Публицистикалық мәтіндегі метафораның рөлі
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Бөлім І. Әлемдік тіл білімінде метафораның зерттелуі.
1. Метафораның зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. Метафора
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...10
3. Метафораның шығу
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18
Бөлім ІІ. Публицистикалық мәтіндегі метафораның рөлі.
1. Публицистика
жанрлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...20
2. Газет мәтінінің басты
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .29
3. Публицистикада метафораның қолданылу ерекшеліктері ... ... ... ... 54
4. Ағылшын және қазақ баспасөз материалының негізіндегі газеттік
публицистикалық метафораларды
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...65
Глоссарий ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...71
Кіріспе
Метафора қазіргі тіл білімінде бұрынғы кезге қарағанда күрделі әрі
маңызды құбылыстардың бірі болып табылады. Метафора мәселесі адам санасын
екі мың жыл бұрын ойландырғанымен, ол көбіне стилистикалық құралдардың бірі
ретінде ғана қарастырылып келеді. Тек соңғы отыз жылдарда лингвисттер мен
философтар метафораны лингвистика тұрғысынан зерттеуге кірісті.
Көптеген ғалымдардың мойындауынша қазіргі таңда тілі білімі саласында
тіл мен ойлау арасындағы байланыс мәселесі жөніндегі пікірді қайта қарау
жоспарлануда.
Соңғы отыз жылда екі мың жылдай өзіндік даму тарихы бар метафора
ұғымына деген қызығушылық артуда. Бұның негізгі себебі ең алдымен мәтін
терминінің терең мағынасында зерттеу, мәтіннің экспрессивтілігін жүзеге
асыратын әртүрлі стилистикалық көркемдеуші құралдарды лингвистикалық
тұрғыдан негіздеу мен түсіндіруге деген талпыныс болып табылады. Сонымен
қатар зерттеушілерді тағы бір қызықтыратыны ол қазіргі таңда танда танымал
мәтіндік кеңістік болып есептелетін публицистикадағы тіл мен сөйлеудің
экспрессивтілігі мәселесі болып келеді.
Тіл - әлем туралы көзұарасымызды бекітудің негізгі формасы және осы
білімнің зерттеу көзі. Тіл білімімізді айқындайтын бірден-бір құрал
болғандықтан, адам әрекеті нәтижесінің жүйелеу және құру үрдісінде
метафораның рөлі жөнінде мәселені қозғауға болады.
Метафораны зерттеудің өзі тек көркем әдеби мәтіндерді зерттеп қана
қоймай, сонымен қатар экономика, психиатрия, әскери саладағы, философия
тіліндегі метафора тенденцияларын да қарастырады. Ғылыми мәтіндегі (Н. Д.
Арутюнова, Г. С. Баранов, Г. Г. Кулиев, С. С. Гусев), қарапайым мәтіндегі
(Л. С. Билоус, В. Ф. Крюкова, Н. В. Позднякова), бұқаралық ақпарат
құралдары мәтініндегі (А. Н. Баранов, Ю. Н. Караулов, М. Р. Желтухина, Е.
И. Чепанова, Т. А. Ширяева) метафоралар жөніндегі ғылыми зерттеу жұмыстары
өте көп. Бірақ соның ішінде толықтай зерттелмеген мәселелердің бірі
метафораның публицистикалық, әсіресе газет мәтініндегі орны мен қызметі
болып табылады. Берілген дипломдық жұмыс газет мәтіні форматындағы ағылшын
тілінде жазылған публицистикалық мәтіндердегі метафораның орны, қызметі мен
түрлерін сипаттауға негізделген.
Зерттеу өзектілігі адамның метафорикалық шығармашылығындағы
тұжырымдамалық зерттеулердің, жаңа байланыс құралдарын зерттеу
қажеттігінің, мәтіннің классификация және типология көзқарасы жағынан
қарастырудың маңызы болып табылады.
Публицистикалық мәтіннің метафорикалық қасиеті бейнелілікті көрсетудің
мүмкіндіктерінің бірі, өйткені, ол жалпы мәтіннің қосымша экспрессивті
мазмұндылығына алып келетін семантикалық дамуымен тығыз байланыста. Осыған
орай, публицистикалық мәтіндегі метафоралар негізінен үйлесімділік
нәтижесінде пайда болады. Метафора газет мақалаларының авторлары үшін
оқырмандарға айтайын деген ойларын жеткізуге көмектесетін құрал болып
есептеледі. Публицистикалық жанрда жазылған мәтіндерде метафора өзінің
табиғатына қарай тек қоғаммен ғана түсініледі, өйткені ол әлеуметтік –
қоғамдық сипат алады.
Берілген дипломдық жұмысте біз өзекті де үлкен мәселенің бір
аспектілерінің бірін қарастырмақшымыз. Бұл мәселені жалпы газеттік-
публицистикалық жанрдың бейнелеуіш және көркемдеуіш құралдары мәселесі деп
атап көрсетуімізге болады.
Публицистикалық жанрда қолданылатын бейнелеуіш және экспрессивти
тәсілдердің ішінде метафоралардың орны бөлек, өйткені, олардың қолданылуы
арқылы публицистикалық стильдің бейнелілік, танымалдылық, ой туғызатын
пікір ұсыну, жағымды және жағымсыз экспрессияның көркемдеуіш құралдарының
мәнерлілігі сияқты маңызды қасиеттерін қалыптастырады.
Аталмыш тақырып, яғни метафора жаңа ұғым емес. Метафораның зерттелуіне
арналған көп және түрлі әдебиет көздері оның кең және көп аспектілігін
дәлелдейді.
Қазіргі таңда метафораның публицистикалық мәтіндердегі орны жөнінде
зерттеулер аз жүргізілген. Егер берілген функционалдық бағыттың көркем
әдеби жанр аясында зерттеудің ескі дәстүрі болса, газеттік публицистикадағы
метафора жеткіліксіз түрде талданған болып есептеледі. Мұндағы метафораның
рөлі тіпті бағаланбайды, сонымен қатар экспрессемаға жатады, яғни стандар –
экспрессия – стандарт (А.А.Брагина, Д.П.Вовчок, В.Г.Костомаров) жүйесіне
сай келеді деп көрсетіледі немесе мүлде мойындалмайды. Осыған орай,
Н.Д.Артюнова метафораның семантикалық екітүрлілігіне негізделе отырып,
метафораның бұл түрінің сөйлем аясында коммуникативті міндеттерді орындауға
арналмаған деп қорытынды жасайды. Метафора ой тақырыбын көрсету үшін өте
субъективті, ал тақырып мазмұнын білдіретін предикат үшін метафора
түсініксіз әрі нақты емес. Метафораның ең негізгі орны тек қана поэзия
жанрында болып табылады. – деп Н.Д.Артюнова өз ойын білдіреді. - өйткені,
метафораның бұлыңғырлық пен субъективтілік қасиеті поэтикалық мәтінде ғана
болатын аударудың көптілігімен сипатталады. . Шынымен, газеттің өзінде де
бәріне мәлім метафораның мағынасының астарлы жұмбақты семантикасы
сақталады. [2, 29]
Өзінің эстетикалық мақсатта қолданудан басқа бағыттарда қолдануға
кемделмегеніне қарамастан, метафоралар газет публицистикасында өте жиі
қолданылады. Метафора публицистикалық мәтінде берілген ақпараттың
құндылығын хабарланып тұрған мәліметтерді байланыстыру арқылы, қолданылып
тұрған сөздердің ауыспалы мағынада берілуі арқылы арттырып, сендіру мен
эмоционалды әсер ету сияқты газет публицистиканың негізгі міндеті ретінде
қызмет атқарады. Газет мәтініне өзінінің табиғи және шектеулі енуінің
негізінде метафора газет мәтінінің өзінде құрылған белгілі бір шарттарды
орындауы тиіс. Метафораның контекстіндегі бұл шарттар да дипломдық жұмыста
қарастырылып зерттелген.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – метафора ұғымын тілдік құбылыс ретінде
қарастыра отырып, оның газет публицистикасында қолданылуының ерекшеліктерін
зерттеу.
Зерттеу жұмысының мақсатына сай мынадай міндеттер қойылған:
➢ Мәтінді құру және оны түсіну негізінде метафоризацияның рөлін
анықтау;
➢ Метафора тұжырымдамасының жалпы лингвистикалық сипатын қарастыру;
➢ Ағылшын тілінде берілген публицистикалық мақаладағы метафораның
ерекшеліктерін зерттеу;
➢ Стилистикалық теориядағы метафораның маңызы мен оның негізгі
түрлерін айқындау;
➢ Метафораның ағылшын тіліндегі мақалаларында қолданылуының
ерекшеліктерін зерттеу;
➢ Метафораның мазмұндық маңызына талдау жасау.
➢ Газет мәтінінде жазылған публицистикалық мәтіннің табиғаты,
қасиеттері, категорялары, құрылымдық және лингвистикалық
ерекшеліктерін анықтау;
➢ Газет мәтінінде жазылған публицистикалық мәтінде қолданылатын
метафорикалық бірліктердің функционалдық транспозиция, стилистикалық
маңызы мен бейнелілігі критериялары бойынша зерттеп талдау;
➢ Метафораның публицистикалық газет мәтініндегі рөлін сипаттау;
➢ Газет мәтінінде жазылған публицистикалық мәтініндегі метафораның
лексикалық-семантикалық топтарының түрлерін анықтау және олардың
атқаратын қызметтерін зерттеу.
Зерттеудің жаңалылық негізі. Зерттеу жұмысының жаңалығы жоғары аталып
кеткен міндеттер арқылы айқындалған. Дипломдық жұмыста газет мәтінінде
метафора семантикалық-синтактикалық бірлік ретінде қызмет етеді деп
көрсетілген. Газеттік публицистикалық стиль негізіндегі метафора мазмұнының
рөлі анықталған. Сонымен қатар газет мәтінінде жазылған публицистикалық
мәтіндегі метафорикалық бірліктердің рөлі, қызметі, түрлері мен
ерекшеліктері зерттелген.
Дипломдық жұмыстың теориялық маңызы метафора теориясына, функционалды
стилистика теориясына, мәтін теориясына қосқан үлесі болып есептеледі.
Зерттеу кезінде келесі әдістер қолданылды: мазмұндық талдау әдісі мен
сөздік бірліктерді зерттеу әдісі.
Берілген зерттеу жұмысының теориялық негізін И.В. Арнольд, Н.Д.,
Арутюнова, М.М. Бахтин, М. Блэк, В.В. Виноградов, М.В. Никитин, В.Н. Вовк,
И.В. Толочин, Г.Н. Скляревская, А. Ричардс сияқты лингвисттердің пікірлері
мен тұжырымдамалары құрайды.
Дипломыдық жұмыстың құрылымы кіріспе, екі бөлім, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Бөлім І. Әлемдік тіл білімінде метафораның зерттелуі.
1. Метафораның зерттелу тарихы
Тіл білімнің әлемде өмір сүруі мен қалыптасуының маңызды құралдарының
бірі. Іс-әрекет кезінде объективті әлемді бейнелей отырып, адам сөз
құрамында білімнің нәтижесін бекітеді. Бұл білімдердің тілдік формада
көрсетілген өзара байланысы әлемнің тілдік бейнесі деп аталады.
Әлемнің тілдік бейнесі адамның әлемге деген көзқарасы мен қатысын
қалыптастырады. Ол Метафоралар біздің сөз саптауымыздың көп бөлігін
құрайды. Біздер оларды өзіміз байқамай қарыс-қатынас кезінде көптеп
қолданамыз. Метафора сөзсіз тілдегі жаңа сөздер жетіспеушілігін толықтырып,
сөз мәйегін келтіруде белгілі бір қызмет атқаруда маңызы зор.
Сонымен метафораға анықтама беретін болсақ, ол (грек. Metaphora –
ауыстыру) – сөз мағынасын құбылтудың бір түрі, құбылыстар мен заттардың
ұқсастық белгілері негізінде астарлы мағынада қолданылуы. Метафораны сөз
өнері (поэтика, риторика), эстетика, логика, философия, тіл (стилистика,
лексикология, психолингвистика) ғылымдары зерттеді. Метафора табиғатында
жұмбақтылық бар (Аристотель). Сөз өнерінде метафораның символикалық,
эмоционалдық ерекше мәні бар.
Метафора терминіне алғашқы анықтама берген Аристотель. Ол метафораны
сөздің мағынасының бір түрден екінші түрге ауыстыру арқылы ұқсастық
дәрежесіне ауыстыру деп айтқан. Аристотельдің пікірінше, метафора ақиқатты
айта отырып, бірікпейтін заттарды үйлестіре білу құқығын береді. Сонымен
метафора деп бұрыннан бар сөзді немес сөз тіркесін оның мағынасының белгілі
бір жағын есепке ала отырып жаңа бір сөзбен байланыстыра қолдануды айтады.
Метфора мәселесі міне екі мың жыл бойы адам санасын толғандыруда. Сан
ғасырлық метафора ұғымын зерттеу тарихында көптеген тіл білімінің бағыттары
белгілі. Аристотельдің өзі негізін қалаған салыстырмалы-бейнелі бағыт
қазіргі таңда метафора ұғымының бірнеше тұжырымдамаларымен түсіндіріледі:
компаративистік, субстансивті және бейнелі-эмотивті (Г.С.Баранов). Метафора
құрудың негізінде жатқан салыстырмалы қағиданы сынағандар қатарына
интеракционнисттік бағытты ұстанушылар М.Блэк және А.Ричард болып табылады.
тикалық бағыт негізінен өзара әрекеттесу теориясы (Дж.Серль,
Ф.Уилрайт), ауытқу теориясы (С.Левин) және верификациялық теорияға
бағытталған. Бірақ, метафораларды зерттеумен айналысатын жаңа заманғы
зерттеушілердің (Г.С.Баранов, О.И.Глазунова, С.А.Хахалова) пікірі бойынша,
жоғарыда айтылған тұжырымдамалар метафораның дамуына қосқан үлесіне
қарамастан теоретикалық кемшіліктері жоқ деген сөз емес.
Қазіргі таңда метафораны зерттеумен айналысатын негізгі бағыттары
танымдық, мәдениеттанушылық және семантикалық болып табылады. Г.С.Баранов
бұл тұжырымдамаларды бір метафораның семантикалық концепциясы деген
ұғымға біріктіріп, бұны ол семиотикалық тұжырымдама семиотика негізінде
жеке-дара синтактика, семантика, тика және когитология арқылы жеткен
нәтижелерді семиозистің интегративті теориясы сияқты жалпылауға тырысады
деп түсіндіреді, өйткені, оның пікірінше, семиотика аталмыш пәндерге
қарағанда терең ғылым бола тұра, олардың жалпы өзара байланыстарын
қарастырады. [3, 99]
Семиотикалық белгі мен мағына анықтамасына негізделе отырып,
метафораның семиотикалық тұжырымдамасы лингвофилософиялық рефлексия
саласына тек қана лингвосинтактикалық, семантикалық, тикалық,
тұжырымдамалық, танымдық жақтарын емес, сонымен қатар метафора құрудың
әлеуметтік, психологиялық және мәдениеттанушылық аспектілерін енгізуге
тырысады. Осы арқылы метафораның герменектикалық статусын зерттеу өзекті
мәселеге айналады.
Метафораның танымдық теориясы Дж.Лакофф, М.Джонсон, Э.Маккомака,
Дж.Карбонелла деген ғалымдардың аттарымен байланысты.
Дж.Лакофф және М.Джонсонның пікірі бойынша метафоралар біздің
өмірімізді түгел дерлік қамтиды: тілімізді, ойымыз бен әрекетімізді.
Дәстүр бойынша метафораны тек қана тіл мен сөзге ғана тән ұғым деп
қарастырады. Бұл жерде ой мен әрекет мүлде қатысы жоқ деп есептелінеді. Осы
себепке орай көптеген адамдар метафоры қолданбай-ақ мәнерлі түрде ойларын
жеткізеді деп ойлайды. Біз, керісінше, метафораның күнделікті өмірде тек
қана тілде емес, сонымен қатар ой-сана мен әрекеттерге де еніп кеткенін
айқындадық. Біздің қарапайым түсіну жүйеміз біздің ойлау және іс-әрекет
жасау шегінде өз табиғаты бойынша түбегейлі метафорикалық болып табылады.
Бірақ қазіргі зерттеушілердің айтуынша, мұндай пайымдамалардан күллі
адамзат танымы белгілі бір метафорикалық фильтр арқылы өткізіледі деген
қорытынды жасауға болады. Демек, адамның ойлау әрекетінде алғашқы және
жалғыз ғана орын алатын ол метафора болып келеді. Сонда метфорикалық емес
бірліктердің жағдайы не болады? Олардың пікірінше, ондай бірліктер мүлдем
жоқ. Бірақ зерттеу мәліметтері кері пікірді көрсетеді: бір сөйлемде екі
түрлі метафорикалық және метафорикалық емес тәртіп үйлесе қолданылуы
мүмкін, мысалы: How do spend your free time?
Э.Маккормак Дж.Лакофф пен М.Джонсонға қарағанда тілдің толықтай
метафорикалық екен деген пікірлеріне ұарсы. Интеракционизм дәстүрін ұстана
отырып, ол метафораның біздің әлем жайлы көзқарасымызды тереңдетіп, жаңа
гипотезалар құруға көмектесетін танымдық үрдіс ретінде қызмет етеді деп
есептейді. Сонымен қатар осы ретте метафоралар сана мен мәдениеттің
арасындағы байланыс болып келеді. Зерттеуші негізгі және тасымалдаушы
бөлімдері бары компьютерлік метафора деген жаңа термин енгізді.
Метафораның пайда болуының негізінде жатқан семантикалық ілгерілеу
мәселесін шешу үшін ол адамзат миы мен компьютерлік құрылғының арасындағы
ұқсастықты мойындайды. Бұл белгілі бір танымдық үрдістердің нәтижесінде
метафоралардың пайда болуына алып келетін формалды семантикалық
құрылғыларға әсер етуінен көрінеді. Бұл тұжырымдама бойынша адам санасы
компьютерлік терминдер арқылы сипатталады. Бірақ бұл теорияда компьютерлік
метафора не деген сұраққа жауап мүлдем жоқ. С.А.Хахалованың пайымдауынша,
Э.Маккормактың теориясында компьютерлік метафораның таным қызметін
мойындайтын дәлел жеткіліксіз. [4, 102]
Адам мен компьютердің ұқсастығы арасындағы пікірде олардың екеуініңде
ойлау қабілеті мойындалады, бірақ рационалды және шығармашылықты ойлаудың
екіжақты біртұтас өзіне экспрессивті, эмоционалды қасиеттері тән үрдіс
кезінде адамды танымның белсенді субъектісі ретінде есептелінбейді. Ғалым
метафораның танымдық теориясының бірқатар ережені ұсынады:
1. метафора таным аясында жүйелі;
2. метафора мәдени ортамен тығыз байланыста;
3. метафоризация кезінде кеңістік метафорасы, уақыт метафорасы,
шайқас метафорасы, байланыс метафорасы, болмыс метафорасы, негіз
метафорасы деген ұғымдарды біріктіру тәртібінде тілдік пен танымдық сала
ара байланысы байқалады;
4. метафорада мәдениет, синтаксис, семантика және таным өзара тығыз
байланысты.
Бірақ осында ғалым метафораның танымдық теориясының кемшіліктерін де,
оның ішінде бір сызықтық қатардағы метафорикалық және метафорикалық емес
ұғымдардың ара қатынасы туралы нашар құрастырылған ережелер және
метафораның нақты анықтамасының, сонымен қатар метафоралардағы семантикалық
түрленулердің сипаттамасының жоқтығын айқындап көрсетіп кетеді.
Метафораның танымдық теориясының мызғымас артықшылығы метафораның
өзінде тілдік аспекттің танымдық және мәдени аспектілермен бірігуіне
арналған негіздің құруы болып табылады. Бұл тұжырымдама тілден тысқары адам
әрекетінің, танымы мен мәдениетінің ерекшелігін айқындайды.
Метафора туралы мәдениеттанушылық көзқарас оның имманенті қасиетін әділ
көрсетеді, өйткені ол метафораның мәдениет құралы болуына септігін
тигізеді. Тіл мен мәдениеттің арасында өзара әрекеттесу орын алады. Бұның
нәтижесінде тек мәдениет тілге әсер етіп қана қоймай, тіл де мәдениетке өз
әсерін тигізеді. В.А.Маслова метафораны мәдениетті көрсету құралы
ретінде қарастырады, өйткені ол түпкі мәдени құндылықтарды айқындайды,
себебі, метафора мәдени-ұлттық әлем тану негізінде пайда болады.
В.Н.Телияның пайымдауынша, метафора адам әлемді көре алатын призманың
рөлін атқарады, өйткені метафоралар ұлттық ерекше түр арқылы тілдің ішкі
формасында, сонымен қатар мифологемаларда, архетиптерді және т.б.
байқалады. [35, 25]
Метафораға қатысты мәдениетанушылық теорияның негізгі ережелерін мына
тұжырымдармен беруге болады:
1. таным аясында метафора жүйелі болып келеді;
2. танымдық тілдік салаларда белгілі бір заңдылық бар;
3. метафора мен мәдени ортаның арасында тығыз байланыс байқалады;
4. нәтижесінде семантикалық тұжырымдамалық ауытқу пайда болады.
Дегенмен, берілген метафораны зерттеу бағытының теоретикалық
кемшіліктері болып әртүрлі мәдени салт-дәстүрлерде метафораның
спецификасының анықтамасының және сонымен қатар оның тіл – белгі –
мәдениет трихотомиясындағы орнының жоқтығы есептеледі
Метафораны зерттеудің семантикалық бағытының негізінде екі
субстанцияның салыстыру және белгілі бір салыстыру константасын орнату
(tertium comparationis) факторы жатыр. Бұл жалпы салыстыру теориясын
Н.Д.Арутюнова, Дж.А.Миллер, Ш.Сафранова және т.б. лингвисттер қолдады.
Метафорада жасырын немесе тұспалданған қысқа салыстырудың бар екендігі
туралы пікір берілген бағытты ұстанатын барлық ғалымдардың делік зерттеу
жұмыстарында орын алады. Дж.А.Миллер метафора – бұл ұқсастықтарға қатысты
жинақы теңеу деп есептейді
А.Вежбицкая болса, метафора қысқартылған теңеу деп пайымдайды. Бірақ,
Дж.А.Миллерге қарағанда, ол метафора өзінің терең құрылымында ұқсастықты
емес, метафорада семантикалық және формалды белгілердің біртұтас сақтай
отырып, қарама-қарсы мағынаны көрсетеді деп айтады. [15, 63]
Метафораны зерттеудің салыстырмалы теориясын қолдайтындар метафораның
терең құрылымын қарама-қайшылық, айырмашылық, ұқсастық сияқты көмес
белгілермен сипаттайды. Зерттеушілердің жұмыстарын зерттей келе олардың
пікірінше, метафораның ұқсасатыққа негізделген күрделі семантикалық
құрылымы, қарама-қайшылықтары немесе оның көмек құрылымында ұқсастықты
мойындамау белгілі бір заңдылыққа негізделген. Бірақ қазіргі
зерттеушілердің айтуынша салыстырмалы теория шегінде метафоралардың
көптеген түсіндірмелеріне қарамастан оның да кейбір теоретикалық
кемшіліктері бар. Бұл кемшіліктер негізінен метафораның дефинициялық
айқындығының, сонымен қатар тіл және сөйлеу жүйесіндегі метафораның
құрылымының нақты лингвистикалық сипаттамасының жоқтығымен байланысты болып
келеді.
Метафораның семантикалық бағытын зерттеушілердің бірі С.А.Хахалова.
Оның пікірінше, метафора өзіне тән категориялық мағынасы мен категориялық
белгілері бар санат болып есептеледі. Метафораның категориялық маңызы деп
формативтің денотативті өзгерістің ерекшелігін білдіретін және
координативті, коллокативті, субординативті және гиперонимикалық ұқсастық
ұғымдарын байланыстыратын салыстыру маңызын айтады. Салыстырудың
категориялық маңызы сөздің негізгі мағынасы көлемінде семантикалық
белгілердің қайта топтастыру нәтижесінде пайда болады.
Метафорика категориясының санатты белгілері болып форматив белгісінің
жалған денотатының шынайыға ауысуы есесптеледі. Метафорика категориясындағы
жүйелік қағидасы зерттеліп жатқан құбылыстың басқа адамды қоршап тұрған
әлем үрдістерімен барлық байланысын есепке алу білдіреді. Метафорикалық
категорияның жүйелі-құрылымдық ұйымдастыру принципі өзінің басты
ерекшелігін лексикалық, синтактикалық және мәтіндік деңгейдегі тілдің
қызметінде қолданылатын метафорикалық бірліктерде көрсетеді. Бұл принципке
негізделе отырып, метафораның категориялық концепциясының авторы метафора
сөздер, метафора сөз тіркестері, метафора сөйлемдер деп метафораны бірнеше
түрге бөліп, метафорикалық категорияның әртүрлі құрылымдық және лексикалық-
семантикалық түрлер мен типтердегі метафорикалық бірліктерде жүзеге
асырылатын шама деп есептейді.
Метафораларды зерттеу үшін релевантты критерий ретінде С.А.Хахалова
функционалды транспозиция критерийі, стилистикалық маңыздылық критерийі
және мәнерлі бейнелеу критерийлерін ұсынады. Оның көзқарасының даусыз
артықшылығы болып метафораның барлық тұжырымдамаларын мойындауы, осы
теориялардан пайдалы теоретикалық негіздерді қолдануы және әр тұжырымдама
шегінде метафора құбылысын түсіндіре алуы болып есептеледі. Осының
нәтижесінде, метафора, ғалымның пікірінше, белгілі бір категория ғана
емес, сонымен қатар онтологиялық, функционалды дуализмді айқындайтын екі
жақты болмысы негізінде қаланған құбылыс болып есептеледі.
Метафораның онтологиялық дуализмді С.А.Хахалова этникалық шығу тегінен
тәуелсіз тілде сөйлетйтіндердің пайдаланатын туған тілінде қалыптасуының
объективтілігімен бірге қарастырады. Осыдан метафораның
салыстыру(семантикалық аспект) екені, сонымен қатар араларында семантикалық
қозғалыстың ( тикалық аспект) жүретін екі субъектінің, екі ойдың бар екенін
айтуға болады.
Метафораның функционалды дуализмі бір жағынан динамикалық танымдық
үрдіс ретінде, екінші жағынан мәдени құбылыс ретінде анықталады. Бұл
көзқарастардан метафораның шынайы ақиқатты тану (танымдық аспект) және
мәдениет құралы (мәдениеттанушылық аспект) екені айқын көрінеді.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылайтын болсақ, тіл адамдарға және сол
тілде сөйлейтін ұжымға қатысты қарым-қатынас құралы ретінде шығады.
Қоғамнан басқа, тіл екі түрлі әлеммен байланысты: біріншісі адамдарды
қоршаған заттар мен құбылыстар әлемі болса, екіншісі адаммен білдірілетін
ұғымдар, ойлары мен сезімдер әлемі. әрекет барысында объективті шындықты
бейнелей отырып, адам сөзде танымдық нәтижелерді бекітеді.
Тілдік формада қалыптасқан бұл білімдердің байланысы әлем бейнесін
құрайды. Бұл жерде тілдің суреттеушілік қызметін көре аламыз. Сондай тілдің
суреттеу құралдарының бірі метафора болып табылады. Метафорикалық
ауыстырудағы ақиқат туралы танымдық көзқарастар сөйлемде семантикалық,
эмоционалды, ақпараттық және стилистикалық сипатқа ие нақты тілдік
формаларда жүзеге асырылады.[28, 55]
2. Метафора классификациясы
Метафораны жасау немесе жасай алмау бұл ойлаушы, сөйлеуші адамды
сипаттайтын критерийлердің бірі ретінде танылады. Зерттеушілер сөзімен
айтқанда, метафора әлемнің жеке тілдік көрінісін бейнелейді, себебі
индивидуальдылық жеке адамның белгілі тілдік құралдарды таңдауына
байланысты, яғни әр адамға, сөз суретшісіне, арнайы тек соған ғана тән
қасиет бар.
Қазіргі кезде ғылыми парадигманың ауысуына байланысты, яғни өзінің
дүниетанымы мен санасы бар адам орталығындағы тілдің “жансыз” жүйесіне
қарсы тұрған, метафораға деген көзқарас қауырт өзгеріп, қызығушылық арта
түсті.
Ғалымдардың пайымдауынша, ойлау қабілетінің арқасында метафораларды
күннен күнге жандандырады. Егер метафораны мағына ойыны ретінде
қарастырсақ, ол (метафора) белгілі бір мағынаның көмегімен оған арналмаған
басқа мағынаны жеткізеді. Бұл айтылған қасиет метафораның бір құбылыс
арқылы басқа мағына білдіруі – адамның ассоциативті ойлауына негізделеді.
Сөз жасауда, сөздік қорды байытуда мағына өзгерушілігі жетекші орын
алады. Жаңа мағына жасау тілдегі бар материалдардың негізінде болса да,
екінші жағынан, сол жаңа мағынаны көрсету мұқтаждығы сол сөздің мағынасының
дамуына, сол сөзден жаңа сөз жасауға себепкер болады.
Сөздің мағынасының өзгеруіне әсіресе ішкі себептерден гөрі сыртқы
себептер көбірек әсер ететіндігі байқалады. Сөз мағынасының ішкі
(лингвистикалық) өзгерістерінің бір себебі, жаңа сөз немесе жаңа мағына
сөздік құрамға келіп қосылғанда бұрыннан тілде бар сөздердің мағыналарынан
өзара қарым-қатынасқа түсіп, солармен синонимдік байланыста жұмсалады.
Мұндай жағдайда байланыс екі жақты болуы мүмкін. Сөздік құрамға келіп
қосылған жаңа сөз не жаңа мағына бұрыннан тілде қолданылып келе жатқан
байырғы сөздер мен байырғы мағыналардың жаңа сөздер мен жаңа мағыналарға
сондай әсер етуі ықтимал [1, 27 ].
Метафора адамның терең ойлауының ерекшеліктеріне қатысты туындайды.
Егер ойды басқалай, әдейі өзгертіп айтса, онда метафора қажет болғандықтан
емес, онсыз болмайтындықтан пайда болады, ол адамның ойлау қабілеті мен
тіліне тән деп айтуға болады. Ал ақындар “қажеттілікті ізгілікке” айналдыра
отырып, өз шығармашылығында қолданып пайда табады [2, 175].
Метафора (гр. metaphora – ауысу) – сыртқы не ішкі белгілеріндегі
(тұлғасындағы, атқаратын қызметіндегі т.б.) ұқсастыққа қарап бір зат
атауының басқа бір затқа атау болуына байланысты сөз мағынасының ауысуы.
Мағына ауысуының бұл тәсілінің негізінде ұқсату заңдылығы жатыр.
Сөзге метафоралық тәсіл арқылы ауыс мағына жамайтын сөз біткеннің
бәрі емес, тілдегі заттар мен құбылыстардың атын, іс-әрекетін, сапа мен
белгілерін білдіретін сөздер. Бұлар сөзге нақтылы мағына қосып,
семантикалық аясын үнемі кеңейтумен болады. Сөзге қосылған үстеме (туынды)
мағына заттың, құбылыстың бойында бар сан алуан ерекше белгілердің
негізінде ауыстырып қолдану арқылы жасалады. Сондықтан бір сөзден тараған
қосымша мағыналар бір сөз табына да, кейде әр сөз табына да қатысты болып
келеді.
Метафора қолдану сипатына қарай негізінде екі түрге бөлінеді:
а) тілдік (сөздік) метафора;
ә) поэтикалық (сөйлеу кезінде туындайтын контекстік) метафора [1,
88].
Тілдік (сөздік) метафора сөзге жаңа мағына қосып, оның семантикалық
шеңберін кеңейтіп, әрдайым үздіксіз дамытып отырады. Тілдік метафораны
жалпыхалықтық сипатына қарап дәстүрлі метафора деп де атайды. Дәстүрлі
метафоралық тәсіл бойынша қазақ тіліндегі көп мағыналы сөздер ұқсату заңына
сүйеніп, шыққан.
Дәстүрлі метафоралардың мағынасы халықтың таным-түсінігі, ой-өрісі,
тіршілігі мен тұрмысына байланысты. Олар – мағынасы көпшілікке түсінікті,
жиі қолданысқа түсетін бейнелі метафоралар. Дәстүрлі метафораның авторы
жоқ. Олар – мақал-мәтелдер тәрізді халық қазынасы. Дәстүрлі метафоралар сөз
айшығы ретінде тілде тұрақты қолданылады. Бірте-бірте дәстүрлі
метафоралардың бейнелілік қасиеті солғындап, күңгірттенеді. Дәстүрлі
метафоралар поэтикалық метафоралар тәрізді, негізінен, көркем әдебиетте
қолданылады.
Тілдік метафоралар – туынды сөздерде метафоралық қасиеттер
күңгірттеніп, соның нәтижесінде жаңа лексемалардың пайда болуы. Метафора
аталым тұрғысынан бейнелілік қасиетінен өтіп, тек ұғымға атау беру
қызметіне көшеді. Аталым жасаудағы метафораның басқа поэтикалық, яғни
көркемдік, бейнелілік метафорадан негізгі ерекшелігі де осында. Күрделі
атауларда метафораның жұмсалуы, сөз мағыналарының ауысуы немесе келтірінді
мағынада қолданылуы түрлі ауыс мағынаның көзі, өзегі болып табылады.
Күрделі атаулардағы метафораның басты ерекшелігі – мағынаның екі жақты
болуында.
Поэтикалық метафора – саналы түрде белгілі мақсат үшін көркемдік құрал
ретінде көркем әдебиет пен көсемсөз стилінде қолданылады. Ал тілдік
метафора – тілдің табиғатына тән, лингвистиканың түрлі салаларымен –
лексикология, семасиология, аталым теориясы т.б. тәрізді түрлерімен
қатынасы барлығын ескере отырып, кешенді мәселелердің байланыстыра
қарастырылуы бүгінгі лингвистиканың алдына қойған басты міндеттерінің бірі
деп санауға болады [3, 43].
Антика заманынан бері метафораның кейбір дәстүрлі түрлері бар:
➢ Айқын метафора деп екі мағынасы жағынан мүлдем алыста тұрған
метафораларды айтады. Мысалы: айтылған пікір өзегі.
➢ Генетикалық метафора деп қазіргі таңда онша білінбейтін жалпыға
түсінікті бейнелі сипаттағы метафораны айтады. Мысалы: отырғыштың
аяғы.
➢ Метафора – формула генетикалық метафораға жақын болып келеді,
бірақ одан жоғары стереотиптілікпен және кейде оны астарлы
мағынасынан шығара алмауымен ерекшеленеді. Мысалы: күмән құрты.
➢ Толық метафора – бұл хабарланып тұрған ақпараттың белгілі бір
үлкен үзіндісі немесе толық мәтіннің негізінде жүзеге асырылатын
метафора. Мысалы: Кітап аштығы өтпей жатыр: кітап нарығындағы
өнімдер көбіне жаңа емес болып шығып жатыр, сондықтан оларды
көрмей жатып лақтырылып жатыр.
➢ Діни метафора оның бейнелі сипатын ескермей метафорикалық сөзбен
немесе сөз тіркесімен экспрессивті түрде пікір білдіруді айтады.
Мысалы: Мен өзімнен шығып, автобусқа міндім.
Тіл білімі тарихында метафора классификациясы туралы бірнеше пікірлер
қалыптасқан. Бұл мәселеге орай Н.Д.Арутюновой, В.Г.Гака, Ю.И.Левина,
В.П.Москвина және т.б. авторлардың жұмыстары арналған. Әртүрлі зерттеушілер
метафора түрлерінің белгілі бір типтерін бөліп белгілеген, сонымен қатар
түрлі тәсілдер мен критерийлер қалыптастырды. Метафора құрылымдық
ерекшеліктері мен мазмұны жағынан спецификалық сипатқа ие, сонымен қатар
тілде белгілі бір қызметті атқаратын күрделі белгі болып есептеледі. Бірақ
В. М. Москвиннің байқауынша, метафораның классификациясын анықтайтын
белгілі бір нұсқау көрсеткіштер әлі де жоқ. Сондықтан жүйелеу, жалпы
алғанда, ондай нұсқау көрсеткіштерді анықтау, яғни лингвистикалық көзқарас
жағынан метафораның классификациясы отандық тіл туралы ғылымдағы кезек
күттірмейтін міндеттердің бірі.
Н.Д.Арутюнова тілдік метафораның функционалыдық типтерін көрсете
отырып, номинативті, бейнелі, танымдық және жалпылау метафораларын бөліп
көрсетеді. [7, 78]
Н. Д. Арутюнованың ұсынған классификацияға сай метафоралар номинативті,
яғни дескриптивті мағынаның басқа мағынамен ауыстырудан тұратын және
омонимдердің шығу көзі қызметін атқаратын метафоралар; бейнелі мағынаның
және тілдің синонимдік құралдарының дамуын жүзеге асыратын бейнелі
метафоралар; предикатты сөздердің үйлесімділігіндегі өзгеріс нәтижесінде
пайда болатын және көпмағыналылықты құрайтын танымдық метафоралар; сөздің
лексикалық мағынасында логикалық тәртіп пен логикалық көпмағыналылықты
қалыптастырудың арасындағы шекті жоятын жалпылау метафоралар болып төртке
бөлінеді. [1, 55]
Енді бейненің қалыптасуына әсерін тигізетін метафораларды кеңінен
қарастырайық.
Бейне термині кең мағынасында санадағы сыртқы ортаның көрінісі.
Көркем әдебиет шығармада бейнелер - бұл автордың ойының көрінісі, оның
дара пікірі және әлем бейнесінің айқын кескіні. Айқын бейнені құру бір-
бірінен алыс, тіпті қарама-қарсы екі заттың арасындағы ұқсастықты қолдану
негізінде қалыптасқан. Заттарды немесе құбылыстарды салыстыру күтпеген
жерден болу үшін, олар бір-біріне мүлдем ұқсамауы тиіс, және кейбір кезде
ұқсастық мүлдем көрінбейтін, еленбейтін, ой туғызбайтындай болуы, немесе
тіпті мүлде болмауы керек.
Бейненің шегі мен құрылымы әртүрлі болуы мүмкін: бейне сөзбен, сөз
тіркесімен, сөйлеммен, фразалық бірлікпен берілуі мүмкін немесе толықтай
бір бөлімді не түгел романның бір композициясын қамтуы да мүмкін.
Бірақ та метафораның классификациясына орай басқа да көзқарастар
қалыптасқан. Мысалға айтатын болсақ, Дж. Лакофф пен М. Джонсон метафораның
екі түрін бөліп көрсетеді. Олар: онтологиялық, яғни белгілі бір оқиғаны, іс-
әрекетті, көңіл-күйді, идеяларды және т.б. көруге мүмкіндік беретін (the
mind is an entity, the mind is a fragile thing) және сілтеме метафоралар,
яғни бір сөздегі тұжырымды басқа сөздің терминдерінде анықтамайтын, бірақ
бір-біріне қатысты тұжырымдардың барлық жүйелерін ұйымдастыратын (happy is
up, sad is down; conscious is up, unconscious is down) метафоралар. [5, 34]
Джордж Лакофф өзінің The Contemporary Theory of Metaphor атты
жұмысында метафораның жасалу жолдары туралы және аталмыш көркем әдеби
бейнелеуіш құралдың құрамы туралы айтады. Лакоффтың теориясы бойынша
метафора сөз немесе сөз тіркесі тұжырым болып табылатын прозалық немесе
поэтикалық ұғым, және де ол ауыспалы мағынада қолданылады.
Лакофф прозалық немесе поэтикалық сөзде метафора тіл негізінде емес,
ой мен қиял аясында жатыр дейді. Ол Майкл Реддидің The Conduit Metaphor
атты жұмысына сілтеме жасай отырып, метафораның тек поэзия мен прозада ғана
емес, сонымен қатар тілдің өзінде, күнделікті сөйлеу барысында орын алады
деп тұжырымдама жасайды. Сонымен қатар Редди сөйлеуші өзінің ой-пікірлерін
сөзге енгізіп, тыңдаушыға жібереді, ал тыңдаушы өз ретінде ой-пікірлерді
сөздерден алады деп айтады. Бұл көзқарас Дж. Лакофф пен М. Джонсонның
Метафоры, которыми мы живём атты зерттеуінде өз бейнесін табады.
Метафорикалық ұғымдар жүйелі болып келеді, метафора жалғыз тіл
аясымен ғана шектелмейді, яғни сөздер аясымен: адамның ойлау үрдісінің өзі
көп жағдайда метафораларға негізделген. Метафоралар тілдік ұғым ретінде
адамның түсіну жүйесінде метафораның орын алуымен ғана болуы мүмкін.
Метафора көбіне көркем әдебиеттегі ақиқатты білдірудің бір жолы
ретінде қарастырылады. Дегенмен И.Р.Гальперин бұл ұғым негізінен өте
қатыстық болып келеді. Абстрактті бейненің нақты түсінігін жасайтын
метафора шынайы хабарламалардың әртүрлі түсіндірмелерінің болуына мүмкіндік
береді.
Метафораға анықтама беріліп, басқа тілдік құбылыстардың қатарынан
бөлініп шығып, нақты сипаттамаға ие болғаннан кейін, лезде оның екі түрлі
болмысы жөнінде мәселе туындады: тілдік құрал және поэтикалық бейне болу.
Ең бірінші поэтикалық метафораны тілдікпен қарама-қарсы қойып зерттеген
Ш.Балли болды. Ол тілдің жалпы метафорикалық қасиетін көрсетті.
В.Г.Гактың типологиясында толық метафорикалық ауыстыру бар, олар:
екіжақты метафора, біржақты семасиологиялық метафора, біржақты
ономасиологиялық метафора, жартылай метафорикалық ауыстыру.[15, 66]
Ю.И.Левиннің типологиясында салыстырмалы элементтердің жүзеген
асырылу тәсіліне орай метафоралар метафора-теңеу, метафора-жұмбақ, бір
объектінің сапалық сипатының басқа бір обънктіге үйлестіріліп қолданылатын
метафоралар деп бөлінеді.
Сонмен қатар лингвисттер метафораның гиберболалық негіздегі метафора
деген түрін ажыратады. Бұндай метафоралар негізінен гиберболаға тән
қасиетті немесе белгіні асыра сілтеу( Ол куш-қуаты жағынан Геркулес; оның
көздері терең теңіздей көк) арқылы жасалады. Метафораның тағы бір түрі ол –
лексикалық метафора. Бұл – бастапқы уақытта метафорикалық ауыстырудың
негізінде пайда болған сөз немесе сөз мағынасы(мәңгілік қолтаңба, бір
жапырақ қағаз).
В.П.Москвин зерттеушілердің көзқарастарына сай метафораның толық
классификациясын ұсынды. Ол метафораның құрылымдық, семантикалық және
функционалдық түрлері ажыратылды.
Семантикалық классификация зерттеу аясының кеңдігімен зерттеушілердің
пікірінше үлкен қызығушылықты танытады. Берілген классификация
метафорикалық белгісінің мазмұндық жағының ерекшеліктеріне сүйенеді, яғни
бір нәрсені (негізгі субъектті) басқа нәрсемен (көмекші субъектпен,
салыстыру терминімен) белгілі бір белгісі бойынша салыстырады. Берілген
классификация мына белгілер бойынша жіктейді:
1. негізгі субъектті салыстыру;
2. көмекші субъектті салыстыру;
3. негізгі және көмекші субъектті біріктіре отырып салыстыру;
4. метафоралардың ішкі формалаларының біртұтастығы.
Көмекші субъектті салыстыру классификациясы филологтардың ғана емес,
сонымен қатар тарихшыларды, мәдениеттанушыларды, саясаттанушыларды,
әлеуметтанушыларды да қызықтырады. Метафора өзіндік ерекше сипаттарына орай
қоғамдық құбылыс. Метафоралар әлем бейнесі қоғам санасында қандай көрініс
табатынын көрсетеді. Г.Паульдің пайымдауынша, метафоралар арқылы көптеген
халықтардың мәдениеті мен оның дамуына елеулі өзгерістер алып келінді. Ал
А.П.Чудинов бұл ойды жалғастыра отырып: қоғам дамуының әр жаңа кезеңі
метафорикалық айнаның бетінде көрінісін табады, бұл жағдайда ешкімнің ойына
тәуелсіз, қоғамдық сананың шынайы бейнесі қалыптасады.
Метафораның базистік жүйесі – уақыт рухын түсіну кілті болып келеді.
Сондықтан метафоралардың зерттелу өзектілігі тек лингвистикалық
қажеттіліктермен айқындалмайды, сонымен қатар пәнаралық мәселелер
көрсетеді.
Құрылымдық метафоралар негізінде лексикалық-грамматикалық құрылым
ретінде метафораның сыртқы құрылысы жатыр. Метафораның сыртқы құрылысы екі
элементтерден тұрады: салыстыру термині (сөз тіркесінің метафоризацияны
жүзеге асыратын компоненті, ауыспалы мағыдағы сөз) мен аргумент сөз (тірек
сөз) (сөз тіркесінің метафоризацияны жүзеге асыратын компоненті, ауыспалы
мағынаға тақырып беретін).
Метафоралар сөз табына қатысына қарай субстантивті, адъективті,
етістікті және үстеулі деп бөлінеді.
Метафоралық бейнені алып жүретін бірліктер санына орай мынадай түрлерге
бөлінеді:
1. қарапайым метафора, бұнда айтылған нәрсе бір сөзбен ғана беріледі;
2. кеңейтілген метафора, бұнда метафорикалық бейнені алып жүретін сөз
тақырып бойынша өзара байланысты бірліктер тобы болып табылады.
Сонымен қатар метафоралардың тірек сөздерінің болу не болмауына орай
классификациясы бар:
1. Салыстыру метафорасы. Бұнда параметр сөзі де, тірек сөзі де болады.
2. Жасырын метафора, бұнда ешбір тірек сөз болмайды.
Метафораның функционалды классификациясы оның функционалды сипатына
орай жіктеледі:
Атаулы метафора өзінің атауы жоқ объектті көрсету үшін қолданылады (жер
серігі). Метафораның берілген түрі объектті атау кезінде ғана болып, кейін
өзінің маңызын жояды. Бұндай метафора ғылым мен техниканың тіліндегі термин
жасау үрдісінде кеңінен қолданылады.
Декоративті немесе әдеби метафора. Ол тілді бейнелі түрде беру қызметін
атқарады. Оның қолданылатын саласы әдеби тіл.
Бағалау метафорасы газет және ауызекі тілдегі метафораларға тән.
Публицистикадағы экспрессивті метафора ең алдымен эмоционалды-бағалау
әсерін беру үшін қолданылады.
Анықтаушы метафоралар ғылым тіліне тән.
Атаулы, декоративті және бағалау метафораға қарағанда, анықтаушы
метафора өзінің бейнелік қасиетін көпке дейін сақтайды, өйткені олар
сөздердің ішкі формасы үшін жасалады.
Тіл туралы ғылым метафораны білдірудің тілдік құралдарының жүйеленуін
қажзет етеді. Біздің ойымызша, метафораның қандайда болмасын тіл саласына
жатпасын ол өзінің негізгі түрлерінің көрсеткіштерін анықтайды.
И.В Арнольд метафора немесе теңеу, яғни жиі кездесетін бейнелілікті
көрсетету әртүрлі деңгейде болуы мүмкін.
В.Г.Гактың пайымдауынша, метафораның формалды аспектісі морфологияның
(сөзжасам) және синтаксистің (сөз тіркесі) деңгейінде байқалады. Бұл ойды
дамыта келе метафораның адамның танымдық әрекетімен тікелей байланысын
айтып өткен жөн. Объективті ортаны субъективті танудың нәтижесі сөз бен сөз
тіркестерін көрініс табады. Адамдар қарым-қатынас кезінде бір-бірімен тек
қана дыбыс немесе дыбыс тіркестерімен емес, сонымен қатар сөздер, сөз
тіркестері мен сөйлемдер арқылы тілдеседі. Ал бұл метафоризацияның сөз
деңгейінен басталатынын, кейін сөз тіркесі деңгейімен жалғасатынын
білдіреді.[16, 25]
В.Н.Телия метафоризацияның ой өндірісінің тропалық тәсілі ретінде тіл
теориясында сөзжасамға қарағанда беделді орын алатынына күмән келтірмейді.
Өйткені, метафора тек тілдің номинативті бірліктерін ғана емес, тілдің
құрылымдық элементтерін, және де басқа да мәтіннің мағыналық үзінділерін
танымдық жағынан өңдейді
Бұл пікір бізді метафораның жүзеге асырылуының басқада деңгейлерін
анықтауға, соның ішінде сөйлем және толықтай мәтін деңгейіндегі
метафоризацияны анықтауға алып келді. Сөйлем-метафоралардың айқын
мысалдарының бірі – ол мақал-мәтелдер: Ярким примером предложений -
метафор могут служит пословицы: better an egg today than a hen tomorrow,
actions speak louder than words; don`t teach a fish to swim және т.б.
Ең жоғары қызығушылықты композициялық метафоралар, яғни мәтін
деңгейіндегі метафоралар танытады. Композициялық метафоралар немесе біздің
классификациямыздың деңгейіне орай мәтіндік метафоралар жалпы мәтіннің
көлемінде жүзеге асырылады. Мәтіндік метафораға мысал ретінде В.И.Арнольд
Дж. Апдайктың Кентавр атты романын талдайды. Бұл роман негізіндегі Хирон
атты кентавр туралы аңыз шет аймақтан келген американдық мұғалім Колдуэдің
өмірін бейнелеу үшін қолданылады. Бұл екі бейнені салыстыру, яғни кентавр
мен мұғалімді, мұғалім бойындағы адамгершілік, мейірімділік пен
қайырымдылық қасиеттерін анықтауға көмектеседі.
Мұғалім бұл жерде альтруизм мен рухани құндылықтардың белгісіне
айналады. Бейненің негізгі сипаты ретінде мұғалім Колдуэлге де, кентавр
Хиронға да тән шексіз қайырымдылық пен өзін құрбан етуге дайындығы сияқты
қасиеті болып келеді. Колдуэлдің бай ішкі дүниесі оны шынайы прозалық
ортада әлдебір асқақ және поэтикалық нәрсе ретінде көрсетеді.
Сонымен, жүйелі-құрылымдық жасалу ретінде тілдік деңгейлерге сай
метафораның тағы бір классификациясы құрылды. Деңгейлік классификация
сөздік метафоралары, сөз тіркестік метафоралары, сөйлемдік метафоралары
және мәтіндік метафораларын ажыратады.
Қорытындылай келе, метафора классификациясының көрсеткіштері контекст
пен метафорикалық белгінің функционалды спецификасына тәуелді өзіндік
мазмұны мен мағынасы, сонымен қатар тілдік деңгей бойынша метафоралар
деңгейлік байланысымен анықталады деуге болады.
3. Метафораның шығу көздері
Метафора кейбір нысандар сыныбын (заттардың, тұлғалардың,
құбылыстардың, әрекеттердің және белгілердің) көрсететін сөзді басқа, соған
ұқсас нысандар сыныптарын немесе жеке нысанды көрсету үшін қолданатын сөз
пішіні. Жануарлардың атауларын оларға қатыссыз қолданғанда, мысалы
адамдарға ауыстырсақ, оны метафора деп санауға болады. Айталық, бір адам
туралы: Ол арыстан ғой, немесе Жолбарыстай қайратты, Құлыным менің -
метафоралық тіркестер болып саналады. Метафора терминін кең мағынада
сөздердің ауыспалы мағынасының басқа түрлеріне де жатқызуға болады.
Белгілі бір контексттегі метафора дискурс шындығын немесе мазмұнын
одан басқа, неғұрлым айқын есте қаларлықтай етіп ауыстыру, кеңейту,
шығару. Р.Р.Хоффман, Е.Л.Кохран және Дж.М.Мид метафора түсінігі әрқилы
анықталуы мүмкін дейді: бірнәрсені меңзеп, басқа нәрсені айту,
семантикалық ережелерден ауытқу және нысандарды бақыланушылардан ерекше
имплициттік салыстыру жүргізу. Метафораның психологиялық ықпалы өте
белсенді қолданылады.
Біз адамдармен қарым-қатынаста метафораны қалай қолданатынымызды
байқамай да қаламыз: Оның мінезі жібектей, Мына ой терең, әрі жарқын,
Маған сенің батыл ойың ұнайды.
Адам метафораға жолыққанда тек таным үрдісі ғана емес, түйсіну үрдісі
де кең ашылады.
И.В.Вачковтың пікірі бойынша, метафораны психологиялық-педагогикалық
тұрғыдан түсінуде, С.Л.Рубинштейннің еңбектеріне сүйенген жөн. Ол мәтінді
түсіну үшін барлық бөлшектерді басқа қырынан қарау керек дегенді айтады.
Рубинштейннің өзі ұсынған имплициттік және эксплициттік принцип тұрғысынан
түсінудің ашылуы метафораны қабылдауды талдау үшін айрықша жағдайды
тудырады. Метафораны түсінбеуден түсінуге өту мүлдем жаңа ойлау жұмысын
білдіреді - өйткені метафорадағы семантикалық элементтер негізгі контекстке
тікелей мағынамен еніп отырған жоқ. С.Л.Рубинштейн мәтінді түсіну үшін
берілген контексттегі олардың астары көрінетіндей қырынан қарау керек
дегенді атап көрсетеді.
Рубинштейн бойынша іс-әрекет – белсенділіктің жалғыз формасы ғана емес.
Нысандардың және іс-әрекеттің мағынасын ашатын танымнан басқа,
белсенділіктің тағы бір формасын – осының негізінде субъектінің болмысты
ерекше бейнеде қабылдауын, тереңнен көруін (созерцание) ескеру қажет.
[25,45]
Баланың қиялы, философиялық тұжырымдар, мінсіз нысандарды математикада
қолдану, көркем шығармашылық – бұлар бар болғаны белсенді сипаттағы терең
көрудің түрлі әдістері. Метафорада бейнеленетін болмыстың қатынастарының
үлгісі түрлі нысандар арасындағы күрделі байланыстарды терең ашу құралдары
болып табылады.
Метафораға жолыққанда субъект алған ақпаратты, түйсінген мазмұнды
өзінің санасының құрылымдарымен салғастырады; ол жаңа білімді осы сәтке
дейін қалыптасқан когнитивтік жүйеге орналастырады. Ал метафораны
интерпретациялағанда, ол қабылданған мағынаға жеке өзінің - қатынасын
қосады. Мысалы, тренингтік сабақта бір қатысушының айтқан сөзі: Өмір көлік
тәрізді: біреулерге соңғы үлгідегі, ал біреулерге – ескілері тиеді. Осы
метафораны қабылдаған бір қатысушы N үшін өмір тек көлікпен байланысты -
дейді, себебі оның когнитивтік жүйесінде қазіргі таңда жемісті, сәтті болу
үшін жақсы көлік мінудің аса маңыздылығы жайында түсінік қалыптасқан. Ал
басқа қатысушы ол метафораны басқаша түсінеді: Әлбетте N мен тәрізді
өмірдегі жақсы нәрселерден құр қалып жүретін болуы керек. Міне, осы жерде
түсінудің интерпретациядан айырмашылығы байқалады: түсіну мәтіннің
мағыналық аймағы мен субъектінің семантикалық кеңістігінің арасында
ұқсастықтың (изоморфизм) пайда болуынан тұрады; ал интерпретацияның ондай
ұқсастықпен еш байланысы жоқ, керісінше ол метафора болып қабылданатын
контексттермен және субъект санасының концепттерімен анықталады.
Метафораның түп тамыры тілдің, сөздің туу тарихымен тікелей байланысты.
Метафора тілді байытады, оған бұрын болмаған жаңалықтар енгізіледі, бірде-
бір нәрсенің атаусыз қалмауына көмектеседі, әсіресе жеке қаламгердің
қаламынан туған қолданыстар. Метафора адамның айналадағы болмысты танып
білуінің логикалық тәсілі, өмірдегі шындық құбылыстар арасындағы
ұқсастықтарды сарапқа салудың, ой қорытудың, пәлсафалық пайымдау жасаудың
құралы деп те қарауға болады.
Мағына масштабын кеңейтетін, сөздердің жаңаша қолданылуын туғызатын
тәсілдерінің бірі – метафора. Бұл ретте оны тарихи жағынан тұрақты әсер
ететін негізгі семантикалық заңдылықтардың бірі деп тануға тиіспіз. Міне,
осы тұрғыдан тіл табиғатындағы метафораның сырын, жасалу жолдарын,
заңдылықтарын ашып беру керек. Заттар мен құбылыстардың атауын белгілі бір
сөз арқылы бекітулі болады.
Метафораға бір-біріне сәйкес келмейтін, үйлеспейтін ұғымдарды
байланыстыру қабілеті тән. Субъектілік, индивидуалдық қасиеті метафораны
универсалды құрал ретінде сипаттайды.
Дәстүрлі метафораларда тұтас бір халықтың ортақ бейнелі ойы,
дүниетанымы білдіріледі. Сондықтан олардың білдіретін мағынасы көпшілікке
түсінікті болады. Ал индивидуалды-авторлық метафоралар жеке адамның дүниені
бейнелі қабылдауын, тануын көрсетеді.
Жеке қолданыстағы (индивидуалды) метафора белгілі бір ақынның я
жазушының туындысында өмір сүреді. Белгілі мәнмәтінде ғана ұшырасатын
сөздің келтірінді мағынасы қашанда әр автордың өзіндік ерекшелігін
көрсетеді. Сондықтан келтірінді мағына әрдайым құбылмалы болады.
Метафораның табиғаты әлемге көркемдік көзбен қараумен байланысты. Әрбір
автордың туындысы оның құрған және қолданған метафораларының сипатына
байланысты. Сондықтан метафора ─ мәтіннің басты компоненті.[ 33, 28]
Бөлім ІІ. Публицистикалық мәтіндегі метафораның рөлі.
1. Публицистика жанрлары.
Публицистика жанрлары туралы сөз қозғағанда публицистика әдебиеттен
бөлек, дербес пән екендігін анықтай кетуіміз керек. Публицистика – ақиқат
өмірдің сырлы суреті, оның арқауы –шындық. Бірақ публицист өмірдің
фактілері мен құбылыстарын жүйесіз жинақтай бермейді. Өзінің көздеген
мақсатына орай керектілерін ғана іріктеп, шығармасына пайдаланады.
Публицистика дербес пән болғандықтан, оның мазмұны,
формасы мен әдісі жәнефункциясы бар . Публицистика жанрларының ішкі сырлары
мен сипаттарын тереңірек түсінуі үшін біз публицист творчествосының
бірқатар ерекшеліктеріне тоқталғанымыз жөн болады.
Публицистика жанрларының ерекшеліктері, ең алдымен, публицист
лабораториясының ерекшеліктеріне байланысты. Публицист өз жұмысын бүкіл
жұрт алдында жария жүргізеді, қалың бұқарамен ақылдасып отырады. Ол
белгілі бір мәселе жөнінде ой қорытып, пікір айту үшін көп ізденіп, талай
бұралаң жолдардан өтеді, бұл жолда оның күмәндануы немесе қателесуі
ықтимал, сөйтіп, ол талай сезім толқынына түседі. Демек, публицистің
лабораториясы ғалым сияқты жабық бөлмеде емес, жұртпен қоян-қолтық
араласу арқылы ашық жұргізіледі. Осы лабораториялық жұмысы үстінде
публицист шындық құбылыстың қоғамдық-саяси мәнін байқайды.
Публицист жазу әдістері мен тәсілдерін жетілдіре түсіп, өз шығармасы
арқылы оқырмандарға идеялық ықпал жасаумен қатар олардың сезіміне де әсерін
тигізеді. Оқырман эстетикалық тұшым аларлықтай, оның сана-сезіміне жақсы
әсер қалдырарлықтай шығарманың тууы журналистке оңайға түспейді. Өйткені,
журналист бүгінгі, дәл осы сағаттағы оқиғалар мен құбылыстарға жедел
ілесуге міндетті, көпшілік жағдайда ұшқырлықпен, көрегендікпен алда болып,
уақыттан озып отыруға да міндетті. Заман тынысы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Бөлім І. Әлемдік тіл білімінде метафораның зерттелуі.
1. Метафораның зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. Метафора
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...10
3. Метафораның шығу
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18
Бөлім ІІ. Публицистикалық мәтіндегі метафораның рөлі.
1. Публицистика
жанрлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...20
2. Газет мәтінінің басты
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .29
3. Публицистикада метафораның қолданылу ерекшеліктері ... ... ... ... 54
4. Ағылшын және қазақ баспасөз материалының негізіндегі газеттік
публицистикалық метафораларды
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...65
Глоссарий ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...71
Кіріспе
Метафора қазіргі тіл білімінде бұрынғы кезге қарағанда күрделі әрі
маңызды құбылыстардың бірі болып табылады. Метафора мәселесі адам санасын
екі мың жыл бұрын ойландырғанымен, ол көбіне стилистикалық құралдардың бірі
ретінде ғана қарастырылып келеді. Тек соңғы отыз жылдарда лингвисттер мен
философтар метафораны лингвистика тұрғысынан зерттеуге кірісті.
Көптеген ғалымдардың мойындауынша қазіргі таңда тілі білімі саласында
тіл мен ойлау арасындағы байланыс мәселесі жөніндегі пікірді қайта қарау
жоспарлануда.
Соңғы отыз жылда екі мың жылдай өзіндік даму тарихы бар метафора
ұғымына деген қызығушылық артуда. Бұның негізгі себебі ең алдымен мәтін
терминінің терең мағынасында зерттеу, мәтіннің экспрессивтілігін жүзеге
асыратын әртүрлі стилистикалық көркемдеуші құралдарды лингвистикалық
тұрғыдан негіздеу мен түсіндіруге деген талпыныс болып табылады. Сонымен
қатар зерттеушілерді тағы бір қызықтыратыны ол қазіргі таңда танда танымал
мәтіндік кеңістік болып есептелетін публицистикадағы тіл мен сөйлеудің
экспрессивтілігі мәселесі болып келеді.
Тіл - әлем туралы көзұарасымызды бекітудің негізгі формасы және осы
білімнің зерттеу көзі. Тіл білімімізді айқындайтын бірден-бір құрал
болғандықтан, адам әрекеті нәтижесінің жүйелеу және құру үрдісінде
метафораның рөлі жөнінде мәселені қозғауға болады.
Метафораны зерттеудің өзі тек көркем әдеби мәтіндерді зерттеп қана
қоймай, сонымен қатар экономика, психиатрия, әскери саладағы, философия
тіліндегі метафора тенденцияларын да қарастырады. Ғылыми мәтіндегі (Н. Д.
Арутюнова, Г. С. Баранов, Г. Г. Кулиев, С. С. Гусев), қарапайым мәтіндегі
(Л. С. Билоус, В. Ф. Крюкова, Н. В. Позднякова), бұқаралық ақпарат
құралдары мәтініндегі (А. Н. Баранов, Ю. Н. Караулов, М. Р. Желтухина, Е.
И. Чепанова, Т. А. Ширяева) метафоралар жөніндегі ғылыми зерттеу жұмыстары
өте көп. Бірақ соның ішінде толықтай зерттелмеген мәселелердің бірі
метафораның публицистикалық, әсіресе газет мәтініндегі орны мен қызметі
болып табылады. Берілген дипломдық жұмыс газет мәтіні форматындағы ағылшын
тілінде жазылған публицистикалық мәтіндердегі метафораның орны, қызметі мен
түрлерін сипаттауға негізделген.
Зерттеу өзектілігі адамның метафорикалық шығармашылығындағы
тұжырымдамалық зерттеулердің, жаңа байланыс құралдарын зерттеу
қажеттігінің, мәтіннің классификация және типология көзқарасы жағынан
қарастырудың маңызы болып табылады.
Публицистикалық мәтіннің метафорикалық қасиеті бейнелілікті көрсетудің
мүмкіндіктерінің бірі, өйткені, ол жалпы мәтіннің қосымша экспрессивті
мазмұндылығына алып келетін семантикалық дамуымен тығыз байланыста. Осыған
орай, публицистикалық мәтіндегі метафоралар негізінен үйлесімділік
нәтижесінде пайда болады. Метафора газет мақалаларының авторлары үшін
оқырмандарға айтайын деген ойларын жеткізуге көмектесетін құрал болып
есептеледі. Публицистикалық жанрда жазылған мәтіндерде метафора өзінің
табиғатына қарай тек қоғаммен ғана түсініледі, өйткені ол әлеуметтік –
қоғамдық сипат алады.
Берілген дипломдық жұмысте біз өзекті де үлкен мәселенің бір
аспектілерінің бірін қарастырмақшымыз. Бұл мәселені жалпы газеттік-
публицистикалық жанрдың бейнелеуіш және көркемдеуіш құралдары мәселесі деп
атап көрсетуімізге болады.
Публицистикалық жанрда қолданылатын бейнелеуіш және экспрессивти
тәсілдердің ішінде метафоралардың орны бөлек, өйткені, олардың қолданылуы
арқылы публицистикалық стильдің бейнелілік, танымалдылық, ой туғызатын
пікір ұсыну, жағымды және жағымсыз экспрессияның көркемдеуіш құралдарының
мәнерлілігі сияқты маңызды қасиеттерін қалыптастырады.
Аталмыш тақырып, яғни метафора жаңа ұғым емес. Метафораның зерттелуіне
арналған көп және түрлі әдебиет көздері оның кең және көп аспектілігін
дәлелдейді.
Қазіргі таңда метафораның публицистикалық мәтіндердегі орны жөнінде
зерттеулер аз жүргізілген. Егер берілген функционалдық бағыттың көркем
әдеби жанр аясында зерттеудің ескі дәстүрі болса, газеттік публицистикадағы
метафора жеткіліксіз түрде талданған болып есептеледі. Мұндағы метафораның
рөлі тіпті бағаланбайды, сонымен қатар экспрессемаға жатады, яғни стандар –
экспрессия – стандарт (А.А.Брагина, Д.П.Вовчок, В.Г.Костомаров) жүйесіне
сай келеді деп көрсетіледі немесе мүлде мойындалмайды. Осыған орай,
Н.Д.Артюнова метафораның семантикалық екітүрлілігіне негізделе отырып,
метафораның бұл түрінің сөйлем аясында коммуникативті міндеттерді орындауға
арналмаған деп қорытынды жасайды. Метафора ой тақырыбын көрсету үшін өте
субъективті, ал тақырып мазмұнын білдіретін предикат үшін метафора
түсініксіз әрі нақты емес. Метафораның ең негізгі орны тек қана поэзия
жанрында болып табылады. – деп Н.Д.Артюнова өз ойын білдіреді. - өйткені,
метафораның бұлыңғырлық пен субъективтілік қасиеті поэтикалық мәтінде ғана
болатын аударудың көптілігімен сипатталады. . Шынымен, газеттің өзінде де
бәріне мәлім метафораның мағынасының астарлы жұмбақты семантикасы
сақталады. [2, 29]
Өзінің эстетикалық мақсатта қолданудан басқа бағыттарда қолдануға
кемделмегеніне қарамастан, метафоралар газет публицистикасында өте жиі
қолданылады. Метафора публицистикалық мәтінде берілген ақпараттың
құндылығын хабарланып тұрған мәліметтерді байланыстыру арқылы, қолданылып
тұрған сөздердің ауыспалы мағынада берілуі арқылы арттырып, сендіру мен
эмоционалды әсер ету сияқты газет публицистиканың негізгі міндеті ретінде
қызмет атқарады. Газет мәтініне өзінінің табиғи және шектеулі енуінің
негізінде метафора газет мәтінінің өзінде құрылған белгілі бір шарттарды
орындауы тиіс. Метафораның контекстіндегі бұл шарттар да дипломдық жұмыста
қарастырылып зерттелген.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – метафора ұғымын тілдік құбылыс ретінде
қарастыра отырып, оның газет публицистикасында қолданылуының ерекшеліктерін
зерттеу.
Зерттеу жұмысының мақсатына сай мынадай міндеттер қойылған:
➢ Мәтінді құру және оны түсіну негізінде метафоризацияның рөлін
анықтау;
➢ Метафора тұжырымдамасының жалпы лингвистикалық сипатын қарастыру;
➢ Ағылшын тілінде берілген публицистикалық мақаладағы метафораның
ерекшеліктерін зерттеу;
➢ Стилистикалық теориядағы метафораның маңызы мен оның негізгі
түрлерін айқындау;
➢ Метафораның ағылшын тіліндегі мақалаларында қолданылуының
ерекшеліктерін зерттеу;
➢ Метафораның мазмұндық маңызына талдау жасау.
➢ Газет мәтінінде жазылған публицистикалық мәтіннің табиғаты,
қасиеттері, категорялары, құрылымдық және лингвистикалық
ерекшеліктерін анықтау;
➢ Газет мәтінінде жазылған публицистикалық мәтінде қолданылатын
метафорикалық бірліктердің функционалдық транспозиция, стилистикалық
маңызы мен бейнелілігі критериялары бойынша зерттеп талдау;
➢ Метафораның публицистикалық газет мәтініндегі рөлін сипаттау;
➢ Газет мәтінінде жазылған публицистикалық мәтініндегі метафораның
лексикалық-семантикалық топтарының түрлерін анықтау және олардың
атқаратын қызметтерін зерттеу.
Зерттеудің жаңалылық негізі. Зерттеу жұмысының жаңалығы жоғары аталып
кеткен міндеттер арқылы айқындалған. Дипломдық жұмыста газет мәтінінде
метафора семантикалық-синтактикалық бірлік ретінде қызмет етеді деп
көрсетілген. Газеттік публицистикалық стиль негізіндегі метафора мазмұнының
рөлі анықталған. Сонымен қатар газет мәтінінде жазылған публицистикалық
мәтіндегі метафорикалық бірліктердің рөлі, қызметі, түрлері мен
ерекшеліктері зерттелген.
Дипломдық жұмыстың теориялық маңызы метафора теориясына, функционалды
стилистика теориясына, мәтін теориясына қосқан үлесі болып есептеледі.
Зерттеу кезінде келесі әдістер қолданылды: мазмұндық талдау әдісі мен
сөздік бірліктерді зерттеу әдісі.
Берілген зерттеу жұмысының теориялық негізін И.В. Арнольд, Н.Д.,
Арутюнова, М.М. Бахтин, М. Блэк, В.В. Виноградов, М.В. Никитин, В.Н. Вовк,
И.В. Толочин, Г.Н. Скляревская, А. Ричардс сияқты лингвисттердің пікірлері
мен тұжырымдамалары құрайды.
Дипломыдық жұмыстың құрылымы кіріспе, екі бөлім, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Бөлім І. Әлемдік тіл білімінде метафораның зерттелуі.
1. Метафораның зерттелу тарихы
Тіл білімнің әлемде өмір сүруі мен қалыптасуының маңызды құралдарының
бірі. Іс-әрекет кезінде объективті әлемді бейнелей отырып, адам сөз
құрамында білімнің нәтижесін бекітеді. Бұл білімдердің тілдік формада
көрсетілген өзара байланысы әлемнің тілдік бейнесі деп аталады.
Әлемнің тілдік бейнесі адамның әлемге деген көзқарасы мен қатысын
қалыптастырады. Ол Метафоралар біздің сөз саптауымыздың көп бөлігін
құрайды. Біздер оларды өзіміз байқамай қарыс-қатынас кезінде көптеп
қолданамыз. Метафора сөзсіз тілдегі жаңа сөздер жетіспеушілігін толықтырып,
сөз мәйегін келтіруде белгілі бір қызмет атқаруда маңызы зор.
Сонымен метафораға анықтама беретін болсақ, ол (грек. Metaphora –
ауыстыру) – сөз мағынасын құбылтудың бір түрі, құбылыстар мен заттардың
ұқсастық белгілері негізінде астарлы мағынада қолданылуы. Метафораны сөз
өнері (поэтика, риторика), эстетика, логика, философия, тіл (стилистика,
лексикология, психолингвистика) ғылымдары зерттеді. Метафора табиғатында
жұмбақтылық бар (Аристотель). Сөз өнерінде метафораның символикалық,
эмоционалдық ерекше мәні бар.
Метафора терминіне алғашқы анықтама берген Аристотель. Ол метафораны
сөздің мағынасының бір түрден екінші түрге ауыстыру арқылы ұқсастық
дәрежесіне ауыстыру деп айтқан. Аристотельдің пікірінше, метафора ақиқатты
айта отырып, бірікпейтін заттарды үйлестіре білу құқығын береді. Сонымен
метафора деп бұрыннан бар сөзді немес сөз тіркесін оның мағынасының белгілі
бір жағын есепке ала отырып жаңа бір сөзбен байланыстыра қолдануды айтады.
Метфора мәселесі міне екі мың жыл бойы адам санасын толғандыруда. Сан
ғасырлық метафора ұғымын зерттеу тарихында көптеген тіл білімінің бағыттары
белгілі. Аристотельдің өзі негізін қалаған салыстырмалы-бейнелі бағыт
қазіргі таңда метафора ұғымының бірнеше тұжырымдамаларымен түсіндіріледі:
компаративистік, субстансивті және бейнелі-эмотивті (Г.С.Баранов). Метафора
құрудың негізінде жатқан салыстырмалы қағиданы сынағандар қатарына
интеракционнисттік бағытты ұстанушылар М.Блэк және А.Ричард болып табылады.
тикалық бағыт негізінен өзара әрекеттесу теориясы (Дж.Серль,
Ф.Уилрайт), ауытқу теориясы (С.Левин) және верификациялық теорияға
бағытталған. Бірақ, метафораларды зерттеумен айналысатын жаңа заманғы
зерттеушілердің (Г.С.Баранов, О.И.Глазунова, С.А.Хахалова) пікірі бойынша,
жоғарыда айтылған тұжырымдамалар метафораның дамуына қосқан үлесіне
қарамастан теоретикалық кемшіліктері жоқ деген сөз емес.
Қазіргі таңда метафораны зерттеумен айналысатын негізгі бағыттары
танымдық, мәдениеттанушылық және семантикалық болып табылады. Г.С.Баранов
бұл тұжырымдамаларды бір метафораның семантикалық концепциясы деген
ұғымға біріктіріп, бұны ол семиотикалық тұжырымдама семиотика негізінде
жеке-дара синтактика, семантика, тика және когитология арқылы жеткен
нәтижелерді семиозистің интегративті теориясы сияқты жалпылауға тырысады
деп түсіндіреді, өйткені, оның пікірінше, семиотика аталмыш пәндерге
қарағанда терең ғылым бола тұра, олардың жалпы өзара байланыстарын
қарастырады. [3, 99]
Семиотикалық белгі мен мағына анықтамасына негізделе отырып,
метафораның семиотикалық тұжырымдамасы лингвофилософиялық рефлексия
саласына тек қана лингвосинтактикалық, семантикалық, тикалық,
тұжырымдамалық, танымдық жақтарын емес, сонымен қатар метафора құрудың
әлеуметтік, психологиялық және мәдениеттанушылық аспектілерін енгізуге
тырысады. Осы арқылы метафораның герменектикалық статусын зерттеу өзекті
мәселеге айналады.
Метафораның танымдық теориясы Дж.Лакофф, М.Джонсон, Э.Маккомака,
Дж.Карбонелла деген ғалымдардың аттарымен байланысты.
Дж.Лакофф және М.Джонсонның пікірі бойынша метафоралар біздің
өмірімізді түгел дерлік қамтиды: тілімізді, ойымыз бен әрекетімізді.
Дәстүр бойынша метафораны тек қана тіл мен сөзге ғана тән ұғым деп
қарастырады. Бұл жерде ой мен әрекет мүлде қатысы жоқ деп есептелінеді. Осы
себепке орай көптеген адамдар метафоры қолданбай-ақ мәнерлі түрде ойларын
жеткізеді деп ойлайды. Біз, керісінше, метафораның күнделікті өмірде тек
қана тілде емес, сонымен қатар ой-сана мен әрекеттерге де еніп кеткенін
айқындадық. Біздің қарапайым түсіну жүйеміз біздің ойлау және іс-әрекет
жасау шегінде өз табиғаты бойынша түбегейлі метафорикалық болып табылады.
Бірақ қазіргі зерттеушілердің айтуынша, мұндай пайымдамалардан күллі
адамзат танымы белгілі бір метафорикалық фильтр арқылы өткізіледі деген
қорытынды жасауға болады. Демек, адамның ойлау әрекетінде алғашқы және
жалғыз ғана орын алатын ол метафора болып келеді. Сонда метфорикалық емес
бірліктердің жағдайы не болады? Олардың пікірінше, ондай бірліктер мүлдем
жоқ. Бірақ зерттеу мәліметтері кері пікірді көрсетеді: бір сөйлемде екі
түрлі метафорикалық және метафорикалық емес тәртіп үйлесе қолданылуы
мүмкін, мысалы: How do spend your free time?
Э.Маккормак Дж.Лакофф пен М.Джонсонға қарағанда тілдің толықтай
метафорикалық екен деген пікірлеріне ұарсы. Интеракционизм дәстүрін ұстана
отырып, ол метафораның біздің әлем жайлы көзқарасымызды тереңдетіп, жаңа
гипотезалар құруға көмектесетін танымдық үрдіс ретінде қызмет етеді деп
есептейді. Сонымен қатар осы ретте метафоралар сана мен мәдениеттің
арасындағы байланыс болып келеді. Зерттеуші негізгі және тасымалдаушы
бөлімдері бары компьютерлік метафора деген жаңа термин енгізді.
Метафораның пайда болуының негізінде жатқан семантикалық ілгерілеу
мәселесін шешу үшін ол адамзат миы мен компьютерлік құрылғының арасындағы
ұқсастықты мойындайды. Бұл белгілі бір танымдық үрдістердің нәтижесінде
метафоралардың пайда болуына алып келетін формалды семантикалық
құрылғыларға әсер етуінен көрінеді. Бұл тұжырымдама бойынша адам санасы
компьютерлік терминдер арқылы сипатталады. Бірақ бұл теорияда компьютерлік
метафора не деген сұраққа жауап мүлдем жоқ. С.А.Хахалованың пайымдауынша,
Э.Маккормактың теориясында компьютерлік метафораның таным қызметін
мойындайтын дәлел жеткіліксіз. [4, 102]
Адам мен компьютердің ұқсастығы арасындағы пікірде олардың екеуініңде
ойлау қабілеті мойындалады, бірақ рационалды және шығармашылықты ойлаудың
екіжақты біртұтас өзіне экспрессивті, эмоционалды қасиеттері тән үрдіс
кезінде адамды танымның белсенді субъектісі ретінде есептелінбейді. Ғалым
метафораның танымдық теориясының бірқатар ережені ұсынады:
1. метафора таным аясында жүйелі;
2. метафора мәдени ортамен тығыз байланыста;
3. метафоризация кезінде кеңістік метафорасы, уақыт метафорасы,
шайқас метафорасы, байланыс метафорасы, болмыс метафорасы, негіз
метафорасы деген ұғымдарды біріктіру тәртібінде тілдік пен танымдық сала
ара байланысы байқалады;
4. метафорада мәдениет, синтаксис, семантика және таным өзара тығыз
байланысты.
Бірақ осында ғалым метафораның танымдық теориясының кемшіліктерін де,
оның ішінде бір сызықтық қатардағы метафорикалық және метафорикалық емес
ұғымдардың ара қатынасы туралы нашар құрастырылған ережелер және
метафораның нақты анықтамасының, сонымен қатар метафоралардағы семантикалық
түрленулердің сипаттамасының жоқтығын айқындап көрсетіп кетеді.
Метафораның танымдық теориясының мызғымас артықшылығы метафораның
өзінде тілдік аспекттің танымдық және мәдени аспектілермен бірігуіне
арналған негіздің құруы болып табылады. Бұл тұжырымдама тілден тысқары адам
әрекетінің, танымы мен мәдениетінің ерекшелігін айқындайды.
Метафора туралы мәдениеттанушылық көзқарас оның имманенті қасиетін әділ
көрсетеді, өйткені ол метафораның мәдениет құралы болуына септігін
тигізеді. Тіл мен мәдениеттің арасында өзара әрекеттесу орын алады. Бұның
нәтижесінде тек мәдениет тілге әсер етіп қана қоймай, тіл де мәдениетке өз
әсерін тигізеді. В.А.Маслова метафораны мәдениетті көрсету құралы
ретінде қарастырады, өйткені ол түпкі мәдени құндылықтарды айқындайды,
себебі, метафора мәдени-ұлттық әлем тану негізінде пайда болады.
В.Н.Телияның пайымдауынша, метафора адам әлемді көре алатын призманың
рөлін атқарады, өйткені метафоралар ұлттық ерекше түр арқылы тілдің ішкі
формасында, сонымен қатар мифологемаларда, архетиптерді және т.б.
байқалады. [35, 25]
Метафораға қатысты мәдениетанушылық теорияның негізгі ережелерін мына
тұжырымдармен беруге болады:
1. таным аясында метафора жүйелі болып келеді;
2. танымдық тілдік салаларда белгілі бір заңдылық бар;
3. метафора мен мәдени ортаның арасында тығыз байланыс байқалады;
4. нәтижесінде семантикалық тұжырымдамалық ауытқу пайда болады.
Дегенмен, берілген метафораны зерттеу бағытының теоретикалық
кемшіліктері болып әртүрлі мәдени салт-дәстүрлерде метафораның
спецификасының анықтамасының және сонымен қатар оның тіл – белгі –
мәдениет трихотомиясындағы орнының жоқтығы есептеледі
Метафораны зерттеудің семантикалық бағытының негізінде екі
субстанцияның салыстыру және белгілі бір салыстыру константасын орнату
(tertium comparationis) факторы жатыр. Бұл жалпы салыстыру теориясын
Н.Д.Арутюнова, Дж.А.Миллер, Ш.Сафранова және т.б. лингвисттер қолдады.
Метафорада жасырын немесе тұспалданған қысқа салыстырудың бар екендігі
туралы пікір берілген бағытты ұстанатын барлық ғалымдардың делік зерттеу
жұмыстарында орын алады. Дж.А.Миллер метафора – бұл ұқсастықтарға қатысты
жинақы теңеу деп есептейді
А.Вежбицкая болса, метафора қысқартылған теңеу деп пайымдайды. Бірақ,
Дж.А.Миллерге қарағанда, ол метафора өзінің терең құрылымында ұқсастықты
емес, метафорада семантикалық және формалды белгілердің біртұтас сақтай
отырып, қарама-қарсы мағынаны көрсетеді деп айтады. [15, 63]
Метафораны зерттеудің салыстырмалы теориясын қолдайтындар метафораның
терең құрылымын қарама-қайшылық, айырмашылық, ұқсастық сияқты көмес
белгілермен сипаттайды. Зерттеушілердің жұмыстарын зерттей келе олардың
пікірінше, метафораның ұқсасатыққа негізделген күрделі семантикалық
құрылымы, қарама-қайшылықтары немесе оның көмек құрылымында ұқсастықты
мойындамау белгілі бір заңдылыққа негізделген. Бірақ қазіргі
зерттеушілердің айтуынша салыстырмалы теория шегінде метафоралардың
көптеген түсіндірмелеріне қарамастан оның да кейбір теоретикалық
кемшіліктері бар. Бұл кемшіліктер негізінен метафораның дефинициялық
айқындығының, сонымен қатар тіл және сөйлеу жүйесіндегі метафораның
құрылымының нақты лингвистикалық сипаттамасының жоқтығымен байланысты болып
келеді.
Метафораның семантикалық бағытын зерттеушілердің бірі С.А.Хахалова.
Оның пікірінше, метафора өзіне тән категориялық мағынасы мен категориялық
белгілері бар санат болып есептеледі. Метафораның категориялық маңызы деп
формативтің денотативті өзгерістің ерекшелігін білдіретін және
координативті, коллокативті, субординативті және гиперонимикалық ұқсастық
ұғымдарын байланыстыратын салыстыру маңызын айтады. Салыстырудың
категориялық маңызы сөздің негізгі мағынасы көлемінде семантикалық
белгілердің қайта топтастыру нәтижесінде пайда болады.
Метафорика категориясының санатты белгілері болып форматив белгісінің
жалған денотатының шынайыға ауысуы есесптеледі. Метафорика категориясындағы
жүйелік қағидасы зерттеліп жатқан құбылыстың басқа адамды қоршап тұрған
әлем үрдістерімен барлық байланысын есепке алу білдіреді. Метафорикалық
категорияның жүйелі-құрылымдық ұйымдастыру принципі өзінің басты
ерекшелігін лексикалық, синтактикалық және мәтіндік деңгейдегі тілдің
қызметінде қолданылатын метафорикалық бірліктерде көрсетеді. Бұл принципке
негізделе отырып, метафораның категориялық концепциясының авторы метафора
сөздер, метафора сөз тіркестері, метафора сөйлемдер деп метафораны бірнеше
түрге бөліп, метафорикалық категорияның әртүрлі құрылымдық және лексикалық-
семантикалық түрлер мен типтердегі метафорикалық бірліктерде жүзеге
асырылатын шама деп есептейді.
Метафораларды зерттеу үшін релевантты критерий ретінде С.А.Хахалова
функционалды транспозиция критерийі, стилистикалық маңыздылық критерийі
және мәнерлі бейнелеу критерийлерін ұсынады. Оның көзқарасының даусыз
артықшылығы болып метафораның барлық тұжырымдамаларын мойындауы, осы
теориялардан пайдалы теоретикалық негіздерді қолдануы және әр тұжырымдама
шегінде метафора құбылысын түсіндіре алуы болып есептеледі. Осының
нәтижесінде, метафора, ғалымның пікірінше, белгілі бір категория ғана
емес, сонымен қатар онтологиялық, функционалды дуализмді айқындайтын екі
жақты болмысы негізінде қаланған құбылыс болып есептеледі.
Метафораның онтологиялық дуализмді С.А.Хахалова этникалық шығу тегінен
тәуелсіз тілде сөйлетйтіндердің пайдаланатын туған тілінде қалыптасуының
объективтілігімен бірге қарастырады. Осыдан метафораның
салыстыру(семантикалық аспект) екені, сонымен қатар араларында семантикалық
қозғалыстың ( тикалық аспект) жүретін екі субъектінің, екі ойдың бар екенін
айтуға болады.
Метафораның функционалды дуализмі бір жағынан динамикалық танымдық
үрдіс ретінде, екінші жағынан мәдени құбылыс ретінде анықталады. Бұл
көзқарастардан метафораның шынайы ақиқатты тану (танымдық аспект) және
мәдениет құралы (мәдениеттанушылық аспект) екені айқын көрінеді.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылайтын болсақ, тіл адамдарға және сол
тілде сөйлейтін ұжымға қатысты қарым-қатынас құралы ретінде шығады.
Қоғамнан басқа, тіл екі түрлі әлеммен байланысты: біріншісі адамдарды
қоршаған заттар мен құбылыстар әлемі болса, екіншісі адаммен білдірілетін
ұғымдар, ойлары мен сезімдер әлемі. әрекет барысында объективті шындықты
бейнелей отырып, адам сөзде танымдық нәтижелерді бекітеді.
Тілдік формада қалыптасқан бұл білімдердің байланысы әлем бейнесін
құрайды. Бұл жерде тілдің суреттеушілік қызметін көре аламыз. Сондай тілдің
суреттеу құралдарының бірі метафора болып табылады. Метафорикалық
ауыстырудағы ақиқат туралы танымдық көзқарастар сөйлемде семантикалық,
эмоционалды, ақпараттық және стилистикалық сипатқа ие нақты тілдік
формаларда жүзеге асырылады.[28, 55]
2. Метафора классификациясы
Метафораны жасау немесе жасай алмау бұл ойлаушы, сөйлеуші адамды
сипаттайтын критерийлердің бірі ретінде танылады. Зерттеушілер сөзімен
айтқанда, метафора әлемнің жеке тілдік көрінісін бейнелейді, себебі
индивидуальдылық жеке адамның белгілі тілдік құралдарды таңдауына
байланысты, яғни әр адамға, сөз суретшісіне, арнайы тек соған ғана тән
қасиет бар.
Қазіргі кезде ғылыми парадигманың ауысуына байланысты, яғни өзінің
дүниетанымы мен санасы бар адам орталығындағы тілдің “жансыз” жүйесіне
қарсы тұрған, метафораға деген көзқарас қауырт өзгеріп, қызығушылық арта
түсті.
Ғалымдардың пайымдауынша, ойлау қабілетінің арқасында метафораларды
күннен күнге жандандырады. Егер метафораны мағына ойыны ретінде
қарастырсақ, ол (метафора) белгілі бір мағынаның көмегімен оған арналмаған
басқа мағынаны жеткізеді. Бұл айтылған қасиет метафораның бір құбылыс
арқылы басқа мағына білдіруі – адамның ассоциативті ойлауына негізделеді.
Сөз жасауда, сөздік қорды байытуда мағына өзгерушілігі жетекші орын
алады. Жаңа мағына жасау тілдегі бар материалдардың негізінде болса да,
екінші жағынан, сол жаңа мағынаны көрсету мұқтаждығы сол сөздің мағынасының
дамуына, сол сөзден жаңа сөз жасауға себепкер болады.
Сөздің мағынасының өзгеруіне әсіресе ішкі себептерден гөрі сыртқы
себептер көбірек әсер ететіндігі байқалады. Сөз мағынасының ішкі
(лингвистикалық) өзгерістерінің бір себебі, жаңа сөз немесе жаңа мағына
сөздік құрамға келіп қосылғанда бұрыннан тілде бар сөздердің мағыналарынан
өзара қарым-қатынасқа түсіп, солармен синонимдік байланыста жұмсалады.
Мұндай жағдайда байланыс екі жақты болуы мүмкін. Сөздік құрамға келіп
қосылған жаңа сөз не жаңа мағына бұрыннан тілде қолданылып келе жатқан
байырғы сөздер мен байырғы мағыналардың жаңа сөздер мен жаңа мағыналарға
сондай әсер етуі ықтимал [1, 27 ].
Метафора адамның терең ойлауының ерекшеліктеріне қатысты туындайды.
Егер ойды басқалай, әдейі өзгертіп айтса, онда метафора қажет болғандықтан
емес, онсыз болмайтындықтан пайда болады, ол адамның ойлау қабілеті мен
тіліне тән деп айтуға болады. Ал ақындар “қажеттілікті ізгілікке” айналдыра
отырып, өз шығармашылығында қолданып пайда табады [2, 175].
Метафора (гр. metaphora – ауысу) – сыртқы не ішкі белгілеріндегі
(тұлғасындағы, атқаратын қызметіндегі т.б.) ұқсастыққа қарап бір зат
атауының басқа бір затқа атау болуына байланысты сөз мағынасының ауысуы.
Мағына ауысуының бұл тәсілінің негізінде ұқсату заңдылығы жатыр.
Сөзге метафоралық тәсіл арқылы ауыс мағына жамайтын сөз біткеннің
бәрі емес, тілдегі заттар мен құбылыстардың атын, іс-әрекетін, сапа мен
белгілерін білдіретін сөздер. Бұлар сөзге нақтылы мағына қосып,
семантикалық аясын үнемі кеңейтумен болады. Сөзге қосылған үстеме (туынды)
мағына заттың, құбылыстың бойында бар сан алуан ерекше белгілердің
негізінде ауыстырып қолдану арқылы жасалады. Сондықтан бір сөзден тараған
қосымша мағыналар бір сөз табына да, кейде әр сөз табына да қатысты болып
келеді.
Метафора қолдану сипатына қарай негізінде екі түрге бөлінеді:
а) тілдік (сөздік) метафора;
ә) поэтикалық (сөйлеу кезінде туындайтын контекстік) метафора [1,
88].
Тілдік (сөздік) метафора сөзге жаңа мағына қосып, оның семантикалық
шеңберін кеңейтіп, әрдайым үздіксіз дамытып отырады. Тілдік метафораны
жалпыхалықтық сипатына қарап дәстүрлі метафора деп де атайды. Дәстүрлі
метафоралық тәсіл бойынша қазақ тіліндегі көп мағыналы сөздер ұқсату заңына
сүйеніп, шыққан.
Дәстүрлі метафоралардың мағынасы халықтың таным-түсінігі, ой-өрісі,
тіршілігі мен тұрмысына байланысты. Олар – мағынасы көпшілікке түсінікті,
жиі қолданысқа түсетін бейнелі метафоралар. Дәстүрлі метафораның авторы
жоқ. Олар – мақал-мәтелдер тәрізді халық қазынасы. Дәстүрлі метафоралар сөз
айшығы ретінде тілде тұрақты қолданылады. Бірте-бірте дәстүрлі
метафоралардың бейнелілік қасиеті солғындап, күңгірттенеді. Дәстүрлі
метафоралар поэтикалық метафоралар тәрізді, негізінен, көркем әдебиетте
қолданылады.
Тілдік метафоралар – туынды сөздерде метафоралық қасиеттер
күңгірттеніп, соның нәтижесінде жаңа лексемалардың пайда болуы. Метафора
аталым тұрғысынан бейнелілік қасиетінен өтіп, тек ұғымға атау беру
қызметіне көшеді. Аталым жасаудағы метафораның басқа поэтикалық, яғни
көркемдік, бейнелілік метафорадан негізгі ерекшелігі де осында. Күрделі
атауларда метафораның жұмсалуы, сөз мағыналарының ауысуы немесе келтірінді
мағынада қолданылуы түрлі ауыс мағынаның көзі, өзегі болып табылады.
Күрделі атаулардағы метафораның басты ерекшелігі – мағынаның екі жақты
болуында.
Поэтикалық метафора – саналы түрде белгілі мақсат үшін көркемдік құрал
ретінде көркем әдебиет пен көсемсөз стилінде қолданылады. Ал тілдік
метафора – тілдің табиғатына тән, лингвистиканың түрлі салаларымен –
лексикология, семасиология, аталым теориясы т.б. тәрізді түрлерімен
қатынасы барлығын ескере отырып, кешенді мәселелердің байланыстыра
қарастырылуы бүгінгі лингвистиканың алдына қойған басты міндеттерінің бірі
деп санауға болады [3, 43].
Антика заманынан бері метафораның кейбір дәстүрлі түрлері бар:
➢ Айқын метафора деп екі мағынасы жағынан мүлдем алыста тұрған
метафораларды айтады. Мысалы: айтылған пікір өзегі.
➢ Генетикалық метафора деп қазіргі таңда онша білінбейтін жалпыға
түсінікті бейнелі сипаттағы метафораны айтады. Мысалы: отырғыштың
аяғы.
➢ Метафора – формула генетикалық метафораға жақын болып келеді,
бірақ одан жоғары стереотиптілікпен және кейде оны астарлы
мағынасынан шығара алмауымен ерекшеленеді. Мысалы: күмән құрты.
➢ Толық метафора – бұл хабарланып тұрған ақпараттың белгілі бір
үлкен үзіндісі немесе толық мәтіннің негізінде жүзеге асырылатын
метафора. Мысалы: Кітап аштығы өтпей жатыр: кітап нарығындағы
өнімдер көбіне жаңа емес болып шығып жатыр, сондықтан оларды
көрмей жатып лақтырылып жатыр.
➢ Діни метафора оның бейнелі сипатын ескермей метафорикалық сөзбен
немесе сөз тіркесімен экспрессивті түрде пікір білдіруді айтады.
Мысалы: Мен өзімнен шығып, автобусқа міндім.
Тіл білімі тарихында метафора классификациясы туралы бірнеше пікірлер
қалыптасқан. Бұл мәселеге орай Н.Д.Арутюновой, В.Г.Гака, Ю.И.Левина,
В.П.Москвина және т.б. авторлардың жұмыстары арналған. Әртүрлі зерттеушілер
метафора түрлерінің белгілі бір типтерін бөліп белгілеген, сонымен қатар
түрлі тәсілдер мен критерийлер қалыптастырды. Метафора құрылымдық
ерекшеліктері мен мазмұны жағынан спецификалық сипатқа ие, сонымен қатар
тілде белгілі бір қызметті атқаратын күрделі белгі болып есептеледі. Бірақ
В. М. Москвиннің байқауынша, метафораның классификациясын анықтайтын
белгілі бір нұсқау көрсеткіштер әлі де жоқ. Сондықтан жүйелеу, жалпы
алғанда, ондай нұсқау көрсеткіштерді анықтау, яғни лингвистикалық көзқарас
жағынан метафораның классификациясы отандық тіл туралы ғылымдағы кезек
күттірмейтін міндеттердің бірі.
Н.Д.Арутюнова тілдік метафораның функционалыдық типтерін көрсете
отырып, номинативті, бейнелі, танымдық және жалпылау метафораларын бөліп
көрсетеді. [7, 78]
Н. Д. Арутюнованың ұсынған классификацияға сай метафоралар номинативті,
яғни дескриптивті мағынаның басқа мағынамен ауыстырудан тұратын және
омонимдердің шығу көзі қызметін атқаратын метафоралар; бейнелі мағынаның
және тілдің синонимдік құралдарының дамуын жүзеге асыратын бейнелі
метафоралар; предикатты сөздердің үйлесімділігіндегі өзгеріс нәтижесінде
пайда болатын және көпмағыналылықты құрайтын танымдық метафоралар; сөздің
лексикалық мағынасында логикалық тәртіп пен логикалық көпмағыналылықты
қалыптастырудың арасындағы шекті жоятын жалпылау метафоралар болып төртке
бөлінеді. [1, 55]
Енді бейненің қалыптасуына әсерін тигізетін метафораларды кеңінен
қарастырайық.
Бейне термині кең мағынасында санадағы сыртқы ортаның көрінісі.
Көркем әдебиет шығармада бейнелер - бұл автордың ойының көрінісі, оның
дара пікірі және әлем бейнесінің айқын кескіні. Айқын бейнені құру бір-
бірінен алыс, тіпті қарама-қарсы екі заттың арасындағы ұқсастықты қолдану
негізінде қалыптасқан. Заттарды немесе құбылыстарды салыстыру күтпеген
жерден болу үшін, олар бір-біріне мүлдем ұқсамауы тиіс, және кейбір кезде
ұқсастық мүлдем көрінбейтін, еленбейтін, ой туғызбайтындай болуы, немесе
тіпті мүлде болмауы керек.
Бейненің шегі мен құрылымы әртүрлі болуы мүмкін: бейне сөзбен, сөз
тіркесімен, сөйлеммен, фразалық бірлікпен берілуі мүмкін немесе толықтай
бір бөлімді не түгел романның бір композициясын қамтуы да мүмкін.
Бірақ та метафораның классификациясына орай басқа да көзқарастар
қалыптасқан. Мысалға айтатын болсақ, Дж. Лакофф пен М. Джонсон метафораның
екі түрін бөліп көрсетеді. Олар: онтологиялық, яғни белгілі бір оқиғаны, іс-
әрекетті, көңіл-күйді, идеяларды және т.б. көруге мүмкіндік беретін (the
mind is an entity, the mind is a fragile thing) және сілтеме метафоралар,
яғни бір сөздегі тұжырымды басқа сөздің терминдерінде анықтамайтын, бірақ
бір-біріне қатысты тұжырымдардың барлық жүйелерін ұйымдастыратын (happy is
up, sad is down; conscious is up, unconscious is down) метафоралар. [5, 34]
Джордж Лакофф өзінің The Contemporary Theory of Metaphor атты
жұмысында метафораның жасалу жолдары туралы және аталмыш көркем әдеби
бейнелеуіш құралдың құрамы туралы айтады. Лакоффтың теориясы бойынша
метафора сөз немесе сөз тіркесі тұжырым болып табылатын прозалық немесе
поэтикалық ұғым, және де ол ауыспалы мағынада қолданылады.
Лакофф прозалық немесе поэтикалық сөзде метафора тіл негізінде емес,
ой мен қиял аясында жатыр дейді. Ол Майкл Реддидің The Conduit Metaphor
атты жұмысына сілтеме жасай отырып, метафораның тек поэзия мен прозада ғана
емес, сонымен қатар тілдің өзінде, күнделікті сөйлеу барысында орын алады
деп тұжырымдама жасайды. Сонымен қатар Редди сөйлеуші өзінің ой-пікірлерін
сөзге енгізіп, тыңдаушыға жібереді, ал тыңдаушы өз ретінде ой-пікірлерді
сөздерден алады деп айтады. Бұл көзқарас Дж. Лакофф пен М. Джонсонның
Метафоры, которыми мы живём атты зерттеуінде өз бейнесін табады.
Метафорикалық ұғымдар жүйелі болып келеді, метафора жалғыз тіл
аясымен ғана шектелмейді, яғни сөздер аясымен: адамның ойлау үрдісінің өзі
көп жағдайда метафораларға негізделген. Метафоралар тілдік ұғым ретінде
адамның түсіну жүйесінде метафораның орын алуымен ғана болуы мүмкін.
Метафора көбіне көркем әдебиеттегі ақиқатты білдірудің бір жолы
ретінде қарастырылады. Дегенмен И.Р.Гальперин бұл ұғым негізінен өте
қатыстық болып келеді. Абстрактті бейненің нақты түсінігін жасайтын
метафора шынайы хабарламалардың әртүрлі түсіндірмелерінің болуына мүмкіндік
береді.
Метафораға анықтама беріліп, басқа тілдік құбылыстардың қатарынан
бөлініп шығып, нақты сипаттамаға ие болғаннан кейін, лезде оның екі түрлі
болмысы жөнінде мәселе туындады: тілдік құрал және поэтикалық бейне болу.
Ең бірінші поэтикалық метафораны тілдікпен қарама-қарсы қойып зерттеген
Ш.Балли болды. Ол тілдің жалпы метафорикалық қасиетін көрсетті.
В.Г.Гактың типологиясында толық метафорикалық ауыстыру бар, олар:
екіжақты метафора, біржақты семасиологиялық метафора, біржақты
ономасиологиялық метафора, жартылай метафорикалық ауыстыру.[15, 66]
Ю.И.Левиннің типологиясында салыстырмалы элементтердің жүзеген
асырылу тәсіліне орай метафоралар метафора-теңеу, метафора-жұмбақ, бір
объектінің сапалық сипатының басқа бір обънктіге үйлестіріліп қолданылатын
метафоралар деп бөлінеді.
Сонмен қатар лингвисттер метафораның гиберболалық негіздегі метафора
деген түрін ажыратады. Бұндай метафоралар негізінен гиберболаға тән
қасиетті немесе белгіні асыра сілтеу( Ол куш-қуаты жағынан Геркулес; оның
көздері терең теңіздей көк) арқылы жасалады. Метафораның тағы бір түрі ол –
лексикалық метафора. Бұл – бастапқы уақытта метафорикалық ауыстырудың
негізінде пайда болған сөз немесе сөз мағынасы(мәңгілік қолтаңба, бір
жапырақ қағаз).
В.П.Москвин зерттеушілердің көзқарастарына сай метафораның толық
классификациясын ұсынды. Ол метафораның құрылымдық, семантикалық және
функционалдық түрлері ажыратылды.
Семантикалық классификация зерттеу аясының кеңдігімен зерттеушілердің
пікірінше үлкен қызығушылықты танытады. Берілген классификация
метафорикалық белгісінің мазмұндық жағының ерекшеліктеріне сүйенеді, яғни
бір нәрсені (негізгі субъектті) басқа нәрсемен (көмекші субъектпен,
салыстыру терминімен) белгілі бір белгісі бойынша салыстырады. Берілген
классификация мына белгілер бойынша жіктейді:
1. негізгі субъектті салыстыру;
2. көмекші субъектті салыстыру;
3. негізгі және көмекші субъектті біріктіре отырып салыстыру;
4. метафоралардың ішкі формалаларының біртұтастығы.
Көмекші субъектті салыстыру классификациясы филологтардың ғана емес,
сонымен қатар тарихшыларды, мәдениеттанушыларды, саясаттанушыларды,
әлеуметтанушыларды да қызықтырады. Метафора өзіндік ерекше сипаттарына орай
қоғамдық құбылыс. Метафоралар әлем бейнесі қоғам санасында қандай көрініс
табатынын көрсетеді. Г.Паульдің пайымдауынша, метафоралар арқылы көптеген
халықтардың мәдениеті мен оның дамуына елеулі өзгерістер алып келінді. Ал
А.П.Чудинов бұл ойды жалғастыра отырып: қоғам дамуының әр жаңа кезеңі
метафорикалық айнаның бетінде көрінісін табады, бұл жағдайда ешкімнің ойына
тәуелсіз, қоғамдық сананың шынайы бейнесі қалыптасады.
Метафораның базистік жүйесі – уақыт рухын түсіну кілті болып келеді.
Сондықтан метафоралардың зерттелу өзектілігі тек лингвистикалық
қажеттіліктермен айқындалмайды, сонымен қатар пәнаралық мәселелер
көрсетеді.
Құрылымдық метафоралар негізінде лексикалық-грамматикалық құрылым
ретінде метафораның сыртқы құрылысы жатыр. Метафораның сыртқы құрылысы екі
элементтерден тұрады: салыстыру термині (сөз тіркесінің метафоризацияны
жүзеге асыратын компоненті, ауыспалы мағыдағы сөз) мен аргумент сөз (тірек
сөз) (сөз тіркесінің метафоризацияны жүзеге асыратын компоненті, ауыспалы
мағынаға тақырып беретін).
Метафоралар сөз табына қатысына қарай субстантивті, адъективті,
етістікті және үстеулі деп бөлінеді.
Метафоралық бейнені алып жүретін бірліктер санына орай мынадай түрлерге
бөлінеді:
1. қарапайым метафора, бұнда айтылған нәрсе бір сөзбен ғана беріледі;
2. кеңейтілген метафора, бұнда метафорикалық бейнені алып жүретін сөз
тақырып бойынша өзара байланысты бірліктер тобы болып табылады.
Сонымен қатар метафоралардың тірек сөздерінің болу не болмауына орай
классификациясы бар:
1. Салыстыру метафорасы. Бұнда параметр сөзі де, тірек сөзі де болады.
2. Жасырын метафора, бұнда ешбір тірек сөз болмайды.
Метафораның функционалды классификациясы оның функционалды сипатына
орай жіктеледі:
Атаулы метафора өзінің атауы жоқ объектті көрсету үшін қолданылады (жер
серігі). Метафораның берілген түрі объектті атау кезінде ғана болып, кейін
өзінің маңызын жояды. Бұндай метафора ғылым мен техниканың тіліндегі термин
жасау үрдісінде кеңінен қолданылады.
Декоративті немесе әдеби метафора. Ол тілді бейнелі түрде беру қызметін
атқарады. Оның қолданылатын саласы әдеби тіл.
Бағалау метафорасы газет және ауызекі тілдегі метафораларға тән.
Публицистикадағы экспрессивті метафора ең алдымен эмоционалды-бағалау
әсерін беру үшін қолданылады.
Анықтаушы метафоралар ғылым тіліне тән.
Атаулы, декоративті және бағалау метафораға қарағанда, анықтаушы
метафора өзінің бейнелік қасиетін көпке дейін сақтайды, өйткені олар
сөздердің ішкі формасы үшін жасалады.
Тіл туралы ғылым метафораны білдірудің тілдік құралдарының жүйеленуін
қажзет етеді. Біздің ойымызша, метафораның қандайда болмасын тіл саласына
жатпасын ол өзінің негізгі түрлерінің көрсеткіштерін анықтайды.
И.В Арнольд метафора немесе теңеу, яғни жиі кездесетін бейнелілікті
көрсетету әртүрлі деңгейде болуы мүмкін.
В.Г.Гактың пайымдауынша, метафораның формалды аспектісі морфологияның
(сөзжасам) және синтаксистің (сөз тіркесі) деңгейінде байқалады. Бұл ойды
дамыта келе метафораның адамның танымдық әрекетімен тікелей байланысын
айтып өткен жөн. Объективті ортаны субъективті танудың нәтижесі сөз бен сөз
тіркестерін көрініс табады. Адамдар қарым-қатынас кезінде бір-бірімен тек
қана дыбыс немесе дыбыс тіркестерімен емес, сонымен қатар сөздер, сөз
тіркестері мен сөйлемдер арқылы тілдеседі. Ал бұл метафоризацияның сөз
деңгейінен басталатынын, кейін сөз тіркесі деңгейімен жалғасатынын
білдіреді.[16, 25]
В.Н.Телия метафоризацияның ой өндірісінің тропалық тәсілі ретінде тіл
теориясында сөзжасамға қарағанда беделді орын алатынына күмән келтірмейді.
Өйткені, метафора тек тілдің номинативті бірліктерін ғана емес, тілдің
құрылымдық элементтерін, және де басқа да мәтіннің мағыналық үзінділерін
танымдық жағынан өңдейді
Бұл пікір бізді метафораның жүзеге асырылуының басқада деңгейлерін
анықтауға, соның ішінде сөйлем және толықтай мәтін деңгейіндегі
метафоризацияны анықтауға алып келді. Сөйлем-метафоралардың айқын
мысалдарының бірі – ол мақал-мәтелдер: Ярким примером предложений -
метафор могут служит пословицы: better an egg today than a hen tomorrow,
actions speak louder than words; don`t teach a fish to swim және т.б.
Ең жоғары қызығушылықты композициялық метафоралар, яғни мәтін
деңгейіндегі метафоралар танытады. Композициялық метафоралар немесе біздің
классификациямыздың деңгейіне орай мәтіндік метафоралар жалпы мәтіннің
көлемінде жүзеге асырылады. Мәтіндік метафораға мысал ретінде В.И.Арнольд
Дж. Апдайктың Кентавр атты романын талдайды. Бұл роман негізіндегі Хирон
атты кентавр туралы аңыз шет аймақтан келген американдық мұғалім Колдуэдің
өмірін бейнелеу үшін қолданылады. Бұл екі бейнені салыстыру, яғни кентавр
мен мұғалімді, мұғалім бойындағы адамгершілік, мейірімділік пен
қайырымдылық қасиеттерін анықтауға көмектеседі.
Мұғалім бұл жерде альтруизм мен рухани құндылықтардың белгісіне
айналады. Бейненің негізгі сипаты ретінде мұғалім Колдуэлге де, кентавр
Хиронға да тән шексіз қайырымдылық пен өзін құрбан етуге дайындығы сияқты
қасиеті болып келеді. Колдуэлдің бай ішкі дүниесі оны шынайы прозалық
ортада әлдебір асқақ және поэтикалық нәрсе ретінде көрсетеді.
Сонымен, жүйелі-құрылымдық жасалу ретінде тілдік деңгейлерге сай
метафораның тағы бір классификациясы құрылды. Деңгейлік классификация
сөздік метафоралары, сөз тіркестік метафоралары, сөйлемдік метафоралары
және мәтіндік метафораларын ажыратады.
Қорытындылай келе, метафора классификациясының көрсеткіштері контекст
пен метафорикалық белгінің функционалды спецификасына тәуелді өзіндік
мазмұны мен мағынасы, сонымен қатар тілдік деңгей бойынша метафоралар
деңгейлік байланысымен анықталады деуге болады.
3. Метафораның шығу көздері
Метафора кейбір нысандар сыныбын (заттардың, тұлғалардың,
құбылыстардың, әрекеттердің және белгілердің) көрсететін сөзді басқа, соған
ұқсас нысандар сыныптарын немесе жеке нысанды көрсету үшін қолданатын сөз
пішіні. Жануарлардың атауларын оларға қатыссыз қолданғанда, мысалы
адамдарға ауыстырсақ, оны метафора деп санауға болады. Айталық, бір адам
туралы: Ол арыстан ғой, немесе Жолбарыстай қайратты, Құлыным менің -
метафоралық тіркестер болып саналады. Метафора терминін кең мағынада
сөздердің ауыспалы мағынасының басқа түрлеріне де жатқызуға болады.
Белгілі бір контексттегі метафора дискурс шындығын немесе мазмұнын
одан басқа, неғұрлым айқын есте қаларлықтай етіп ауыстыру, кеңейту,
шығару. Р.Р.Хоффман, Е.Л.Кохран және Дж.М.Мид метафора түсінігі әрқилы
анықталуы мүмкін дейді: бірнәрсені меңзеп, басқа нәрсені айту,
семантикалық ережелерден ауытқу және нысандарды бақыланушылардан ерекше
имплициттік салыстыру жүргізу. Метафораның психологиялық ықпалы өте
белсенді қолданылады.
Біз адамдармен қарым-қатынаста метафораны қалай қолданатынымызды
байқамай да қаламыз: Оның мінезі жібектей, Мына ой терең, әрі жарқын,
Маған сенің батыл ойың ұнайды.
Адам метафораға жолыққанда тек таным үрдісі ғана емес, түйсіну үрдісі
де кең ашылады.
И.В.Вачковтың пікірі бойынша, метафораны психологиялық-педагогикалық
тұрғыдан түсінуде, С.Л.Рубинштейннің еңбектеріне сүйенген жөн. Ол мәтінді
түсіну үшін барлық бөлшектерді басқа қырынан қарау керек дегенді айтады.
Рубинштейннің өзі ұсынған имплициттік және эксплициттік принцип тұрғысынан
түсінудің ашылуы метафораны қабылдауды талдау үшін айрықша жағдайды
тудырады. Метафораны түсінбеуден түсінуге өту мүлдем жаңа ойлау жұмысын
білдіреді - өйткені метафорадағы семантикалық элементтер негізгі контекстке
тікелей мағынамен еніп отырған жоқ. С.Л.Рубинштейн мәтінді түсіну үшін
берілген контексттегі олардың астары көрінетіндей қырынан қарау керек
дегенді атап көрсетеді.
Рубинштейн бойынша іс-әрекет – белсенділіктің жалғыз формасы ғана емес.
Нысандардың және іс-әрекеттің мағынасын ашатын танымнан басқа,
белсенділіктің тағы бір формасын – осының негізінде субъектінің болмысты
ерекше бейнеде қабылдауын, тереңнен көруін (созерцание) ескеру қажет.
[25,45]
Баланың қиялы, философиялық тұжырымдар, мінсіз нысандарды математикада
қолдану, көркем шығармашылық – бұлар бар болғаны белсенді сипаттағы терең
көрудің түрлі әдістері. Метафорада бейнеленетін болмыстың қатынастарының
үлгісі түрлі нысандар арасындағы күрделі байланыстарды терең ашу құралдары
болып табылады.
Метафораға жолыққанда субъект алған ақпаратты, түйсінген мазмұнды
өзінің санасының құрылымдарымен салғастырады; ол жаңа білімді осы сәтке
дейін қалыптасқан когнитивтік жүйеге орналастырады. Ал метафораны
интерпретациялағанда, ол қабылданған мағынаға жеке өзінің - қатынасын
қосады. Мысалы, тренингтік сабақта бір қатысушының айтқан сөзі: Өмір көлік
тәрізді: біреулерге соңғы үлгідегі, ал біреулерге – ескілері тиеді. Осы
метафораны қабылдаған бір қатысушы N үшін өмір тек көлікпен байланысты -
дейді, себебі оның когнитивтік жүйесінде қазіргі таңда жемісті, сәтті болу
үшін жақсы көлік мінудің аса маңыздылығы жайында түсінік қалыптасқан. Ал
басқа қатысушы ол метафораны басқаша түсінеді: Әлбетте N мен тәрізді
өмірдегі жақсы нәрселерден құр қалып жүретін болуы керек. Міне, осы жерде
түсінудің интерпретациядан айырмашылығы байқалады: түсіну мәтіннің
мағыналық аймағы мен субъектінің семантикалық кеңістігінің арасында
ұқсастықтың (изоморфизм) пайда болуынан тұрады; ал интерпретацияның ондай
ұқсастықпен еш байланысы жоқ, керісінше ол метафора болып қабылданатын
контексттермен және субъект санасының концепттерімен анықталады.
Метафораның түп тамыры тілдің, сөздің туу тарихымен тікелей байланысты.
Метафора тілді байытады, оған бұрын болмаған жаңалықтар енгізіледі, бірде-
бір нәрсенің атаусыз қалмауына көмектеседі, әсіресе жеке қаламгердің
қаламынан туған қолданыстар. Метафора адамның айналадағы болмысты танып
білуінің логикалық тәсілі, өмірдегі шындық құбылыстар арасындағы
ұқсастықтарды сарапқа салудың, ой қорытудың, пәлсафалық пайымдау жасаудың
құралы деп те қарауға болады.
Мағына масштабын кеңейтетін, сөздердің жаңаша қолданылуын туғызатын
тәсілдерінің бірі – метафора. Бұл ретте оны тарихи жағынан тұрақты әсер
ететін негізгі семантикалық заңдылықтардың бірі деп тануға тиіспіз. Міне,
осы тұрғыдан тіл табиғатындағы метафораның сырын, жасалу жолдарын,
заңдылықтарын ашып беру керек. Заттар мен құбылыстардың атауын белгілі бір
сөз арқылы бекітулі болады.
Метафораға бір-біріне сәйкес келмейтін, үйлеспейтін ұғымдарды
байланыстыру қабілеті тән. Субъектілік, индивидуалдық қасиеті метафораны
универсалды құрал ретінде сипаттайды.
Дәстүрлі метафораларда тұтас бір халықтың ортақ бейнелі ойы,
дүниетанымы білдіріледі. Сондықтан олардың білдіретін мағынасы көпшілікке
түсінікті болады. Ал индивидуалды-авторлық метафоралар жеке адамның дүниені
бейнелі қабылдауын, тануын көрсетеді.
Жеке қолданыстағы (индивидуалды) метафора белгілі бір ақынның я
жазушының туындысында өмір сүреді. Белгілі мәнмәтінде ғана ұшырасатын
сөздің келтірінді мағынасы қашанда әр автордың өзіндік ерекшелігін
көрсетеді. Сондықтан келтірінді мағына әрдайым құбылмалы болады.
Метафораның табиғаты әлемге көркемдік көзбен қараумен байланысты. Әрбір
автордың туындысы оның құрған және қолданған метафораларының сипатына
байланысты. Сондықтан метафора ─ мәтіннің басты компоненті.[ 33, 28]
Бөлім ІІ. Публицистикалық мәтіндегі метафораның рөлі.
1. Публицистика жанрлары.
Публицистика жанрлары туралы сөз қозғағанда публицистика әдебиеттен
бөлек, дербес пән екендігін анықтай кетуіміз керек. Публицистика – ақиқат
өмірдің сырлы суреті, оның арқауы –шындық. Бірақ публицист өмірдің
фактілері мен құбылыстарын жүйесіз жинақтай бермейді. Өзінің көздеген
мақсатына орай керектілерін ғана іріктеп, шығармасына пайдаланады.
Публицистика дербес пән болғандықтан, оның мазмұны,
формасы мен әдісі жәнефункциясы бар . Публицистика жанрларының ішкі сырлары
мен сипаттарын тереңірек түсінуі үшін біз публицист творчествосының
бірқатар ерекшеліктеріне тоқталғанымыз жөн болады.
Публицистика жанрларының ерекшеліктері, ең алдымен, публицист
лабораториясының ерекшеліктеріне байланысты. Публицист өз жұмысын бүкіл
жұрт алдында жария жүргізеді, қалың бұқарамен ақылдасып отырады. Ол
белгілі бір мәселе жөнінде ой қорытып, пікір айту үшін көп ізденіп, талай
бұралаң жолдардан өтеді, бұл жолда оның күмәндануы немесе қателесуі
ықтимал, сөйтіп, ол талай сезім толқынына түседі. Демек, публицистің
лабораториясы ғалым сияқты жабық бөлмеде емес, жұртпен қоян-қолтық
араласу арқылы ашық жұргізіледі. Осы лабораториялық жұмысы үстінде
публицист шындық құбылыстың қоғамдық-саяси мәнін байқайды.
Публицист жазу әдістері мен тәсілдерін жетілдіре түсіп, өз шығармасы
арқылы оқырмандарға идеялық ықпал жасаумен қатар олардың сезіміне де әсерін
тигізеді. Оқырман эстетикалық тұшым аларлықтай, оның сана-сезіміне жақсы
әсер қалдырарлықтай шығарманың тууы журналистке оңайға түспейді. Өйткені,
журналист бүгінгі, дәл осы сағаттағы оқиғалар мен құбылыстарға жедел
ілесуге міндетті, көпшілік жағдайда ұшқырлықпен, көрегендікпен алда болып,
уақыттан озып отыруға да міндетті. Заман тынысы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz