МОҢҒОЛ МЕМЛЕКЕТІНІҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ. ШЫҢҒЫСХАН ЖӘНЕ ТҮРІК-МОҢҒОЛ МЕМЛЕКЕТІ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 4

ОРТАЛЫҚ АЗИЯНЫҢ КӨШПЕЛІ ХАЛЫҚТАРЫ 7

1. 1 Қоңыраттар, уақтар, ұйғырлар, тайшуттар, таңғұттардың шығу тегі 7

1. 2 Шүршіттер, керейіттер, татарлардың этникалық дамуы 9

1. 3 Көшпелі халықтардың тұрмысы, әдет ғұрпы, салт-дәстүрі 11

2 МОҢҒОЛ МЕМЛЕКЕТІНІҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ 20

2. 1 Моңғолдардың Қытай жеріне шапқыншылығы 20

2. 2 моңғолдардың Орталық Азия, Қазақстан территориясын жаулап алуы 31

және оның зардаптары

2. 3 Моңғолдардың билеп-төстеуінде 38

3 ШЫҢҒЫСХАН ЖӘНЕ ТҮРІК-МОҢҒОЛ МЕМЛЕКЕТІ 41

3. 1 Шыңғысханның басқару жүйесі 41

3. 2 Шыңғысханның «Ұлы жасағы» 45

3. 3 Шыңғысхан және түрік мемлекеттігінің қайтадан қалпына келуі 49

3. 4 XII-XIII ғасырлардағы түрік-моңғол мемлекеті 55

ҚОРЫТЫНДЫ 63

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ 64

ҚОСЫМШАЛАР 67

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі. Мен өз диплом жұмысымда XIIғасырдың аяғы - XIII ғасырдың бірінші жартысындағы Моңғол мемлекетінің әлеуметтік, саяси жағынан дамуын қарастыруды жөн көрдім. 12ғасырдың аяғы мен 13ғасырдың бірінші жартысы аралығында қалыптасып дамыған моңғол мемлекеті тек өзінің құрамына ғана емес, сонымен бірге сол заманғы басқа да мемлекеттердің әлеуметтік құрылысының қалыптасуына үлкен әсер етті. Көптеген ғалым-зерттеушілер зерттегенмен, бұл мәселенің өзектілігі тауысылмаған. Егер XII-XIII ғасырлар аралығында Моңғол мемлекеті қалыптаспаса, тіпті ол жоқ болса.

Өзінің дауылдай күшімен әлемдегі мемлекеттерге әсер етпесе, осы күнде сол мемлекеттердің тұрмыс- жағдайы қандай болар еді? Бүгінгі күні ғалымдар осы сұраққа жауап іздеуде. Бұл дипломдық жұмыс әлемдік ғалым-зерттеушілердің пікірлеріне сүйене отырып, осы сұраққа жауап табуды, сонымен бірге сол уақыттағы Моңғол мемлекітінің жалпы өмірі туралы көрініс береді.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты - XII-XIII ғасырлардағы Моңғол мемлекетінің мемлекеттік құрылысына байланысты, маңызды проблемалар жиынтығын ашып беру болып табылады. Жұмыстың мақсатына орай, міндеттері де анықталды:

Осыған байланысты ең алдымен екі мәселені бөліп қарастыру қажет, олар:

- Мемлекеттік дәстүрлер және жоғарғы билікке құқықты анықтау;

- Билікті берудің ( жалғастырудың ) формалары мен тәсілдері.

Билікті берудің формалары мен тәсілдерінің сипатын анықтайтын мемлекеттік дәстүрді тарихшылардың басым көпшілігі бір мемлекетен басқа бір мемлекетке өтетін мемлекеттік құрылыстың ортақ, негізгі және қажетті белгілері мен қағмдаларының, сондай-ақ компаненттерінің тарихи - генетикалық сабақтастығы ретінде қарастырады [49, 51 б. ] .

Кеңес тарихшыларында бұл мәселеге алғашқылардың бірі болып Б. Я. Владимирцов атсалысты. Өзінің «Шыңғысхан » атты еңбегінде ол былай деп жазды : «Шыңғысхан мемлекетінің негізін қатаң түрде тек қана ақсүйектер құраған болатын. Шыңғысхан өз мемлекетінің құрылысын кез келген далалық ақсүектің қалыптастырған қауымдық құрылысына сәйкес тендіре құруды ойластырған, тек қана бұл мемлекеттің аумағының аса зор болуы көзделген . . . Шыңғысханның жүйесі бойынша оның руы- Алтын руы (Алтан урук) өзінің басыбайлылары және серіктерінің қалауы бойынша барлық монңғол тайпаларының, сандай-ақ киіз уйде өмір сүретін барлық буын ұрпақтардың, тіпті әлемнің барлық халықтарын басқарып, үстемдік етуі қажет еді. » [49, 62 б. ] .

Қазіргі ресейлік зерттеушілер, соның ішінде В. В. Трипавлов бар, монғол империясының мемлекеттік құрылысының қалыптасуы мен қызметі процесін зерттеу мәсәлесіне жаңа талаптар қоя бастады. Тарихшының пікірі бойынша әлеуметтік- саяси, Мемлекеттік дәстүрлерді жалғастыру әдістерін, әлеуметтік-саяси болмыс пен мемлекеттік құрылыстың дәстүрлі нысандарын, сондай-ақ мемлекеттік дәстүрлердің дерек көздерін анықтау қажет. /10/ В. В. Бартольд тіпті тақ мұрагерлігі бойынша нақты тәртіп - ереженің болмағаны туралы жазады. В. В. Трепавлов та өзінің дербес концепциясын ұсынды. Бұл мәселе туралы В. В. Трепавловтың ұстанымы мынадай: «Моңғол империясын билеуші ру Шыңғысханның тегі болып табылатын боржігіндер емес, одан бастау алатын Шыңғысхан ұрпағының бір тармағы . Империяның басқаруға, теориялық тұрғыдан Бөрте ханшадан тараған Шыңғысхан ұрпағының барлығы бірдей құқылы болған. Іс жүзінде қағандық билігі державаның шығыс бөлігінен үлес алған ханзадаларға-Үгедейге және оның ұрпақтарына (Шыңғысханның өсиеті бойынша), сондай-ақ Төле тұқымдарына (рулық мұрагерлерлік заңдары бойынша) тиесілі болған. Империяда екі үрдіс - рулық және династиялық үрдістер қатар өмір сүріп, тақ таласын қоздырып отырған. Осылайша, В. В. Трепавлов біріншісін, яғни рулық үрдісті ұлыс хандары қалаған, ал екіншісін орталық билеушілері - қағандар таңдаған екі тенденцияны атап көрсетіп, назар аудартады. В. В. Трепавлов «Құпия шешірені» сараптау негізінде әкімшілік құзыреттерін бастапқы бөлінісін көрсетеді. Садақ пен жебе асынуға міндетті төрттік (хорчи), үш «аспаз» (баурчи), отарларды, киіз үйлерді, қызметшілерді бөлекткеп меңгерушілер (гэрби), екі атқарушы» (актачи, үш табын қараушылар және төрт барлаушы тағайындалған. )

Зерттеудің объектісі болып XII-XIII ғасырларда Еуразия өңірінде орналасқан мемлекеттердің қалыптасуына, дамуына, сол мемлекеттердің мәдениетіне, ішкі және сыртқы саудасына, әлеуметтік өміріне үлкен ықпал жасаған Моңғол мемлекеті.

Зертттеудің нысаны. Дүние жүзі тарихи ғылымда толық зерттелмеген өзекті тақырыптардың бірі - Орталық Азияның ортағасырлық тарихы.

Зерттеу жұмысының пәні. Моңғолдардың Азия территориясында жүргізген саясатының тақырыптық мазмұны.

Зерттеудің мәні. Қалыптасқан Моңғол мемлекетінің жүргізген жаулаушылық соғыстарының мәні бүгінгі күнде әлемде жүргізілетін әскери саясатта көрініс алады.

Ғылыми жаңалығы. Моңғол мемлекетінің пайда болуы, қалыптасуы мен даму жолын жалпылыма зерттеуге мүмкіндік бар. Бүгінгі күні дүниежүзілік зерттеушілер бұл мәселені зерттеуіне байланысты жаңа мәліметтер, теориялар пайда болды. Осын пайдалана отырып, өткен ғасырдағы және бүгінгі күнде жиналған мәліметтерді байланыстыра отырып, Моңғол мемлекетінің өмірі жөнінде неғұрлым жетілдірілген, толық ақпарат беру.

Зерттеу жұмысының қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалары.

Тақырыптың тарихнамасы және деректері;
Орталық Азия халықтарының тұрмысы;
Шыңғысханның идеалисттік көзқарасы;
Моңғолдардың жаулаушылық соғыстары және олардың нәтижесі;

Зерттеудің құрылымы. Кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және қосымшаларынан тұрады.

Кіріспеде зерттеудің өзектілігі, мақсаттары мен міндеттері, объектісі, пәні, зерттеудің нысаны, мәні, ғылыми жаңалығы мен зерттеудің құрылымы қарастырылады.

Бірінші бөлімде Орталық Азияда өмір сүрген халықтар жөнінде, олардың тұрмысы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, бір-бірімен қарым қатынасы және Қытай империясымен байланысы туралы жазылған.

Екінші бөлімде Моңғол мемлекетінің сыртқы саясаты туралы баяндалады. Моңғолдардың Қытай империясына жорығы, Орталық Азия даласында жүргізген жаулаушылық соғыстары жөнінде жазылған.

Үшінші тарауда Моңғолдардың ханы Шыңғысхан, оның идеалисттік көз қарасы, заңдар жинағы, араласып кеткен моңғол-түрік мемлекеті туралы баяндалады.

Зерттеудің нәтижелері қорытындыда көрсетіледі.

1 ОРТАЛЫҚ АЗИЯНЫҢ КӨШПЕЛІ ХАЛЫҚТАРЫ

1. 1 Қоңыраттар, уақтар, ұйғырлар, тайшуттар, таңғұттардың шығу тегі

«Моңғолдар» сөзін естігенде көпшілік көз алдына Шыңғысханды, сан жетпес әскерді, билігі кең тараған мемлекетті елестетеді. Азия мен Еуропаны дүр сілкіндірген бұл мемлекет қашан және қайдан пайда болды? Бұл сұраққа көпшіліктің көп бөлігі жауап бере алмайды. Бұл даңқы шыққан мемлекеттің қашан, қайда пайда болды, оның қайнар көзі қай жерде? Бұл сұрақтардың жауабы өте қарапайым. Басқа да ірі мемлекеттерге ұқсас Моңғол мемлекеті оның территориясында мекендеген ұсақ көшпелі тайпалардың бірігуінің нәтижесінде пайда болды. Шүршіттер, таңғұттар, тайшуттар, ұйғырлар, татарлар, уақтар, қоңыраттар, керейіттер сияқты тайпаларының қосылып-бірігуі нәтижесінде XII ғасырдың екінші жартысында дүние жүзінде сол уақыттағы ең қуатты империя пайда болды. Ал енді осы тайпалардың әрқайсысын қарастырсақ . . .

Қоңыраттар (унгариттер) - Моңғол үстіртінің шығыс бөлігін мекендеген түркі тайпалары. Олар түркі халықтарына ортақ "Алпамыс батыр" жырында кездесетін Жиделі - Байсын даласында ерте кезде Хон-хират деген атаумен де өмір сүрген. "Алтын құмырадан жаралады" деп айтылатын қоңыраттардан үш рулы ел тарайды. Хонхираттың түп атасын Журлук мергеннен таратады. Бұл жерде "мерген"деген сөз Журлукке берілген оның атақ-лауазымы болған.

Қоңыраттардың екінші бір тобы, Журлук мергеннің інісі Кубай Ширэден Икирис және Олхунудтар туылған болса, ал үшінші тобы Тусубутудан (Түсбота) тараған Харануд, Горлос, Элжигдэй, Хонхотан, Арулат рулары тараған. Бұл ру-тайпалар XII ғасырда Халха өзенімен Хөлөн нор аймағында көшіп-қонып жүрген. Кейін X - XI ғасырларда қоңыраттар Қидан билігіне қарасты "Зу-бу" деп аталған моңғолдық он сегіз (18) тайпа одағына кіреді.

1125 жылы Цзинь және қытайлық Сун әулетінің біріккен күші Қидандарға қарсы шауып, оларды жеңгеннен кейін қоңыраттар енді, Цзинь патшалығына тәуелді болды. Цзинь билігіне қарсы бірнеше мәрте бас көтерген қоңыраттар 1196 жылы жеңіп, бірақ бұл қуанышы ұзаққа созылмады. Қоңыраттардың күшейе бастауынан сескенген Цзиньдік шүршіттер, оларға аяусыз соққы берді. Қоңырат тайпасы қанша жерден іргелі тайпа болса да, моңғол, керейт, наймандар сияқты ұлыстық ел деңгейіне көтеріле алмады.

XII ғасырдың соңында коңыраттар төрт бөлім елді құраған. Оның бір бөлігін XII ғасыр соңында Дай шешен басқарған. Олар Тэрхэг эмэл, Алхуй, Тэр-мэн атты қоңыраттар еді. Жалпылама атпен кейін "Босхур қоңырат" деп (қытайлықтармен көршілес отырықшы қоңыраттар - "босхурлар") аталған. Дай шешеннің шын аты - Цэгцер Чихаргуда. "Дай"- қоңырат басшысына берілген "аға, ұлы" деген лауазымы. "Шешен - цецен" сөзі де сондай атақтың бір түрі болған [қосымша, 1. ] .

Уақтар - ІХ-ХІІІ ғасырларда "онгуттар" деп аталған тайпа. Рашид-әд-Дин уақ-тарды: "онгуттар, яғни ақ татарлар, IX-X ғасырлар аралығында Ляо (қидандарға) мемлекетіне тәуелді болған ел"- дейді. Уақтар түркі тайпасының бір тармағын құрайды ("онгуттар" - қорық қорушылар) . XII ғасырдың басында уақтарды Бинуй дигит хури басқарды. Дигит хури қызметке берілетін лауазым емес, оны ата-тегіне қарай берген. Бұл атақ әулеттің билеушілік залтымен әрі Алтын ханның ұйғаруымен берілетін. "Дигит хури" тунгусша тайпа билеушісі деген мағынаны береді. Уақ тайпа бірлестігін Алтын хан сайлаған "дигит хури" басқарды. Бинуй өлгенде оның мұрагері Шенгуйді Алтын хан кепілге өз қолына алдырады да, Алакуш тегінді "дигит хури" етіп сайлайды. XII ғасырдың орта тұсында, Шыңғыс хан жорығы кезінде, уақтарды - Алакуш тегін басқарды [қосымша, 2. ] .

Ұйғырлар VIII ғасырдың ортасында құрылған "Ұйғыр қағанатының" негізін салған тайпа. Олар Орталық Азияға және Кытайдың Тан империясына өз ықпалын жүргізген Ұйғыр қағанаты IX ғасырдың екінші жартысында Моңғолия жеріндегі қырғыздардан қысым көру себепті Шығыс Түркістанға қарай ығыса бастады. Ал IX-Х ғасырлардағы ұйғырлардың Тұрпанға (Турфан) үдере көшуімен, Моңғол үстіртінің орталығы мен батысы қаңырап босап қалды.

745 жылы құрылған Ұйғыр қағанаты, 840 жылы Моңғолия аймағында өз үстемдігін жойды. IX ғасырдың ортасында Ганьчжауда ұйғыр князьдігі құрылды. Оны басқаруға қытай елінің өкілі тағайындалды. Осылайша әлсірей бастаған "ұйғыр князьдігі" XIII ғасырдағы Шыңғысханның жорықтарына дейін ғана өмір сүрді.

Моңғолияға елшілік сапармен барған П. Карпини мен В. Рубрук моңғолдардан кейінгі саны көп халық осы "ұйғырлар" деп, түркі тайпаларымен шатастырған. Ал қазіргі үйғырлар ол ұйғырлардың ұрпағы емес. Олар - әр түрлі халықтардан құралған, "ұйғыр" атауын кейіннен қабылдаған ұлт [қосымша, 3. ] .

Тайшуттар (тайшуыттар, тайшылар) - XI-XIII ғасырларда Моңғол үстіртін мекендеген тайпа. Тайшуттар - Тибеттің Мойынтақты маңынан таралған. Кезінде Білгінің баласы Есепей хан бастаған ел - тайшы руы атанған. Моңғол тайпасында Қабылханнан кейін таққа отырған, тайшут Амақай қаған (Әмбағай хан) Еселей ханның бауыры еді.

Бір көздері Амақай қаған Бұйра көлі мен Келін көлі аралығында қоныс тепкен татарлардың Бұйрық ноян әулетіне қызын бермек болған. Ол ұзатылған қызын ертіп барғанда, жолда татар елінің шуйқият деген руы оны тұтқын етеді де, Қытайдың Алтан ханына апарып бермек болады. Сонда қолға түскен Амақай қаған Бесүтей Балқашы деген туысына: "Моңғол ханы Қабыл ханның ортаншы ұлы Құтапаға айт! Барша елді билесем де татарларға тұтқын болдым. Тырнақтарың түскенше, саусақтарың сынғанша соғысып, кегімді қайтаруды ұмытпаңдар!" - деп, еліне сәлем айтқан екен. Сол кезден-ақ, тайшуттар татарларға жау ретінде қарай бастаған.

Амақай хан айтқандай, Қадаған мен Құталаны ортаға алып, барша моңғол және тайшуттар тайпасы Онон өзені сағасындағы Қорқонақ деген жерде бас қосады. Сол жерде Құталаны хан сайлап, Қадағанды оған уәзір етеді. Содан екеуі кек қайтаруды ойластырады [қосымша, 4. ] .

Бірақ, моңғол баһадүрі Есугей өлгенде, оның туысқаны, әрі одақтасы екендігін ұмытқан тайшуттар аяқ астынан дүрлігіп көшіп кетеді. Олардың артынан Есугей жұртындағы өзге де рулар бытырап тарап кетеді.

Тайшуттардың бөлініп кетуі, тайшут Тарқұтайдың аталас туыстығы болса да ержете бастаған Темуджинге қысым жасауы, олардың болашақта Темуджинмен жауласатын қарсыластары екенін көрсетті [13, 24 б. ] .

Таңғұттар (Тангуд) Орталық Азияның шығысындағы Гоби шөлі мен ұлы Қытай корғанының аралығын қоныстанған тайпалар бірлестігі. Танғұттар елі XI ғасырда күшейіп Си Ся ( Батыс Ся ) мемлекетін кұрды. Алғашкы кездері қытайлықтарға тәуелді болған олар, Сун империясының солтүстік-батысындағы Ішкі Моңғолиямен шекаралас аймақтағы Ганьсу және Шэньси өңірін қоныстанды. 1038 жылы таңғұттар билігіне император Юань Хао келді. Таңғұт мемлекеті жас болса да, оның жақсы қаруланған атты әскері болатын [қосымша, 5. ] . XI ғасырда ұзаққа созылған қытай - таңғұт соғыстары Си Ся мемлекетіне де, Қытайға да ауыр тиді. Сәл тыныштық орныға қалса, шекаралық аймақта қақтығыс бұрқ ете түсетін. Немесе таңғұттар соғыс ашса болды, гүлдеп тұрған аймақ шаңы көтеріліп, тозып кететін болды. Осы себептерге байланысты Үндістан мен Орталык Азияға баратын сауда жолдары үзіліп, Кытайдың дамуы тоқырап қалды. Сауда жолдары кайта ашылса да, оларды таңғұттар үнемі жойып отырды. Ақыры өз жерінен айрыла бастаған Сун империясы 1043 жылғы келісім бойынша таңғұттарға салық төлеуге келісті. Күшіне енген таңғұттар Ляо мемлекетімен Қытайға қарсы одақ құрып, XII ғасырда қазіргі Кытай жерін иеленген төрт мемлекеттің біріне айналды [33, 52 б. ] .

1205 жылы Шыңғысханның әскері Си Ся мемлекетін алғаш рет ша-буылдап, одан еш нәтиже шығара алмады. 1207 және 1210 жылдары қайта басталған шабуылдары да табыс әкелмей, ақыры бітім жасап тарасты. Тек 1226 жылы Батысқа жорығын тәмәмдаған Шыңғысхан, табандылықпен қарсылық көрсеткен Си Ся мемлекетін қайта шабуылдады. Таңғұттар 1227 жылғы моңғолдардың соққысына шыдамай біржолата талқандалды.

Шүршіттер, керейттер, татарлардың этникалық дамуы

Шүршіттер (манчжурлар) - қазіргі Моңғолия жерін мекендеген тунгус тектес тайпалар. Олар Бұйра көлінен Амур көліне дейінгі аймақты қоныстанған. Біздің заманымызға дейінгі II ғасырдан Шыңғысхан билік құрғанға дейінгі кезеңде Моңғол үстіртінде жеті мемлекет құрылған. Сол мемлекеттердің бірін осы шүршіттер құрған [қосымша, 6. ] .

Қытай жазбаларында батыстағы көшіп қонып жүретін көршілерінің бірін - сушэньдер аталған. Негізінде, сушэньдер - әр түрлі тайпалардан құралған шүршіт (тунгус) тайпалары. Шүршіттер мал бағып, аң аулап күн көрген. Олар ерте кезден-ақ Қытай елімен сауда - айырбас жасап, жібек матасын алу үшін темір, қару-жарақ, малдан жылқы, тері, аң терісі, жень-шень шөбінің тамыры және өзеннен терілген асыл тастарымен айырбас жасасқан.

Қидандардың шүршіттерді басып алуы, шүршітердің өміріне үлкен өзгеріс әкелді - олардың жаңа мемлекетінің құрылуына себеп болды. 1115 жылы шүршіттердің ең танымал көсемі Агуда болып танылды. XII - XIII ғасырлар шүршіттерге үлкен өзгерістер әкелді. Олар егіншілікпен айналысып, отырықшылдыққа көше бастады. 1115 жылы шүршіттердің Цзинь империясы құрылып, ол 1284 жылы моңғолдар жаулап алғанға дейін өмір сүрді.

Керейт тайпасы -XII ғасырларда Моңғолия жерінде өмір сүрген түркі ұлысы. Олар христиан дінінің несториандық бағытын ұстанған ел. XI - XII ғасырда Қытай еліне тәуелді болып, салық төлеуге мәжбүр болған. Өздері сондай бағынышты, әрі тыныш ел болғандықтан керейт ханы Тұғырылға (Тогорилға) "Ван хан" ("Ұлыс ханы") деген атақ берген. Оның үстіне керейт ханы батыс елдері үшін рухани үш берер "Иоан патша" деген аңыз атқа да ие болған.

Керейт хандығы сегіз тайпадан құралған. Олар: керейт, жиркин, конкайд, сакайд, тумауд, албат, тункайд және хиркундар. Керейт тайпасын "бұйрық" лауазымды тайпа басшысы биледі. Негізгі заң хатқа түспеген "әдет" заңы болғандықтан оны ешкім де алмайтын. Ондағы ең басты қағида "ата жауына сатылу" ең ауыр қылмыс саналған. XI - XII ғасырларда моңғол тайпаларымен етене жақын араласа бастаған. Тіршілік көзі мал болғандықтан, жылқы, қой және ірі қара өсіріп, ең басты баспанасы шаруаға ыңғайлы киіз үйде тұрған. Керейттердің XII ғасырдағы бас қаласы Қарақорым және екінші бір маңызды қаласы Түндік аталған. Дегенмен қанша одақтас болса да, ХП ғасырда керейт пен моңғол тайпасының басты көсемі танылған Шыңғысханмен Тұғырыл өзара жауласып тынды. 1203 жылғы күзде болған "Жигжер өндер" шайқасынан соң, керейт елі біржола әлсіреп күйреуге ұшырады. Тарыдай шашыраған керейт елінің бір бөлігі моңғолдарға қосылса, енді бірі Алтай тауына қарай ауа көшті [қосымша, 7. ] .

Татарлар - XI-XII ғасырларда Моңғол үстіртіндегі Хөлөн буйр және Бұйракөл маңын мекендеген тайпа (Моңғол үстіртін мекен еткен соңғы түркі тайпасының бірі) . Олар түркі тайпаларына ұқсас көшіп-қонып өмір сүретін болған. Негізінен, көшпелі мал шаруашылығымен, аңшылықпен айналысқан, өзен бойында аздап егін еккен. Олар далада арбаға тігілген киіз үйде (Хассақ арбадағы), ал аңшылары кәсібіне сай итарқа күркеде тұрған. Өздері Бұйра көлден Амурға дейін далада таралған тунгус (шүршіт) текті тайпалардан өрбіген [24, 32 б. ] .

X - XI ғасырдағы қытай жазбалары "татар" атауын жиынтық мағынада қарап, өздерінің батысындағы көшпелілерді "ақ татарлар", "қара татарлар", "тағы татарлар" деп атаған. Сондағы "ақ татарлар" - түркілер, "қара татарлар" - ертедегі моңғолдардан шыққан десе, ал "тағы татарлар" - тунгус тектес тайпалар.

XI-XII ғасырларда тайшут тайпалары татарлармен он үш мәрте шайқасса да, татарлардың күші үстем түсіп отырды [қосымша, 8. ] .

Көшпелі халықтардың тұрмысы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі

Ғалымдардың көшпелілер мәдениеті жайындағы ойлары мен ғылыми тұжырымдарын одан әрі тереңдететін болсақ. Еуразияның кең байтақ даласында өмір сүрген халықтардың ішінде ХХ ғасырдың басына дейін көшпелі өмір салтын сол қалпында сақтап келген санаулы елдердің қатарынан моңғолдардың да орын алуы көп нәрсені аңғартса керек. Осы орайда түрлі кәсіп иелерінін, атап айтқанда аңшыларға, балықшыларға және т. б қарағанда мал шаруашылығымен айналысушылардың дамудың бір сатысында (тіпті одан көп болар) жоғары тұрғандығын қалайша мойындамасқа. Өйткені, алғашқы аталғандар табиғаттың дайын өнімдерімен тіршілік етсе, ал көшпелі малшылар өздерінің маңдай терінің, табиғи ақыл-ойының жемісін көрген. Олай болса, еңбекқор малшылар қауымын ерекше ұзақ мәдениеттің өкілдері деп бағалау көшпелілер мәдениеті, оның ішінде моңғол мәдениеті жайында айтылған жаңсақ пікірлерге қарсы құрар сенімді қақпан болмақ. Шексіз табиғат аясы мен ашық аспан асты көшпелі халықтардың баспанасы болса, ал сол бір құпия дүниенің аясындағы жан-жануарлар мен өсімдіктер дүниесі. Ай мен жұздыздар олардың тағдырына жан ашыр айнымас өмірлік серіктері бола білген. Демек, еркіндік сүйгіш моңғол халқы үшін табиғат құбылыстары, жан-жануарлар мен өсімдіктер дүниесі, аспан денелері заттанған шындық бақ пен сордың себепшісі болған [39, 16 б. ] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.