекті мамандандыру ұйымдық табысқа жету үшін қажет.
2) Билік. Бұйрық беру құқығы жауапкекршілікпен ұштасуы тиіс.
3) Тәртіп. Тыңдау және құрметтеу жұмысты байсалды ұйымдастыруға мүмкіндік
береді.
4) Дара басшылық. Әрбір қызметкер тек бір бастықтан ғана бұйрық алуы тиіс.
5) Бағыт билігі. Ұйымдастыру кезінде әрбір адамның күш – жігері бір бағытқа
үйлестірілуі тиіс.
6) Жеке мүддені жалпы мүддеге бағындыру. Басқарудағы ең қиын жағдай – жеке
мүдде мен ортақ мүддені жалпы ұйымдық игілікке айналдыра білу.
7) Ақы төлеу. Жұмыскерлер өздерінің қосқан үлесіне қарай ақы алуы тиіс.
8) Орталықтандыру. Орталықтандыру мен орталықсыздандыру (жергілікті
мекемелерге орталық мекемелердің кейбір басқару міндетін тапсыру)
пропорция мәселесі болып саналады; әрбір ұйымда қолайлы тепе – теңдік
болуы тиіс.
9) Иерархиялық (төмен шенділердің жоғары шенділерге бағыну тәртібі) тізбек.
Басшылар басшылықтың формальді тізбегін орындауы тиіс, мұның өзі
жоғарыдағы басшылардың біреуі басқалармен ақпаратты алмасу жөніндегі
нұсқау бергенше сақталады.
10) Реттілік. Материалдың құндылығы затында болуы тиіс.
11) Әділеттілік. Мейірімділік пен заңдылыққа негізделген әділеттілік
қызметті шын көңілмен беріле істеуге ықпал етеді.
12) Қызметшілердің тұрақтылығы және қызмет лауазымында болу мерзімі.
Адамдарға өз жұмысын жете білуіне уақыт беру қажет.
13) Ынта – ықылас. Адамдардың ең көп қанағаттануы — жоспарды өз бетінше
жасауы және орындауы.
14) Ерекше рух. Қызметкерлердің күш–жігерін жұмылдыруын ұйымдастырудың
табысты болуының кепілі. [31]
90-шы жылдардың басқару қағидалары басқарудың әлеуметтік аспектілеріне
көңіл бөлді: менеджмент адамға, адамдардың іс-әрекеттерін тиімді жасауға
бағытталған. XX ғасырдың соңында тәжірибе өзінің қағидаларын шығарды:
– ұжымды төменнен жоғары, жоғарыдан төмен және көлденең бойлап өтетін
байланыс жүйесі;
– ұжым мүшелерінің мүмкіндіктерін, қабілеттерін кең ашуға жағдай
жасайтын ұжымдық атмосфера;
– ортақ нәтижеге әрбір жұмысшының өз үлесін қосудың қажетті екендігін
белгілеу;
– қоршаған орта өзгерісіне уақытында жауап беру (өзгерістерді дер кезінде
ескерту);
– жұмысшылардың өз жұмыстарына қанағаттанушылықтарын қамтамасыз ететін
жұмыс әдісі;
– топ жұмысының барлық кезеңдеріне қатысу келісілген, ұйымдастырылған
жұмыстың шартты жағдайы;
– менеджердің өз жұмысында (жұымыс бабында) кездесетін барлық адамдарды
(тұтынушылар, қамтамасыз етушілер, іске асырушы – атқарушылар, басшылар,
тағы басқалары) тыңдай білуі;
– кәсіпкерлік әдебі;
– адалдық, шындық және адамдарға сену;
– менеджменттің іргетастық негізіне: сапа, шығындар, сервис, бақылау,
персонал, жаңашыл – сүйену;
– ұжымды көре білу, яғни оның қандай болу керек екндігін нақты көре
білу;
– жеке жұмыстың сапалылығы және оны үнемі жетілдіру;
– жұмысшыларға адалдық (түзу ниеттілік);
– тиімді, ұтымды менеджментке қажетті (басты) жағдай, жауапкершілік;
[18]
Менеджмент қағидалары мен кәсіпорын ерекшеліктері оны басқару әдістерін
таңдау кезінде ескеріледі. Басқару әдістері ― тәсілдер немесе адамның іс –
қызмет аясындағы амалдарының жиынтығы, белгілі мақсаттарға жету тәсілі,
белгілі бір міндеттерді шешу жолдары. Олар қалыптасқан тәжірибені бейнелеуі
немесе ғылыми жолмен әзірленуі мүмкін.
Менеджмент әдістері мазмұнына қарай экономикалық, әкімшілік және
әлеуметтік – психологиялық болып бөлінеді. [17]
Басқарудың экономикалық әдістері ― экономикалық құралдарды пайдалана
отырып, әрбір жұмысшыны және ұжымды ынталандыратын, олардың мүдделері мен
міндеттеріне сай келетін экономикалық механизмдер арқылы ықпал жасау. Олар
жұмысшылардың қызметтерінің қолайлы тәсілдерін өз бетімен іздеу және
олардың нәтижелері үшін жауапкершілікті алу ісіндегі материалдық
қызығушылығына негізделген. Мұндай әдістер XX ғасырдың басында енгізіле
бастады. Экономикалық әдістер тапсырмалардың уақытында және сапалы
орындалуы жұмысшылардың көрсеткен күш – жігерлерінің нәтижесінде алынған
қосымша пайда немесе шығындарды үнемдеу есебінен іске асырылады деп
ұйғарады. [29]
Экономикалық әдістерге төмендегілер жатады:
1) аймақтық және республикалық (орталық) органдары арқылы іске асырылатын
әдістер:
– мемлекеттің салық жүйелері
– аймақтың (облыс) салық жүйелері
– мемлекеттің қаржы – несие механизмі
– аймақтың қаржы – несие механизмі
2) фирма реттеуіндегі әдістер:
– фирманың жұмыс жасауын қамтамасыз ететін экономикалық нормативтер
– жұмыстардың тиімділігіне және сапасына жауапты жүйелер
– ғылыми әдістерді қолдану (жүйелі талдау, болжамдау, ықшамдау); [27]
Басқарудың әкімшілік әдістері ― бұл басшылардың және директивті
органдардың ұжымның мақсатына жетуі үшін шаруашылықты (ұйымды) басқаруға,
тікелей ықпал жасауға бағытталған ұйымдық - әкімшілік құжаттарының
жиынтығы. Мұндай әдістердің көмегімен адамдардың ісіне (қызметіне) белсенді
араласуы не белгілі бір іс-әрекетке күштеу жолымен, не осындай күштеу
мүмкіндігін құру жолымен жүреді.
Әкімшілік әдістер қарапайым қалыпты міндеттерді шешуді басқару кезінде,
ең алдымен, әскериленген типтегі құрылымдарда, мысалы көлікте қолданылады.
Олар жұмысшылардың бастамасын шектеуді және нәтижелер үшін барлық
жауапкершілікті басшыға артуды талап етеді. Мұндай әдістердің құрама
элементтері болып орындаушыларды марапаттау табылады, бірақ ол шынайы
жетістіктер үшін емес, көпжылдық стаж, әкімшілікке қатысты әділдік, тәртіп
және тағы басқалары үшін іске асырылады. [25]
Менеджменттің әкімшілік әдістері мемлекеттің және аймақтың заңдық
құжаттар жүйесіне; жоғары басқару органдарының және фирманың нормативті-
директивті қолданылуға міндетті әдістемелік жүйелеріне; жоспарлар,
бағдарламалар, міндеттер жүйелеріне; шұғыл басқару жүйесіне негізделген.
Басқарудың әлеуметтік-психологиялық әдісі ― жеке тұлғаның және ұжымның
әлеуметтік-психологиялық қасиеттерін пайдалану, адамдардың еңбекке деген
сана-сезім қатынасын тәрбиелеу жолымен ықпал жасау тәсілі.
Әлеуметтік-психологиялық үрдістеді басқару әдістеріне төмендегілер
жатады:
– қоршаған орта мониторингі;
– басқару объектілерінің әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерінің
техникалық өлшенуі;
– сауалнама жүргізу;
– барлау жасау (байқау жүргізу);
– хронометрлеу, жұмыс күнінің фотосуреті, қажетті сәттерде байқау жүргізу;
– микроэлементтік нормативтерді пайдалану;
– мүсіндеу;
– телефон арқылы сұрақ жүргізу;
– тәжірибелік жұмыстарды жүргізу;
– зерттеудің математикалық – статистикалық әдістері;
– үрдістердің экономикалық – математикалық әдістері;
Өндірісті басқарудағы әлеуметтік психологияның міндеттеріне жатады:
– өндірістік ұжымдарды және басқарушы кадрларды адамдардың жеке тұлғалық
ерекшеліктеріне және әлеуметтік-психологиялық жағдайларына сай іріктеу,
қалыптастыру;
– басқару үрдісін ұжымдардың, топтардың және тұлғалардың ерекшеліктерін
ескере отырып, ұйымдастыру;
– жұмысшылардың іс-әрекеттерін әлеуметтік-психологиялық факторларға ықпал
жасай отырып, ынталандыру;
– қоғамды, ұйымдық, ұжымдық қатынастарды дамыту; [20]
1.3 Кәсіпорында менеджердің алатын орны
Экономиканың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты жаңа типті басқару
кадрларын дайындау және олардың жаңаша ойлау қабілеттерін қалыптастыру
қажеттілігі туындайды. Осы тұрғыдан алғанда кадрларды кәсіби, әсіресе,
менеджмент саласына лайықты дайындау мемлекеттік ұзақ мерзімді экономикалық
саясатының құрамдас бөлігі болуы тиіс. Нарық жағдайында түбегейлі
өзгерістерге ұшырайтын кәсіпорындар мен фирмалар деңгейінде бұл мәселе
үлкен мәнге ие болады. Өткір бәсекелестік жағдайындағы кәсіпорынның
өміршеңдігін қамтамасыз ету үшін фирманы дәстүрлі түрде емес, жаңаша
басқарып үйрену қажет. Ең алдымен, адамдарды жаңаша басқара білу керек.
Бұның өзі нарықтық конъюктураны алдын-ала болжап, бағалай білетін, дер
кезінде қалыпты емес басқару шешімдерін қабылдап, оларды іске асыратын
ұжымда жетекшілік етуді қазіргі заман талаптары деңгейінде жүзеге асыра
алатын жаңа типтегі басшы ― менеджерлерді дайындауға талап етеді. [5]
Менеджер ― бұл нарықтық бәсеке жағдайындағы кәсіпорын алдында тұрған
міндеттерді жүзеге асыру үшін барлық жұмысшыларды ұйымдастыруға қабілетті,
еңбекті басқару саласында ғылыми білімі бар адам. Менеджер табиғатына Питер
Ф.Друкер сипаттама берді. Оның пікірінше, менеджер арнайы екі міндетті
атқарады және бұл міндеттер іскер кәсіпорын жұмыскерлерінің ешқайсысында
жоқ. [26]
Менеджердің бірінші міндетіне қолда бар ресурстармен нағыз тұтас
өндірістік бірлік құруы жатады. Бұл жағынан алғанда менеджер оркестр
дирижеріне ұқсас, алайда дирижердің қолында композитор жазған партитура
болады. Ол оны тек түсіндіріп берумен ған шектелетін болса, менеджердің әрі
композитор, әрі дирижерлік міндетті атқарады. [18]
Өндірістік бірлікті құру міндетін шешу үшін менеджерге бүкіл әлсіз
буындарды жою, барынша дамытуды қамтамасыз ету, ұйымдық мәселелердің барлық
күшті жақтарын, бірінші кезекте, адам ресурстарын пайдалану үшін тырысуына
тура келеді. Кәсіпорынның күнделікті іс-әрекеті менеджердің көз алдында
әрдайым елестеуі, қол жеткен нәтижелер барынша үйлестіріліп отыруы тиіс.
Менеджердің екінші міндетіне кез-келген шешімді қабылдап, іс-әрекетке
кіріскенде бүгінгі талапты ескерумен қоса, кәсіпорынның болашағы туралы да
ойланып, толғануы жатады. Әрбір менеджерге, – деп атап көрсетеді Друкер,
–өзінің өзінің басқару міндетіне жатпайтын көптеген істерді атқаруына тура
келеді. Алайда, барлық менеджерлер үшін олардың қызмет орнына қарамастан
ортақ қызмет міндеттері бар:
– менеджер іскер кәсіпорынның мақсатын орындайды, сол мақсатты орындау
үшін не істеу керектігін ойластырады. Адамдарға нақты
міндеттер жүктей
отырып, оны жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
– менеджер ― ұйымдастырушы. Ол жұмыстарды жүйелей бөледі, қажетті
ұйымдық құрылымды құрады, басшы жұмыскерлердің тиісті құрамын
іріктейді.
– менеджер көтермелеу шараларын қамтамасыз етіп, адамдармен тығыз
байланыс орнатады. Ол ұжымды өз ісіне жауапкершілікпен қарайтын
адамдардан құрайды: бұл үшін қолда бар барлық мүмкіндікті – сыйлық
беру, марапаттау, жоғары қызметке тағайындау шараларын пайдаланады.
Менеджер ұжымдағы барлық адамдармен тіл табысып, тұрақты байланыс
орнатады.
– менеджер ұйымның іс-әрекетін талдайды, нормалауды белгілеуді,
кәсіпорында жұмыс істейтін барлық адамдардың жұмысын бағалайды.
– менеджер адамдардың қызмет жағынан кемелденіп, жоғарылауын қамтамасыз
етеді. Адамдардың мамандығының жетілдірілуі, қызмет жағынан жоғарылап
не төмендеуі де ұжым бірлігінің нығаюы, не әлсіреі де менеджер
жұмысына байланысты. [23]
Менеджер ― бұл тұрақты басқарушылық кәсіппен айналысатын және ұйым
қызметінің белгілі бір түрлері бойынша шешім қабылдау құқығына ие адам.
Ұйым бірге жұмыс істейтін және ортақ мақсатқа ұмтылатын адамдар тобы
болғандықтан, ұйымдағы жұмысшылардың іс-әрекетінің бағыты, келістіру
функциясы объективті шартталған. Басшылықтың бұл қызметін басқа адамдрдың
жұмысымен менеджер жүзеге асырады. Оның еңбегінің ерекшелігі мынадан
тұрады: кез-келген өндірістік, экономикалық, техникалық, әлеуметік
жоспардың мінеттерін осы міндеттерді орындауы қажет адамдарға әсер ете
отыра, ұйымдастырушылық тәртіпте шешеді.
Менеджердің еңбегі (кәсіпорында қандай жұмыспен айналысатынына
қарамастан: өндіріспен, жарнамамен, қаржы немесе кадрлармен) келесідей
тұжырымдалады: мақсат қою, іс-әрекет жоспарын құру, жұмысты ұйымдастыру,
оның нәтижесімен адамдарды қызықтыру, бәрі ойдағыдай екендігін тексеру, өз
шешімдерінің салдарына болжам жасау. Осыны ескере отырып, менеджер еңбегін
қысқаша былай анықтауға болады: менеджер жұмыстың орындалуын қамтамасыз
етеді. Менеджердің басты міндеттерінің бірі болып оның қарамағындағылардың
жұмысын тиімді ұйымдастыру табылады.
Басқару өнері тек үйлестіру, қарамағындағылармен қарым-қатынас орнату
және олардың жұмыстарын бағытауда ғана емес, сонымен қатар, бақылау
қызметін сақтай отыра оларға өз ойларын жеткізу, сұрақтарды шешу құқығын
беруінде көрінеді. Менеджердің алдында туындайтын мәселелердің 80 % адам
факторымен байланысты.
Үлкен, күрделі ұйымда барлық ұйымдастырушылық жұмыс көлденең және
тігінен болып бөлінеді. Көлденең еңбек бөлінісі ― басқару үрдісіндегі әр
түрлі қызметтерді икемді орындау мақсатында компоненттерге жіктелуі, яғни
ұйым ішіндегі өндірістік қызметтің орын алуы. Көлденең еңбек бөлінісі
арқылы ұйымды бастапқы өнірістік цехтармен, бөлімдермен қатар, барлық жүйе
қызметін қамтамсыз ететін – жоспарлау, қаржы, жаңалық енгізу, қызметтерді
басқару, маркетинг, жабдықтау және тағы басқа бөлімдер құрылады. Тігінен
еңбек бөлінісі ― басқару ісінің күрделі жүйелік сипатта болуынан туындайтын
әрекет. Мақсатқа жетуде басқарушы ұйым қызметін тиімді үйлесіріп отыру
қажет. Осыдан барып, қызметтердің анықталуы, өкілеттіктің берілуі жүзеге
асырылады. [28]
Басқару деңгейінің санына тәуелсіз басқарушылар үш категорияға
бөлінеді, олар: жоғары деңгейдегі, орта және төменгі деңгейдегі басшылар.
Жоғары деңгейдегі басшыларға (топ менеджер) директорлар кеңесінің
төрағасы, президент, аға вице-президенттер, сондай-ақ, басқарушылар мен
казначейлер жатады. Жоғары басқару қызметтері кәсіпорынның жалпы
стратегиясын жасаумен, болжаумен, ұзақ мерзімдік жоспарлаумен, кадр саясаты
мәселелерін шешіп, сыртқы кәсіпорындармен байланыс орнатумен шұғылданады.
Осы деңгейде өнім ассортиментінің өзгеруі, нарық өтімі, өріс қуатын
ұлғайту, шет ел бөлімшелерін ұйымдастыру, тағы басқа мәселелермен
шұғылданады.
Ортаңғы деңгейдегі басшыларға (мидле менеджер) өндіріс бөлімшелері
мен функциялық қызметтің ортаңғы меңгеруші басшылары, зауыт директорлары,
олардың орынбасарлары, тағы басқалары жедел жұмыстарға, ғылыми зерттеулерді
жоспарлау мен ұйымдастуруға, өндіруге және өткізуге, есеп және бақылауды
жолға қоюға, кадр саясатын жүзеге асыруға жауап береді. ... дәстүрлі
ортаңғы басшылардың жұмысы, - деп есептейді Друкер, - көп жағдайда бір
сарынды. Оған шешім қабылдаудың қажеті жоқ. Оның міндеті – қабылдаған
шешімді жүзеге асыру. Көпшілік жағдайда ортаңғы басшылар жергілікті
жағдайды ескере отырып, шешімді орындауы тиіс.
Төменгі деңгейдегі басшылар (ловер менеджер) цех жетекшісі, өндірістік
учаске бастығы, мастерлер, функциялық қызметтегісекторлар мен топтардың
басшылары – жұмысшылар мен қызметкерлерге тікелей басшылық етеді. Олардың
алдында тұрған негізгі міндеттер жұмыскерлерді кәсіпорынға адал
болуға,тәрбиелеу, әр түрлі әлеуметтік жанжалды басу, кәсіпорын мақсатына
жету үшін тек ден күшін ғана емес, ақыл-ой энергиясын да жұмылдыра білуі
тиіс. [26]
Менеджер өзінің кәсіби қызметін сәтті атқару үшін мыналарға ие болуы
қажет:
– білімі мен икемінің болуы;
– жеке қасиеттерінің болуы;
– этикалық нормаларды иеленуі;
– тиімді басқарудың дағдылары мен қабілеттерге ие болуы;
– өзін-өзі дамытудағы шектеулерден өту;
Бұл ― менеджер үлгісін құраушылар. Енді әрбіреуіне жеке тоқталып
кетейік.
Менеджердің білімі мен икемі. Бүкіл әлемде менеджер тиімді, жаңашыл
басшы ретінде қабылданады. Ол үшін менеджер нарықтық экономиканың қызмет
ету заңдылықтарын, қазіргі менеджменттің теориясы мен тәжірибесін,
адамдарды ынталандыру әдістері мен формаларын, ұйымдастыру теориясын және
шарушылықтың ұйымдастырушылық құрылымдарын үлгілеу әдістерін, ұйым
қызметінің нәтижелерін кешенді талдау әдістерін білу қажет.
Менеджер қалыпты емес ойлай білуі, тәуекелділіктің жоғары деңгейі
жағдайында қажетті шешімдер таба білуі, бизнес-жобалауды іске асыруы,
бизнес-жоспарды дайындауы, түзетуі және іске асыруы, маркетингтік
зерттеулерді жүзеге асыруы, нарық талабын ескере отыра ұйымның дамуын
болжамдауы, өзін-өзі ұстай білуі қажет.
Менеджердің жеке қасиеттеріне төмендегілер жатады:
– кәсіпқойлық және жұмысқа шығармашылық бағыттың болуы;
– ынта-ықылас, өнертапқыштық;
– өз-өзіне сенімділік, ұжымда және ұжыммен жұмыс істеуге ұмтылу;
– өзін-өзі ұстай білу;
– адамдарға әсер етудің психологиялық қабілеті;
– жауапкершілік, өнегелі сенімдіік;
– өзін-өзі дамытуға іштей қажеттілік;
– өз қабілеті мен жетістігіне сенімділік;
Менеджердің әдептілік (этикалық) нормалары. Әдеп сөзі грек тілінен
аударғанда әдет, әдет-ғұрып, жүріс-тұрыс ержелері деген мағынаны
білдіреді. Әдеп теориялық (философиялық) және тәжірибелік (нормативтік)
болып бөлінеді. Тәжірибелік әдеп өнегелі қағидаларды, ойларды, нормаларды
негіздейді. Менеджердің этикалық нормаларына екі түрлі фактор әсер етеді:
одақпен байланысты факторлар (одақтың әдет-ғұрпы, менджмент мектептері,
кәсіпорын жарғысы, заңдылық) және қоғаммен байланысты факторлар (елдің әдет-
ғұрпы, қоғамның материалдық және рухани мәдениеті, қоғамдық ой-пікір, таза
кісілік әдеби нормалар).
Менеджер өз қызметінде жалпыға бірдей қабылданған ережелер және
нормаларға сүйенеді:
– адал бәсекелестіктің әдістеріне еру;
– лас ақшаны қолданбау;
– берілген уәдені орындау және айтылған сөзге еру;
– адамдарды пайдаланбау;
– қатал болу, жеке қасиеттерін түсірмеу;
– әдептілік пен жақсы мінез-құлықты көрсету;
Тиімді басқарудың дағдылары мен қабілеттері. Басқарудың тиімділігіне
мыналар жатады:
– өзін меңгере білу;
– жеке басының бағалы қасиеттері;
– жеке басын үнемі жетілдіріп отыру;
– мәселелерді шешуге дағдылану;
– өнертапқыштық пен жаңалық ашуға қабілеттілік;
– маңайындағы адамдарға ерекше ықпал ете білу қабілеті;
– қазіргі басқару әдіс-тәсілдерін білу;
– қол астындағы адамдарды баулып, жетілдіре білу;
– тиімді жұмысшы топтарын қалыптастыру және дамыту қабілеті; [32]
Менеджердің өзін-өзі дамытудағы шектеулері. Менеджерде жоғарыда аталған
дағдылар мен қабілеттердің кейбіреуі жетіспеген жағдайда мынадай шектеулер
пайда болады:
– өзін меңгере білмеу;
– жеке басының бағалы қасиеттернің болмауы;
– мәселелерді шешу дағдысының жеткіліксіздігі;
– шығармашылық ықпалдың жеткіліксіздігі;
– адамдарға ықпал ете алмаушылық;
– басқару еңбегінің ерекшеліктерін жете түсінбеушілік;
– басшылық дағдысының осалдығы;
– баули білмеушілік;
– ұжымды қалыптастыру қабілетінің төмендігі; [19]
Қазіргі экономикалық өмір онда болып жатқан үрдістер мен мәселелердің
күрделенуі және өсуімен, ресурстар мен кірістілік, өткізу нарықтары үшін
тұрақты күреспен, жалданбалы жұмысшыларды пайдалану мәселелерімен, ұйымдағы
жұмыстың белгісіздігі және күйзелісімен сипатталады. Сондықтан, қазіргі
менеджерлерге талаптар өсіп жатыр. Одан өзін және өзінің уақытын тиімді
басқару қабілеті, өзінің жеке құндылықтары мен мақсаттарын анықтау, өзінің
өсуі мен дамуын қолдау, мәселелерді тез және тиімді шешу, жағдайдың
өзгеруіне икемді жауап қайтару, өзінің қол астындағыларына қатысты қазіргі
басқарушылық тәсілдер мен бағыттар қолдану, жұмысты тез өнертапқыш және
нәтижелі болуға қабілетті адамдар тобын құру және жетілдіру талап етіледі.
Американдық бизнес мектептерінде менеджерлер сертификатын алуға үміткер
келесі салаларда өзінің білімін көрсетуі қажет:
– басқарушылық үрдістердің табиғатын түсіну, негізгі ұйымдастырушылық
құрылымдарды, функционалдық міндеттерді және менеджер жұмысының стилін
білу;
– менеджердің жауапкершілігі туралы анық түсіну, басқару деңгейлері
бойынша жауапкершілікті бөлу;
– басқару тиімділігін жоғарылату тиімділігі;
– персоналды басқару үшін қажет ақпараттық технология мен байланыс
құралдарын білу, өз ойын ауызша және жазбаша жеткізе білу;
– адамдарды басқаруда, таңдауда және мамандарды дайындауда сөйлеу дағдысы,
білімі, көшбасшылық және жұмысшылар арасындағы қарым-қатынасты орнықтыру
қабілеті;
– кәсіпорын мен тұтынушылар (клиенттер) арасындағы қарым-қатынастардың
ерекшеліктерін білу;
– үміткердің ресурстарды басқару қабілеті;
– есептеуіш техника құралдарын пайдалана отыра кәсіпорын қызметін
жоспарлау және болжау қабілеті;
– өз қызметін бағалау және бақылау қабілеті, қазіргі талаптар мен
болашақта күтілетін өзгерістерді ескере отырып, мамандығын жоғарылату
және қорытынды шығара білу; [24]
П.Друкер тиімді менеджердің қағидаларын атап көрсетті:
– тиімді басшылар жұмыс уақытының қайда жұмсалатынын біледі;
– олар еңбек үрдісіне емес, оның нәтижесіне бағыт ұстанады;
– өздерінің күшті жақтарына сүйене отыра жұмысты қалыптастырады;
– өте жақсы жұмыстан үздік нәтижелерді алуды қамтамасыз еетін салаларға
күш-жігерлерін бағыттайды;
– дұрыс кезектілікте сенімді қадамдар жасай отыра шешім қабылдайды;
Менеджер өз қызметінің (ісінің) әлеуметтік мәнін түсінуге міндетті.
Кәсіпкер өз міндетінде өскен сайын оның әлеуметтік әсері де өседі. Одақтар
тек прагматикалық ережелерді жинаудың көмегімен емес, сонымен қатар ұйымның
индустриялық қоғамдағы рөлін анықтайтын философиялық түсініктерді ескеру
мен басқарылуы қажет. [23]
Жұмыс барысында менеджер өз ұжымындағы ресми емес басшыны табуға тиіс
және оның іс-әрекетін зорлық-зомбылықсыз жалпы істің пайдасына бағыттауы
қажет. Нарық жағдайында менеджер тәуекелге баруы және оны басқара білуі де
қерек. Менеджер үшін тәуекел болатын саланы таба білу өте қажет, оның
болатын мүмкіндігінің дәрежесін бағалап, алдын-ала шаралар қолдануы керек.
Бұл жағдайда менеджерге батылдық, іс- қимылының қалыпқа сай келмеуі,
тәуелсіздік, тәжірибеге жақындығы, парасатты есеп, көп қырлы қабілеттілік
және жағдайды тез бағалап, оң өзгергендігіне жедел жауап қайтару, түпкі
нәтижені нақты бағалау тән болуы қажет.
Менеджердің осындай кең аспектілі қызметті қолдануы оның басқаруда
жоғары тиімділікке қолын жеткізеді, яғни кәсіпорын жұмысының жоғары
нәтижелілігі, алдымен, пайда табу жағдайы ескеріледі. Нарық жағдайында
пайда алға қойған міндеттерге жетудің түпкі мақсаты болып табылады. [32]
ІІ бөлім. РИСК-Бизнес ЖШС жүргізілетін менеджмент және аталған
кәсіпорынның экономикалық, қаржылық көрсеткіштерін талдау
2.1 РИСК-Бизнес ЖШС қалыптасуы және оның ұйымдастырушылық-
басқарушылық құрылымына сипаттама
РИСК ― аббревиатурасы Рекламно-Информационная Служба Кокшетау.
Газеттің негізін қалаушылар Виктор Кавылин, Александр Котяхов, Дмитрий
Плешивцев 1993 жылдың басында облыс бойынша алғашқы жарнамалық – ақпараттық
газетті шығарды.
1993 жылы қаңтардың 26 күні РИСК-Бизнес ЖШС мәнді оқиға болды:
бұрынғы Көкшетау облысында алғашқы жарнамалық газеттің 1-ші нөмірі жарық
көрді. Romayor станогында алғашқы таралым 300 (үш жүз) дана басылды.
Үшінші таралымы 3000 (үш мың) газетті құрады. РИСК-Бизнес жарнамалық
газет болғандықтан, тұрғылықты халық жаңа мамандандырылған басылымның
тиімділігін тез түсінді. Одан басқа, РИСК-Бизнес газеті офсеттік түрде
басылған алғашқы газет болды.
1994 жылдың шілде айында газетті типографиялық құрылғыда баса бастады.
Келесі екі айда РИСК-Бизнестің таралымы газетті іске асырудың нәтижесінде
жүздеген адамдарды қосымша табыспен қамтамасыз ете отыра, жұмасына 10000
(он мың) данаға дейін өсті.
2000 жылы ЖШС жаңа мекемеге – бос тұрған құрал жасаушы зауыттағы
машиналық-есептік цехтың мекемесіне көшті. Серіктестіктің орналасқан жері:
Көкшетау қаласы, Потанин көшесі, 31 үй.
РИСК-Бизнес ЖШС жарнамалық бағытта мамандана отыра, Қазақстан және
ТМД елдерінің бірнеше медиа-агенттіктерімен тығыз қарым-қатынаста болады.
Осының арқасында көптеген жергілікті кәсіпорындардың өнімдері мен
қызметтері Ақмола облысынан тыс жерлерге белгілі.
РИСК-Бизнес ЖШС құрылған күнінен бастап қайырымдылық ісімен
айналысады. Осылайша, біраз жылдар бойы Болашақ облыстық балалар қоры
және басқа қайырымдылық ұйымдарымен тығыз қарым-қатынас орнатылып, жұмыс
жұмыс жасап жатыр. Он зейнеткерге тұрақты түрде әлеуметтік көмек
көрсетіледі, жалпықалалық мейрамдардың өткізілуіне қатысады, спорттық іс-
шараларға демеушілік жасайды.
2002 жылы облыстық сайыстың нәтижесі бойынша кәсіпорын Жанашыр
номинациясында үздік болып танылды. 2006 жылы РИСК-Бизнес ЖШС 2006 жылғы
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту саласындағы
жетістіктер үшін Республикалық сайысының бірінші айналымының жеңімпазы
атанды.
РИСК-Бизнес ЖШС көптеген бағыттарда жұмыс істейді:
РИСК-Бизнес газеті ― облыстық іскери газет. 1993 жылдың қаңтар айынан
шығады. Таралымы жұмасына 23000 (жиырма үш мың) дана. Газет Көкшетау
қаласында, Ақмола облысының солтүстік аймағында, Солтүстік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І бөлім. Кәсіпорында менеджментті ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Менеджменттің қалыптасуы және қазіргі кездегі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Кәсіпорында қолданылатын менеджмент қағидалары мен ондағы
басқару
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Кәсіпорында менеджердің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
ІІ бөлім. РИСК-Бизнес ЖШС сыртқы және ішкі ортасын талдау
2.1 РИСК-Бизнес ЖШС қалыптасуы және оның ұйымдастырушылық-
басқарушылық құрылымына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .28
2.2 РИСК-Бизнес ЖШС жарнама және маркетинг бөліміндегі
менеджерлердің атқаратын қызметтерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .38
2.3 Аталған кәсіпорынның экономикалық және қаржылық
талдауы ... ... ... ..45
ІІІ бөлім. РИСК-Бизнес ЖШС менеджментті ұйымдастыруды жетілдіру
және тиімділігін арттыру жолдары
3.1 РИСК-Бизнес ЖШС менеджментті ұйымдастыруды жетілдіру және
тиімділігін арттыруда шет ел әдістерін
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.2 Аталған кәсіпорында менеджментті жетілдіру үшін бизнес нәтижелерін
басқару бағытын
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 66
3.3 Аталған кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру үшін өткізу
бөлімін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .79
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты біздің
сөздік қорымызға менеджмент, менеджер ұғымдары тез енді. Менеджмент
ұғымын қазақшаға дәл аударатын болсақ, онда басқа біреу арқылы өз
мақсатына жету болып табылады, алайда сөзбе-сөз аудару сөздің түпкі
төркінін әрқашан дәл бере бермейді. Күнделікті тұрмыста менеджмент сөзі
белгілі бір ұйымдағы барлық адамдардың қызметіне басшылық етумен
шұғылданып, өз мақсатына жетуді білдіреді.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі мен мәні: менеджменттегі басты
нәрсе кез келген адамдық қарым-қатынастарға жарайтын баршаға ортақ басқару
ұстанымдарын іс жүзінде бөлу, анықтау және қолдану болып табылады. Басқаша
айтқанда, менеджмент ― бұл нарық жағдайында фирманы және оның
қызметкерлерін басқарудың теориясы мен іс-тәжірибесі.
Ірі өндіріс бірлестіктері мен банктер мемлекеттің тек экономикалық
күшінің ғана емес, сонымен қатар саяси күшінің негізін құрайды. Ірі
одақтардың дүние жүзінде материалдық игіліктерді бөлу ережелерін
қалыптастыратын бөлімшелері болады, ақпараттық мүмкіндіктерді иеленеді.
Осындай одақтардың менеджерлерінің шешімдері көптеген адамдардың тағдырын
шешеді.
Кәсіпорындағы менеджменттің рөлін бағалау қиын. Өткір бәсекелестік
күресте тауар нарығындағы қызметтің сәттілігі тиімді жұмыс жасаудың
механизмдерін білуді талап етеді. Қазіргі уақытта ешкім тек сәттілік пен
көкейкөздікке сенбейді. Ұйымның ырысы ― бұл кәсіпорын басшылығы мен
персоналдың ойластырылған қызметінің нәтижесі.
Кәсіпорынның әр түрлі үрдістерінде алғашқы орынды менеджмент қызметі
алады, өйткені оның жұмысына кәсіпорынның нарықта тұрақты орнығып, қызмет
атқаруы тәуелді. Кәсіпорындардың менеджмент мүмкіндіктерін анықтау жұмысы
болашағы кең, нысаналы нарықты таңдап алуға мүмкіндік береді. Сонымен
қатар, осы кәсіпорындардың уақытында менеджменттік қызметтерді құруы
осындай бөлімшелері жоқ бәсекелестерінен алда болуға, олардың осал және
мықты жақтары туралы ақпаратты қолданып, іс-әрекеттерін болжауға мүмкіндік
береді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: қазіргі нарық жағдайында қызмет етіп жатқан
кәсіпорындарда менеджменттік қызметті енгізудің қажеттілігін көрсету,
менеджмент жүйесін талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
– кәсіпорындағы менеджмент қызметінің мәнін ашатын қағидаларды талдау;
– кәсіпорында менеджменттің қалыптасу бағытындағы кәсіпкерлердің
әрекеттерін зерттеу;
– кәсіпорынның әр түрлі үрдістеріндегі менеджмент қызметінің орнын
көрсету;
– кәсіпорындағы тиімді менеджердің мінездемесін анықтау;
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Көкшетау қаласында орналасқан
РИСК-Бизнес ЖШС.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні: кәсіпорындағы менеджмент.
Тақырыпты зерттеу деңгейі: менеджменттің пайда болуын XIX ғасырдың
соңына жатқызғанымен, оның рөлі тек XX ғасырдың 30- шы жылдары сезіле
бастады және осы уақытқа дейін көптеген өзгерістерге ұшырады. Сонымен
бірге, ғылыми менеджмент түсінігін басқару теориясының негізін қалаушы
болып саналатын Ф.У.Тейлор енгізді.
30-40 жылдардағы басқару облысының теоретигі, Лютер Гьюликтің
пікірінше, басқару әр түрлі теорияларды, жинақтаған әр түрлі құбылыстарды
жүйелі түрде игеретін ғылым болып табылады және адамдар ортақ мақсаттарына
жету үшін неге және қалай жүйелі қызмет етеді, сонымен бірге осы қарым-
қатынас жүйелерін барлық адамзат үшін неғұрлым пайдалы жасау үшін жүйелі
негізде түсінуге тырысады. Әлбетте, басқарудың теориясы мен тәжірибе
эволюциясы өнеркәсіп пен жалпы ғылымның дамуымен тығыз байланысты.
Қазақстанның басқару ойлары тарихының тамырлары ғасырлар қойнауынан
бастау алады. Менеджменттің қоғамдық мәнділігі біздің XX ғасырдың 30-шы
жылдары сезілді. Қазақстанның жоғары оқу орындарында менеджмент 1992
жылдан, яғни нарықтық экономикаға көшу сәтінен бастап оқытылады.
Қазақстанда профессор Қ.Ғ.Ахметов, К.Б.Бердалиев өз еңбектерінде елдегі
кәсіпорындарды басқару ерекшеліктерін мазмұндайды.
Қазақстанда кадр менеджментінің мәселелерін алғаш рет қарағандылық
Р.С.Каренов зерттеді. Ол Кадрлық менеджмент (2001ж) атты еңбектерінде
нарықтық экономика жағдайындағы кадрлармен жұмыс жүргізудің отандық
тәжірибесін қорытты және біздің еліміздің кәсіпорындарында шет ел
тәжірибесін пайдалану жөнінде кейбір пікірлерін ұсынды. Қазақстандық
кәсіпорындар тұрғысынан өндірістік менеджменттің теориялық аспектілері
Ә.Ә.Әбдірешевтің еңбегінде стратегияны, жоспарлауды, еңбекті басқаруды
дамытудың әдістемелік ұсыныстары көрсетілген. Нарықтық конъюктура
жағдайында қаржы менеджерінің рөлі айтарлықтай өсті. Қаржы менеджментінің
мәселелері де Қазақстан ғалымдарының еңбектерінен де көрініс табуда.
XX ғасырдың 90-шы жылдары Қазақстан экономикасындағы басқару жағдайы
айтарлықтай өзгерді. Нарықтық жүйе басқарудың әкімшіл-әміршіл әдістерін
ауыстырды. Осының нәтижесінде кәсіпорындар шаруашылық дербестік пен сыртқы
нарыққа шығу мүмкіндігін алды. Қазақстанда мемлекеттік кадр саясатын
жетілдіру курсы қолға алынды. Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтің 2004 жылы 19
наурызда Қазақстан халқына Жолдауында былайша айтылған: Мемлекет жаңа
жұмыс орындарын ашады, адамның өз қабілет мүмкіндіктерін көрсетуге жағдай
жасайды, халықтың табысының өсуіне қамқорлық көрсетеді.
Қазақстанның Бүкілдүниежүзілік Сауда Ұйымына ену қарсаңында біз басқару
шешімдері саласындағы да ғаламшарлық бәсеке алдында тұрмыз. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев мемлекеттік қызметкерлерге мына
ұстанымдарды басшылыққа алу қажет деп есептейді:
– халық берген биліктің қызығына түспей, оған иелік ете білу керек;
– өзің үшін пайданы көздемей, өзің қызмет ететін қоғамның игілігі туралы
ойлау қажет;
– мемлекеттік қызметкер қалай тұрып жатырсың? деген сұрақтан қорықпай
өмір сүру керек;
– адамдардың сенімін жоғалтпайтындай етіп басқару керек;
– лауазымға істі кәсіби түрде жүргізе алатындарды ұсыну керек;
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімінде менеджментке жалпы сипаттама беріледі, оның қалыптасуы,
қағидалары, әдістері және кәсіпорында менеджердің алатын орны көрсетіледі.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде РИСК - Бизнес ЖШС қалыптасуы
және оның ұйымдастырушылық – басқарушылық құрылымы сипатталады,
кәсіпорынның жарнама және маркетинг бөліміндегі менеджерлердің қызметтері,
экономикалық және қаржылық көрсеткіштері талданады.
Үшінші бөлімде РИСК-Бизнес ЖШС менеджментті ұйымдастыруды жетілдіру
және тиімділігін арттыруда шет ел әдістерін қолдану, менеджментті жетілдіру
үшін бизнес нәтижелерін басқару бағытын қолдану, аталған кәсіпорын
қызметінің тиімділігін арттыру үшін өткізу бөлімін ұйымдастыру жолдары
көрсетіледі.
І бөлім. Кәсіпорында менеджментті ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Менеджменттің қалыптасуы және қазіргі кездегі жағдайы
Менеджмент ― бұл басқару қызметін іске асыруға мүмкіндік беретін адам
білімінің саласы. Бұл ғылыми білімдер басқару тәжірибесінің теориялық
базасын құрайды. Менеджмент өндірісті басқаруға қарағанда кәсіпорынның
функционалды – технологиялық құрылымымен ғана емес, оның ұйымдастырушылық,
адам аспектісімен айналысады. [25]
Басқару ойына адам технологиясы, әлеуметтік психология, инженерлік
социология, психофизиология, эргономика және тағы басқа ғылымдардың
жетістіктері әсер етеді. Менеджмент бұл өзінің басты мәселесі – өнімдер мен
қызметтерді өндіретін және әр түолі ресурстарды қолданатын адамдардың
үйлестірген әрекеттері негізінде қажетті нәтижелерді қалай алуды шешу үшін
пайдаланады. [7]
Кәсіпорынды басқарудың жоғары дәрежесі өнер ретінде бағаланады.
Менеджментті басқару өнері ретінде түсіну ұйымның қызмет етуіне көптеген
факторлар әсер ететін күрделі әлеуметтік – техникалық жүйе деген
түсінігінен бастау алады. Факторлардың ішіндегі ең бастысы – адамдар,
кәсіпорындағы қызметкерлер. Бұл факторды бақылау ғылыми бағытты қолдануды
ғана емес, сономен бірге оны нақты жағдайларда қолдану өнерін талап етеді.
[12]
Менеджмент ― дәстүрлер тарихы тұжырымдамаларды, институттарды, теория
мен тәжірибені қамтитын бүкіл адам мәдениетінің элементі. Бұл – даусыз
дәлелденген қағида, өйткені тиімді басқару мәселесі адамдарды ұйымдастыру
(тайпалар, рулар, қауымдар) басталған мезетте пайда болды.
Басқару тәжірибесі, ұйымдастыру секілді өте көне. Басқару ісін
жетілдіруге мыңдаған жылдар бойы қажырлы еңбек, оны тиімді ұйымдастыру
қажет болды, бұған өз уақытында ең озық ақыл - ой жетістіктері жұмсалды.
Біздің заманымызға дейінгі үшінші мыңжылдықта саз – балшықтан жасалған
белгішелерде көне жүйелердің коммерциялық келісімдері мен заңдары туралы
деректер жазылған. Мұның өзі оларда басқару тәжірибесінің болғандығын
дәлелдейді.
Менеджмент ғылым ретінде XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында
пайда болып, өзінің дамуында бірнеше кезеңді басынан кешірді. XX ғасырдың
бірінші жартысындабасқару ойларының төрт анық ерекшеленетін мектебі даму
алды: ғылыми басқару, классикалық немесе әкімшілік, адамгершілік қарым –
қатынас және басқару ғылымы немесе сандық ықпал мектептері. [15]
Ғылыми басқару мектебінің (1856-1920) пайда болуы Фредерик Уинслоу
Тейлордың (1856-1915) есімімен байланысты. Оның басты еңбектері Фабриканы
басқару, Ғылыми менеджмент принциптері, Конгрестің арнайы комиссиясы
алдында көрсету. Филадельфиядағы оның зиратының басына ғылыми менеджмент
атасы деп жазылған. Тейлор өндірісті ғылыми тұрғысынан басқаруға болады
деген пікір айтты. Кезінде ғажайып жаңалық болған бұл құбылысты ол кейін
өзінің еңбектерінде ғылыми жағынан жан - жақты дәлелдеді. Ф.Тейлор
кәсіпорынды басқару ісін өнер ретінде қарастыра келіп, менеджер не жасауды
дәл білуі және оны арзан, әрі тиімді тәсілмен қалай жасауға болатынын
зерттеунысаны етті. Ф.Тейлор басқару ісін тек кәсіпорын деңгейінде
ұйымдастыруды қарастырды. Оның теориясын Гаррингтон Эммерсон (1853-1931),
Генри Форд (1863-1947), Френк Гилберт (1868-1919), Лилиан Гилберт (1861-
1919), тағы басқалары өздерінің ғылыми еңбектерінде одан әрі дамытты.
Басқарудың классикалық немесе әкімшілік мектебінің (1920-1950) өкілдері
Ари Файоль, Линдал Урвик, Джеймс Муни, А.К.Райли басқарудың әмбебап
қағидаларын ойластыры. Осы мектептің негізін салушы француз ғалымы Анри
Файоль (1841-1925) тәжірибе жинақтау кезінде мынадай қорытындыға келді:
басқару – кәсіпорынның мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып, оны
белгілі бір мақсатқа жетелеу. Ол, сондай-ақ, мемлекеттік басқару ісін
ғылым жолымен ұйымдастырудың ұстанымдарын қолдану мүмкін екендігіне алғаш
рет ой жүгіртті.
Ғылыми басқару мектебі мен классикалық мектеп психология жаңадан дами
бастаған кезде жарық көрді. Осы мектептердің авторлары адам факторының
маңызды екендігін мойындағанымен, олардың пікірталасы ақыны әділ төлеу,
экономикалық ынталандыру және формалді қызмет қарым-қатынасты орнату
секілді мәселелермен шектеледі. Адамгершілік қарым-қатынас жөніндегі
қозғалыс ұйымның негізгі тиімді элементі ретінде адам факторын толық
мойындай алмауынан жауап ретінде туындаған еді. Оның өзі классикалық
көзқарастағы кемшілікті шешу мақсатында пайда болғандықтан, адамгершілік
қарым-қатынас мектебін кейде неоклассикалық мектеп деп те атайды. Бұл
мектеп XX ғасырдың 20-шы жылдардың аяғы мен 50-ші жылдардың басында
қарқынды белең алды. [19]
Мэри Паркер Фоллет (1868-1933) пен Элтон Мэйо (1880-1949) адамгершілік
қарым-қатынас мектебінің жаңа бағытта дамуының негізін алушылар деп
есептелінеді. Э.Мэйо Уестерн Электроник компани фирмасымен шартқа отырып,
Хоторнс қаласында адам еңбегінің тиімділігіне психологиялық факторлардың
ықпалын зерттеді. Бұл жұмыс бүкіл АҚШ-қа әйгілі Хоторнстық тәжірибе деп
аталды.
Крис Арджирис, Френсис Лийкерт, Дуглас Макгрегор, Фредерик Герцберг,
тағы басқалары адамгершілік қарым-қатынас мектебінің өкілдері болып
табылады. Бұл ағыттың негізгі қағидасы ресми емес шағын топтардың ролін
орындау, басқару тәжірибесіндегі топтағы психологиялық және әлеуметтік
ерекшеліктерді тауып, пайдалануға мүмкіндік беретіндей тәсілдерді қабылдау
болып саналады.
Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950 жылдан күні бүгінге дейін)
қазіргі сандық әдіс негізінде басқаруда математика мен компьютерді қолдану
арқылы шешумен байланысты. Сөйтіп, басқару ғылымы немесе сандық ықпал
мектебі өмірге келді. Бұл мектептің негізгі өкілдеріне Р.Акофф, Л.Берланфи,
С.Бир, А.Гольдбергер, Н.Джорджеску – Реган, Р.Каллин, П.Клейн, Р.Люс
секілді ғалымдар жатады. [5]
Басқарушылық ойлар жетістігін қолдану тәжірибесінде көптеген елдерде
басқару үлгісінің өзіндік ұлттық ерекшелігі пайда болды. Қазіргі кезде
басқарудың – американдық, жапондық, арабтық және батыс еуропалық мектептері
қалыптасты. [20]
Қазақстанның басқару ойлары тарихының тамырлары ғасырлар қойнауынан
бастау алады. Жүздеген жылдар бойы басқару ойы біртіндеп жетілдірілді.
Менеджментке деген қажеттілік адамның және оның біріккен қызметінің пайда
болуына байланысты туды. Мемлекетті басқару жөнінде біздің еліміздің
дамуының әрқилы кезеңіндегі әр түрлі міндеттер өткенімізге үлкен әсер етті
және бүгінгі күні де Қазақстанның басқару ойының қалыптасуы мен дамуына
ықпалын тигізуде.
X – XII ғасырларда басқару саласындағы алғашқы ойшылдардың бірі Әбу
Нәсір Әл – Фараби (870-950) болды. Ол жұлдыздар мен басқа табиғи
құбылыстарға қарай отырып, мемлекеттің, шаhарлардың болашағы мен
бағыныштылардың тағдырын болжамдаған әміршілердің жалған көріпкелдігін
ғылыми негізде дәлелдеді. Оның адамзат қоғамының шығуы, мемлекеттік құрылыс
және басшыға талап қою туралы ойлары ерекше қызығушылық түдырып отыр.
Қазіргі кезде Қазақстан ғалымдары Әл – Фарабидің ғылыми мұраларынтерең
зерттеу мақсатында Отырар қаласының орнында қазба жұмыстарын жүргізуде.
Тәуке хан (1680-1715) әмірлік құрған дәуірде неғұрлым прогрессивті
мемлекет және рухани қайраткерлер Төле би (1663-1756), Қазыбек би (1667-
1763) және Әйтеке би (1682-1766) болды. Жеті жарғы деп аталатын заң
жинағында олар мемлекетті басқару жөніндегі өз пікірлерін мазмұндады, мұнда
ортағасырлық қазақ қоғамындағы негізгі ұстанымдар мен құқық нормалары
бекітілген. Жеті жарғы ― әкімшілік, азаматтық және қылмыстық құқықтардың
нормаларын мазмұндаған құжат, яғни қазақтардың заңдар мен қарапайым құқық
нормаларының алғашқа жазба жинағы. Жеті жарғыға сәйкес мемлекеттегі
жоғарғы билік ханның қолында шоғырланды. Басқару халықтық жиналыс –
құрылтай арқылы сұлтандардың және рубасыларының қатысуымен жүзеге асырылды.
Мемлекеттік басқару саласындағы кезекті идеолог және қайта құрушы
Әбілқайыр хан (1693-1748) болды. Ол жеке хандық құрып, Қазақстанның далалық
аудандарының ауқымды жерінде қырық жыл бойы мемлекеттік билікті ұстап
тұрды. Алайда, Әбілқайр хандығы орталықтанған мемлекет болған жоқ, ол
бірнеше этнотерриториялық және этносаяси топтарға, ұлыстарға бөлінді.
XΥIII ғасырдың ортасында экономикалық саясат пен мемлекеттік басқару
жүйесінің дамуында Қазақстанның территориялық иеліктерін қалпына келтірген
көрнекті мемлекеттік қайраткер Абылай хан (1711-1781) маңызды рөл атқарды.
Өзінің онжылдық басқару кезеңінде ол мемлекетте біраз өзгерістерді жүзеге
асырды.
XIX ғасырда Қазақстанның көрнекті мемлекет қайраткерлерінің арасында
ғалым – ағартушы Ш.Ш.Уәлиханов (1835-1865) маңызды орын алды. Ол орыс
ағартушылары мен революцияшыл – демократтарының алдыңғы қатарлы ойларын
қабылдады. Сонымен бірге, патшаның отаршылдық саясатын айыптап, олардың
қоғамдық – мәдени артта қалуын орыс мәдениетінен сусындау жолында жеңу үшін
күресті қазақтардың отырықшылық пен егін шаруашылығына көшуін насихаттады.
Ш.Уәлиханов ағарту ісі мен жеке реформалардың рөлін асыра бағалай отырып,
басқару облысындағы үкімет шаралары көшпендіауылдар өмірінің қайта
құрылуына ықпал етуі мүмкін деп жорамалдады. Оның мемлекетті басқару
жөнінде ұсынған демократиялық ойларын қазақтың басқа ағартушы демократтары
Ы.Алтынсарин (1841-1889) мен А.Құнанбаев (1845-1904) әрі қарай дамытты.
XX ғасыр мемлекеттік басқару саласындағы қазақ зиялылары өкілдерінің
шоғырымен ерекшеленеді. Олар: Ә.Жангельдин, Л.Мирзоян, О.Исаев,
Ұ.Құлымбетов,С.Меңдешев,Н.Нұрмақов, Т.Рысқұлов,Ғ.Тоқжанов, О.Жандосов,
Т.Жүргенов, С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров және тағы басқалары.
Қазіргі заманғы менеджменттің қалыптасу тарихы мен дамуын XX ғасырдың
50-ші жылдарынан бастап қарауға болады. Алғашқы қазақ инженер – менеджері,
өндірісті ұйымдастырушы Қ.И.Сатпаев (1889-1964) болды. Ол бірінші болып
кеншілердің еңбек өнімділігі мен адамдардың еңбекке деген ынталандыру
мәселелерін, жұмысшылардың, кәсіподақтардың кәсіпорындармен және Балқаш пен
Жезқазғанның тау – кен байыту комбинаттарындағы еңбек үрдістерімен
байланысты сұрақтарын шешті. Оның басқару стиліне тән ең маңызды ерекшелік,
ол – зерттелінетін нақты материалдарды терең ғылыми жүйелеу мен жалпылау.
Қазақстан экономикасын мемлекеттік басқарудың дамуына көрнекті ғалым,
қоғамдық және мемлекеттік қайраткер Д.А.Қонаев (1912-1993) ерекше үлесін
қосты. Ол қырық жылдан астам уақыт бойы республиканы басқарды, оның ішінде
ширек ғасырдан астам елдің бірінші басшысы болды. Д.А.Қонаев Қазақстан
экономикасын басқарған кезде республика бұрынғы КСРО-ның ірі
агроөнеркәсіптік аймақтарының біріне айналды. Мұнда елдегі түсті
металлургияның негізгі базасы орналасты, ауқымды жылу – энергетикалық кешен
әрекет етті, мұнай өндірудің үлкен мүмкіндігі болды.
Қазіргі жағдайда біздің еліміздің тұрақты дамуының басымды бағыты
Қазақстан экономикасында қазіргі менеджментті қолдану жөнінде теориялық
тұжырымдама жасақтау болып табылады. Менеджменттің қоғамдық мәнділігі
біздің XX ғасырдың 30-шы жылдары сезілді. Қазақстанның жоғары оқу
орындарында менеджмент 1992 жылдан, әғни нарықтық экономикаға көшу сәтінен
бастап оқытылады. Мемлекетте дүниежүзілік білім стандарттарына жауап
беретін менеджмент саласы бойынша мамандар дайындау жөнінде жұмыс басталды.
Қазіргі кезде білім беру мен кадрларды кәсіби дайындау мемлекеттің
экономикалық стратегиясының құрамды элементтері болып табылады.
Қазақстанда менеджмент пәні бойынша алғашқы қазақша оқулық профессор
Қ.Ғ.Ахметовтың Менеджмент негіздері кітабы болып есептелінеді.
К.Б.Бердалиев Менеджмент негіздері, Қазақстан экономикасын басқару
негіздері еңбектерінде Қазақстандық кәсіпорындарды басқару ерекшеліктерін
мазмұндады. [10]
Қазақстанда кадр менеджментінің мәселелерін алғаш рет қарағандылық
Р.С.Каренов зерттеді. Одан басқа Өндірістік менеджмент, Инновациялық
менеджмент деген еңбектері бар. Ол Кадрлық менеджмент атты еңбектерінде
нарықтық экономика жағдайындағы кадрлармен жұмыс жүргізудің отандық
тәжірибесін қорытты және біздің еліміздің кәсіпорындарында шет ел
тәжірибесін пайдалану жөнінде кейбір пікірлерін ұсынды. Қазақстандық
кәсіпорындар тұрғысынан өндірістік менеджменттің теориялық аспектілері
Ә.Ә.Әбдірешевтің Кәсіпорынның өндірістік менеджменті кітабында
келтірілген. Оның еңбегінде стратегияны, жоспарлауды, еңбекті басқаруды
дамытудың әдістемелік ұсыныстары көрсетілген. Нарықтық конъюктура
жағдайында қаржы менеджерінің рөлі айтарлықтай өсті. Қаржы менеджментінің
мәселелері де Қазақстан ғалымдарының еңбектерінен де көрініс табуда.
Осылайша, қазақстандық менеджменттің теориялық, сонымен қатар,
қолданбалы аспектілері зерттелініп жатыр және әрі қарай зерттеуді талап
етеді. Менеджмент тарихын білу менеджердің кәсіби білімі мен басқару ойының
дағдыларын қалыптастыруда үлкен рөл атқарады. [5]
1.2 Кәсіпорында қолданылатын менеджмент қағидалары мен ондағы
басқару әдістері
Басқару басқа қызметтер сияқты белгілі бір қағидаларға сәйкес іске
асырылады. Менеджмент қағидалары – жетекшілердің басқарушылық қызметтерін
жүзеге асыруы бойынша негізін қалаушы ойлар мен жүріс – тұрыс ережелері.
Бұл қағидалар басқару тәжірибесінің объективті заңдылықтарының бейнесі
болып табылады. Олар менеджменттің нақты жүйесіне, құрылымына,
ұйымдастырылуына қойылатын талаптарды анықтайды. Осы талаптарға сәйкес
басқару органдары қалыптасады, олардың деңгейлерінің арасында, мемлекет
пен ұйымдар арасында қарым – қатынас орнатылады, басқару әдістері
қолданылады. [24]
Менеджменттің басты қағидасы ― басқарудағы орталықтандыру мен
орталықсыздандыруды үйлестіру. Оның тәжірибеде қолданылуы басқарудың
төменгі деңгейінде стратегиялық сипаттағы сұрақтарды бекітеді. Бұл қағиданы
жүзеге асыру басқару шешімдерін қабылдау кезінде өкілеттікті қолайлы болу
мәселесін шешеді. Осы негізгі қағидадан келесі қағидалар шығады:
– басқаруда ұжымдылық пен бірігіп бастауды ебімен пайдалану қағидасы. Ол
әрбір қызметкердің өз жұмыс орны үшін қатаң жауап беретінін білдіреді.
Ұйымның жұмысы үшін жалғыз тұлға ― басқарушы, директор, одақ президенті
жауап береді. Сонымен қатар, басқау шешімдерін әзірлеуде әр түрлі
бөлімшелердің әр түрлі деңгейіндегі басқарушылары, нақты шешімдерді
орындаушылар қатыстырылады. Мұнымен қабылданатын шешімдердің дәйектілігі,
объективтілігі қамтамасыз етіледі.
– басқарудың ғылыми дәйектілігі қағидасы. Ол басқарудың ғылымды пайдалану
негізінде іске асырылуы қажет екендігін білдіреді;
– жоспарлылық қағидасы. Ұйымның болашақтағы қызметі ағымдағы қызметі
сияқты жоспарлануы қажет қажет екендігін білдіреді;
– жауапкершілік, міндет және құқықтарды үйлестіру қағидасы. Ол қызметкердің
тек өзінің ұсынылған өкілеттігіне қатысты міндеттерге жауап беру қажеттігін
білдіреді;
– басқаруды демократтау қағидасы. Қазіргі экономикада орындаушылар жоғары
білімге, мамандық, кәсіпке, сонымен қатар жалпы мәдениет және өндірісті
басқаруға қатысу қажеттілігіне ие. Ұйымды басқаруға персоналды тарту
аталған қағиданы жүзеге асыру болып табылады. [25]
Қоғамның экономикалық өмірі бір орында тұрмайды. XIX-XX ғасырлардағы
ғылыми басқару мектебінің негізін қалаушы Ф.Тейлор жұмысшылардың жеке
еңбегін басқарудың төрт қағидасын құрды:
1. Тәжірибеде қалыптасқан ескі, дәстүрлі жұмыс тәсілдерінің орнына
ғылыми іргетасты құру, оның әрбір элементін ғылыми тұрғыда зерттеу;
2. Жұмысшыларды ғылыми талап бойынша таңдау, оларды жаттықтыру және
баулу;
3. Еңбекті ұйымдастырудың ғылыми ойластырылған жүйесін тәжірибеге
енгізу әкімшілік пен жұмысшылар арасындағы ынтымақтастық.
4. Еңбекті біркелкі бөлісу және әкімшілік пен жұмысшылар арасындағы
жауапкершілік;
Басқарудың классикалық немесе әкімшілік мектебінің негізін қалаущы
А.Файоль Жалпы және өнеркәсіптік әкімшілік еңбегіндегі менеджерлерге
арналған он төрт қағидасында басқарушылардың қызмет міндеттерін қалай
орындау керектігін көрсетеді:
1) Жұмысты бөлісу. Еңбекті мамандандыру ұйымдық табысқа жету үшін қажет.
2) Билік. Бұйрық беру құқығы жауапкекршілікпен ұштасуы тиіс.
3) Тәртіп. Тыңдау және құрметтеу жұмысты байсалды ұйымдастыруға мүмкіндік
береді.
4) Дара басшылық. Әрбір қызметкер тек бір бастықтан ғана бұйрық алуы тиіс.
5) Бағыт билігі. Ұйымдастыру кезінде әрбір адамның күш – жігері бір бағытқа
үйлестірілуі тиіс.
6) Жеке мүддені жалпы мүддеге бағындыру. Басқарудағы ең қиын жағдай – жеке
мүдде мен ортақ мүддені жалпы ұйымдық игілікке айналдыра білу.
7) Ақы төлеу. Жұмыскерлер өздерінің қосқан үлесіне қарай ақы алуы тиіс.
8) Орталықтандыру. Орталықтандыру мен орталықсыздандыру (жергілікті
мекемелерге орталық мекемелердің кейбір басқару міндетін тапсыру)
пропорция мәселесі болып саналады; әрбір ұйымда қолайлы тепе – теңдік
болуы тиіс.
9) Иерархиялық (төмен шенділердің жоғары шенділерге бағыну тәртібі) тізбек.
Басшылар басшылықтың формальді тізбегін орындауы тиіс, мұның өзі
жоғарыдағы басшылардың біреуі басқалармен ақпаратты алмасу жөніндегі
нұсқау бергенше сақталады.
10) Реттілік. Материалдың құндылығы затында болуы тиіс.
11) Әділеттілік. Мейірімділік пен заңдылыққа негізделген әділеттілік
қызметті шын көңілмен беріле істеуге ықпал етеді.
12) Қызметшілердің тұрақтылығы және қызмет лауазымында болу мерзімі.
Адамдарға өз жұмысын жете білуіне уақыт беру қажет.
13) Ынта – ықылас. Адамдардың ең көп қанағаттануы — жоспарды өз бетінше
жасауы және орындауы.
14) Ерекше рух. Қызметкерлердің күш–жігерін жұмылдыруын ұйымдастырудың
табысты болуының кепілі. [31]
90-шы жылдардың басқару қағидалары басқарудың әлеуметтік аспектілеріне
көңіл бөлді: менеджмент адамға, адамдардың іс-әрекеттерін тиімді жасауға
бағытталған. XX ғасырдың соңында тәжірибе өзінің қағидаларын шығарды:
– ұжымды төменнен жоғары, жоғарыдан төмен және көлденең бойлап өтетін
байланыс жүйесі;
– ұжым мүшелерінің мүмкіндіктерін, қабілеттерін кең ашуға жағдай
жасайтын ұжымдық атмосфера;
– ортақ нәтижеге әрбір жұмысшының өз үлесін қосудың қажетті екендігін
белгілеу;
– қоршаған орта өзгерісіне уақытында жауап беру (өзгерістерді дер кезінде
ескерту);
– жұмысшылардың өз жұмыстарына қанағаттанушылықтарын қамтамасыз ететін
жұмыс әдісі;
– топ жұмысының барлық кезеңдеріне қатысу келісілген, ұйымдастырылған
жұмыстың шартты жағдайы;
– менеджердің өз жұмысында (жұымыс бабында) кездесетін барлық адамдарды
(тұтынушылар, қамтамасыз етушілер, іске асырушы – атқарушылар, басшылар,
тағы басқалары) тыңдай білуі;
– кәсіпкерлік әдебі;
– адалдық, шындық және адамдарға сену;
– менеджменттің іргетастық негізіне: сапа, шығындар, сервис, бақылау,
персонал, жаңашыл – сүйену;
– ұжымды көре білу, яғни оның қандай болу керек екндігін нақты көре
білу;
– жеке жұмыстың сапалылығы және оны үнемі жетілдіру;
– жұмысшыларға адалдық (түзу ниеттілік);
– тиімді, ұтымды менеджментке қажетті (басты) жағдай, жауапкершілік;
[18]
Менеджмент қағидалары мен кәсіпорын ерекшеліктері оны басқару әдістерін
таңдау кезінде ескеріледі. Басқару әдістері ― тәсілдер немесе адамның іс –
қызмет аясындағы амалдарының жиынтығы, белгілі мақсаттарға жету тәсілі,
белгілі бір міндеттерді шешу жолдары. Олар қалыптасқан тәжірибені бейнелеуі
немесе ғылыми жолмен әзірленуі мүмкін.
Менеджмент әдістері мазмұнына қарай экономикалық, әкімшілік және
әлеуметтік – психологиялық болып бөлінеді. [17]
Басқарудың экономикалық әдістері ― экономикалық құралдарды пайдалана
отырып, әрбір жұмысшыны және ұжымды ынталандыратын, олардың мүдделері мен
міндеттеріне сай келетін экономикалық механизмдер арқылы ықпал жасау. Олар
жұмысшылардың қызметтерінің қолайлы тәсілдерін өз бетімен іздеу және
олардың нәтижелері үшін жауапкершілікті алу ісіндегі материалдық
қызығушылығына негізделген. Мұндай әдістер XX ғасырдың басында енгізіле
бастады. Экономикалық әдістер тапсырмалардың уақытында және сапалы
орындалуы жұмысшылардың көрсеткен күш – жігерлерінің нәтижесінде алынған
қосымша пайда немесе шығындарды үнемдеу есебінен іске асырылады деп
ұйғарады. [29]
Экономикалық әдістерге төмендегілер жатады:
1) аймақтық және республикалық (орталық) органдары арқылы іске асырылатын
әдістер:
– мемлекеттің салық жүйелері
– аймақтың (облыс) салық жүйелері
– мемлекеттің қаржы – несие механизмі
– аймақтың қаржы – несие механизмі
2) фирма реттеуіндегі әдістер:
– фирманың жұмыс жасауын қамтамасыз ететін экономикалық нормативтер
– жұмыстардың тиімділігіне және сапасына жауапты жүйелер
– ғылыми әдістерді қолдану (жүйелі талдау, болжамдау, ықшамдау); [27]
Басқарудың әкімшілік әдістері ― бұл басшылардың және директивті
органдардың ұжымның мақсатына жетуі үшін шаруашылықты (ұйымды) басқаруға,
тікелей ықпал жасауға бағытталған ұйымдық - әкімшілік құжаттарының
жиынтығы. Мұндай әдістердің көмегімен адамдардың ісіне (қызметіне) белсенді
араласуы не белгілі бір іс-әрекетке күштеу жолымен, не осындай күштеу
мүмкіндігін құру жолымен жүреді.
Әкімшілік әдістер қарапайым қалыпты міндеттерді шешуді басқару кезінде,
ең алдымен, әскериленген типтегі құрылымдарда, мысалы көлікте қолданылады.
Олар жұмысшылардың бастамасын шектеуді және нәтижелер үшін барлық
жауапкершілікті басшыға артуды талап етеді. Мұндай әдістердің құрама
элементтері болып орындаушыларды марапаттау табылады, бірақ ол шынайы
жетістіктер үшін емес, көпжылдық стаж, әкімшілікке қатысты әділдік, тәртіп
және тағы басқалары үшін іске асырылады. [25]
Менеджменттің әкімшілік әдістері мемлекеттің және аймақтың заңдық
құжаттар жүйесіне; жоғары басқару органдарының және фирманың нормативті-
директивті қолданылуға міндетті әдістемелік жүйелеріне; жоспарлар,
бағдарламалар, міндеттер жүйелеріне; шұғыл басқару жүйесіне негізделген.
Басқарудың әлеуметтік-психологиялық әдісі ― жеке тұлғаның және ұжымның
әлеуметтік-психологиялық қасиеттерін пайдалану, адамдардың еңбекке деген
сана-сезім қатынасын тәрбиелеу жолымен ықпал жасау тәсілі.
Әлеуметтік-психологиялық үрдістеді басқару әдістеріне төмендегілер
жатады:
– қоршаған орта мониторингі;
– басқару объектілерінің әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерінің
техникалық өлшенуі;
– сауалнама жүргізу;
– барлау жасау (байқау жүргізу);
– хронометрлеу, жұмыс күнінің фотосуреті, қажетті сәттерде байқау жүргізу;
– микроэлементтік нормативтерді пайдалану;
– мүсіндеу;
– телефон арқылы сұрақ жүргізу;
– тәжірибелік жұмыстарды жүргізу;
– зерттеудің математикалық – статистикалық әдістері;
– үрдістердің экономикалық – математикалық әдістері;
Өндірісті басқарудағы әлеуметтік психологияның міндеттеріне жатады:
– өндірістік ұжымдарды және басқарушы кадрларды адамдардың жеке тұлғалық
ерекшеліктеріне және әлеуметтік-психологиялық жағдайларына сай іріктеу,
қалыптастыру;
– басқару үрдісін ұжымдардың, топтардың және тұлғалардың ерекшеліктерін
ескере отырып, ұйымдастыру;
– жұмысшылардың іс-әрекеттерін әлеуметтік-психологиялық факторларға ықпал
жасай отырып, ынталандыру;
– қоғамды, ұйымдық, ұжымдық қатынастарды дамыту; [20]
1.3 Кәсіпорында менеджердің алатын орны
Экономиканың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты жаңа типті басқару
кадрларын дайындау және олардың жаңаша ойлау қабілеттерін қалыптастыру
қажеттілігі туындайды. Осы тұрғыдан алғанда кадрларды кәсіби, әсіресе,
менеджмент саласына лайықты дайындау мемлекеттік ұзақ мерзімді экономикалық
саясатының құрамдас бөлігі болуы тиіс. Нарық жағдайында түбегейлі
өзгерістерге ұшырайтын кәсіпорындар мен фирмалар деңгейінде бұл мәселе
үлкен мәнге ие болады. Өткір бәсекелестік жағдайындағы кәсіпорынның
өміршеңдігін қамтамасыз ету үшін фирманы дәстүрлі түрде емес, жаңаша
басқарып үйрену қажет. Ең алдымен, адамдарды жаңаша басқара білу керек.
Бұның өзі нарықтық конъюктураны алдын-ала болжап, бағалай білетін, дер
кезінде қалыпты емес басқару шешімдерін қабылдап, оларды іске асыратын
ұжымда жетекшілік етуді қазіргі заман талаптары деңгейінде жүзеге асыра
алатын жаңа типтегі басшы ― менеджерлерді дайындауға талап етеді. [5]
Менеджер ― бұл нарықтық бәсеке жағдайындағы кәсіпорын алдында тұрған
міндеттерді жүзеге асыру үшін барлық жұмысшыларды ұйымдастыруға қабілетті,
еңбекті басқару саласында ғылыми білімі бар адам. Менеджер табиғатына Питер
Ф.Друкер сипаттама берді. Оның пікірінше, менеджер арнайы екі міндетті
атқарады және бұл міндеттер іскер кәсіпорын жұмыскерлерінің ешқайсысында
жоқ. [26]
Менеджердің бірінші міндетіне қолда бар ресурстармен нағыз тұтас
өндірістік бірлік құруы жатады. Бұл жағынан алғанда менеджер оркестр
дирижеріне ұқсас, алайда дирижердің қолында композитор жазған партитура
болады. Ол оны тек түсіндіріп берумен ған шектелетін болса, менеджердің әрі
композитор, әрі дирижерлік міндетті атқарады. [18]
Өндірістік бірлікті құру міндетін шешу үшін менеджерге бүкіл әлсіз
буындарды жою, барынша дамытуды қамтамасыз ету, ұйымдық мәселелердің барлық
күшті жақтарын, бірінші кезекте, адам ресурстарын пайдалану үшін тырысуына
тура келеді. Кәсіпорынның күнделікті іс-әрекеті менеджердің көз алдында
әрдайым елестеуі, қол жеткен нәтижелер барынша үйлестіріліп отыруы тиіс.
Менеджердің екінші міндетіне кез-келген шешімді қабылдап, іс-әрекетке
кіріскенде бүгінгі талапты ескерумен қоса, кәсіпорынның болашағы туралы да
ойланып, толғануы жатады. Әрбір менеджерге, – деп атап көрсетеді Друкер,
–өзінің өзінің басқару міндетіне жатпайтын көптеген істерді атқаруына тура
келеді. Алайда, барлық менеджерлер үшін олардың қызмет орнына қарамастан
ортақ қызмет міндеттері бар:
– менеджер іскер кәсіпорынның мақсатын орындайды, сол мақсатты орындау
үшін не істеу керектігін ойластырады. Адамдарға нақты
міндеттер жүктей
отырып, оны жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
– менеджер ― ұйымдастырушы. Ол жұмыстарды жүйелей бөледі, қажетті
ұйымдық құрылымды құрады, басшы жұмыскерлердің тиісті құрамын
іріктейді.
– менеджер көтермелеу шараларын қамтамасыз етіп, адамдармен тығыз
байланыс орнатады. Ол ұжымды өз ісіне жауапкершілікпен қарайтын
адамдардан құрайды: бұл үшін қолда бар барлық мүмкіндікті – сыйлық
беру, марапаттау, жоғары қызметке тағайындау шараларын пайдаланады.
Менеджер ұжымдағы барлық адамдармен тіл табысып, тұрақты байланыс
орнатады.
– менеджер ұйымның іс-әрекетін талдайды, нормалауды белгілеуді,
кәсіпорында жұмыс істейтін барлық адамдардың жұмысын бағалайды.
– менеджер адамдардың қызмет жағынан кемелденіп, жоғарылауын қамтамасыз
етеді. Адамдардың мамандығының жетілдірілуі, қызмет жағынан жоғарылап
не төмендеуі де ұжым бірлігінің нығаюы, не әлсіреі де менеджер
жұмысына байланысты. [23]
Менеджер ― бұл тұрақты басқарушылық кәсіппен айналысатын және ұйым
қызметінің белгілі бір түрлері бойынша шешім қабылдау құқығына ие адам.
Ұйым бірге жұмыс істейтін және ортақ мақсатқа ұмтылатын адамдар тобы
болғандықтан, ұйымдағы жұмысшылардың іс-әрекетінің бағыты, келістіру
функциясы объективті шартталған. Басшылықтың бұл қызметін басқа адамдрдың
жұмысымен менеджер жүзеге асырады. Оның еңбегінің ерекшелігі мынадан
тұрады: кез-келген өндірістік, экономикалық, техникалық, әлеуметік
жоспардың мінеттерін осы міндеттерді орындауы қажет адамдарға әсер ете
отыра, ұйымдастырушылық тәртіпте шешеді.
Менеджердің еңбегі (кәсіпорында қандай жұмыспен айналысатынына
қарамастан: өндіріспен, жарнамамен, қаржы немесе кадрлармен) келесідей
тұжырымдалады: мақсат қою, іс-әрекет жоспарын құру, жұмысты ұйымдастыру,
оның нәтижесімен адамдарды қызықтыру, бәрі ойдағыдай екендігін тексеру, өз
шешімдерінің салдарына болжам жасау. Осыны ескере отырып, менеджер еңбегін
қысқаша былай анықтауға болады: менеджер жұмыстың орындалуын қамтамасыз
етеді. Менеджердің басты міндеттерінің бірі болып оның қарамағындағылардың
жұмысын тиімді ұйымдастыру табылады.
Басқару өнері тек үйлестіру, қарамағындағылармен қарым-қатынас орнату
және олардың жұмыстарын бағытауда ғана емес, сонымен қатар, бақылау
қызметін сақтай отыра оларға өз ойларын жеткізу, сұрақтарды шешу құқығын
беруінде көрінеді. Менеджердің алдында туындайтын мәселелердің 80 % адам
факторымен байланысты.
Үлкен, күрделі ұйымда барлық ұйымдастырушылық жұмыс көлденең және
тігінен болып бөлінеді. Көлденең еңбек бөлінісі ― басқару үрдісіндегі әр
түрлі қызметтерді икемді орындау мақсатында компоненттерге жіктелуі, яғни
ұйым ішіндегі өндірістік қызметтің орын алуы. Көлденең еңбек бөлінісі
арқылы ұйымды бастапқы өнірістік цехтармен, бөлімдермен қатар, барлық жүйе
қызметін қамтамсыз ететін – жоспарлау, қаржы, жаңалық енгізу, қызметтерді
басқару, маркетинг, жабдықтау және тағы басқа бөлімдер құрылады. Тігінен
еңбек бөлінісі ― басқару ісінің күрделі жүйелік сипатта болуынан туындайтын
әрекет. Мақсатқа жетуде басқарушы ұйым қызметін тиімді үйлесіріп отыру
қажет. Осыдан барып, қызметтердің анықталуы, өкілеттіктің берілуі жүзеге
асырылады. [28]
Басқару деңгейінің санына тәуелсіз басқарушылар үш категорияға
бөлінеді, олар: жоғары деңгейдегі, орта және төменгі деңгейдегі басшылар.
Жоғары деңгейдегі басшыларға (топ менеджер) директорлар кеңесінің
төрағасы, президент, аға вице-президенттер, сондай-ақ, басқарушылар мен
казначейлер жатады. Жоғары басқару қызметтері кәсіпорынның жалпы
стратегиясын жасаумен, болжаумен, ұзақ мерзімдік жоспарлаумен, кадр саясаты
мәселелерін шешіп, сыртқы кәсіпорындармен байланыс орнатумен шұғылданады.
Осы деңгейде өнім ассортиментінің өзгеруі, нарық өтімі, өріс қуатын
ұлғайту, шет ел бөлімшелерін ұйымдастыру, тағы басқа мәселелермен
шұғылданады.
Ортаңғы деңгейдегі басшыларға (мидле менеджер) өндіріс бөлімшелері
мен функциялық қызметтің ортаңғы меңгеруші басшылары, зауыт директорлары,
олардың орынбасарлары, тағы басқалары жедел жұмыстарға, ғылыми зерттеулерді
жоспарлау мен ұйымдастуруға, өндіруге және өткізуге, есеп және бақылауды
жолға қоюға, кадр саясатын жүзеге асыруға жауап береді. ... дәстүрлі
ортаңғы басшылардың жұмысы, - деп есептейді Друкер, - көп жағдайда бір
сарынды. Оған шешім қабылдаудың қажеті жоқ. Оның міндеті – қабылдаған
шешімді жүзеге асыру. Көпшілік жағдайда ортаңғы басшылар жергілікті
жағдайды ескере отырып, шешімді орындауы тиіс.
Төменгі деңгейдегі басшылар (ловер менеджер) цех жетекшісі, өндірістік
учаске бастығы, мастерлер, функциялық қызметтегісекторлар мен топтардың
басшылары – жұмысшылар мен қызметкерлерге тікелей басшылық етеді. Олардың
алдында тұрған негізгі міндеттер жұмыскерлерді кәсіпорынға адал
болуға,тәрбиелеу, әр түрлі әлеуметтік жанжалды басу, кәсіпорын мақсатына
жету үшін тек ден күшін ғана емес, ақыл-ой энергиясын да жұмылдыра білуі
тиіс. [26]
Менеджер өзінің кәсіби қызметін сәтті атқару үшін мыналарға ие болуы
қажет:
– білімі мен икемінің болуы;
– жеке қасиеттерінің болуы;
– этикалық нормаларды иеленуі;
– тиімді басқарудың дағдылары мен қабілеттерге ие болуы;
– өзін-өзі дамытудағы шектеулерден өту;
Бұл ― менеджер үлгісін құраушылар. Енді әрбіреуіне жеке тоқталып
кетейік.
Менеджердің білімі мен икемі. Бүкіл әлемде менеджер тиімді, жаңашыл
басшы ретінде қабылданады. Ол үшін менеджер нарықтық экономиканың қызмет
ету заңдылықтарын, қазіргі менеджменттің теориясы мен тәжірибесін,
адамдарды ынталандыру әдістері мен формаларын, ұйымдастыру теориясын және
шарушылықтың ұйымдастырушылық құрылымдарын үлгілеу әдістерін, ұйым
қызметінің нәтижелерін кешенді талдау әдістерін білу қажет.
Менеджер қалыпты емес ойлай білуі, тәуекелділіктің жоғары деңгейі
жағдайында қажетті шешімдер таба білуі, бизнес-жобалауды іске асыруы,
бизнес-жоспарды дайындауы, түзетуі және іске асыруы, маркетингтік
зерттеулерді жүзеге асыруы, нарық талабын ескере отыра ұйымның дамуын
болжамдауы, өзін-өзі ұстай білуі қажет.
Менеджердің жеке қасиеттеріне төмендегілер жатады:
– кәсіпқойлық және жұмысқа шығармашылық бағыттың болуы;
– ынта-ықылас, өнертапқыштық;
– өз-өзіне сенімділік, ұжымда және ұжыммен жұмыс істеуге ұмтылу;
– өзін-өзі ұстай білу;
– адамдарға әсер етудің психологиялық қабілеті;
– жауапкершілік, өнегелі сенімдіік;
– өзін-өзі дамытуға іштей қажеттілік;
– өз қабілеті мен жетістігіне сенімділік;
Менеджердің әдептілік (этикалық) нормалары. Әдеп сөзі грек тілінен
аударғанда әдет, әдет-ғұрып, жүріс-тұрыс ержелері деген мағынаны
білдіреді. Әдеп теориялық (философиялық) және тәжірибелік (нормативтік)
болып бөлінеді. Тәжірибелік әдеп өнегелі қағидаларды, ойларды, нормаларды
негіздейді. Менеджердің этикалық нормаларына екі түрлі фактор әсер етеді:
одақпен байланысты факторлар (одақтың әдет-ғұрпы, менджмент мектептері,
кәсіпорын жарғысы, заңдылық) және қоғаммен байланысты факторлар (елдің әдет-
ғұрпы, қоғамның материалдық және рухани мәдениеті, қоғамдық ой-пікір, таза
кісілік әдеби нормалар).
Менеджер өз қызметінде жалпыға бірдей қабылданған ережелер және
нормаларға сүйенеді:
– адал бәсекелестіктің әдістеріне еру;
– лас ақшаны қолданбау;
– берілген уәдені орындау және айтылған сөзге еру;
– адамдарды пайдаланбау;
– қатал болу, жеке қасиеттерін түсірмеу;
– әдептілік пен жақсы мінез-құлықты көрсету;
Тиімді басқарудың дағдылары мен қабілеттері. Басқарудың тиімділігіне
мыналар жатады:
– өзін меңгере білу;
– жеке басының бағалы қасиеттері;
– жеке басын үнемі жетілдіріп отыру;
– мәселелерді шешуге дағдылану;
– өнертапқыштық пен жаңалық ашуға қабілеттілік;
– маңайындағы адамдарға ерекше ықпал ете білу қабілеті;
– қазіргі басқару әдіс-тәсілдерін білу;
– қол астындағы адамдарды баулып, жетілдіре білу;
– тиімді жұмысшы топтарын қалыптастыру және дамыту қабілеті; [32]
Менеджердің өзін-өзі дамытудағы шектеулері. Менеджерде жоғарыда аталған
дағдылар мен қабілеттердің кейбіреуі жетіспеген жағдайда мынадай шектеулер
пайда болады:
– өзін меңгере білмеу;
– жеке басының бағалы қасиеттернің болмауы;
– мәселелерді шешу дағдысының жеткіліксіздігі;
– шығармашылық ықпалдың жеткіліксіздігі;
– адамдарға ықпал ете алмаушылық;
– басқару еңбегінің ерекшеліктерін жете түсінбеушілік;
– басшылық дағдысының осалдығы;
– баули білмеушілік;
– ұжымды қалыптастыру қабілетінің төмендігі; [19]
Қазіргі экономикалық өмір онда болып жатқан үрдістер мен мәселелердің
күрделенуі және өсуімен, ресурстар мен кірістілік, өткізу нарықтары үшін
тұрақты күреспен, жалданбалы жұмысшыларды пайдалану мәселелерімен, ұйымдағы
жұмыстың белгісіздігі және күйзелісімен сипатталады. Сондықтан, қазіргі
менеджерлерге талаптар өсіп жатыр. Одан өзін және өзінің уақытын тиімді
басқару қабілеті, өзінің жеке құндылықтары мен мақсаттарын анықтау, өзінің
өсуі мен дамуын қолдау, мәселелерді тез және тиімді шешу, жағдайдың
өзгеруіне икемді жауап қайтару, өзінің қол астындағыларына қатысты қазіргі
басқарушылық тәсілдер мен бағыттар қолдану, жұмысты тез өнертапқыш және
нәтижелі болуға қабілетті адамдар тобын құру және жетілдіру талап етіледі.
Американдық бизнес мектептерінде менеджерлер сертификатын алуға үміткер
келесі салаларда өзінің білімін көрсетуі қажет:
– басқарушылық үрдістердің табиғатын түсіну, негізгі ұйымдастырушылық
құрылымдарды, функционалдық міндеттерді және менеджер жұмысының стилін
білу;
– менеджердің жауапкершілігі туралы анық түсіну, басқару деңгейлері
бойынша жауапкершілікті бөлу;
– басқару тиімділігін жоғарылату тиімділігі;
– персоналды басқару үшін қажет ақпараттық технология мен байланыс
құралдарын білу, өз ойын ауызша және жазбаша жеткізе білу;
– адамдарды басқаруда, таңдауда және мамандарды дайындауда сөйлеу дағдысы,
білімі, көшбасшылық және жұмысшылар арасындағы қарым-қатынасты орнықтыру
қабілеті;
– кәсіпорын мен тұтынушылар (клиенттер) арасындағы қарым-қатынастардың
ерекшеліктерін білу;
– үміткердің ресурстарды басқару қабілеті;
– есептеуіш техника құралдарын пайдалана отыра кәсіпорын қызметін
жоспарлау және болжау қабілеті;
– өз қызметін бағалау және бақылау қабілеті, қазіргі талаптар мен
болашақта күтілетін өзгерістерді ескере отырып, мамандығын жоғарылату
және қорытынды шығара білу; [24]
П.Друкер тиімді менеджердің қағидаларын атап көрсетті:
– тиімді басшылар жұмыс уақытының қайда жұмсалатынын біледі;
– олар еңбек үрдісіне емес, оның нәтижесіне бағыт ұстанады;
– өздерінің күшті жақтарына сүйене отыра жұмысты қалыптастырады;
– өте жақсы жұмыстан үздік нәтижелерді алуды қамтамасыз еетін салаларға
күш-жігерлерін бағыттайды;
– дұрыс кезектілікте сенімді қадамдар жасай отыра шешім қабылдайды;
Менеджер өз қызметінің (ісінің) әлеуметтік мәнін түсінуге міндетті.
Кәсіпкер өз міндетінде өскен сайын оның әлеуметтік әсері де өседі. Одақтар
тек прагматикалық ережелерді жинаудың көмегімен емес, сонымен қатар ұйымның
индустриялық қоғамдағы рөлін анықтайтын философиялық түсініктерді ескеру
мен басқарылуы қажет. [23]
Жұмыс барысында менеджер өз ұжымындағы ресми емес басшыны табуға тиіс
және оның іс-әрекетін зорлық-зомбылықсыз жалпы істің пайдасына бағыттауы
қажет. Нарық жағдайында менеджер тәуекелге баруы және оны басқара білуі де
қерек. Менеджер үшін тәуекел болатын саланы таба білу өте қажет, оның
болатын мүмкіндігінің дәрежесін бағалап, алдын-ала шаралар қолдануы керек.
Бұл жағдайда менеджерге батылдық, іс- қимылының қалыпқа сай келмеуі,
тәуелсіздік, тәжірибеге жақындығы, парасатты есеп, көп қырлы қабілеттілік
және жағдайды тез бағалап, оң өзгергендігіне жедел жауап қайтару, түпкі
нәтижені нақты бағалау тән болуы қажет.
Менеджердің осындай кең аспектілі қызметті қолдануы оның басқаруда
жоғары тиімділікке қолын жеткізеді, яғни кәсіпорын жұмысының жоғары
нәтижелілігі, алдымен, пайда табу жағдайы ескеріледі. Нарық жағдайында
пайда алға қойған міндеттерге жетудің түпкі мақсаты болып табылады. [32]
ІІ бөлім. РИСК-Бизнес ЖШС жүргізілетін менеджмент және аталған
кәсіпорынның экономикалық, қаржылық көрсеткіштерін талдау
2.1 РИСК-Бизнес ЖШС қалыптасуы және оның ұйымдастырушылық-
басқарушылық құрылымына сипаттама
РИСК ― аббревиатурасы Рекламно-Информационная Служба Кокшетау.
Газеттің негізін қалаушылар Виктор Кавылин, Александр Котяхов, Дмитрий
Плешивцев 1993 жылдың басында облыс бойынша алғашқы жарнамалық – ақпараттық
газетті шығарды.
1993 жылы қаңтардың 26 күні РИСК-Бизнес ЖШС мәнді оқиға болды:
бұрынғы Көкшетау облысында алғашқы жарнамалық газеттің 1-ші нөмірі жарық
көрді. Romayor станогында алғашқы таралым 300 (үш жүз) дана басылды.
Үшінші таралымы 3000 (үш мың) газетті құрады. РИСК-Бизнес жарнамалық
газет болғандықтан, тұрғылықты халық жаңа мамандандырылған басылымның
тиімділігін тез түсінді. Одан басқа, РИСК-Бизнес газеті офсеттік түрде
басылған алғашқы газет болды.
1994 жылдың шілде айында газетті типографиялық құрылғыда баса бастады.
Келесі екі айда РИСК-Бизнестің таралымы газетті іске асырудың нәтижесінде
жүздеген адамдарды қосымша табыспен қамтамасыз ете отыра, жұмасына 10000
(он мың) данаға дейін өсті.
2000 жылы ЖШС жаңа мекемеге – бос тұрған құрал жасаушы зауыттағы
машиналық-есептік цехтың мекемесіне көшті. Серіктестіктің орналасқан жері:
Көкшетау қаласы, Потанин көшесі, 31 үй.
РИСК-Бизнес ЖШС жарнамалық бағытта мамандана отыра, Қазақстан және
ТМД елдерінің бірнеше медиа-агенттіктерімен тығыз қарым-қатынаста болады.
Осының арқасында көптеген жергілікті кәсіпорындардың өнімдері мен
қызметтері Ақмола облысынан тыс жерлерге белгілі.
РИСК-Бизнес ЖШС құрылған күнінен бастап қайырымдылық ісімен
айналысады. Осылайша, біраз жылдар бойы Болашақ облыстық балалар қоры
және басқа қайырымдылық ұйымдарымен тығыз қарым-қатынас орнатылып, жұмыс
жұмыс жасап жатыр. Он зейнеткерге тұрақты түрде әлеуметтік көмек
көрсетіледі, жалпықалалық мейрамдардың өткізілуіне қатысады, спорттық іс-
шараларға демеушілік жасайды.
2002 жылы облыстық сайыстың нәтижесі бойынша кәсіпорын Жанашыр
номинациясында үздік болып танылды. 2006 жылы РИСК-Бизнес ЖШС 2006 жылғы
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту саласындағы
жетістіктер үшін Республикалық сайысының бірінші айналымының жеңімпазы
атанды.
РИСК-Бизнес ЖШС көптеген бағыттарда жұмыс істейді:
РИСК-Бизнес газеті ― облыстық іскери газет. 1993 жылдың қаңтар айынан
шығады. Таралымы жұмасына 23000 (жиырма үш мың) дана. Газет Көкшетау
қаласында, Ақмола облысының солтүстік аймағында, Солтүстік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz