МОҢҒОЛ МЕМЛЕКЕТІНІҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ. ШЫҢҒЫСХАН ЖӘНЕ ТҮРІК-МОҢҒОЛ МЕМЛЕКЕТІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1. ОРТАЛЫҚ АЗИЯНЫҢ КӨШПЕЛІ ХАЛЫҚТАРЫ
7
1.1 Қоңыраттар, уақтар, ұйғырлар, тайшуттар, таңғұттардың шығу тегі 7
1.2 Шүршіттер, керейіттер, татарлардың этникалық дамуы 9
1.3 Көшпелі халықтардың тұрмысы, әдет ғұрпы, салт-дәстүрі
11
2 МОҢҒОЛ МЕМЛЕКЕТІНІҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ
20
2.1 Моңғолдардың Қытай жеріне шапқыншылығы
20
2.2 моңғолдардың Орталық Азия, Қазақстан территориясын жаулап алуы
31
және оның зардаптары
2.3 Моңғолдардың билеп-төстеуінде
38
3 ШЫҢҒЫСХАН ЖӘНЕ ТҮРІК-МОҢҒОЛ МЕМЛЕКЕТІ 41
3.1 Шыңғысханның басқару жүйесі
41
3.2 Шыңғысханның Ұлы жасағы
45
3.3 Шыңғысхан және түрік мемлекеттігінің қайтадан қалпына келуі
49
3.4 XII-XIII ғасырлардағы түрік-моңғол мемлекеті
55
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ 64
ҚОСЫМШАЛАР 67
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Мен өз диплом жұмысымда XIIғасырдың аяғы –
XIII ғасырдың бірінші жартысындағы Моңғол мемлекетінің әлеуметтік, саяси
жағынан дамуын қарастыруды жөн көрдім. 12ғасырдың аяғы мен 13ғасырдың
бірінші жартысы аралығында қалыптасып дамыған моңғол мемлекеті тек өзінің
құрамына ғана емес, сонымен бірге сол заманғы басқа да мемлекеттердің
әлеуметтік құрылысының қалыптасуына үлкен әсер етті. Көптеген ғалым-
зерттеушілер зерттегенмен, бұл мәселенің өзектілігі тауысылмаған. Егер XII-
XIII ғасырлар аралығында Моңғол мемлекеті қалыптаспаса, тіпті ол жоқ болса.
Өзінің дауылдай күшімен әлемдегі мемлекеттерге әсер етпесе, осы күнде сол
мемлекеттердің тұрмыс- жағдайы қандай болар еді? Бүгінгі күні ғалымдар осы
сұраққа жауап іздеуде. Бұл дипломдық жұмыс әлемдік ғалым-зерттеушілердің
пікірлеріне сүйене отырып, осы сұраққа жауап табуды, сонымен бірге сол
уақыттағы Моңғол мемлекітінің жалпы өмірі туралы көрініс береді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты – XII-
XIII ғасырлардағы Моңғол мемлекетінің мемлекеттік құрылысына байланысты,
маңызды проблемалар жиынтығын ашып беру болып табылады. Жұмыстың мақсатына
орай, міндеттері де анықталды:
Осыған байланысты ең алдымен екі мәселені бөліп қарастыру қажет,
олар:
- Мемлекеттік дәстүрлер және жоғарғы билікке құқықты анықтау;
- Билікті берудің ( жалғастырудың ) формалары мен тәсілдері.
Билікті берудің формалары мен тәсілдерінің сипатын анықтайтын
мемлекеттік дәстүрді тарихшылардың басым көпшілігі бір мемлекетен басқа бір
мемлекетке өтетін мемлекеттік құрылыстың ортақ, негізгі және қажетті
белгілері мен қағмдаларының, сондай-ақ компаненттерінің тарихи –
генетикалық сабақтастығы ретінде қарастырады [49, 51 б.].
Кеңес тарихшыларында бұл мәселеге алғашқылардың бірі болып
Б.Я.Владимирцов атсалысты. Өзінің Шыңғысхан атты еңбегінде ол былай деп
жазды : Шыңғысхан мемлекетінің негізін қатаң түрде тек қана ақсүйектер
құраған болатын. Шыңғысхан өз мемлекетінің құрылысын кез келген далалық
ақсүектің қалыптастырған қауымдық құрылысына сәйкес тендіре құруды
ойластырған, тек қана бұл мемлекеттің аумағының аса зор болуы
көзделген...Шыңғысханның жүйесі бойынша оның руы- Алтын руы (Алтан урук)
өзінің басыбайлылары және серіктерінің қалауы бойынша барлық монңғол
тайпаларының, сандай-ақ киіз уйде өмір сүретін барлық буын ұрпақтардың,
тіпті әлемнің барлық халықтарын басқарып, үстемдік етуі қажет еді. [49, 62
б.].
Қазіргі ресейлік зерттеушілер, соның ішінде В.В.Трипавлов бар, монғол
империясының мемлекеттік құрылысының қалыптасуы мен қызметі процесін
зерттеу мәсәлесіне жаңа талаптар қоя бастады. Тарихшының пікірі бойынша
әлеуметтік- саяси , Мемлекеттік дәстүрлерді жалғастыру әдістерін,
әлеуметтік-саяси болмыс пен мемлекеттік құрылыстың дәстүрлі нысандарын,
сондай-ақ мемлекеттік дәстүрлердің дерек көздерін анықтау қажет. 10 В.В.
Бартольд тіпті тақ мұрагерлігі бойынша нақты тәртіп – ереженің болмағаны
туралы жазады. В.В.Трепавлов та өзінің дербес концепциясын ұсынды. Бұл
мәселе туралы В.В.Трепавловтың ұстанымы мынадай: Моңғол империясын билеуші
ру Шыңғысханның тегі болып табылатын боржігіндер емес , одан бастау алатын
Шыңғысхан ұрпағының бір тармағы . Империяның басқаруға , теориялық тұрғыдан
Бөрте ханшадан тараған Шыңғысхан ұрпағының барлығы бірдей құқылы болған. Іс
жүзінде қағандық билігі державаның шығыс бөлігінен үлес алған ханзадаларға-
Үгедейге және оның ұрпақтарына (Шыңғысханның өсиеті бойынша), сондай-ақ
Төле тұқымдарына (рулық мұрагерлерлік заңдары бойынша) тиесілі
болған.Империяда екі үрдіс – рулық және династиялық үрдістер қатар өмір
сүріп, тақ таласын қоздырып отырған. Осылайша, В.В.Трепавлов біріншісін,
яғни рулық үрдісті ұлыс хандары қалаған, ал екіншісін орталық билеушілері –
қағандар таңдаған екі тенденцияны атап көрсетіп, назар аудартады.
В.В.Трепавлов Құпия шешірені сараптау негізінде әкімшілік құзыреттерін
бастапқы бөлінісін көрсетеді. Садақ пен жебе асынуға міндетті төрттік
(хорчи), үш аспаз (баурчи), отарларды, киіз үйлерді, қызметшілерді
бөлекткеп меңгерушілер (гэрби), екі атқарушы (актачи, үш табын қараушылар
және төрт барлаушы тағайындалған.)
Зерттеудің объектісі болып XII-XIII ғасырларда Еуразия өңірінде
орналасқан мемлекеттердің қалыптасуына, дамуына, сол мемлекеттердің
мәдениетіне, ішкі және сыртқы саудасына, әлеуметтік өміріне үлкен ықпал
жасаған Моңғол мемлекеті.
Зертттеудің нысаны. Дүние жүзі тарихи ғылымда толық зерттелмеген
өзекті тақырыптардың бірі – Орталық Азияның ортағасырлық тарихы.
Зерттеу жұмысының пәні. Моңғолдардың Азия территориясында жүргізген
саясатының тақырыптық мазмұны.
Зерттеудің мәні. Қалыптасқан Моңғол мемлекетінің жүргізген жаулаушылық
соғыстарының мәні бүгінгі күнде әлемде жүргізілетін әскери саясатта көрініс
алады.
Ғылыми жаңалығы. Моңғол мемлекетінің пайда болуы, қалыптасуы мен даму
жолын жалпылыма зерттеуге мүмкіндік бар. Бүгінгі күні дүниежүзілік
зерттеушілер бұл мәселені зерттеуіне байланысты жаңа мәліметтер, теориялар
пайда болды. Осын пайдалана отырып, өткен ғасырдағы және бүгінгі күнде
жиналған мәліметтерді байланыстыра отырып, Моңғол мемлекетінің өмірі
жөнінде неғұрлым жетілдірілген, толық ақпарат беру.
Зерттеу жұмысының қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалары.
- Тақырыптың тарихнамасы және деректері;
- Орталық Азия халықтарының тұрмысы;
- Шыңғысханның идеалисттік көзқарасы;
- Моңғолдардың жаулаушылық соғыстары және олардың нәтижесі;
Зерттеудің құрылымы. Кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
қосымшаларынан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің өзектілігі, мақсаттары мен міндеттері,
объектісі, пәні, зерттеудің нысаны, мәні, ғылыми жаңалығы мен зерттеудің
құрылымы қарастырылады.
Бірінші бөлімде Орталық Азияда өмір сүрген халықтар жөнінде, олардың
тұрмысы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, бір-бірімен қарым қатынасы және Қытай
империясымен байланысы туралы жазылған.
Екінші бөлімде Моңғол мемлекетінің сыртқы саясаты туралы баяндалады.
Моңғолдардың Қытай империясына жорығы, Орталық Азия даласында жүргізген
жаулаушылық соғыстары жөнінде жазылған.
Үшінші тарауда Моңғолдардың ханы Шыңғысхан, оның идеалисттік көз
қарасы, заңдар жинағы, араласып кеткен моңғол-түрік мемлекеті туралы
баяндалады.
Зерттеудің нәтижелері қорытындыда көрсетіледі.
1 ОРТАЛЫҚ АЗИЯНЫҢ КӨШПЕЛІ ХАЛЫҚТАРЫ
1.1 Қоңыраттар, уақтар, ұйғырлар, тайшуттар, таңғұттардың шығу тегі
Моңғолдар сөзін естігенде көпшілік көз алдына Шыңғысханды, сан
жетпес әскерді, билігі кең тараған мемлекетті елестетеді. Азия мен Еуропаны
дүр сілкіндірген бұл мемлекет қашан және қайдан пайда болды? Бұл сұраққа
көпшіліктің көп бөлігі жауап бере алмайды. Бұл даңқы шыққан мемлекеттің
қашан, қайда пайда болды, оның қайнар көзі қай жерде? Бұл сұрақтардың
жауабы өте қарапайым. Басқа да ірі мемлекеттерге ұқсас Моңғол мемлекеті
оның территориясында мекендеген ұсақ көшпелі тайпалардың бірігуінің
нәтижесінде пайда болды. Шүршіттер, таңғұттар, тайшуттар, ұйғырлар,
татарлар, уақтар, қоңыраттар, керейіттер сияқты тайпаларының қосылып-
бірігуі нәтижесінде XII ғасырдың екінші жартысында дүние жүзінде сол
уақыттағы ең қуатты империя пайда болды. Ал енді осы тайпалардың әрқайсысын
қарастырсақ...
Қоңыраттар (унгариттер) - Моңғол үстіртінің шығыс бөлігін мекендеген
түркі тайпалары. Олар түркі халықтарына ортақ "Алпамыс батыр" жырында
кездесетін Жиделі - Байсын даласында ерте кезде Хон-хират деген атаумен де
өмір сүрген. "Алтын құмырадан жаралады" деп айтылатын қоңыраттардан үш рулы
ел тарайды. Хонхираттың түп атасын Журлук мергеннен таратады. Бұл жерде
"мерген"деген сөз Журлукке берілген оның атақ-лауазымы болған.
Қоңыраттардың екінші бір тобы, Журлук мергеннің інісі Кубай Ширэден
Икирис және Олхунудтар туылған болса, ал үшінші тобы Тусубутудан (Түсбота)
тараған Харануд, Горлос, Элжигдэй, Хонхотан, Арулат рулары тараған. Бұл ру-
тайпалар XII ғасырда Халха өзенімен Хөлөн нор аймағында көшіп-қонып жүрген.
Кейін X - XI ғасырларда қоңыраттар Қидан билігіне қарасты "Зу-бу" деп
аталған моңғолдық он сегіз (18) тайпа одағына кіреді.
1125 жылы Цзинь және қытайлық Сун әулетінің біріккен күші Қидандарға
қарсы шауып, оларды жеңгеннен кейін қоңыраттар енді, Цзинь патшалығына
тәуелді болды. Цзинь билігіне қарсы бірнеше мәрте бас көтерген қоңыраттар
1196 жылы жеңіп, бірақ бұл қуанышы ұзаққа созылмады. Қоңыраттардың күшейе
бастауынан сескенген Цзиньдік шүршіттер, оларға аяусыз соққы берді. Қоңырат
тайпасы қанша жерден іргелі тайпа болса да, моңғол, керейт, наймандар
сияқты ұлыстық ел деңгейіне көтеріле алмады.
XII ғасырдың соңында коңыраттар төрт бөлім елді құраған. Оның бір
бөлігін XII ғасыр соңында Дай шешен басқарған. Олар Тэрхэг эмэл, Алхуй, Тэр-
мэн атты қоңыраттар еді. Жалпылама атпен кейін "Босхур қоңырат" деп
(қытайлықтармен көршілес отырықшы қоңыраттар - "босхурлар") аталған. Дай
шешеннің шын аты - Цэгцер Чихаргуда."Дай"- қоңырат басшысына берілген "аға,
ұлы" деген лауазымы. "Шешен - цецен" сөзі де сондай атақтың бір түрі болған
[қосымша, 1.].
Уақтар - ІХ-ХІІІ ғасырларда "онгуттар" деп аталған тайпа. Рашид-әд-Дин
уақ-тарды: "онгуттар, яғни ақ татарлар, IX-X ғасырлар аралығында Ляо
(қидандарға) мемлекетіне тәуелді болған ел"- дейді. Уақтар түркі тайпасының
бір тармағын құрайды ("онгуттар" - қорық қорушылар). XII ғасырдың басында
уақтарды Бинуй дигит хури басқарды. Дигит хури қызметке берілетін лауазым
емес, оны ата-тегіне қарай берген. Бұл атақ әулеттің билеушілік залтымен
әрі Алтын ханның ұйғаруымен берілетін. "Дигит хури" тунгусша тайпа
билеушісі деген мағынаны береді. Уақ тайпа бірлестігін Алтын хан сайлаған
"дигит хури" басқарды. Бинуй өлгенде оның мұрагері Шенгуйді Алтын хан
кепілге өз қолына алдырады да, Алакуш тегінді "дигит хури" етіп сайлайды.
XII ғасырдың орта тұсында, Шыңғыс хан жорығы кезінде, уақтарды - Алакуш
тегін басқарды [қосымша, 2.].
Ұйғырлар VIII ғасырдың ортасында құрылған "Ұйғыр қағанатының" негізін
салған тайпа. Олар Орталық Азияға және Кытайдың Тан империясына өз ықпалын
жүргізген Ұйғыр қағанаты IX ғасырдың екінші жартысында Моңғолия жеріндегі
қырғыздардан қысым көру себепті Шығыс Түркістанға қарай ығыса бастады. Ал
IX-Х ғасырлардағы ұйғырлардың Тұрпанға (Турфан) үдере көшуімен, Моңғол
үстіртінің орталығы мен батысы қаңырап босап қалды.
745 жылы құрылған Ұйғыр қағанаты, 840 жылы Моңғолия аймағында өз
үстемдігін жойды. IX ғасырдың ортасында Ганьчжауда ұйғыр князьдігі құрылды.
Оны басқаруға қытай елінің өкілі тағайындалды. Осылайша әлсірей бастаған
"ұйғыр князьдігі" XIII ғасырдағы Шыңғысханның жорықтарына дейін ғана өмір
сүрді.
Моңғолияға елшілік сапармен барған П.Карпини мен В. Рубрук
моңғолдардан кейінгі саны көп халық осы "ұйғырлар" деп, түркі тайпаларымен
шатастырған. Ал қазіргі үйғырлар ол ұйғырлардың ұрпағы емес. Олар - әр
түрлі халықтардан құралған, "ұйғыр" атауын кейіннен қабылдаған ұлт
[қосымша, 3.].
Тайшуттар (тайшуыттар, тайшылар) - XI-XIII ғасырларда Моңғол үстіртін
мекендеген тайпа. Тайшуттар — Тибеттің Мойынтақты маңынан таралған. Кезінде
Білгінің баласы Есепей хан бастаған ел — тайшы руы атанған. Моңғол
тайпасында Қабылханнан кейін таққа отырған, тайшут Амақай қаған (Әмбағай
хан) Еселей ханның бауыры еді.
Бір көздері Амақай қаған Бұйра көлі мен Келін көлі аралығында қоныс
тепкен татарлардың Бұйрық ноян әулетіне қызын бермек болған. Ол ұзатылған
қызын ертіп барғанда, жолда татар елінің шуйқият деген руы оны тұтқын етеді
де, Қытайдың Алтан ханына апарып бермек болады. Сонда қолға түскен Амақай
қаған Бесүтей Балқашы деген туысына: "Моңғол ханы Қабыл ханның ортаншы ұлы
Құтапаға айт! Барша елді билесем де татарларға тұтқын болдым. Тырнақтарың
түскенше, саусақтарың сынғанша соғысып, кегімді қайтаруды ұмытпаңдар!" -
деп, еліне сәлем айтқан екен. Сол кезден-ақ, тайшуттар татарларға жау
ретінде қарай бастаған.
Амақай хан айтқандай, Қадаған мен Құталаны ортаға алып, барша моңғол
және тайшуттар тайпасы Онон өзені сағасындағы Қорқонақ деген жерде бас
қосады. Сол жерде Құталаны хан сайлап, Қадағанды оған уәзір етеді. Содан
екеуі кек қайтаруды ойластырады [қосымша, 4.].
Бірақ, моңғол баһадүрі Есугей өлгенде, оның туысқаны, әрі одақтасы
екендігін ұмытқан тайшуттар аяқ астынан дүрлігіп көшіп кетеді. Олардың
артынан Есугей жұртындағы өзге де рулар бытырап тарап кетеді.
Тайшуттардың бөлініп кетуі, тайшут Тарқұтайдың аталас туыстығы болса
да ержете бастаған Темуджинге қысым жасауы, олардың болашақта Темуджинмен
жауласатын қарсыластары екенін көрсетті [13, 24 б.].
Таңғұттар (Тангуд) Орталық Азияның шығысындағы Гоби шөлі мен ұлы Қытай
корғанының аралығын қоныстанған тайпалар бірлестігі. Танғұттар елі XI
ғасырда күшейіп Си Ся ( Батыс Ся ) мемлекетін кұрды. Алғашкы кездері
қытайлықтарға тәуелді болған олар, Сун империясының солтүстік-батысындағы
Ішкі Моңғолиямен шекаралас аймақтағы Ганьсу және Шэньси өңірін қоныстанды.
1038 жылы таңғұттар билігіне император Юань Хао келді. Таңғұт мемлекеті жас
болса да, оның жақсы қаруланған атты әскері болатын [қосымша , 5.]. XI
ғасырда ұзаққа созылған қытай - таңғұт соғыстары Си Ся мемлекетіне де,
Қытайға да ауыр тиді. Сәл тыныштық орныға қалса, шекаралық аймақта қақтығыс
бұрқ ете түсетін. Немесе таңғұттар соғыс ашса болды, гүлдеп тұрған аймақ
шаңы көтеріліп, тозып кететін болды. Осы себептерге байланысты Үндістан мен
Орталык Азияға баратын сауда жолдары үзіліп, Кытайдың дамуы тоқырап қалды.
Сауда жолдары кайта ашылса да, оларды таңғұттар үнемі жойып отырды. Ақыры
өз жерінен айрыла бастаған Сун империясы 1043 жылғы келісім бойынша
таңғұттарға салық төлеуге келісті. Күшіне енген таңғұттар Ляо мемлекетімен
Қытайға қарсы одақ құрып, XII ғасырда қазіргі Кытай жерін иеленген төрт
мемлекеттің біріне айналды [33, 52 б.].
1205 жылы Шыңғысханның әскері Си Ся мемлекетін алғаш рет ша-буылдап,
одан еш нәтиже шығара алмады. 1207 және 1210 жылдары қайта басталған
шабуылдары да табыс әкелмей, ақыры бітім жасап тарасты. Тек 1226 жылы
Батысқа жорығын тәмәмдаған Шыңғысхан, табандылықпен қарсылық көрсеткен Си
Ся мемлекетін қайта шабуылдады. Таңғұттар 1227 жылғы моңғолдардың соққысына
шыдамай біржолата талқандалды.
2. Шүршіттер, керейттер, татарлардың этникалық дамуы
Шүршіттер (манчжурлар) - қазіргі Моңғолия жерін мекендеген тунгус
тектес тайпалар. Олар Бұйра көлінен Амур көліне дейінгі аймақты
қоныстанған. Біздің заманымызға дейінгі II ғасырдан Шыңғысхан билік
құрғанға дейінгі кезеңде Моңғол үстіртінде жеті мемлекет құрылған. Сол
мемлекеттердің бірін осы шүршіттер құрған [қосымша, 6.].
Қытай жазбаларында батыстағы көшіп қонып жүретін көршілерінің бірін -
сушэньдер аталған. Негізінде, сушэньдер - әр түрлі тайпалардан құралған
шүршіт (тунгус) тайпалары. Шүршіттер мал бағып, аң аулап күн көрген. Олар
ерте кезден-ақ Қытай елімен сауда - айырбас жасап, жібек матасын алу үшін
темір, қару-жарақ, малдан жылқы, тері, аң терісі, жень-шень шөбінің тамыры
және өзеннен терілген асыл тастарымен айырбас жасасқан.
Қидандардың шүршіттерді басып алуы, шүршітердің өміріне үлкен өзгеріс
әкелді - олардың жаңа мемлекетінің құрылуына себеп болды. 1115 жылы
шүршіттердің ең танымал көсемі Агуда болып танылды. XII - XIII ғасырлар
шүршіттерге үлкен өзгерістер әкелді. Олар егіншілікпен айналысып,
отырықшылдыққа көше бастады. 1115 жылы шүршіттердің Цзинь империясы
құрылып, ол 1284 жылы моңғолдар жаулап алғанға дейін өмір сүрді.
Керейт тайпасы -XII ғасырларда Моңғолия жерінде өмір сүрген түркі
ұлысы. Олар христиан дінінің несториандық бағытын ұстанған ел. XI - XII
ғасырда Қытай еліне тәуелді болып, салық төлеуге мәжбүр болған. Өздері
сондай бағынышты, әрі тыныш ел болғандықтан керейт ханы Тұғырылға
(Тогорилға) "Ван хан" ("Ұлыс ханы") деген атақ берген. Оның үстіне керейт
ханы батыс елдері үшін рухани үш берер "Иоан патша" деген аңыз атқа да ие
болған.
Керейт хандығы сегіз тайпадан құралған. Олар: керейт, жиркин, конкайд,
сакайд, тумауд, албат, тункайд және хиркундар. Керейт тайпасын "бұйрық"
лауазымды тайпа басшысы биледі. Негізгі заң хатқа түспеген "әдет" заңы
болғандықтан оны ешкім де алмайтын. Ондағы ең басты қағида "ата жауына
сатылу" ең ауыр қылмыс саналған. XI - XII ғасырларда моңғол тайпаларымен
етене жақын араласа бастаған. Тіршілік көзі мал болғандықтан, жылқы, қой
және ірі қара өсіріп, ең басты баспанасы шаруаға ыңғайлы киіз үйде тұрған.
Керейттердің XII ғасырдағы бас қаласы Қарақорым және екінші бір маңызды
қаласы Түндік аталған. Дегенмен қанша одақтас болса да, ХП ғасырда керейт
пен моңғол тайпасының басты көсемі танылған Шыңғысханмен Тұғырыл өзара
жауласып тынды.1203 жылғы күзде болған "Жигжер өндер" шайқасынан соң,
керейт елі біржола әлсіреп күйреуге ұшырады. Тарыдай шашыраған керейт
елінің бір бөлігі моңғолдарға қосылса, енді бірі Алтай тауына қарай ауа
көшті [қосымша, 7.].
Татарлар - XI-XII ғасырларда Моңғол үстіртіндегі Хөлөн буйр және
Бұйракөл маңын мекендеген тайпа (Моңғол үстіртін мекен еткен соңғы түркі
тайпасының бірі). Олар түркі тайпаларына ұқсас көшіп-қонып өмір сүретін
болған. Негізінен, көшпелі мал шаруашылығымен, аңшылықпен айналысқан, өзен
бойында аздап егін еккен. Олар далада арбаға тігілген киіз үйде (Хассақ
арбадағы), ал аңшылары кәсібіне сай итарқа күркеде тұрған. Өздері Бұйра
көлден Амурға дейін далада таралған тунгус (шүршіт) текті тайпалардан
өрбіген [24, 32 б.].
X - XI ғасырдағы қытай жазбалары "татар" атауын жиынтық мағынада
қарап, өздерінің батысындағы көшпелілерді "ақ татарлар", "қара татарлар",
"тағы татарлар" деп атаған. Сондағы "ақ татарлар" - түркілер, "қара
татарлар" – ертедегі моңғолдардан шыққан десе, ал "тағы татарлар" – тунгус
тектес тайпалар.
XI-XII ғасырларда тайшут тайпалары татарлармен он үш мәрте шайқасса
да, татарлардың күші үстем түсіп отырды [қосымша, 8.].
3. Көшпелі халықтардың тұрмысы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі
Ғалымдардың көшпелілер мәдениеті жайындағы ойлары мен ғылыми
тұжырымдарын одан әрі тереңдететін болсақ. Еуразияның кең байтақ даласында
өмір сүрген халықтардың ішінде ХХ ғасырдың басына дейін көшпелі өмір салтын
сол қалпында сақтап келген санаулы елдердің қатарынан моңғолдардың да орын
алуы көп нәрсені аңғартса керек. Осы орайда түрлі кәсіп иелерінін, атап
айтқанда аңшыларға, балықшыларға және т.б қарағанда мал шаруашылығымен
айналысушылардың дамудың бір сатысында (тіпті одан көп болар) жоғары
тұрғандығын қалайша мойындамасқа. Өйткені, алғашқы аталғандар табиғаттың
дайын өнімдерімен тіршілік етсе, ал көшпелі малшылар өздерінің маңдай
терінің, табиғи ақыл-ойының жемісін көрген. Олай болса, еңбекқор малшылар
қауымын ерекше ұзақ мәдениеттің өкілдері деп бағалау көшпелілер мәдениеті,
оның ішінде моңғол мәдениеті жайында айтылған жаңсақ пікірлерге қарсы құрар
сенімді қақпан болмақ. Шексіз табиғат аясы мен ашық аспан асты көшпелі
халықтардың баспанасы болса, ал сол бір құпия дүниенің аясындағы жан-
жануарлар мен өсімдіктер дүниесі. Ай мен жұздыздар олардың тағдырына жан
ашыр айнымас өмірлік серіктері бола білген. Демек, еркіндік сүйгіш моңғол
халқы үшін табиғат құбылыстары, жан-жануарлар мен өсімдіктер дүниесі, аспан
денелері заттанған шындық бақ пен сордың себепшісі болған [39, 16 б.].
Көшпелілердің тұрмыс-тіршілігіне сән-салтанат беріп, оны одан әрі
ажарландырып тұрған жылқы малы екендігіне тоқталмай кетсек, көшпелі
халықтар мәдениетінің қыр-сырлары толық ашылмай қалған болар еді. Тіпті,
көшпелі халықтар мәдениетіне ғалымдар тарапынан атты көшпелілер мәдениеті
деген айдардың тағылуы да, жылқы малының қадыр-касиетін арттыра түссе
керек, өйткені жылқы малы ежелгі мәдениеттің ғана емес, сонымек қатар
бертінгі замандардағы көшпелілер мәдениетінің ең жарқын үлгісі болған.
Аталған өркениеттің жасампазы-көшпелі халықтар болса, ал оның негізгі
өндіріс құралы - жылқы малы болғандығы даусыз. Адамзат баласымен мәңгілік
бірге жасасып келе жатқан осы бір қасиетті жануар жайында айтар болсақ,
оның әлемдік өркениеттің өзін де өрге сүйреп, тіршіліктің негізгі көзіне
айналғандығын ақиқат деп айтар едік. Сондықтан да болар жылқы ғасырының
өмірі ұзақ, адамзат баласына берері өте көп болған. Жылқы малын кеңінен
пайдаланудың арқасында адам өзінің үйренішікті дағдыларынан ажырап, оның
алдында таңғажайып шексіз бостандық әлемі, бостандық болғанда емін-еркін
көшіп жүру бостндығы өз есігін айқара ашты. Жылқыны үйретіп, адам еркіне
бағындыру қайыспас қайсарлық пен табанды еңбекпен қатар, осы бір қасиетті
жануардың табиғи сұлулығы оның тал бойына біткен ерекше қасиеттерін
бағалауды да талап етті. Демек, әлемдік тарихтың, әлемдік мәдениеттің
қайнар бастауына негіз болған басты себептердің қатарына ежелгі заманның
дамыған мемлекеттерінде жылқы малының кеңінен қолданыла бастауын жатқызсақ
қателеспеген болар едік деп ойлаймыз. Бұл жайында белгілі мәдениеттанушы,
ғалым К.Ясперс былай деп жазады: Ұлы мәдениеттердің ошағы болған
мемлекеттер (Қытай, Үндістан, Батыс елдері) көшпелілерден жылқыны
пайдалануды мұра етті. Көшпелілер жылқы малының көмегімен ұлы мәдениет
ошақтарын жаулап алып қана қоймай, ұшы-қиыры жоқ осы бір кеңістіктегі
мәдениеттердің дәмін татты, оларды өз көздерімен көре білді, Сонымен қатар
жылқы малының арқасында бұрынғы әскери техника мүлде жаңа сипатқа ие болды.
Жоғарыда К.Ясперс орынды атап өткендей, ежелгі заман мәдениетінің
ошақтарының бірі болған Қытай елінде де жылқышылар мәдениетінің көшпелі
халықтардан келгендігі әлем ғалымдары мойындаған тарихи шындық екендігін
атап өткен дұрыс сияқты. Қалай болғанда да әлемдік мәдениеттің өрісінің
барынша кеңейіп, оның айтарлықтай табыстарға жетуі жылқышылар мәдениетімен
тығыз байланысты болғандығы ақиқат. Осы орайда жылқы малын қолдануға
байланысты туындаған небір таңғажайып өнер табыстарын С.Ақатай былайша
сипаттайды: Жылқыны қолға үйрету, оны шаруашылыққа бейімдеу, ауыздығын,
шаужайын, жүгенін, тағасын, тұсауын, шідерін, ер-тоқымын, әбзелін ойлап
шығару су, бу, іштен жанатын атом машиналарын жасаудан бірде кем болмады.
Амал не, мыңдаған жылдық мәдени мұра атаусыз қалып барады. Шындығында да,
ғалым меңзегендей жылқышылар мәдениетінің қадыр-қасиетін бағалай білу
көшпелілер мәдениетінің, оның ішінде моңғол халқының дәстүрлі мәдениетінің
мерейін одан әрі тасытары сөзсіз [47, 62 б.].
Көшпелілер қоғамының ең басты ерекшеліктерінің бірі - оның этникалық
біртұтас пәтуә бірлікте болғандығы болып табылады. Мұндай ерекше қасиеттен
қасиетті моңғол халқы да құр алақан емес, өйткені моңғол халқы да өзінің
этникалық тұтастығын сақтай да, қадірлей де білген кұдыретті халық. Дала
төсіндегі эстетикалық-философиялық идеясы ортақ. Тіпті классикалық
көшпелілер мәдениеті дәуірлеп тұрған кездің өзінде де Орталық Азия елінде
мыңғыраған төрт түлік малға деген меншіктің өзі де шартты түрде болған. Мал
байлығы да, жер де тұтас руға тиесілі болып, ру басы сол қолдағы бар
байлыққа басшылық жасап қана отырған.
Көшпелілер мәдениеті, оның ішінде моңғол мәдениеті жайында сөз
болғанда оның барлық салаларының өмірдің нақты әсер-ықпалымен туындағанын
және көркемдік қуатымен дараланатындығын ерекше атап өткен жөн сияқты.
Демократияшылдық, әрекетшілдік, дәйектілік сияқты қасиеттер де көшпелілер
өнерінің ең басты қасиеттерінің біріне айналған. Олай дейтініміз өнерді
сұрыптауға бүкіл халық болып ат салысқан, яғни көшпелі халқының рухани
деңгейі, рухани өрісі өте биік болған. Ерекше атап өтетін бір жәйт,
моңғолдардың салт-дәстүрлері, мақал-мәтелдері, барша тиымдары көшпелі өмір
салтымен, тылсым табиғатпен тығыз байланысты болған. Басқаша айтсақ,
көшпелілер шаруашылығы көшпелі халықтардың рухани әлемінің қайнар бұлағына
айналған. Бүгінгі танда ғаламдық проблемаға айналып отырған экологиялык
мәселелер ғұмыр бойы көшпелі халықтардың басты назарында болған. Сондықтан
да болар, табиғаттан бастау алатын экологиялық тәрбие ұлттық тәрбиенің
негізіне айналған. Табиғат берген игілікті ысыраптамай бағалай білу, жан-
жануарлар дүниесіне үлкен құрметпен қарау ұлттық тәрбиенің басты бағыттары
болған. Қоршаған ортаның қадыр-қасиетін, даралық белгілері мен
ерекшеліктерін жете түсінген моңғол халқы жас ұрпаққа оларды сақтау
жолдарын үнемі үйретіп отырған. Табиғат пен жан-жануарлар дүниесін көздің
қарашығындай сақтауға бағытталған жөн-жорықтар, ырымдар жүйесін жасап,
жастардың бойындағы табиғаттағы жаратылыстың барлық түрлері де адам баласы
сияқты жер ананың перзенттері деген үғымды қалыптастыра білудің өзі де
көшпелі халықтардың ерекше қасиеті болып табылады [28, 45б.].
Әрбір халық тарихтың қайталанбас жаратылысы, сондықтан да оның бет-
бейнесі, рухани бітімі де өзінше болып келеді. Демек, халқымыздың дәстүрлі
мәдениеті, дәстүрлі талғам-нанымы ұлттық рухани ізденістер талабына сай
келіп, моңғол халқының мәдени болмысына айналуы – тарихи-мәдени қажеттілік
болып табылады. Кеңес өкіметі кезінде көшпенділер мәдениеті деген ұғым бар
болғаны этникалық бояу ретінде ғана қолданылғаны белгілі жәйт..
Моңғолдардың әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін қарастыру, ерекше назар
аударуды талап етеді. Себебі бұл көшпелі халықтың мәдениеті басқа
мәдениеттерден өзгешелігімен ерекшеленеді.
Моңғолияда жаңа жыл - "Цагаан Сар" (Ақ ай) ең құрметті мейрам. Бұл
күн Ай күнтізбегі бойынша қыстың аяғы - көктемнің бас кезінде, ақпан-наурыз
айларында аталып өтіледі, жыл сайын ауысып тұрады.
Ертеде моңғолдар жаңа жылды қыркүйек айында қарсы алатын болған. Бұл
күнді Ай күнтізбесі бойынша қытайларша мерекелеу дәстүрі Юань династиясының
алғашқы императоры Құбылайдың (Шыңғысханның немересі) жарлығымен
енгізілген. Италиялық саяхатшы Марко Полоның жазбаларына сүйенсек, жаңа жыл
күні бүкіл халық Құбылайдың сарайына лек-легімен ақ киім киіп, императорға
арнап сыйлыққа алтын-күміс, інжу-мәржан, асыл тастар мен қымбат мата алып
барады екен. Император сыйлыққа әсіресе ақ түсті арғымақ, түйе және піл
алғанды аса қатты ұнатыпты [42, 25 б.].
Моңғолияда жаңа жылды қарсы алуда бұрынғы көне дәстүр негізінен
сақталған. Мереке үш күнге созылады. Ескі жылдың соңғы күні ("битүүн")
моңғолдар дүние-мүліктерін қағып-сілкіп тазалап, үй ішін және ауласын
сыпырып тәртіпке келтіреді. Кешке қарай ескі жылмен қоштасу ("битүүлэг")
рәсіміне үй іші тегіс жиналады. Жаңа жылға арналып сақталған сүр ет асылып,
дастарханға әртүрлі тағамдар қойылады. Түнді көз ілмей өткізетіндер де
болады.
Жаңа жылды қарсы алу рәсімі ертеңмен, күннің қылтиып көрінуімен
басталады. Жастар ата-әже, әке-шеше және жасы үлкендерді құттықтайды,
сәлемдеседі ("золгох"). Мұның жәй күндергі сәлемдесуден өзгешелігі бар.
Жасы кіші адам екі қолының алақанын жоғары жайып, алға созады, ал жасы
үлкені алақандарын төмен қаратып, сәлем берушінің білегінің үстіне қояды да
бетінен иіскейді (Моңғолдар сүюдің орнына иіскейді). Жастың осылай
амандасуы - үлкендерге көрсеткен құрметі, оның қолғабыс тигізіп, көмек
беруге дайын екендігін білдіреді.
Әр үйде Жаңа жылға арналған дастархан жасалып, үш күн бойы жиналмайды.
Моңғолияда басқа шығыс елдеріндей жылдың 12 айына жануарлар аттары
берілген: тышқан ("хулгана"), сиыр ("үхэр"), барыс ("бар"), қоян
("туулай"), ұлу ("луу"), жылан ("могой"), жылқы ("морь"), қой ("хонь"),
мешін ("мэчин"), тауық ("тахиа"), ит ("нохой"), доңыз ("гахай"). Бұл айлар
"қатты" (еркекке тән) және "жұмсақ" (әйелге тән) болып екі топқа бөлінеді.
Қаттылары - тышқан, барыс, ұлу, жылқы, мешін және ит; жұмсақтары - сиыр,
қоян, жылан, қой, тауық және доңыз. Жылдардың осылай бөлінуіне мән
беріледі. Мәселен, "жұмсақ" жылдары туғандар "қатты" жылдары туғандарға
үйленсе, бұл некеден жақсы жанұя шықпайды деген ұғым қалыптасқан [5, 14
б.].
Құда тусу және үйлену. Халық төңкерісіне дейін (1921 ж.) моңғолдар
қызды жастайынан ұзата беретін, 14-15-ке келгенде сәбилі де болады екен.
Күйеуі мен әйелінің жас айырмашылығына мән берілмепті. Келешек жанұя берік,
бақытты болу үшін, жоғарыда айтылғандай, қыз бен жігіттің туған жылдарына
назар аударылған - қыздың туған жылы жігіттің туған жылынан "қатты" болмау
керек.
Болашақ келінді жігіттің әкесі іздестіріп, жастардың бірін-бірі тануы,
ұнатуы ескерілмеді. Нояндар, лауазымы жоғары адамдар бір-біріне құдаласа,
бермейді екен. Себебі, ақсүйектер табына жататындықтан өзара туыс деп
саналған. Мұндай таптың жігіті әлеуметтік жағынан өзінен төменнің қызына
үйленген.
Жігіт жағы болашақ қалыңдықтың ата-анасына құдалыққа жақын туыстарын
жіберген. Олар келген мақсатын айтып жеткізген және жігіттің әке-шешесінің
атынан сәлем ретінде жібек орамал ("хадаг") ұсынады. Егер жақ келісімге
келсе, жаңағы орамалды қабыл алып, болашақ құдаларына жауап ретінде
өздерінің атынан орамал беріп жібереді. Бірдей келісімге келе алмаған
жағдайда. құдалық келу бірнеше рет қайталануы мүмкін.
Екі жақ келісімге келген соң, күйеу жігіт жора-жолдастарымен
қалыңдықтың үйіне барып танысады. Осыған байланысты ойын-сауық
ұйымдастырылады. Қайтарында күйеу баласына қайын атасы ат мінгізуі мүмкін,
не басқа бір құрмет көрсетеді.
Осылай мәселе шешілген соң жігітттің ата-анасы және олардың жақын
туыстары құдаларының үйіне келеді. Әкелген сыйлықтарынның құрамында хадаг,
қойдың пісірілген еті, шәй, тәтті сияқты дастарханға салынатын тағамдар
болады. Бұлардың бәрі үйдің оң жақ бөлігіне қойылады, оның айналасына
қыздың әке-шешесі, жақындары отырып, екі жасқа айналған тілек-баталарын
("тэвшийн ерөөл"') айтады. Жігіт жағы құдаларына әкелген сьйлықтарын
береді. Осы отырыста жастардың үйлену тойының уақыты белгіленеді [14, 35
б.].
Күйеу жігіт қалыңдығын алып кетуге келісілген уақытта келеді. Қыздың
құрбан-құрдастары оны жігіттің үйіне дейін шығарып салады. Отау үйге
жақындағанда жігіт пен қыз жанып тұрған оттың арасынан өтеді. Бұл тазалану"
рәсімі. Содан кейін олар есік алдына жайылған ақ киізге отырады. Екеуін
айнала қоршап, тойға келген туыстары, ауылдастары жайғасады. Жастардың
құрметіне құттықтаулар, тілектер айтылады. Мысалы, жігітке "мойынын мықты,
мал басының көп болуын", ал жаңа түскен келінге "кеш жатып, ерте тұруын"
тілейді.
Той басталғанша жігіттің жеңгелері келіннің шашын әйелдерше өріп
тарайды, ақыл-кеңестерін айтады. Лама-молда екі жасты ақ киізге отырғызып,
некесін қияды. Келесі күні таң ертеңгісін келін ата-енесінің үйінің
түндігін ашып, пешіне от жағып қояды - бұл оларға көрсетілген құрмет, келін
болғанның белгісі.
Моңғол жанұясында күйеуі үй қожасы болып саналады. Дегенмен, жанұяға
қатысты мәселелерді шешуге, үйдегі және сырттағы шаруашылық жұмыстарды
атқаруға әйелі күйеуімен бірдей араласады. Күйеуі де әйеліне көмектесіп,
тамақ та істейді, кір де жуады, бала да жұбатады. Моңғол әйелдері беттерін
ешуақытта жапқан емес, өздерін еркін ұстайды. Рим Папасы Иннокентий ІҮ-нің
моңғол империясының орталығы Қара-Қорымға жіберген (1246 ж.) бірінші елшісі
монах Плано Карпини былай деп жазған: "Қыздары мен әйелдері аттың құлағында
ойнағанда еркектен кем емес. Біз олардың қару іліп, қорамсақ асынып
жүргенін көрдік. Әйелдері ат үстінде еркектер секілді төзімді, қанша жер
жүрсе де шаршауды білмейді. Әйелдердің қолынан келмейтіні жоқ, арба айдап,
оны жөндейтін де солар, түйеге жүк теңдеу әйелдердің үлесі, барлық жұмыста
өте іскер, жылдам және пысық [36, 69 б.].
Моңғолдар - өте балажан халық. Олардың пікірінше, бақыттың үш белгісі
бар: бала, ұзақ өмір және байлық. "Баласыз үй бақытсыз, олардың ошағында от
жоқ" дейді. "Ошағының оты сөніп қалсын!" деген өте жаман қарғыс. Бала
дүниеге келген соң оның білегіне, мойнына тұмар тағып қояды, төсегінің
тұсына туған жылының суретін қыстырады. Егер бұл тұңғыш перзенті болса
немесе бұған дейінгі балалары тұрмай шетіней берсе, үйді арқанмен орап,
оған қоңырау тағады, оның сылдыры - "үйге кіруге болмайды" деген ескерту.
Балаға көйлекті қиық маталардан тігеді, ол қиықтарды баласы көп үйлерден
жинайды. Баланың алғашқы алынған шашын сырт киімінің жағасына тігіп қояды,
ал ол киім тозған соң шаш сиқырлы адамның қолына түспесін деп, жерге көміп
тастайды немесе отқа жағып жібереді.
Балаға ат қою дәстүріне қоғамның ағымы әсер етіп отырған. Моңғол
есімдерін үш топқа бөлуге болады: таза моңғолша, тибетше және басқа
халықтардан алынған. "Моңғолдың құпия шежіресінде" 400-ге жуық адам аттары
кездеседі, олардың көпшілігі белгілі бір мағынаны білдіреді. Мысалы, Чулуун-
тас, Алтан - ал-тын, Зэв - жебе, Мөнх - мәңгі деген сияқты. 16 ғасырдың
екінші жартысынан бастап, будда дінінің ықпалымен тибеттік есімдер
берілетін болды: Дагва - даңқ, Пувсан - ақылды, Самбу - әдемі, Содном -
рахым. Жаңа заманда моңғолша әдемі аттар қою кең етек алды: Туяа - сәуле,
Цэцэг -шешек (гул). Жаргал - бақыт, Болд - болат. Наранцэцэг -кунбағыс.
Алтанцэцэг - алтынгүл, Алтанэрдэнэ - алтын қазына, Эн-хтүвшин -
бейбітшілік, Ішінара құлаққа жағымсыз естілетін аттар да жоқ емес.
Ауырмасын, көз тимесін деп Хүнбиш - адам емес, Муунохой - жаман ит, Хорхой
-құрт, Энэбиш - бұл емес - деп те атайды [9, 23 б.].
Балаға ат қоюда көрші елдердің де әсері бар. Қытайша Сэлэнгээ.
Дачингаа, Элдэнгээ, Ванлий деген сияқты. Орысша есімдер де аз емес. Валя,
Нина, Ира, Галя, Коля, Володя, Юра. Бір кездері, осыдан 60-70 жыл бұрын
Киров, Ворошилов, Буден-ный, Калинин, Сэсээр (СССР) деген есімдер де
қойылған.
Моңғол балалары әке-шешелерімен, жасы үлкен аға-әпкелерімен, жалпы
жасы үлкен кісілермен сөйлескенде "та" (сіз) дейді. Осындай сыпайылыққа
жастайынан үйретіледі. Әкесін "аав", шешесін "ээж" деп атайды, бұл
орыстардың "папа, мама" дегеніне келеді. Жасы үлкендердің есіміне "гуай"
деген сөзді қосады. Мысалы, Түдэв-гуай. Егер оның атын білмейтін болса
"өвгөн-гуай" (өвгөн - қарт, ақсақал, қария), "эмээ" (әже), ал орта жастағы
әйелге "эгч" (әпке) дейді. Ағасын "ах", інісін және қарындасын "дүү",
құрдастар бірін-бірі "найз" (дос), "нөхөр" (жолдас), "ей" деп шақырғанды
"хүұш" дейді [9, 12 б.].
Моңғолияда жылына бір рет өткізілетін мереке Наадам. Моңғолдар оны
соғыс жорығына аттанар алдында және соғыстан жеңіспен оралғаннан кейін
өткізетін болған. Халық төңкерісінен кейін (1921 ж.) 11 шілде күні Моңғолия
тәуелсіз мемлекет болып жарияланды. Содан бері бұл күн ұлттық мерекеге
айналды. Наадам атауы "наадах" (ойын-сауық жасау, тамашалау) деген
етістіктен жасалған. Бұл мейрам ұлттық ойынның үш түрін: бәйге ("морь
уралдах" - ат жарыс), күрес ("бөх барилдах" - балуан күрес) және садақ ату
("сур харвах") ойын-жарыстарын қамтитын болғандықтан "эрийн гурван наадам"
(ердің үш ойыны) деп аталады [11, 39 б.].
Бәйге - халық арасына ертеден кең тараған, ең қызықты сайыстың түрі.
Бәйгеге қосылатын жүйрік аттар күні бұрын дайындалады. Күннің ыстық
мезгілінде бір айдай жаттығу ұйымдастырып, аттың терін шығарып отырады. Ол
үшін аттың денесін жабулап, жазық жерде шаптырып, өрге қарай желдіреді.
Бәйге аттарына 8-10 жастағы салмағы аз ұл мен қыз балалар мінеді.
Моңғол балалары 3-4 жасынан ат үстінде өскендіктен шабандоздыққа икемді
келеді.
Бәйге аттараның жас мөлшеріне қарай (2, 3, 4, 5, б және одан үлкен
жастағылар) бес жарыс, сонымен қатар айғыр ("азрага"), жорға ("жо-роо")
жарысы ұйымдастырылады. Шабандоз ұл-қыздар үстеріне түрлі-түсті көйлек-
шалбар мен ноқажең, басына төбесі шошақ қалпақ киіп, қолына қамшы
("ташуур") ұстайды. Арғымақтардың кекілі мен құйрығы түсті жіптермен
түйіледі. Жарыс қашықтығы 15-40 шақырымдай болады.
Бәйгеде озып келген биеге ерекше құрмет көрсетіледі, оған "түмэний
э.х" (он мыңның енесі) деген мерекенің ең жоғарғы атағы беріледі.
Жеңіске жеткен жүйріктердің басына, жалына, сауырына қымыз шашып,
шекесіне көк орамал байлап, мерекеге қатысушылардың ортасымен әрі-бері алып
жүреді.
Моңғолдың ұлттық күресі - "бөх барилдах" халықтың ең жақсы көретін
ойыны. Күрес десе моңғолдар ішкен асын жерге қояды, бар дүниені ұмытады,
бала-шағасымен барып қызықтауға құмар-ақ. Сонау Шыңғысхан дәуірінде
палуандар күресі үнемі өткізіліп отырыпты, Қаһанның өз балуандары да болған
екен.
Моңғолияда күрестің бірнеше түрі бар. Моңғолдың негізгі тайпасы
"халх" (қалқа, қалқан, тосқауыл) болғандықтан "қалқаша" күрес елдің негізгі
күрес үлгісіне айналып, "моңғолша" күрес деп аталады.
Моңғолша күрестің басқа халықтардың күресіне ұқсамайтын өзіндік
ерекшеліктері бар. Мысалы, палуандар салмақтарына қарай бөлінбейді, ауыр
мен жеңіл күресе береді. Күрес кезінде палуан денесінің бір жері жерге тиіп
кетсе, оның жеңілгені [34, 51 б.].
Дәстүр бойынша күреске шығатын палуандардың жалпы саны 1024-тен
аспауы керек. Бәсекені 512 жұп болып бастайды, жығылғандар ойыннан шыға
береді. Сөйтіп, бірінші айналымға 256 жұп, екіншіге - 128, үшіншіге -64,
төртіншіге - 32, бесіншіге - 16, алтыншыға - 8, жетіншіге - 4, сегізіншіге
- 2, ал тоғызыншы айналымға, яғни финалға 1 ғана жұп шығады. Соңғы күресте
жеңіске жеткен палуан чемпион ("аврага") атағына ие болады. Екінші орынға
шыққан палуанға - арыстан ("арслан"), үшіншіге - піл ("заан"), төртіншіге -
лашын ("начин") атақтары беріледі [22, 34 б№].
Палуандар үстеріне әдейі күреске арналған дәстүрлі киім киеді: өте
мықты матадан тігілген арқалық ("зодог"), бұл тек қол мен жауырынды жауыл
тұрады, бұтқа шолақ дамбалша ("шуу-даг"), аяғына тұмсығы жоғары ұлттық етік
("гу-тал") киеді.
Оншақты жұп күрес алаңына қолдарын құстарша қағып, екі санын
шапалақтап шығады. Қарсыластар аңға шүйілген бүркітше бір-біріне
жақындайды. Бір қолын тізесіне қойып, екінші қолын созып, ұстаса кетуге
дайын тұрады. Төрешілер күрестің ережесі бұзылмауын қадағалап жүреді.
Шабан, енжар қимылдап жүргендердің белінен, санынан қолымен сабалап,
олардан белсенді күресуді талап етеді. Күресу ережесі бойынша аяқтан шалуға
рұқсат етілмейді. Палуандар бірін-бірі жеңінен, арқалығынан, қол-аяғынан
ұстап, жерге жығуға әрекет жасайды. Денесі жерге тисе - жеңілгені. Жеңістің
ең тамашасы - қарсыласының жотасын жер иіскетіп, тізесімен кеудесін басып
тұру. Жеңілгені жеңіске жеткен палуанның қолының астынан өтіп, күрес
алаңынан шығып кетеді. Жеңген жігіт екі қолын құстың қанатынша қағып,
көрермендерге тағзым етеді. Бапкері оның қалпағын кигізіп, келесі күреске
дайындауға алып кетеді [43, 34 б.].
Мемлекеттік мерекеге байланысты жылда өткізіліп тұратын сайыстарда
неше дүркін чемпион атағын жеңіп алған палуандар халық құрметіне бөленіп,
мемлекеттік сыйлықтарға ие болады. Мысалы, 7 рет жеңімпаз атанған
Тувдэндорж кезінде "Маршал Чойбалсанның палуаны" аталса, 10 рет чемпион
болған Баянмөнх Моңғолия Халық Республикасының Еңбек Ері атағын алды, халық
оны "Ойраттың баһадүрі" деп басына көтерді.
Наадам жеңімпаздарына сыйлық ретінде киіз үй (түгел бұйым-жиһазымен),
батырдың сауыт-сайманын (қалқан, дулыға), атан түйе, жүйрік арғымақ, мата,
шәй т.б. бағалы бұйымдар берілді.
Садақ ату. Орта ғасырларда садақ атуды ("сур харвах") моңғолдар
жаппай меңгерген. XX ғасырға дейін садақ - қару-жарақтың негізгі түрі еді
және аңшылықта да кең пайдаланылды. Сондықтан да моңғолдар арасында
мергендік өнер өте жоғары бағаланатын. Садақ жасау кәсібімен белгілі
іскерлер айналысты, бұл үлкен шеберлікті қажет етті. Садақ жасауға мүйіз,
солқылдақ ағаш, бамбук пайдаланылды. Садақ бірнеше бөлшектен құралады, олар
бір-бірімен әдейі дайындалған желім мен мықты жібек жіп арқылы қиыстырылып
біріктіріледі. Садақтың адырнасы жібек матадан ширатылып жасалады. Жебенің
ұшына үшкір темір, құйрық жағына құстың қауырсыны бекітіледі. Мұндай жебе
нысанаға дәл тиетін, ал ұшқанда гуілдеп, қорқыныш тудыратын дыбыс шығарады
[46, 34 б.].
Үлкен мерекелерде садақ атудан жарыс топтары және жеке садақшылар
арасында өтеді. Әр топ 12 атқыштан тұрады, оның әрқайсысына 4 жебеден
беріледі. Нысаналар 75 м қашықтықта бір сызықтың бойына бірінің үстіне бірі
қойылып тігіледі. Сызықтың екі шетіне белгі ретінде екі жалауша қадалады.
Нысана қасында төрешілердің бірі жебенің тигенін, тимегенін бақылап
отырады. Жебе нысанаға тиген болса, ол орнынан тұрып, екі қолын жоғары
көтеріп, әндете "уухай" (жарайсың деген мағынаны білдіреді) деп айқайлап
хабар береді. Жеңіске жеткен садақшы мерген ("мэргэн") аталады. Мемлекеттік
мерекенің жеңімпазына "бүкілхалықтық мерген" деген атақ беріледі, оған
сыйлық табыс етіліп, құрметіне өлеңмен құттықтау ("магтаал") айтылады.
Діни сенім. Шыңғысхан заманында моңғолдар пұтқа табынатын. Жоғарыда
айтылған Рим Папасының елшісі Плано Карпини Қара-Қорымда болып, өз көзімен
көргенін былай суреттейді: "Шатырға кірер жерде есіктің екі жағына киізден
істеген адам кейіптес пұт қояды. Пұтқа киізден емшек тағып, бүкіл мал-
жанның қорғаушысы, олардың сүтті, етті және тұқымды болуының себепкері деп
санайды. Ауырған адамға да арнап пұт жасап, бас жағына іліп қояды. Содан
соң қой сойып, етін жеп, сүйегін отқа тастайды. Олар күнге де, отқа да, су
мен жерге де табынады [15, 68 б.].
Кейінірек бірте-бірте ел арасында пұттық сенімді ысырып, тәңірлік
(шамандық) сенім тарады, көп жылдар бойы бұл басты діннің қызметін атқарды.
ХҮ ғасырдан бастап моңғол жеріне Тибет арқылы будда діні тарады. Бұл
кезеңде Моңғол империясы көптеген үлкенді-кішілі хандықтарға бөлініп, бір-
біріне бағынбайтын болған. Бытыраған хандықтардың басын қосуға ламаизм
(буддизмнің бір тармағы) жақсы қызмет атқарды, сөйтіп ол мемлекеттік дінге
айналуға бағыт алды. Діни мектептер ашылды, будда дінінің қағидалары моңғол
тіліне аударыла бастады. 1586 жылы Моңғолияда ең алғашқы Эрдэнэ-зуу храмы
салынды, бұл храм осы күнге дейін бар.
Будда дінін таратуда лама-молдалардың рөлі өте үлкен болды. Олар
халықтың ортасында бірге жүріп, дінді уағыздады, ауруларды емдеді, бала
оқытты, неке қиды, көшіп-қону уақытын белгілеу сияқты жұмыстарды атқарды.
Сонымен қатар, діни қызметкерлер жер жыртуға, шеп шауып, дайындауға тыйым
салды. Былайша айтқанда, бұл дін халықты табиғат күшіне қарсы тұрмауға,
дәрменсіздікке тәрбиеледі. Өткен ғасырдың 20-жылдарының басында Моңғолияда
750 буддистік ғибадатхана ("сүм") болған, лама-молдалардың саны 115 мыңға
жеткен. Осыншама ер адамдар еңбекке араласпаған және оларға үйленуге рұқсат
берілмеген [50, 18 б.].
Қазір Моңғолияның моңғол халықтары үшін будда (ламаизм) негізгі дін
болып саналады. Дегенмен, моңғол халқының бұрын ұстанған діни ағымдарға
(пұтқа табыну, тәңірге сыйыну) байланысты кейбір салт-дәстүрлер бүгін де
сақталған. Мысалы, бұрын тауға табынатын, әрбір таудың пірі бар дегенге
сенетін болған, таудың атын дауыстап айтуға қорқады екен. Жолаушы тау
асуынан өтерде (жоғарыдан тас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1. ОРТАЛЫҚ АЗИЯНЫҢ КӨШПЕЛІ ХАЛЫҚТАРЫ
7
1.1 Қоңыраттар, уақтар, ұйғырлар, тайшуттар, таңғұттардың шығу тегі 7
1.2 Шүршіттер, керейіттер, татарлардың этникалық дамуы 9
1.3 Көшпелі халықтардың тұрмысы, әдет ғұрпы, салт-дәстүрі
11
2 МОҢҒОЛ МЕМЛЕКЕТІНІҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ
20
2.1 Моңғолдардың Қытай жеріне шапқыншылығы
20
2.2 моңғолдардың Орталық Азия, Қазақстан территориясын жаулап алуы
31
және оның зардаптары
2.3 Моңғолдардың билеп-төстеуінде
38
3 ШЫҢҒЫСХАН ЖӘНЕ ТҮРІК-МОҢҒОЛ МЕМЛЕКЕТІ 41
3.1 Шыңғысханның басқару жүйесі
41
3.2 Шыңғысханның Ұлы жасағы
45
3.3 Шыңғысхан және түрік мемлекеттігінің қайтадан қалпына келуі
49
3.4 XII-XIII ғасырлардағы түрік-моңғол мемлекеті
55
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ 64
ҚОСЫМШАЛАР 67
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Мен өз диплом жұмысымда XIIғасырдың аяғы –
XIII ғасырдың бірінші жартысындағы Моңғол мемлекетінің әлеуметтік, саяси
жағынан дамуын қарастыруды жөн көрдім. 12ғасырдың аяғы мен 13ғасырдың
бірінші жартысы аралығында қалыптасып дамыған моңғол мемлекеті тек өзінің
құрамына ғана емес, сонымен бірге сол заманғы басқа да мемлекеттердің
әлеуметтік құрылысының қалыптасуына үлкен әсер етті. Көптеген ғалым-
зерттеушілер зерттегенмен, бұл мәселенің өзектілігі тауысылмаған. Егер XII-
XIII ғасырлар аралығында Моңғол мемлекеті қалыптаспаса, тіпті ол жоқ болса.
Өзінің дауылдай күшімен әлемдегі мемлекеттерге әсер етпесе, осы күнде сол
мемлекеттердің тұрмыс- жағдайы қандай болар еді? Бүгінгі күні ғалымдар осы
сұраққа жауап іздеуде. Бұл дипломдық жұмыс әлемдік ғалым-зерттеушілердің
пікірлеріне сүйене отырып, осы сұраққа жауап табуды, сонымен бірге сол
уақыттағы Моңғол мемлекітінің жалпы өмірі туралы көрініс береді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты – XII-
XIII ғасырлардағы Моңғол мемлекетінің мемлекеттік құрылысына байланысты,
маңызды проблемалар жиынтығын ашып беру болып табылады. Жұмыстың мақсатына
орай, міндеттері де анықталды:
Осыған байланысты ең алдымен екі мәселені бөліп қарастыру қажет,
олар:
- Мемлекеттік дәстүрлер және жоғарғы билікке құқықты анықтау;
- Билікті берудің ( жалғастырудың ) формалары мен тәсілдері.
Билікті берудің формалары мен тәсілдерінің сипатын анықтайтын
мемлекеттік дәстүрді тарихшылардың басым көпшілігі бір мемлекетен басқа бір
мемлекетке өтетін мемлекеттік құрылыстың ортақ, негізгі және қажетті
белгілері мен қағмдаларының, сондай-ақ компаненттерінің тарихи –
генетикалық сабақтастығы ретінде қарастырады [49, 51 б.].
Кеңес тарихшыларында бұл мәселеге алғашқылардың бірі болып
Б.Я.Владимирцов атсалысты. Өзінің Шыңғысхан атты еңбегінде ол былай деп
жазды : Шыңғысхан мемлекетінің негізін қатаң түрде тек қана ақсүйектер
құраған болатын. Шыңғысхан өз мемлекетінің құрылысын кез келген далалық
ақсүектің қалыптастырған қауымдық құрылысына сәйкес тендіре құруды
ойластырған, тек қана бұл мемлекеттің аумағының аса зор болуы
көзделген...Шыңғысханның жүйесі бойынша оның руы- Алтын руы (Алтан урук)
өзінің басыбайлылары және серіктерінің қалауы бойынша барлық монңғол
тайпаларының, сандай-ақ киіз уйде өмір сүретін барлық буын ұрпақтардың,
тіпті әлемнің барлық халықтарын басқарып, үстемдік етуі қажет еді. [49, 62
б.].
Қазіргі ресейлік зерттеушілер, соның ішінде В.В.Трипавлов бар, монғол
империясының мемлекеттік құрылысының қалыптасуы мен қызметі процесін
зерттеу мәсәлесіне жаңа талаптар қоя бастады. Тарихшының пікірі бойынша
әлеуметтік- саяси , Мемлекеттік дәстүрлерді жалғастыру әдістерін,
әлеуметтік-саяси болмыс пен мемлекеттік құрылыстың дәстүрлі нысандарын,
сондай-ақ мемлекеттік дәстүрлердің дерек көздерін анықтау қажет. 10 В.В.
Бартольд тіпті тақ мұрагерлігі бойынша нақты тәртіп – ереженің болмағаны
туралы жазады. В.В.Трепавлов та өзінің дербес концепциясын ұсынды. Бұл
мәселе туралы В.В.Трепавловтың ұстанымы мынадай: Моңғол империясын билеуші
ру Шыңғысханның тегі болып табылатын боржігіндер емес , одан бастау алатын
Шыңғысхан ұрпағының бір тармағы . Империяның басқаруға , теориялық тұрғыдан
Бөрте ханшадан тараған Шыңғысхан ұрпағының барлығы бірдей құқылы болған. Іс
жүзінде қағандық билігі державаның шығыс бөлігінен үлес алған ханзадаларға-
Үгедейге және оның ұрпақтарына (Шыңғысханның өсиеті бойынша), сондай-ақ
Төле тұқымдарына (рулық мұрагерлерлік заңдары бойынша) тиесілі
болған.Империяда екі үрдіс – рулық және династиялық үрдістер қатар өмір
сүріп, тақ таласын қоздырып отырған. Осылайша, В.В.Трепавлов біріншісін,
яғни рулық үрдісті ұлыс хандары қалаған, ал екіншісін орталық билеушілері –
қағандар таңдаған екі тенденцияны атап көрсетіп, назар аудартады.
В.В.Трепавлов Құпия шешірені сараптау негізінде әкімшілік құзыреттерін
бастапқы бөлінісін көрсетеді. Садақ пен жебе асынуға міндетті төрттік
(хорчи), үш аспаз (баурчи), отарларды, киіз үйлерді, қызметшілерді
бөлекткеп меңгерушілер (гэрби), екі атқарушы (актачи, үш табын қараушылар
және төрт барлаушы тағайындалған.)
Зерттеудің объектісі болып XII-XIII ғасырларда Еуразия өңірінде
орналасқан мемлекеттердің қалыптасуына, дамуына, сол мемлекеттердің
мәдениетіне, ішкі және сыртқы саудасына, әлеуметтік өміріне үлкен ықпал
жасаған Моңғол мемлекеті.
Зертттеудің нысаны. Дүние жүзі тарихи ғылымда толық зерттелмеген
өзекті тақырыптардың бірі – Орталық Азияның ортағасырлық тарихы.
Зерттеу жұмысының пәні. Моңғолдардың Азия территориясында жүргізген
саясатының тақырыптық мазмұны.
Зерттеудің мәні. Қалыптасқан Моңғол мемлекетінің жүргізген жаулаушылық
соғыстарының мәні бүгінгі күнде әлемде жүргізілетін әскери саясатта көрініс
алады.
Ғылыми жаңалығы. Моңғол мемлекетінің пайда болуы, қалыптасуы мен даму
жолын жалпылыма зерттеуге мүмкіндік бар. Бүгінгі күні дүниежүзілік
зерттеушілер бұл мәселені зерттеуіне байланысты жаңа мәліметтер, теориялар
пайда болды. Осын пайдалана отырып, өткен ғасырдағы және бүгінгі күнде
жиналған мәліметтерді байланыстыра отырып, Моңғол мемлекетінің өмірі
жөнінде неғұрлым жетілдірілген, толық ақпарат беру.
Зерттеу жұмысының қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалары.
- Тақырыптың тарихнамасы және деректері;
- Орталық Азия халықтарының тұрмысы;
- Шыңғысханның идеалисттік көзқарасы;
- Моңғолдардың жаулаушылық соғыстары және олардың нәтижесі;
Зерттеудің құрылымы. Кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
қосымшаларынан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің өзектілігі, мақсаттары мен міндеттері,
объектісі, пәні, зерттеудің нысаны, мәні, ғылыми жаңалығы мен зерттеудің
құрылымы қарастырылады.
Бірінші бөлімде Орталық Азияда өмір сүрген халықтар жөнінде, олардың
тұрмысы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, бір-бірімен қарым қатынасы және Қытай
империясымен байланысы туралы жазылған.
Екінші бөлімде Моңғол мемлекетінің сыртқы саясаты туралы баяндалады.
Моңғолдардың Қытай империясына жорығы, Орталық Азия даласында жүргізген
жаулаушылық соғыстары жөнінде жазылған.
Үшінші тарауда Моңғолдардың ханы Шыңғысхан, оның идеалисттік көз
қарасы, заңдар жинағы, араласып кеткен моңғол-түрік мемлекеті туралы
баяндалады.
Зерттеудің нәтижелері қорытындыда көрсетіледі.
1 ОРТАЛЫҚ АЗИЯНЫҢ КӨШПЕЛІ ХАЛЫҚТАРЫ
1.1 Қоңыраттар, уақтар, ұйғырлар, тайшуттар, таңғұттардың шығу тегі
Моңғолдар сөзін естігенде көпшілік көз алдына Шыңғысханды, сан
жетпес әскерді, билігі кең тараған мемлекетті елестетеді. Азия мен Еуропаны
дүр сілкіндірген бұл мемлекет қашан және қайдан пайда болды? Бұл сұраққа
көпшіліктің көп бөлігі жауап бере алмайды. Бұл даңқы шыққан мемлекеттің
қашан, қайда пайда болды, оның қайнар көзі қай жерде? Бұл сұрақтардың
жауабы өте қарапайым. Басқа да ірі мемлекеттерге ұқсас Моңғол мемлекеті
оның территориясында мекендеген ұсақ көшпелі тайпалардың бірігуінің
нәтижесінде пайда болды. Шүршіттер, таңғұттар, тайшуттар, ұйғырлар,
татарлар, уақтар, қоңыраттар, керейіттер сияқты тайпаларының қосылып-
бірігуі нәтижесінде XII ғасырдың екінші жартысында дүние жүзінде сол
уақыттағы ең қуатты империя пайда болды. Ал енді осы тайпалардың әрқайсысын
қарастырсақ...
Қоңыраттар (унгариттер) - Моңғол үстіртінің шығыс бөлігін мекендеген
түркі тайпалары. Олар түркі халықтарына ортақ "Алпамыс батыр" жырында
кездесетін Жиделі - Байсын даласында ерте кезде Хон-хират деген атаумен де
өмір сүрген. "Алтын құмырадан жаралады" деп айтылатын қоңыраттардан үш рулы
ел тарайды. Хонхираттың түп атасын Журлук мергеннен таратады. Бұл жерде
"мерген"деген сөз Журлукке берілген оның атақ-лауазымы болған.
Қоңыраттардың екінші бір тобы, Журлук мергеннің інісі Кубай Ширэден
Икирис және Олхунудтар туылған болса, ал үшінші тобы Тусубутудан (Түсбота)
тараған Харануд, Горлос, Элжигдэй, Хонхотан, Арулат рулары тараған. Бұл ру-
тайпалар XII ғасырда Халха өзенімен Хөлөн нор аймағында көшіп-қонып жүрген.
Кейін X - XI ғасырларда қоңыраттар Қидан билігіне қарасты "Зу-бу" деп
аталған моңғолдық он сегіз (18) тайпа одағына кіреді.
1125 жылы Цзинь және қытайлық Сун әулетінің біріккен күші Қидандарға
қарсы шауып, оларды жеңгеннен кейін қоңыраттар енді, Цзинь патшалығына
тәуелді болды. Цзинь билігіне қарсы бірнеше мәрте бас көтерген қоңыраттар
1196 жылы жеңіп, бірақ бұл қуанышы ұзаққа созылмады. Қоңыраттардың күшейе
бастауынан сескенген Цзиньдік шүршіттер, оларға аяусыз соққы берді. Қоңырат
тайпасы қанша жерден іргелі тайпа болса да, моңғол, керейт, наймандар
сияқты ұлыстық ел деңгейіне көтеріле алмады.
XII ғасырдың соңында коңыраттар төрт бөлім елді құраған. Оның бір
бөлігін XII ғасыр соңында Дай шешен басқарған. Олар Тэрхэг эмэл, Алхуй, Тэр-
мэн атты қоңыраттар еді. Жалпылама атпен кейін "Босхур қоңырат" деп
(қытайлықтармен көршілес отырықшы қоңыраттар - "босхурлар") аталған. Дай
шешеннің шын аты - Цэгцер Чихаргуда."Дай"- қоңырат басшысына берілген "аға,
ұлы" деген лауазымы. "Шешен - цецен" сөзі де сондай атақтың бір түрі болған
[қосымша, 1.].
Уақтар - ІХ-ХІІІ ғасырларда "онгуттар" деп аталған тайпа. Рашид-әд-Дин
уақ-тарды: "онгуттар, яғни ақ татарлар, IX-X ғасырлар аралығында Ляо
(қидандарға) мемлекетіне тәуелді болған ел"- дейді. Уақтар түркі тайпасының
бір тармағын құрайды ("онгуттар" - қорық қорушылар). XII ғасырдың басында
уақтарды Бинуй дигит хури басқарды. Дигит хури қызметке берілетін лауазым
емес, оны ата-тегіне қарай берген. Бұл атақ әулеттің билеушілік залтымен
әрі Алтын ханның ұйғаруымен берілетін. "Дигит хури" тунгусша тайпа
билеушісі деген мағынаны береді. Уақ тайпа бірлестігін Алтын хан сайлаған
"дигит хури" басқарды. Бинуй өлгенде оның мұрагері Шенгуйді Алтын хан
кепілге өз қолына алдырады да, Алакуш тегінді "дигит хури" етіп сайлайды.
XII ғасырдың орта тұсында, Шыңғыс хан жорығы кезінде, уақтарды - Алакуш
тегін басқарды [қосымша, 2.].
Ұйғырлар VIII ғасырдың ортасында құрылған "Ұйғыр қағанатының" негізін
салған тайпа. Олар Орталық Азияға және Кытайдың Тан империясына өз ықпалын
жүргізген Ұйғыр қағанаты IX ғасырдың екінші жартысында Моңғолия жеріндегі
қырғыздардан қысым көру себепті Шығыс Түркістанға қарай ығыса бастады. Ал
IX-Х ғасырлардағы ұйғырлардың Тұрпанға (Турфан) үдере көшуімен, Моңғол
үстіртінің орталығы мен батысы қаңырап босап қалды.
745 жылы құрылған Ұйғыр қағанаты, 840 жылы Моңғолия аймағында өз
үстемдігін жойды. IX ғасырдың ортасында Ганьчжауда ұйғыр князьдігі құрылды.
Оны басқаруға қытай елінің өкілі тағайындалды. Осылайша әлсірей бастаған
"ұйғыр князьдігі" XIII ғасырдағы Шыңғысханның жорықтарына дейін ғана өмір
сүрді.
Моңғолияға елшілік сапармен барған П.Карпини мен В. Рубрук
моңғолдардан кейінгі саны көп халық осы "ұйғырлар" деп, түркі тайпаларымен
шатастырған. Ал қазіргі үйғырлар ол ұйғырлардың ұрпағы емес. Олар - әр
түрлі халықтардан құралған, "ұйғыр" атауын кейіннен қабылдаған ұлт
[қосымша, 3.].
Тайшуттар (тайшуыттар, тайшылар) - XI-XIII ғасырларда Моңғол үстіртін
мекендеген тайпа. Тайшуттар — Тибеттің Мойынтақты маңынан таралған. Кезінде
Білгінің баласы Есепей хан бастаған ел — тайшы руы атанған. Моңғол
тайпасында Қабылханнан кейін таққа отырған, тайшут Амақай қаған (Әмбағай
хан) Еселей ханның бауыры еді.
Бір көздері Амақай қаған Бұйра көлі мен Келін көлі аралығында қоныс
тепкен татарлардың Бұйрық ноян әулетіне қызын бермек болған. Ол ұзатылған
қызын ертіп барғанда, жолда татар елінің шуйқият деген руы оны тұтқын етеді
де, Қытайдың Алтан ханына апарып бермек болады. Сонда қолға түскен Амақай
қаған Бесүтей Балқашы деген туысына: "Моңғол ханы Қабыл ханның ортаншы ұлы
Құтапаға айт! Барша елді билесем де татарларға тұтқын болдым. Тырнақтарың
түскенше, саусақтарың сынғанша соғысып, кегімді қайтаруды ұмытпаңдар!" -
деп, еліне сәлем айтқан екен. Сол кезден-ақ, тайшуттар татарларға жау
ретінде қарай бастаған.
Амақай хан айтқандай, Қадаған мен Құталаны ортаға алып, барша моңғол
және тайшуттар тайпасы Онон өзені сағасындағы Қорқонақ деген жерде бас
қосады. Сол жерде Құталаны хан сайлап, Қадағанды оған уәзір етеді. Содан
екеуі кек қайтаруды ойластырады [қосымша, 4.].
Бірақ, моңғол баһадүрі Есугей өлгенде, оның туысқаны, әрі одақтасы
екендігін ұмытқан тайшуттар аяқ астынан дүрлігіп көшіп кетеді. Олардың
артынан Есугей жұртындағы өзге де рулар бытырап тарап кетеді.
Тайшуттардың бөлініп кетуі, тайшут Тарқұтайдың аталас туыстығы болса
да ержете бастаған Темуджинге қысым жасауы, олардың болашақта Темуджинмен
жауласатын қарсыластары екенін көрсетті [13, 24 б.].
Таңғұттар (Тангуд) Орталық Азияның шығысындағы Гоби шөлі мен ұлы Қытай
корғанының аралығын қоныстанған тайпалар бірлестігі. Танғұттар елі XI
ғасырда күшейіп Си Ся ( Батыс Ся ) мемлекетін кұрды. Алғашкы кездері
қытайлықтарға тәуелді болған олар, Сун империясының солтүстік-батысындағы
Ішкі Моңғолиямен шекаралас аймақтағы Ганьсу және Шэньси өңірін қоныстанды.
1038 жылы таңғұттар билігіне император Юань Хао келді. Таңғұт мемлекеті жас
болса да, оның жақсы қаруланған атты әскері болатын [қосымша , 5.]. XI
ғасырда ұзаққа созылған қытай - таңғұт соғыстары Си Ся мемлекетіне де,
Қытайға да ауыр тиді. Сәл тыныштық орныға қалса, шекаралық аймақта қақтығыс
бұрқ ете түсетін. Немесе таңғұттар соғыс ашса болды, гүлдеп тұрған аймақ
шаңы көтеріліп, тозып кететін болды. Осы себептерге байланысты Үндістан мен
Орталык Азияға баратын сауда жолдары үзіліп, Кытайдың дамуы тоқырап қалды.
Сауда жолдары кайта ашылса да, оларды таңғұттар үнемі жойып отырды. Ақыры
өз жерінен айрыла бастаған Сун империясы 1043 жылғы келісім бойынша
таңғұттарға салық төлеуге келісті. Күшіне енген таңғұттар Ляо мемлекетімен
Қытайға қарсы одақ құрып, XII ғасырда қазіргі Кытай жерін иеленген төрт
мемлекеттің біріне айналды [33, 52 б.].
1205 жылы Шыңғысханның әскері Си Ся мемлекетін алғаш рет ша-буылдап,
одан еш нәтиже шығара алмады. 1207 және 1210 жылдары қайта басталған
шабуылдары да табыс әкелмей, ақыры бітім жасап тарасты. Тек 1226 жылы
Батысқа жорығын тәмәмдаған Шыңғысхан, табандылықпен қарсылық көрсеткен Си
Ся мемлекетін қайта шабуылдады. Таңғұттар 1227 жылғы моңғолдардың соққысына
шыдамай біржолата талқандалды.
2. Шүршіттер, керейттер, татарлардың этникалық дамуы
Шүршіттер (манчжурлар) - қазіргі Моңғолия жерін мекендеген тунгус
тектес тайпалар. Олар Бұйра көлінен Амур көліне дейінгі аймақты
қоныстанған. Біздің заманымызға дейінгі II ғасырдан Шыңғысхан билік
құрғанға дейінгі кезеңде Моңғол үстіртінде жеті мемлекет құрылған. Сол
мемлекеттердің бірін осы шүршіттер құрған [қосымша, 6.].
Қытай жазбаларында батыстағы көшіп қонып жүретін көршілерінің бірін -
сушэньдер аталған. Негізінде, сушэньдер - әр түрлі тайпалардан құралған
шүршіт (тунгус) тайпалары. Шүршіттер мал бағып, аң аулап күн көрген. Олар
ерте кезден-ақ Қытай елімен сауда - айырбас жасап, жібек матасын алу үшін
темір, қару-жарақ, малдан жылқы, тері, аң терісі, жень-шень шөбінің тамыры
және өзеннен терілген асыл тастарымен айырбас жасасқан.
Қидандардың шүршіттерді басып алуы, шүршітердің өміріне үлкен өзгеріс
әкелді - олардың жаңа мемлекетінің құрылуына себеп болды. 1115 жылы
шүршіттердің ең танымал көсемі Агуда болып танылды. XII - XIII ғасырлар
шүршіттерге үлкен өзгерістер әкелді. Олар егіншілікпен айналысып,
отырықшылдыққа көше бастады. 1115 жылы шүршіттердің Цзинь империясы
құрылып, ол 1284 жылы моңғолдар жаулап алғанға дейін өмір сүрді.
Керейт тайпасы -XII ғасырларда Моңғолия жерінде өмір сүрген түркі
ұлысы. Олар христиан дінінің несториандық бағытын ұстанған ел. XI - XII
ғасырда Қытай еліне тәуелді болып, салық төлеуге мәжбүр болған. Өздері
сондай бағынышты, әрі тыныш ел болғандықтан керейт ханы Тұғырылға
(Тогорилға) "Ван хан" ("Ұлыс ханы") деген атақ берген. Оның үстіне керейт
ханы батыс елдері үшін рухани үш берер "Иоан патша" деген аңыз атқа да ие
болған.
Керейт хандығы сегіз тайпадан құралған. Олар: керейт, жиркин, конкайд,
сакайд, тумауд, албат, тункайд және хиркундар. Керейт тайпасын "бұйрық"
лауазымды тайпа басшысы биледі. Негізгі заң хатқа түспеген "әдет" заңы
болғандықтан оны ешкім де алмайтын. Ондағы ең басты қағида "ата жауына
сатылу" ең ауыр қылмыс саналған. XI - XII ғасырларда моңғол тайпаларымен
етене жақын араласа бастаған. Тіршілік көзі мал болғандықтан, жылқы, қой
және ірі қара өсіріп, ең басты баспанасы шаруаға ыңғайлы киіз үйде тұрған.
Керейттердің XII ғасырдағы бас қаласы Қарақорым және екінші бір маңызды
қаласы Түндік аталған. Дегенмен қанша одақтас болса да, ХП ғасырда керейт
пен моңғол тайпасының басты көсемі танылған Шыңғысханмен Тұғырыл өзара
жауласып тынды.1203 жылғы күзде болған "Жигжер өндер" шайқасынан соң,
керейт елі біржола әлсіреп күйреуге ұшырады. Тарыдай шашыраған керейт
елінің бір бөлігі моңғолдарға қосылса, енді бірі Алтай тауына қарай ауа
көшті [қосымша, 7.].
Татарлар - XI-XII ғасырларда Моңғол үстіртіндегі Хөлөн буйр және
Бұйракөл маңын мекендеген тайпа (Моңғол үстіртін мекен еткен соңғы түркі
тайпасының бірі). Олар түркі тайпаларына ұқсас көшіп-қонып өмір сүретін
болған. Негізінен, көшпелі мал шаруашылығымен, аңшылықпен айналысқан, өзен
бойында аздап егін еккен. Олар далада арбаға тігілген киіз үйде (Хассақ
арбадағы), ал аңшылары кәсібіне сай итарқа күркеде тұрған. Өздері Бұйра
көлден Амурға дейін далада таралған тунгус (шүршіт) текті тайпалардан
өрбіген [24, 32 б.].
X - XI ғасырдағы қытай жазбалары "татар" атауын жиынтық мағынада
қарап, өздерінің батысындағы көшпелілерді "ақ татарлар", "қара татарлар",
"тағы татарлар" деп атаған. Сондағы "ақ татарлар" - түркілер, "қара
татарлар" – ертедегі моңғолдардан шыққан десе, ал "тағы татарлар" – тунгус
тектес тайпалар.
XI-XII ғасырларда тайшут тайпалары татарлармен он үш мәрте шайқасса
да, татарлардың күші үстем түсіп отырды [қосымша, 8.].
3. Көшпелі халықтардың тұрмысы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі
Ғалымдардың көшпелілер мәдениеті жайындағы ойлары мен ғылыми
тұжырымдарын одан әрі тереңдететін болсақ. Еуразияның кең байтақ даласында
өмір сүрген халықтардың ішінде ХХ ғасырдың басына дейін көшпелі өмір салтын
сол қалпында сақтап келген санаулы елдердің қатарынан моңғолдардың да орын
алуы көп нәрсені аңғартса керек. Осы орайда түрлі кәсіп иелерінін, атап
айтқанда аңшыларға, балықшыларға және т.б қарағанда мал шаруашылығымен
айналысушылардың дамудың бір сатысында (тіпті одан көп болар) жоғары
тұрғандығын қалайша мойындамасқа. Өйткені, алғашқы аталғандар табиғаттың
дайын өнімдерімен тіршілік етсе, ал көшпелі малшылар өздерінің маңдай
терінің, табиғи ақыл-ойының жемісін көрген. Олай болса, еңбекқор малшылар
қауымын ерекше ұзақ мәдениеттің өкілдері деп бағалау көшпелілер мәдениеті,
оның ішінде моңғол мәдениеті жайында айтылған жаңсақ пікірлерге қарсы құрар
сенімді қақпан болмақ. Шексіз табиғат аясы мен ашық аспан асты көшпелі
халықтардың баспанасы болса, ал сол бір құпия дүниенің аясындағы жан-
жануарлар мен өсімдіктер дүниесі. Ай мен жұздыздар олардың тағдырына жан
ашыр айнымас өмірлік серіктері бола білген. Демек, еркіндік сүйгіш моңғол
халқы үшін табиғат құбылыстары, жан-жануарлар мен өсімдіктер дүниесі, аспан
денелері заттанған шындық бақ пен сордың себепшісі болған [39, 16 б.].
Көшпелілердің тұрмыс-тіршілігіне сән-салтанат беріп, оны одан әрі
ажарландырып тұрған жылқы малы екендігіне тоқталмай кетсек, көшпелі
халықтар мәдениетінің қыр-сырлары толық ашылмай қалған болар еді. Тіпті,
көшпелі халықтар мәдениетіне ғалымдар тарапынан атты көшпелілер мәдениеті
деген айдардың тағылуы да, жылқы малының қадыр-касиетін арттыра түссе
керек, өйткені жылқы малы ежелгі мәдениеттің ғана емес, сонымек қатар
бертінгі замандардағы көшпелілер мәдениетінің ең жарқын үлгісі болған.
Аталған өркениеттің жасампазы-көшпелі халықтар болса, ал оның негізгі
өндіріс құралы - жылқы малы болғандығы даусыз. Адамзат баласымен мәңгілік
бірге жасасып келе жатқан осы бір қасиетті жануар жайында айтар болсақ,
оның әлемдік өркениеттің өзін де өрге сүйреп, тіршіліктің негізгі көзіне
айналғандығын ақиқат деп айтар едік. Сондықтан да болар жылқы ғасырының
өмірі ұзақ, адамзат баласына берері өте көп болған. Жылқы малын кеңінен
пайдаланудың арқасында адам өзінің үйренішікті дағдыларынан ажырап, оның
алдында таңғажайып шексіз бостандық әлемі, бостандық болғанда емін-еркін
көшіп жүру бостндығы өз есігін айқара ашты. Жылқыны үйретіп, адам еркіне
бағындыру қайыспас қайсарлық пен табанды еңбекпен қатар, осы бір қасиетті
жануардың табиғи сұлулығы оның тал бойына біткен ерекше қасиеттерін
бағалауды да талап етті. Демек, әлемдік тарихтың, әлемдік мәдениеттің
қайнар бастауына негіз болған басты себептердің қатарына ежелгі заманның
дамыған мемлекеттерінде жылқы малының кеңінен қолданыла бастауын жатқызсақ
қателеспеген болар едік деп ойлаймыз. Бұл жайында белгілі мәдениеттанушы,
ғалым К.Ясперс былай деп жазады: Ұлы мәдениеттердің ошағы болған
мемлекеттер (Қытай, Үндістан, Батыс елдері) көшпелілерден жылқыны
пайдалануды мұра етті. Көшпелілер жылқы малының көмегімен ұлы мәдениет
ошақтарын жаулап алып қана қоймай, ұшы-қиыры жоқ осы бір кеңістіктегі
мәдениеттердің дәмін татты, оларды өз көздерімен көре білді, Сонымен қатар
жылқы малының арқасында бұрынғы әскери техника мүлде жаңа сипатқа ие болды.
Жоғарыда К.Ясперс орынды атап өткендей, ежелгі заман мәдениетінің
ошақтарының бірі болған Қытай елінде де жылқышылар мәдениетінің көшпелі
халықтардан келгендігі әлем ғалымдары мойындаған тарихи шындық екендігін
атап өткен дұрыс сияқты. Қалай болғанда да әлемдік мәдениеттің өрісінің
барынша кеңейіп, оның айтарлықтай табыстарға жетуі жылқышылар мәдениетімен
тығыз байланысты болғандығы ақиқат. Осы орайда жылқы малын қолдануға
байланысты туындаған небір таңғажайып өнер табыстарын С.Ақатай былайша
сипаттайды: Жылқыны қолға үйрету, оны шаруашылыққа бейімдеу, ауыздығын,
шаужайын, жүгенін, тағасын, тұсауын, шідерін, ер-тоқымын, әбзелін ойлап
шығару су, бу, іштен жанатын атом машиналарын жасаудан бірде кем болмады.
Амал не, мыңдаған жылдық мәдени мұра атаусыз қалып барады. Шындығында да,
ғалым меңзегендей жылқышылар мәдениетінің қадыр-қасиетін бағалай білу
көшпелілер мәдениетінің, оның ішінде моңғол халқының дәстүрлі мәдениетінің
мерейін одан әрі тасытары сөзсіз [47, 62 б.].
Көшпелілер қоғамының ең басты ерекшеліктерінің бірі - оның этникалық
біртұтас пәтуә бірлікте болғандығы болып табылады. Мұндай ерекше қасиеттен
қасиетті моңғол халқы да құр алақан емес, өйткені моңғол халқы да өзінің
этникалық тұтастығын сақтай да, қадірлей де білген кұдыретті халық. Дала
төсіндегі эстетикалық-философиялық идеясы ортақ. Тіпті классикалық
көшпелілер мәдениеті дәуірлеп тұрған кездің өзінде де Орталық Азия елінде
мыңғыраған төрт түлік малға деген меншіктің өзі де шартты түрде болған. Мал
байлығы да, жер де тұтас руға тиесілі болып, ру басы сол қолдағы бар
байлыққа басшылық жасап қана отырған.
Көшпелілер мәдениеті, оның ішінде моңғол мәдениеті жайында сөз
болғанда оның барлық салаларының өмірдің нақты әсер-ықпалымен туындағанын
және көркемдік қуатымен дараланатындығын ерекше атап өткен жөн сияқты.
Демократияшылдық, әрекетшілдік, дәйектілік сияқты қасиеттер де көшпелілер
өнерінің ең басты қасиеттерінің біріне айналған. Олай дейтініміз өнерді
сұрыптауға бүкіл халық болып ат салысқан, яғни көшпелі халқының рухани
деңгейі, рухани өрісі өте биік болған. Ерекше атап өтетін бір жәйт,
моңғолдардың салт-дәстүрлері, мақал-мәтелдері, барша тиымдары көшпелі өмір
салтымен, тылсым табиғатпен тығыз байланысты болған. Басқаша айтсақ,
көшпелілер шаруашылығы көшпелі халықтардың рухани әлемінің қайнар бұлағына
айналған. Бүгінгі танда ғаламдық проблемаға айналып отырған экологиялык
мәселелер ғұмыр бойы көшпелі халықтардың басты назарында болған. Сондықтан
да болар, табиғаттан бастау алатын экологиялық тәрбие ұлттық тәрбиенің
негізіне айналған. Табиғат берген игілікті ысыраптамай бағалай білу, жан-
жануарлар дүниесіне үлкен құрметпен қарау ұлттық тәрбиенің басты бағыттары
болған. Қоршаған ортаның қадыр-қасиетін, даралық белгілері мен
ерекшеліктерін жете түсінген моңғол халқы жас ұрпаққа оларды сақтау
жолдарын үнемі үйретіп отырған. Табиғат пен жан-жануарлар дүниесін көздің
қарашығындай сақтауға бағытталған жөн-жорықтар, ырымдар жүйесін жасап,
жастардың бойындағы табиғаттағы жаратылыстың барлық түрлері де адам баласы
сияқты жер ананың перзенттері деген үғымды қалыптастыра білудің өзі де
көшпелі халықтардың ерекше қасиеті болып табылады [28, 45б.].
Әрбір халық тарихтың қайталанбас жаратылысы, сондықтан да оның бет-
бейнесі, рухани бітімі де өзінше болып келеді. Демек, халқымыздың дәстүрлі
мәдениеті, дәстүрлі талғам-нанымы ұлттық рухани ізденістер талабына сай
келіп, моңғол халқының мәдени болмысына айналуы – тарихи-мәдени қажеттілік
болып табылады. Кеңес өкіметі кезінде көшпенділер мәдениеті деген ұғым бар
болғаны этникалық бояу ретінде ғана қолданылғаны белгілі жәйт..
Моңғолдардың әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін қарастыру, ерекше назар
аударуды талап етеді. Себебі бұл көшпелі халықтың мәдениеті басқа
мәдениеттерден өзгешелігімен ерекшеленеді.
Моңғолияда жаңа жыл - "Цагаан Сар" (Ақ ай) ең құрметті мейрам. Бұл
күн Ай күнтізбегі бойынша қыстың аяғы - көктемнің бас кезінде, ақпан-наурыз
айларында аталып өтіледі, жыл сайын ауысып тұрады.
Ертеде моңғолдар жаңа жылды қыркүйек айында қарсы алатын болған. Бұл
күнді Ай күнтізбесі бойынша қытайларша мерекелеу дәстүрі Юань династиясының
алғашқы императоры Құбылайдың (Шыңғысханның немересі) жарлығымен
енгізілген. Италиялық саяхатшы Марко Полоның жазбаларына сүйенсек, жаңа жыл
күні бүкіл халық Құбылайдың сарайына лек-легімен ақ киім киіп, императорға
арнап сыйлыққа алтын-күміс, інжу-мәржан, асыл тастар мен қымбат мата алып
барады екен. Император сыйлыққа әсіресе ақ түсті арғымақ, түйе және піл
алғанды аса қатты ұнатыпты [42, 25 б.].
Моңғолияда жаңа жылды қарсы алуда бұрынғы көне дәстүр негізінен
сақталған. Мереке үш күнге созылады. Ескі жылдың соңғы күні ("битүүн")
моңғолдар дүние-мүліктерін қағып-сілкіп тазалап, үй ішін және ауласын
сыпырып тәртіпке келтіреді. Кешке қарай ескі жылмен қоштасу ("битүүлэг")
рәсіміне үй іші тегіс жиналады. Жаңа жылға арналып сақталған сүр ет асылып,
дастарханға әртүрлі тағамдар қойылады. Түнді көз ілмей өткізетіндер де
болады.
Жаңа жылды қарсы алу рәсімі ертеңмен, күннің қылтиып көрінуімен
басталады. Жастар ата-әже, әке-шеше және жасы үлкендерді құттықтайды,
сәлемдеседі ("золгох"). Мұның жәй күндергі сәлемдесуден өзгешелігі бар.
Жасы кіші адам екі қолының алақанын жоғары жайып, алға созады, ал жасы
үлкені алақандарын төмен қаратып, сәлем берушінің білегінің үстіне қояды да
бетінен иіскейді (Моңғолдар сүюдің орнына иіскейді). Жастың осылай
амандасуы - үлкендерге көрсеткен құрметі, оның қолғабыс тигізіп, көмек
беруге дайын екендігін білдіреді.
Әр үйде Жаңа жылға арналған дастархан жасалып, үш күн бойы жиналмайды.
Моңғолияда басқа шығыс елдеріндей жылдың 12 айына жануарлар аттары
берілген: тышқан ("хулгана"), сиыр ("үхэр"), барыс ("бар"), қоян
("туулай"), ұлу ("луу"), жылан ("могой"), жылқы ("морь"), қой ("хонь"),
мешін ("мэчин"), тауық ("тахиа"), ит ("нохой"), доңыз ("гахай"). Бұл айлар
"қатты" (еркекке тән) және "жұмсақ" (әйелге тән) болып екі топқа бөлінеді.
Қаттылары - тышқан, барыс, ұлу, жылқы, мешін және ит; жұмсақтары - сиыр,
қоян, жылан, қой, тауық және доңыз. Жылдардың осылай бөлінуіне мән
беріледі. Мәселен, "жұмсақ" жылдары туғандар "қатты" жылдары туғандарға
үйленсе, бұл некеден жақсы жанұя шықпайды деген ұғым қалыптасқан [5, 14
б.].
Құда тусу және үйлену. Халық төңкерісіне дейін (1921 ж.) моңғолдар
қызды жастайынан ұзата беретін, 14-15-ке келгенде сәбилі де болады екен.
Күйеуі мен әйелінің жас айырмашылығына мән берілмепті. Келешек жанұя берік,
бақытты болу үшін, жоғарыда айтылғандай, қыз бен жігіттің туған жылдарына
назар аударылған - қыздың туған жылы жігіттің туған жылынан "қатты" болмау
керек.
Болашақ келінді жігіттің әкесі іздестіріп, жастардың бірін-бірі тануы,
ұнатуы ескерілмеді. Нояндар, лауазымы жоғары адамдар бір-біріне құдаласа,
бермейді екен. Себебі, ақсүйектер табына жататындықтан өзара туыс деп
саналған. Мұндай таптың жігіті әлеуметтік жағынан өзінен төменнің қызына
үйленген.
Жігіт жағы болашақ қалыңдықтың ата-анасына құдалыққа жақын туыстарын
жіберген. Олар келген мақсатын айтып жеткізген және жігіттің әке-шешесінің
атынан сәлем ретінде жібек орамал ("хадаг") ұсынады. Егер жақ келісімге
келсе, жаңағы орамалды қабыл алып, болашақ құдаларына жауап ретінде
өздерінің атынан орамал беріп жібереді. Бірдей келісімге келе алмаған
жағдайда. құдалық келу бірнеше рет қайталануы мүмкін.
Екі жақ келісімге келген соң, күйеу жігіт жора-жолдастарымен
қалыңдықтың үйіне барып танысады. Осыған байланысты ойын-сауық
ұйымдастырылады. Қайтарында күйеу баласына қайын атасы ат мінгізуі мүмкін,
не басқа бір құрмет көрсетеді.
Осылай мәселе шешілген соң жігітттің ата-анасы және олардың жақын
туыстары құдаларының үйіне келеді. Әкелген сыйлықтарынның құрамында хадаг,
қойдың пісірілген еті, шәй, тәтті сияқты дастарханға салынатын тағамдар
болады. Бұлардың бәрі үйдің оң жақ бөлігіне қойылады, оның айналасына
қыздың әке-шешесі, жақындары отырып, екі жасқа айналған тілек-баталарын
("тэвшийн ерөөл"') айтады. Жігіт жағы құдаларына әкелген сьйлықтарын
береді. Осы отырыста жастардың үйлену тойының уақыты белгіленеді [14, 35
б.].
Күйеу жігіт қалыңдығын алып кетуге келісілген уақытта келеді. Қыздың
құрбан-құрдастары оны жігіттің үйіне дейін шығарып салады. Отау үйге
жақындағанда жігіт пен қыз жанып тұрған оттың арасынан өтеді. Бұл тазалану"
рәсімі. Содан кейін олар есік алдына жайылған ақ киізге отырады. Екеуін
айнала қоршап, тойға келген туыстары, ауылдастары жайғасады. Жастардың
құрметіне құттықтаулар, тілектер айтылады. Мысалы, жігітке "мойынын мықты,
мал басының көп болуын", ал жаңа түскен келінге "кеш жатып, ерте тұруын"
тілейді.
Той басталғанша жігіттің жеңгелері келіннің шашын әйелдерше өріп
тарайды, ақыл-кеңестерін айтады. Лама-молда екі жасты ақ киізге отырғызып,
некесін қияды. Келесі күні таң ертеңгісін келін ата-енесінің үйінің
түндігін ашып, пешіне от жағып қояды - бұл оларға көрсетілген құрмет, келін
болғанның белгісі.
Моңғол жанұясында күйеуі үй қожасы болып саналады. Дегенмен, жанұяға
қатысты мәселелерді шешуге, үйдегі және сырттағы шаруашылық жұмыстарды
атқаруға әйелі күйеуімен бірдей араласады. Күйеуі де әйеліне көмектесіп,
тамақ та істейді, кір де жуады, бала да жұбатады. Моңғол әйелдері беттерін
ешуақытта жапқан емес, өздерін еркін ұстайды. Рим Папасы Иннокентий ІҮ-нің
моңғол империясының орталығы Қара-Қорымға жіберген (1246 ж.) бірінші елшісі
монах Плано Карпини былай деп жазған: "Қыздары мен әйелдері аттың құлағында
ойнағанда еркектен кем емес. Біз олардың қару іліп, қорамсақ асынып
жүргенін көрдік. Әйелдері ат үстінде еркектер секілді төзімді, қанша жер
жүрсе де шаршауды білмейді. Әйелдердің қолынан келмейтіні жоқ, арба айдап,
оны жөндейтін де солар, түйеге жүк теңдеу әйелдердің үлесі, барлық жұмыста
өте іскер, жылдам және пысық [36, 69 б.].
Моңғолдар - өте балажан халық. Олардың пікірінше, бақыттың үш белгісі
бар: бала, ұзақ өмір және байлық. "Баласыз үй бақытсыз, олардың ошағында от
жоқ" дейді. "Ошағының оты сөніп қалсын!" деген өте жаман қарғыс. Бала
дүниеге келген соң оның білегіне, мойнына тұмар тағып қояды, төсегінің
тұсына туған жылының суретін қыстырады. Егер бұл тұңғыш перзенті болса
немесе бұған дейінгі балалары тұрмай шетіней берсе, үйді арқанмен орап,
оған қоңырау тағады, оның сылдыры - "үйге кіруге болмайды" деген ескерту.
Балаға көйлекті қиық маталардан тігеді, ол қиықтарды баласы көп үйлерден
жинайды. Баланың алғашқы алынған шашын сырт киімінің жағасына тігіп қояды,
ал ол киім тозған соң шаш сиқырлы адамның қолына түспесін деп, жерге көміп
тастайды немесе отқа жағып жібереді.
Балаға ат қою дәстүріне қоғамның ағымы әсер етіп отырған. Моңғол
есімдерін үш топқа бөлуге болады: таза моңғолша, тибетше және басқа
халықтардан алынған. "Моңғолдың құпия шежіресінде" 400-ге жуық адам аттары
кездеседі, олардың көпшілігі белгілі бір мағынаны білдіреді. Мысалы, Чулуун-
тас, Алтан - ал-тын, Зэв - жебе, Мөнх - мәңгі деген сияқты. 16 ғасырдың
екінші жартысынан бастап, будда дінінің ықпалымен тибеттік есімдер
берілетін болды: Дагва - даңқ, Пувсан - ақылды, Самбу - әдемі, Содном -
рахым. Жаңа заманда моңғолша әдемі аттар қою кең етек алды: Туяа - сәуле,
Цэцэг -шешек (гул). Жаргал - бақыт, Болд - болат. Наранцэцэг -кунбағыс.
Алтанцэцэг - алтынгүл, Алтанэрдэнэ - алтын қазына, Эн-хтүвшин -
бейбітшілік, Ішінара құлаққа жағымсыз естілетін аттар да жоқ емес.
Ауырмасын, көз тимесін деп Хүнбиш - адам емес, Муунохой - жаман ит, Хорхой
-құрт, Энэбиш - бұл емес - деп те атайды [9, 23 б.].
Балаға ат қоюда көрші елдердің де әсері бар. Қытайша Сэлэнгээ.
Дачингаа, Элдэнгээ, Ванлий деген сияқты. Орысша есімдер де аз емес. Валя,
Нина, Ира, Галя, Коля, Володя, Юра. Бір кездері, осыдан 60-70 жыл бұрын
Киров, Ворошилов, Буден-ный, Калинин, Сэсээр (СССР) деген есімдер де
қойылған.
Моңғол балалары әке-шешелерімен, жасы үлкен аға-әпкелерімен, жалпы
жасы үлкен кісілермен сөйлескенде "та" (сіз) дейді. Осындай сыпайылыққа
жастайынан үйретіледі. Әкесін "аав", шешесін "ээж" деп атайды, бұл
орыстардың "папа, мама" дегеніне келеді. Жасы үлкендердің есіміне "гуай"
деген сөзді қосады. Мысалы, Түдэв-гуай. Егер оның атын білмейтін болса
"өвгөн-гуай" (өвгөн - қарт, ақсақал, қария), "эмээ" (әже), ал орта жастағы
әйелге "эгч" (әпке) дейді. Ағасын "ах", інісін және қарындасын "дүү",
құрдастар бірін-бірі "найз" (дос), "нөхөр" (жолдас), "ей" деп шақырғанды
"хүұш" дейді [9, 12 б.].
Моңғолияда жылына бір рет өткізілетін мереке Наадам. Моңғолдар оны
соғыс жорығына аттанар алдында және соғыстан жеңіспен оралғаннан кейін
өткізетін болған. Халық төңкерісінен кейін (1921 ж.) 11 шілде күні Моңғолия
тәуелсіз мемлекет болып жарияланды. Содан бері бұл күн ұлттық мерекеге
айналды. Наадам атауы "наадах" (ойын-сауық жасау, тамашалау) деген
етістіктен жасалған. Бұл мейрам ұлттық ойынның үш түрін: бәйге ("морь
уралдах" - ат жарыс), күрес ("бөх барилдах" - балуан күрес) және садақ ату
("сур харвах") ойын-жарыстарын қамтитын болғандықтан "эрийн гурван наадам"
(ердің үш ойыны) деп аталады [11, 39 б.].
Бәйге - халық арасына ертеден кең тараған, ең қызықты сайыстың түрі.
Бәйгеге қосылатын жүйрік аттар күні бұрын дайындалады. Күннің ыстық
мезгілінде бір айдай жаттығу ұйымдастырып, аттың терін шығарып отырады. Ол
үшін аттың денесін жабулап, жазық жерде шаптырып, өрге қарай желдіреді.
Бәйге аттарына 8-10 жастағы салмағы аз ұл мен қыз балалар мінеді.
Моңғол балалары 3-4 жасынан ат үстінде өскендіктен шабандоздыққа икемді
келеді.
Бәйге аттараның жас мөлшеріне қарай (2, 3, 4, 5, б және одан үлкен
жастағылар) бес жарыс, сонымен қатар айғыр ("азрага"), жорға ("жо-роо")
жарысы ұйымдастырылады. Шабандоз ұл-қыздар үстеріне түрлі-түсті көйлек-
шалбар мен ноқажең, басына төбесі шошақ қалпақ киіп, қолына қамшы
("ташуур") ұстайды. Арғымақтардың кекілі мен құйрығы түсті жіптермен
түйіледі. Жарыс қашықтығы 15-40 шақырымдай болады.
Бәйгеде озып келген биеге ерекше құрмет көрсетіледі, оған "түмэний
э.х" (он мыңның енесі) деген мерекенің ең жоғарғы атағы беріледі.
Жеңіске жеткен жүйріктердің басына, жалына, сауырына қымыз шашып,
шекесіне көк орамал байлап, мерекеге қатысушылардың ортасымен әрі-бері алып
жүреді.
Моңғолдың ұлттық күресі - "бөх барилдах" халықтың ең жақсы көретін
ойыны. Күрес десе моңғолдар ішкен асын жерге қояды, бар дүниені ұмытады,
бала-шағасымен барып қызықтауға құмар-ақ. Сонау Шыңғысхан дәуірінде
палуандар күресі үнемі өткізіліп отырыпты, Қаһанның өз балуандары да болған
екен.
Моңғолияда күрестің бірнеше түрі бар. Моңғолдың негізгі тайпасы
"халх" (қалқа, қалқан, тосқауыл) болғандықтан "қалқаша" күрес елдің негізгі
күрес үлгісіне айналып, "моңғолша" күрес деп аталады.
Моңғолша күрестің басқа халықтардың күресіне ұқсамайтын өзіндік
ерекшеліктері бар. Мысалы, палуандар салмақтарына қарай бөлінбейді, ауыр
мен жеңіл күресе береді. Күрес кезінде палуан денесінің бір жері жерге тиіп
кетсе, оның жеңілгені [34, 51 б.].
Дәстүр бойынша күреске шығатын палуандардың жалпы саны 1024-тен
аспауы керек. Бәсекені 512 жұп болып бастайды, жығылғандар ойыннан шыға
береді. Сөйтіп, бірінші айналымға 256 жұп, екіншіге - 128, үшіншіге -64,
төртіншіге - 32, бесіншіге - 16, алтыншыға - 8, жетіншіге - 4, сегізіншіге
- 2, ал тоғызыншы айналымға, яғни финалға 1 ғана жұп шығады. Соңғы күресте
жеңіске жеткен палуан чемпион ("аврага") атағына ие болады. Екінші орынға
шыққан палуанға - арыстан ("арслан"), үшіншіге - піл ("заан"), төртіншіге -
лашын ("начин") атақтары беріледі [22, 34 б№].
Палуандар үстеріне әдейі күреске арналған дәстүрлі киім киеді: өте
мықты матадан тігілген арқалық ("зодог"), бұл тек қол мен жауырынды жауыл
тұрады, бұтқа шолақ дамбалша ("шуу-даг"), аяғына тұмсығы жоғары ұлттық етік
("гу-тал") киеді.
Оншақты жұп күрес алаңына қолдарын құстарша қағып, екі санын
шапалақтап шығады. Қарсыластар аңға шүйілген бүркітше бір-біріне
жақындайды. Бір қолын тізесіне қойып, екінші қолын созып, ұстаса кетуге
дайын тұрады. Төрешілер күрестің ережесі бұзылмауын қадағалап жүреді.
Шабан, енжар қимылдап жүргендердің белінен, санынан қолымен сабалап,
олардан белсенді күресуді талап етеді. Күресу ережесі бойынша аяқтан шалуға
рұқсат етілмейді. Палуандар бірін-бірі жеңінен, арқалығынан, қол-аяғынан
ұстап, жерге жығуға әрекет жасайды. Денесі жерге тисе - жеңілгені. Жеңістің
ең тамашасы - қарсыласының жотасын жер иіскетіп, тізесімен кеудесін басып
тұру. Жеңілгені жеңіске жеткен палуанның қолының астынан өтіп, күрес
алаңынан шығып кетеді. Жеңген жігіт екі қолын құстың қанатынша қағып,
көрермендерге тағзым етеді. Бапкері оның қалпағын кигізіп, келесі күреске
дайындауға алып кетеді [43, 34 б.].
Мемлекеттік мерекеге байланысты жылда өткізіліп тұратын сайыстарда
неше дүркін чемпион атағын жеңіп алған палуандар халық құрметіне бөленіп,
мемлекеттік сыйлықтарға ие болады. Мысалы, 7 рет жеңімпаз атанған
Тувдэндорж кезінде "Маршал Чойбалсанның палуаны" аталса, 10 рет чемпион
болған Баянмөнх Моңғолия Халық Республикасының Еңбек Ері атағын алды, халық
оны "Ойраттың баһадүрі" деп басына көтерді.
Наадам жеңімпаздарына сыйлық ретінде киіз үй (түгел бұйым-жиһазымен),
батырдың сауыт-сайманын (қалқан, дулыға), атан түйе, жүйрік арғымақ, мата,
шәй т.б. бағалы бұйымдар берілді.
Садақ ату. Орта ғасырларда садақ атуды ("сур харвах") моңғолдар
жаппай меңгерген. XX ғасырға дейін садақ - қару-жарақтың негізгі түрі еді
және аңшылықта да кең пайдаланылды. Сондықтан да моңғолдар арасында
мергендік өнер өте жоғары бағаланатын. Садақ жасау кәсібімен белгілі
іскерлер айналысты, бұл үлкен шеберлікті қажет етті. Садақ жасауға мүйіз,
солқылдақ ағаш, бамбук пайдаланылды. Садақ бірнеше бөлшектен құралады, олар
бір-бірімен әдейі дайындалған желім мен мықты жібек жіп арқылы қиыстырылып
біріктіріледі. Садақтың адырнасы жібек матадан ширатылып жасалады. Жебенің
ұшына үшкір темір, құйрық жағына құстың қауырсыны бекітіледі. Мұндай жебе
нысанаға дәл тиетін, ал ұшқанда гуілдеп, қорқыныш тудыратын дыбыс шығарады
[46, 34 б.].
Үлкен мерекелерде садақ атудан жарыс топтары және жеке садақшылар
арасында өтеді. Әр топ 12 атқыштан тұрады, оның әрқайсысына 4 жебеден
беріледі. Нысаналар 75 м қашықтықта бір сызықтың бойына бірінің үстіне бірі
қойылып тігіледі. Сызықтың екі шетіне белгі ретінде екі жалауша қадалады.
Нысана қасында төрешілердің бірі жебенің тигенін, тимегенін бақылап
отырады. Жебе нысанаға тиген болса, ол орнынан тұрып, екі қолын жоғары
көтеріп, әндете "уухай" (жарайсың деген мағынаны білдіреді) деп айқайлап
хабар береді. Жеңіске жеткен садақшы мерген ("мэргэн") аталады. Мемлекеттік
мерекенің жеңімпазына "бүкілхалықтық мерген" деген атақ беріледі, оған
сыйлық табыс етіліп, құрметіне өлеңмен құттықтау ("магтаал") айтылады.
Діни сенім. Шыңғысхан заманында моңғолдар пұтқа табынатын. Жоғарыда
айтылған Рим Папасының елшісі Плано Карпини Қара-Қорымда болып, өз көзімен
көргенін былай суреттейді: "Шатырға кірер жерде есіктің екі жағына киізден
істеген адам кейіптес пұт қояды. Пұтқа киізден емшек тағып, бүкіл мал-
жанның қорғаушысы, олардың сүтті, етті және тұқымды болуының себепкері деп
санайды. Ауырған адамға да арнап пұт жасап, бас жағына іліп қояды. Содан
соң қой сойып, етін жеп, сүйегін отқа тастайды. Олар күнге де, отқа да, су
мен жерге де табынады [15, 68 б.].
Кейінірек бірте-бірте ел арасында пұттық сенімді ысырып, тәңірлік
(шамандық) сенім тарады, көп жылдар бойы бұл басты діннің қызметін атқарды.
ХҮ ғасырдан бастап моңғол жеріне Тибет арқылы будда діні тарады. Бұл
кезеңде Моңғол империясы көптеген үлкенді-кішілі хандықтарға бөлініп, бір-
біріне бағынбайтын болған. Бытыраған хандықтардың басын қосуға ламаизм
(буддизмнің бір тармағы) жақсы қызмет атқарды, сөйтіп ол мемлекеттік дінге
айналуға бағыт алды. Діни мектептер ашылды, будда дінінің қағидалары моңғол
тіліне аударыла бастады. 1586 жылы Моңғолияда ең алғашқы Эрдэнэ-зуу храмы
салынды, бұл храм осы күнге дейін бар.
Будда дінін таратуда лама-молдалардың рөлі өте үлкен болды. Олар
халықтың ортасында бірге жүріп, дінді уағыздады, ауруларды емдеді, бала
оқытты, неке қиды, көшіп-қону уақытын белгілеу сияқты жұмыстарды атқарды.
Сонымен қатар, діни қызметкерлер жер жыртуға, шеп шауып, дайындауға тыйым
салды. Былайша айтқанда, бұл дін халықты табиғат күшіне қарсы тұрмауға,
дәрменсіздікке тәрбиеледі. Өткен ғасырдың 20-жылдарының басында Моңғолияда
750 буддистік ғибадатхана ("сүм") болған, лама-молдалардың саны 115 мыңға
жеткен. Осыншама ер адамдар еңбекке араласпаған және оларға үйленуге рұқсат
берілмеген [50, 18 б.].
Қазір Моңғолияның моңғол халықтары үшін будда (ламаизм) негізгі дін
болып саналады. Дегенмен, моңғол халқының бұрын ұстанған діни ағымдарға
(пұтқа табыну, тәңірге сыйыну) байланысты кейбір салт-дәстүрлер бүгін де
сақталған. Мысалы, бұрын тауға табынатын, әрбір таудың пірі бар дегенге
сенетін болған, таудың атын дауыстап айтуға қорқады екен. Жолаушы тау
асуынан өтерде (жоғарыдан тас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz