Мұқағали Мақатаев лирикасының өміршеңдігі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Ахметжарова Д. З.
Мұқағали Мақатаев лирикасының өміршеңдігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050117- мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті
Көкшетау, 2011
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Қорғауға жіберілді
_________________кафедра
меңгерушісі ____________________ А.Е. Абдрахманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мұқағали Мақатаев лирикасының өміршеңдігі
050117- мамандығы бойынша – Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған
Ахметжарова Д.З.
Ғылыми жетекшісі
филол.ғ.к.
А.Т. Қажыбай
Көкшетау, 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І МҰҚАҒАЛИ ЛИРИКАСЫНЫҢ ШЕБЕРЛІК ҚЫРЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1. Мұқағали жырларындағы азаматтық сарын
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2. Мұқағали Мақатаев жырларындағы туған жер
табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ...21
ІІ АҚЫН ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ШЕШІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 6
2.1 Мұқағали Мақатаев поэмаларының тақырыптық ерекшеліктері
... ... ... ... .36
2.2 Мұқағали поэмаларында соғыс қасіретінің көрініс табуы
... ... ... ... ... ... ..50
2.3 Аққулар ұйықтағанда поэмасы – Мұқағали Мақатаев поэмаларының
шыңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі
Мұқағали Мақатаев – ең көп зерттелген, шығармашылық қырлары дипломдық
жұмыстардың, магистрлік, кандидаттық, докторлық диссертация жұмыстарының
тақырыбына өзек болған қаламгер. Ақын шығармашылығын диплом жұмысы ретінде
алу осы тұрғыдан келгенде, көп зерттелгендігі себепті таптаурындық
болғандай көрінгенімен, әрбір ізденушінің өзіндік жолы барлығын есчкере
отырып, өзімізше жолды таңдадық. Екіншіден үстіміздегі жылы ұлы ақынның
туғанына 80 жыл толып отырғандығы да диплом жұмысы таұырыбы ретінде ақын
лирикасын алуымызға өзек болған болып табылады.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері.
Дипломдық жұмыс тақырыбында ізденіс жасау барысында Мұқағали
лирикасының шеберлік қырларын ттаныту, ақын поэмаларындағы көркемдік
шешімдерді айқындау мақсаты алға қойылды.
Мақсатты іске саыру үшін мына міндеттерді шешу қажеттігі ескерілді:
- Мұқағали жырларындағы азаматтық сарывнды айқындау;
- Мұқағали Мақатаевтың туған жерге деген ыстық махаббатын танытатын
өлеңдерге талдау жасау,
- ақын поэмаларын қарастырып, олардың тақырыптық ерекшеліктеріне мән
беру;
- Мұқағали жырларындағы соғыс тақырыбына назар аудару;
- ақын шығармашылығындағы табиғат қорғау тақырыбын қарастыру.
Жұмыстың зерттеу нысаны.
Мұқағали шығармашылығымен жақынырақ танысып, ақын өлеңдерінің,
поэмаларының сюжет еркешеліктеріне назар аудару арқылы ақын шығармашылығы
жұмыстың зерттеу нысанына айналдырылып отыр.
Зерттеудің пәні.
Мұқағали Мақатаев шығармашылығын қазіргі қазақ әдебиетінің тарихы мен
теориясы, сыны тұрғысында зерттеу жасау мақсаты іске асырылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Мұқағали Мақатаев лирикасы, ақынның поэмалары, онда көтерілген
әлеуметтік мәселелер мен шығармаларының көркемдігі туралы біршама
мағлұматтардың басын қосу арқылы өзіндік ізденіс, талдау жұмысын жүргізе
алуымыз өзіндік аз да ғылыми жаңалық болып табылады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері:
Зерттеу барысында тақырып бойынша қажетті материалдарды жинау,
оларды сұрыптау, талдау, қайта өңдеу, жазып бастыру сияқты жұмыстар
жасалды.
Зерттеудің құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде жалпы мақсаты мен міндеттері,
өзектілігі айтылса, бірінші тарауда Мұқағали Мақатаев лирикасының шеберлік
қырлары танытылады. Аталған Мұқағали жырларындағы азаматтық сарын және
Мұқағали Мақатаев жырларындағы туған жер табиғаты тақырыптары бойынша
тараушалармен жұмыс жасалынады.
Екінші тарауда ақын поэмаларындағы көркемдік шешім айқындалып,
Мұқағали Мақатаев поэмаларының тақырыптық ерекшеліктері, ондағы соғыс
қасіретінің көріністері қарастырылып, Аққулар ұйықтағанда поэмасы туралы
тоқталынады. Жұмыс қорытындыланып, пайдаланылған әдебиеттер тізімі
көрсетілген.
І МҰҚАҒАЛИ ЛИРИКАСЫНЫҢ ШЕБЕРЛІК ҚЫРЛАРЫ
Белгілі бір кезеңде дүниеге келген көркем шығарманың кейін де оқырман
назарын аударатын қасиеті – сан қырлылығында, сан сырлылығында. Сипаттары
да соған орай сан алуан. Заман лебінің көркемдік мазмұнға әсер етуі және
талант табиғаты мен танымы, жан дүниесі арқылы жаралған туындыны таразылау
адам табиғатын, ұлттық болмысты, тарихи дәуір ерекшелігін барлауға
бастамақшы. Бұл орайда дарынды қаламгерлер шығармашылығын байыптаудың мән-
маңызы ерекше.
Қазақ әдебиетінде өзіндік айқын із қалдырған қайратты дарындардың
бірі – Мұқағали Мақатаев. Оның өлеңдерінен байқалатын көркемдік
айырмашылықтардың бірі – ырғағының ешбір мүдіріссіз құйылып тұруы, қазақы
таным үшін етенелігі, табиғилығы. Біз аталған тарауда ақыннның
өлеңдеріндегі шеберлік қырларын қарастыратын боламыз.
1. Мұқағали жырларындағы азаматтық сарын
Бүгінде оқырман көпшіліктің жүрегінен жол тауып, қазақ поэзиясының
жарық жұлдыздарының біріне айналып отырған ақындарымыздың бірі әрі бірегейі
– М.Мақатаев. Ақынның дүниеден өткеніне де отыз бес жыл, туғанына 80 жыл
толып отыр. Үстіміздегі жылы ақиық ақынның 80 жылдығын еліміз кең көлемде
атап өткен болатын.
Көзі тірісінде ұсынған кітабы жарыққа шықпай қалмаған автордың бірі –
Мұқағали. Атап айтқанда, "Ильич" (Поэмалар, 1964), "Армысыңдар, достарым"
(өлеңдер мен поэма, 1966), "Қарлығашым, келдің бе?" (өлеңдер, 1967), "Мавр"
(өлеңдер мен поэма, 1969), У.Уитмен "Шөп жапырақтары" ("Ұлы ақындар
кітапханасы" сериясы, аударма (1969), В.Шекспир. "Сонеттер" ("Ұлы ақындар
кітапханасы" сериясы, аударма (1970), Данте. "Құдіретті комедия" (бірінші
бөлімі "Тамұқ", аударма (1971), "Дариға-жүрек" (өлеңдер мен поэма, 1972),
"Аққулар ұйықтағанда" (өлеңдер мен поэма, 1974), "Шуағым менің" (өлеңдер
мен поэма, 1975), "өмірдастан" (Таңдамалы, 1976).
2001 жылы Жалын баспасынан ақын О.Асқардың құрастыруымен ақынның
төрт томдық шығармалар жинағы әр қайсысы 5000 дана таралыммен толықтырылып,
тұтастандырылып басылып шыққандығын шыққандығын да естен шығармағанымыз
жөн.
Олай болса, Мұқағалидың артында қалған мол мұрасы талай зерттеулерге
өзек болып, қарымды ойға қанат бітіретіндігі анық.
Мұқағали өзін көзі тірісінде-ақ мойындатқан ақын. Ол жөнінде көрнекті
ақын Ф.Оңғарсынованың мына бір пікіріне назар аударсақ та жекілікті:
Мұқағали поэзиясы – азаматтық пен адамгершілік симфониясы. Әр шумақ,
әр өлеңнен – шындық пен ақиқат жеңісі үшін тауға да тасқа да жар салған
ақын жүрегінің жанталас үні естіледі...
Мұқағали жырындағы трагедия – жан трагедиясы – жалпы жапан түз бен
теңіздерді кезіп, тырналардың тізбегіне арманы толы жанарын қадап жүрген
... - өнердің трагедиясы. Ал өнер де, өмірдің өзі сияқты, ылғи қуаныш пен
шаттықтан тұрмайтыны белгілі. Бірақ ол трагедия – биік арман, мақсұт-
мұратына үндейтін, тіршілікке етен, зорлық пен қорлықтың, өгейсіту мен
өктемсудің, арамдық пен бақсатықтың қасіретті өткелдерінен қан кешіп өтіп
Жеңіс тұғырына ту қадататын оптимистік трагедия. Ол – ақын тілімен айтқанда
мәңгілік поэзия трагедиясы, жеңіс трагедиясы [1,165-166].
Иә, Поэзия менімен егіз бе едің? деп жырлайтын ақынның жан сыры –
поэзия арқылы ған ашылмақ. Мұқағали өзінің 13 жасынан бастап жаза бастаған
алғашқы өлеңінен бастап, өмірінің соңына дейін тоқтаусыз жазған ақын. Мұның
өзі ақынның шығармашылық қуатының қарымдылығын танытады. Бірақ, небәрі 45
жыл өмір сүрген ақын үшін қаламының ұшталып, тәжірибесінің молайған шағында
жарық дүниемен қош айтысуы – қазақ поэзиясының орны толмас өкініші.
Алайда, бүгінгі таңда ақынның қолда бар мұраларын игеріп, оқырман
қолына жеткізу де маңызды мәселелердің бірі. Әрине, ақын шығармашылығы
жайында естеліктер мен жекелеген мақалалардан бастап, көлемді зерттеулер
жазыла бастады.
Поэзия – адам табиғатының, ақын табиғатының жаршысы, жыршысы. өзектен
өніп шыққан өлең ақынның өз табиғатын танытқанда, табиғилығымен тәнті
етеді. М.Мақатаев өлеңіндегі осы табиғилық, қарапайым қазақы табиғат
болмысының шынайы бейнеленуімен үлкеннің де, кішінің де көңіліне ұялай
кетеді. Бүгінде саңлақ сардары санаулы, самғауы биік қазақ жырының сырлы
өлкесінде көкіректің тұңғиық сырын сыбызғы сазымен сапырған сыршыл әуен –
Мұқағали Мақатаев мұрасы.
Ақын-Жүрек миллион жүректі адамгершілік тегімен жақын тартып,
бауырына балады.
Кең дүние, төсіңді аш, мен келемін,
Алынбаған ақым бар сенде менің.
Бұйрат құмдар – бұйығып шөлдегенім,
Бура бұлттар – бусанып терлегенім.
Аспаныңдай кей сәтте күрсінемін,
Жас талыңдай жауқазын бүршік едім.
Кең дүние керемет қалпыңменен
Жүрек балып кеудеме кірші менің.
Байтақ ел, балауса тал, бозаң далам,
Секілді бәрі менен көз алмаған.
Кең дүние, кенде етсең сыбағамнан,
Шырылдаған сәбидей мазаңды алам [2,27].
Небәрі үш-ақ шумақтан тұратын осы өлеңде алысқа талпынған арман,
келешекке деген сенімнен қуат алған үміт, кең дүниенің көрінісін символ-
бейнелер арқылы эстетикалық жинақтау, жалпақ ғаламның жанды көрінісі
секілді, адам өмірі мен арманының аясы секілді кең дүниенің нақты-образды
бейнесі елжірей қараған лирикалық кейіпкер, нәзік сыршылдық, т.т. бар.
Дүние-шалқарға лирикалық кейіпкер үн қатып, мен келемін, алынбаған ақым
бар сенде менің дегенде, жайдан жай емес, болашаққа қол созған, асқар
асуларға талпынған арман елестетіп өтсе, өзін сол дүниенің бір бүршігі
ретінде сезінуінен перзенттік үкілі үміт үлбірейді, байтақ ел мен жер көз
алмаса, сенім артқаны секілді. Ал керемет кең дүниені кеудеме кірші
дегенде, қаншама ынтықтық, құштарлық бар!
Бұйрат құмдардың шөлдегенін жай емес, бұйығып шөлдегенін көру
үшін нәзік сезімталдықта, ақындық қырағы көз де керек. Шудаланған бұлттарды
бураға ұқсату үшін де ақындық аңғарымпаздық алға түсуінің мәні айрықша.
Бұйрат құм, бура бұлт, күрсінген аспан, жайқалған жас тал, жауқазын бүршік,
байтақ ел мен балауса тау, бозаң дала барлығы — жиыла-жинақтала келе
болмыстың кең дүниенің символдық көріністері, образ арқылы нақтылануы.
өлеңнің соңындағы Шырылдаған сәбидей мазаңды алам деген жолда
ақынның философиялық-эстетикалық аңсары аңғарылады, ынтық дүниесі,
адамгершілік мұраты, рухани әлемнің мөлдірлігі белгі береді.
Замандастарының естеліктерінде ертемен балалардың балабақшаға ұйқысын
қимай қиналып жылап бара жатқанын көргенде, Мұқағалидың қатты қиналатыны
айтылады. Осы сезімнің оттай шалқып көрінуі, Майгүлге арнаған өлеңінен
байқалса, кейінгі көптеген өлеңдерінде сәби сезім, сәби жүрек, сәби сенім,
т.т. символдық бейнеге ұласады. Сәби болғым келеді атты атақты өлеңіне ән
де жазылғаны белгілі.
Ақын өз сыбағасын алу – өмірдегі өз орнын табу, өз тұғырында тұру
үшін өштенбейді, кектенбейді, елжіреп тұрып, қалауының жүзеге асқанын
тілейді, шырылдаған сәбидей түйсігі бардың бетін бері қаратпасқа қоймайды.
М.Мақатаев үшін сәби – ұлы бейне, тазалықтың, адалдықтың, мөлдірліктің
жарық дүниедегі ең теңдессіз, ең аяулы, ең қастерлі символы. Осы символдық
сезім ақынның күллі теорчествосының - өлең, өнер жолына түскеннен бастап,
өле-өлгенше үзілмес айнымас арқауы болды.
Ал сәбиге жаны ашымау, сәбидің тілегіне құлақ аспау ақын өлеңдерінің
көркемдік логикасына, сезім мен ой ағысына қарағанда, мүмкін емес.
Кіршіксіз жүрек өзін қоршаған керемет кең дүниенің перзенті сезінеді,
сондықтан именбей-ақ тілегін айтады. Міне, осы эстетикалық-адамгершілік
аңсар М.Мақатаев өлеңдерінің тағы бір сипатын аңғартады.
М.Мақатаевтың аталған өлеңінен де, оған қоса барлық жырлары мен
поэмаларынан да ажарланып көрінетін тағы бір ерекшелік – әуезділігі. Бұл
әуезділіктің құрылымын түзетін көркемдік қасиеттер ретінде дыбыс үндестігі
– аллитерация, ассонанс, ішкі ұйқастар, өлеңнің мазмұнына сәйкес
іріктелетін дыбыстар үйлесімі, сөздердің мағыналық үндестігі, өлең
тармақтарындағы, шумақтарындағы әуені туыстас дыбыстардың гармониялылығы,
солардың нәтижесінде музыкалық бипаздалуы сияқты белгілер мен бедерлері
атап айтарлықтай айрықша. [7,77].
Поэзия!
Менімен егіз бе едің?
Сен мені сезесің бе,
Неге іздедім?
Алауыртқан таңдардан сені іздедім,
Қарауытқан таулардан сені іздедім.
Сені іздедім кездескен адамдардан,
Бұлақтардан, бақтардан, алаңдардан.
Шырақтардан, оттардан, жалаулардан,
Сені іздедім жоғалған адамдардан.
Сені іздедім досымнан, қасымнан да... [2,343].
Ақынның ағынан жарылған жан сыры осындай-ақ болар. Ал, Ақ кимешек
көрінсе, сені көрем... Ақ кимешек жоғалса, нені көрем? - деген жолдар
тілге оралғанда, боталаған ыстық жас көзіне жетпей жүрегіннен тамшылап,
көкірек көзін көміп құйылып жатқандай ащы-тұщысы аралас тәтті мұңға бөлейді
Әже... Ақ кимешек... Уақыт... Иә, өмірдің заңы. Кәдімгі пенделік сезім. Жас
өседі, жасамыс қартаяды, қарт жанынан әл таяды. Бұл табиғат заңдылығы.
Солай болуға тиісті. Сөйте тұра, таныс дауыс, таныс сөз, таныс мәсілі ақ
әже, Су сұраса сүт берген, айран берген қайран жеңге исі қазаққа төл
ұғым, төл сезім, табиғаттың өзі берген қазына. Иә, бұл этнографиялық әлеміш
емес, бұл табиғи толғаныс, терең әрі тәтті мұң. Есейген сайын адамның
алдағы күнге қызыға түсіп, ұмтыла түсіп, соңында қалып бара жатқан сәтті
күніне жалт етіп бір қарағанындай алақұйын сәт. Бұл даму мен жан-дүние
арасындағы сәттік арпалыс, диалектикалық заңдылық.. Әдеттегі сыншылардың
тұлпар, дала, ауыл тақырыбы ескірді деген ұғымды әлсін-әлсін қайталауын
үнемі құптай түсудің де қиын екендігін осыдан аңғаруға болады. Қай тақырып
болсын шынайы сезімнің шарпуына оранса, табиғи қалпын өзі-ақ табады.
Мұқағали жырларын оқыған сайын тіршіліктің отына суарылған тірі
сөздерден жүзіңізге ыстық леп ұрады. Сезімнің лебі, сөздің лебі, тағдырдың
қызуы... Қай өлеңде де қалтқысыз тіршілік-тағдыр қызуы жүрекке қоламтадай
тиіп, жан-жүйеңді қозғайды.
...Неге ертерек суалдың, жаным Анам , Жоқ! Дәрігер! Орнатпа басқа
жүрек! Басқа лүпіл жасама, басқа леп. Қалай айтам, бүлінген жүрегімді,
Білдірмей доғдыр алып тастады деп?! өңгеріп өгей жүрек қайда барам, өңгенің
ғұмырын қайтіп пайдаланам, өзімнің жүрегімді жерлеп келіп, өзгенің өмірін
қайтіп жалғастырам?, Неше мың жыл мен неге жасамаймын, мың жыл жасап
жүргенде қара қарға!? Қызым менің, Гүлім менің, Аяулым! Жатыр молаң
жотасындай қоянның. Құлпы тастың құны маған бес тиын. Бірақ таспен қалай
жаншып қоярмын! Қайран біздің шешелер! Арды ойлаған, Шілік шауып, ши
орып, бау байлаған....
Бұлар ақынның өмірдастан таңдамалысындағы әр алуан өлеңдерінің
алуан тынысты тармақ, толғамдары. Азаматтық парасат сөзі, адамгершілік
көңіл толқулары, адам, адалдық деп лүпілдеген тіршілікке іңкәр жүрек
тынысы. Оқушының жанына, жүрегіне қозғау салмаған, бірге толқытып, бірге
тебірентпеген өлең-өнер емес. Мұқағали Мақатаев өлеңдерін отты, жігерлі
десек те, бірыңғай сазды, сыршыл, шешендік, ақылгөйлік сарындары бар десек
те, нақ басып көрсете алмағанымыз.
Мақатаев жырлары – азаматтық жан-дүние сырлары. Ал, оны өлең тілімен
жеткізуде жоғарыдағы атаған сипаттардың бәрі де туынды табиғатына сай әр
тұста әр түрлі деңгейде көрінеді. Ақиқаты – адамның, былайша айтқанда,
кәдімгі жұмыр басты пенденің бойында, мінез-құлқында, тағдырында жақсы мен
жаман қатар арпалысып жүр. Тек кейде жақсының бел алатынына, кейде жаманның
дендеуіне қарай, жақсы адам, жаман адам дейміз. Ақын жырларының жан
өзегі осы Адам атты ұлы тұлға бойындағы екі ұдай тайталас. Жақсы мен
жаманның текетіресі. Ақын уытты жырларымен (пендешілік, арамдық,
көрсеқызарлық, жауыздық, қараниеттілік, екі-жүзділік толып жатқан түрлі
зымияндықты білдіретін) жамандық атты ұғымның өзін тұншықтыруға, жоғалтуға
құштар. Жақсы жыр, жақсы сыр, ақеден тебіреніс жамандықты жеңуге тиіс деп
сенеді автор. Ақындық мінез, ақындық рух... [7,97].
Осы тұрғыда Мұқағали Мақатаев шығармашылығының шыншылдық, сыншылдық
сипатын анық көреміз.
Кешіргін, Отан, кей-кейде,
Басып бір кетсем гөй-гөйге.
Тілі шықпаса, сәбиің
Тұшынып, сірә, сөйлей ме
Тасынып біраз мен кейде,
Басылып қалам деңгейде.
...Ашынам арзан ағайға,
Ашынам арзан жеңгейге.
Ашынам, қайта басылам,
Басыламдағы тасынам... [4,71], -
десе, бұл ақынның дидактикалық ақылгөйлігі емес. Кәдімгі қазақтын,
жыр үлгісіндегі тегеурінді тебіренісінің жаңа көрінісі. Белгілі, үйреншікті
ұғымдар десек те қателесер едік. Жағымпаздық атаулының жағымсыз қасиет
екені айдан анық, соның өзін ақын өз мәнерімен, өз мінез-құлқымен
жеткізген, жағымпаздықтың өзін Жалданып өскен жасынан деп жаңаша
ораммен, жеріне жеткізе айтады. Жалданып өскен жасынан... жасынан
жалданып, тәуелділікте өткен тағдырда, өмірде, азаматта не өмір, не тірлік
бар? Әдебиеттің тегінен сіңген асқақ мінез – адам жанының революциясын
жырлау. Адамдықтың асыл қасиеті – жан-дүниенің, тән мен сезімнің
тәуелсіздігі, бейкүнә тазалығы, бостандығы үшін күрес. Ақындық та, поэзия
да адам жанының кең мағынадағы еркіндігін, еркін-рухын толғаушы. өлең
авторы сол үшін ашынады, сол үшін күйінеді. Ақын өмірлік шындықты өз
жүрегінің әсерімен, өз ақыл сезімінің көрігінде суарып шығарған.
Айтса айтсын айыбымды бетке қарып,
Қайтемін қаламымды көкке малып,
Арам шөптің орнына гүлді қырқып,
Әйтеуір, жүргенім жоқ кетпен алып.
Басымнан кемшіліктер өткені анық
Несіне өкпелеймін көпке налып.
Ащы жырым құйылса өтке барып,
Ашырқанып алайда сөкпе, халық
Мұңымды айтпай,
Шау тартатар жайым жоқ шетте қалып [5,18], -
деген жолдарды оқығанда ақынның азаматтық тұлғасы көз алдымызда
биіктей түседі. Алысқа да апаратын, аспанға да шығаратын ақиқат екеніне
тағы да мойынсұнамыз. Не айтса да, қара қылды қақ жарып, ағынан төгіліп
сөйлейтін суреткер тұлғасы сол орынсыз асып-таспай, көргенін, барды бардай
етіп ашық толғауымен асыл.
Олай болса, әділ сыншылдық ашық, жарқын үн, жарқын ойлы ақын Мұқағали
Мақатаев шығармашылығының ерекше мінезінің бірі. Мұндай сыншылдық қазақ
поэзиясының реалистік туындыларына тән классикалық дәстүр ренктерінен
саналады. Абайды, Сұлтанмахмұтты, Қасымды даралап көрсеткен ерекшеліктің
өзі осы сыншылдық өткірлік, өлеңнің өзегіне өмірдің отын құю. өмірдің ащы
шындығымен бақай есепшілердің етін күйдіру. Бұл өлеңнің мінезі ғана емес,
ақынның, азаматтың үні, ел ішінде Халық - Ана салтына сүйегіне сүтпен
сіңген қасиеті. Әдебиеттің дамытушылық қуаты да осындай сипатында.
Мұқағали Мақатаев өзінің аз өмірінде әдебиетімізде мол мұра
қалдырған дарын. Өмірі де бір өзен, өлеңі де бір өзендей, тұңғиық. Мұқағали
жырлары бірде үн-түнсіз шымырлап қайнап, тереңге тартып, бірде ақ күміс
бұлттарын түйдектетіп аспанға атқан сол өмірдің өзіндей. Егер дәстүрлі
зерттеу салтына бағынсақ, өлеңдерді алуан-алуан тақырыпқа жіктер едік
(Отан, ана, махаббат, пенделік тебіреніс, табиғат, т. б.)... Ол, бір
жағынан, дұрыс та шығар. Бірақ ақын жанын, талант қорытпасын, жүрек жарды
сезімін жіктеп, жіліктеуге бола ма екен? [8,28].
Қарғам сені жайым жоқ кем көретін,
Бимағұлым тағдырың сен көретін.
Зат болып неге жүрегім жаралмаған.
Қарғаларым, сендерге тең бөлетін?!.[4,25].
Жүрек – жыр, жүрек – сыр, жүрек – сезім. Жүрек – жыр мүшелеп бөлетін
зат емес! Ақын жыры тұтас бір буынның, уақыттың, дәуірдің кесек бір
бөлегінің өзгеге ұқсамайтын, өз мінез-сымбатымен көрінген көрінісі. Сонау,
Армысыңдар, достар?!, Қарлығашым, келдің бе?, Мавр жинақтарынан
бастап, соңғы өмір-өзенге дейінгі туындылардың бәрінен үзілмес бір ізді,
жібек желдей жанға жайлы сырлы сазды, өзіндік дәстүр арнасын сезінеміз.
Қай заманда болмасын, қай қоғамда болмасын ақын болмысын, оның
шығармашылық тұлғасын бір ғана өлеңмен тану мүмкін емес. Осы тұста
М.Мақатаевтың мына бір сөзі ерекше назар аудартады: Әрбір оқырман көркем
шығармадан өзін, өз жанының бөлшегін іздейді.
Сондықтан мен өзімнің Менім арқылы жасырмай, жаппай өмірімнің
шежіресін жасап шықтым. Жанымның мұңы мен қуанышы – бәрі сонда. Солар басқа
жүректерге өз сәулесін түсіруге тиіс деп ойлаймын.
Сонымен, достар, бүкіл менің жазғаным – бар-жоғы бір ғана бүтін
поэма. Адамның өмірі мен өлімі, қасіреті мен қуанышы туралы поэма. Егер
нанбасаңдар, барлық өлеңімді жинап, бір жинаққа топтастырып көріңдерші.
Естеріңде болсын, әрбір өлеңім өз орнында тұрсын. Яғни жылына және бойына
қарай, сонан соң көз алмай оқыңдар. Сюжетіне көңіл аудармай-ақ қоюларыңа
болады, ал композиция мен архитектоникасына зер салыңдаршы. Егер мені содан
таппасаңдар, онда ақын болмағаным! [6,41].
Ақын өзі айтып отырғандай оның өлеңдеріне тән құрылымдық, мазмұндық
ерекшелікті қазақ лирикасын зерттеуші ғалым Б.Кәрібаева да дөп басып
танытады:
Дара стиль болсын, әдеби стиль босын олардың негізі – тілдік
материал – ауызекі сөйлеу жанры. Мұқағали – осы жанрды тереңдеткен, оның
барлық бояу-үнін ашуға күш жұмсаған бірегей ақын...
Сұңғыла ойдың, түпсіз сезімнің, ерен ерліктің сұлу көрінісі ғой.
Мұқағалидың күллі жырының арқауы, бітімі осы архитектоникамен өрілуі тегін
емес. Оның жеке таланты осы нүктені жетілдірді [7,111-112].
Ол – қай өлеңде болсын ақынның монолог, диалог түрінде ауысып келіп
отыратын ашық сыршылдық, шынайы әңгімешілдік рухтағы бүкпесіз, кібіртіксіз
тіл қатуы.
Қарлығашым, келдің бе, қаршығадан саумысың?
Аман-есен жеттің бе, айыр құйрық нау құсым?
Оралдың ба тағы да өзің өскен ұяға,
Оралдың ба, сүйіктім екеуің де бармысың?
десе де, осы өлеңнен соң он-он бес жыл өткізіп барып, Жаңбырда
өлеңінде:
Жақсы едің ғой,
Құлын мүсін қылықтым,
Тұзағына түстің қандай құрықтың?
Қайдан жүрсің?
Жүзің неге сынық тым?
Неге ұмыттың, неге бізден суыттың? -
деп тебіренсе де, ақын жанының мейірлі лүпілін өз сезім-күйімізбен
жатырқамай жалғастырамыз.
Жатырқамай, жаныңа жақын келіп сыр ашқандай. Ол сырдын салмақтылығы,
парасаттылығы – жалтақсыз, жасқанусыз азаматтығында. Керек жерінде сәбилік
мақ-танышпен, керек жерінде мысқыл-кекесінмен, ирониямен Лирикалық менді
ашық ақтарып отырады.
Сөз жоқ Мұқағали Мақатаев таланты жетпісінші жылдар поэзиясында кемел
биігінде, қазақ лирикасының кең төрінде дер кезінде көрінді. Соңғы он жыл,
яғни жет-пісінші жылдар поэзиясы сөз болғанда, ірі таланттарымыздың аса аз,
санаулыларының ішінде Мұқағали лирикасы асыл сезім, ыстық ілтифатпен
аталары анық. Ол бұл құрметті тіл безеген желбуаз шешендікпен, де, таңдай
қаққызуға талаптанған білімдарлықпен де, қырлап-сырлаған түрлік (формалық)
құбылтулармен де алған жоқ.
Оның сиқырлы қуаты – асқар биікке көтерген қасиет – халықтық саз,
халықтық рух, әркімнің жүрегі жатырқамай жақын тартатын қоңырлау сазды
әуен.
Мұқағалида ұйқас, ырғақ оның әуезділігі басым. өлең-жырға
таптырмайтын өзек-көңіл күй әуені бар. Бал сезіммен Сүйкей салған сурет
бар. Осының бәрі өзгеше бір жеңілдікпен жүректі баурап, санаңа сіңіп
жатады. өнердің құпиялы кілті – жеңілдік. Ырқыңмен, тықпалаусыз ақын
жанының жібектей шуағына орану кімге де болса, бақыт қой. Мұқағалидың
тәуелсіздігі мен тазалығы, адамсүйгіш, сезім сыйлағыш сергектігі шексіз,
ендеше. Міне, бұл – жазба өнерге тән үлкен мәдениет. Оның шығармасы
халықтық сипат алған сайын әлгі кәсіби шеберлігі де өсе түседі. Бұл ұлттық
шеңберді үзіп, жалпы адамзаттық өреге көтерілетін оңтайлы баспалдақ.
Бағасына жетіп, үйренуге тұратын мінез. Бұлар – Мұқағалидың барлық
өлеңіне ортақ жәйт [8,107-108].
Тауып айтылған ой тарланға тән тыныс болғанымен, табиғат
жаратылысынан келісті тұлғасын тапқырлыққа мансұқ етпейді. Мұқағали ақын
ретінде ойды ойып ап, дайын күйінде қалтаңа салып бермейді, ойды өрбітеді,
ойды тіршілік процесіндей дамытады, өршітеді. Табиғи арнасымен желілеп
жеткізеді. Соның бәрінде де белгілі бір шынайы құбылыстан, өмірлік оқиға,
детальдан тілге тиек табады. Сөйтіп, өлең өрнектері ассоциациялық
поэтикалық түзілім, қатарлармен санаңа шымырлап жетеді.
Арсыз күлкің тиылмас, жылауың да,
Айтысың да басылмас, ылаңың да.
Араздасып ағайын кетер еді,
Бір кәрия болмаса бір ауылда.
Біз кәрия болғанша, Кім біледі?..
(Азайып бара жатыр, 9-бет)
Көктем кетті, күз міне жуықтады,
Бармысыңдар, бауырлар қырықтағы?
Бәрің тірі қалдың ба, қарығанда
Қырықыншы жылдардың суықтары?
Тағдыр бізден бәрін де аямаған
Жылатқан да жұбатқан, аялаған.
Ата-қаздан айрылған балапан ек,
Аспан асты, жер үстін паналаған.
(Бармысыңдар, бауырлар қырықтағы?) [12,251]
Екі өлең де қарапайым жолдармен басталған. Поэтикалық ойдың өрбуі,
экспрессивтік әсердің үдеу үстіне үдеуі бірте-бірте өлеңнің өз табиғатын,
өз құйынын тудырған. Бәрі анық, айқын, ой да өз биігіне көтеріліп, кемел
деңгейде толық жеткен, қанша сарқыла, таусыла егілсең де, бұдан ары төгілте
сыр ашу мүмкін емес, шығар!? Сырт көзге шалынбаса да, бүгінгі қазақ
лирикасында ерекше бір тынысты, жаңа лептің шарпуы бар. Бүгінгі оқырман
әсіресе символикалық реңкті, жадағай суреттілік жасанды ұраншылдықты тез
айырады әрі ондай өлеңдерді оқымайды. өмірдің тіршілік құбылыстарының өз
тұрғысы өмірдің өзінің асқақ пафосы өлең табиғатына тым жақындай
түскендіктен, шешендікпен, тақпақшылдықпен. әсіре теңеу, әсіре бейнелеумен
бірыңғай қалу мүмкін емес. Мұқағали Мақатаев өлеңдерінің осыған орай
айрықша ерекшелігі - өзіндік мәнер-нәшінің ұтымды, оралымдылығы.
Ақын ұсақ көріністерден, майда зергерліктен гөрі кесек картиналарға,
тынысты полотноларға үйір. Бәрін: шеберлікті де, иненің көзіндегіні ілердей
байқағыштықты да соған бағындырады. Бейнелеп айтсақ, ақын туындыларының
ішінен тұтастай өлең – полотноны, өлең-портретті, өлең-картиналарды
айнытпай көреміз. Мұны, тек шеберлік деп қана қойсақ, қысқа қайырғандық...
Шеберлік болғанда, өлеңнің құлын мүшесіне сынық сүйем артық ет жолатпайтын
кірпияз тазалық, назарды кез келгенге жамырата бермей, нысананы қиядан
шалатын қырағылықпен қоса, сол айтпақ ой – нысананы ұзатпай іліп түсер
алғырлық. Демек, шеберлік тұғыры:
Тіл (ақындық) тазалығы...
Ой саралығы...
Тебіреніс тереңдігі.
Соғыстың соңғы көктемі. өлең бес шумақ. Бес шумақта бес беттік баяндаумен
де, бес бөлімді кітаппен де жеткізгісіз үлкен картина көзге елестейді.
Тұтас бір дәуірдің көктемі ой-шұңқырымен айқын көрінеді.
Көп болды жасыл тауларға
Жап-жасыл бұлттар шөккелі.
Әкелді шуақ бар маңға
Соғыстың соңғы көктемі.
Жап-жасыл шыбық, тал-дағы,
Орманның жасыл шекпені.
Қуанта бірақ алмады
Сонау бір үйді шеттегі,
Соғыстың соңғы көктемі...
Көктем – қуаныш, көктем – тірлік көктеуі, алда – жазира жаз, мәуелі күз
бар... Жасыл әлем, жарық дүние... Осынау үлкен алып әлемнің бір
нүктесіндей, жарық дүниенің елеусіз ғана қаралы нүктесіндей – қаралы үй...
Манадан бері, төрт шумақ бойы әсем бір өрнекпен бейнеленіп келген сурет осы
нүктеге келгенде тітіренеді, тіріледі. Осы нүкте арқылы адамзаттық мәні бар
драмаға ауысады. Сөйтіп, өлең туған. Нағыз азаматтық, адамзаттық тебіреніс
дүниеге келген. Болмаса, Беташар өлеңінде:
Боз ала ауыл жастары,
Бозбала күнін тастады.
Бозжаулық жауып қыздарға,
Шаңырақ құра бастады.
Үйленді біздің ағай да.
(Үйленбе деуге қарай ма?)
Бәсіре жалғыз көк тайын
Сойғызып жатыр сарайда,
(Той жасап бермек қалайда.)
Келіннің бетін ашқанды.
(Иіліп байғұс жасқанды)
Жасқанды-дағы...
жас қалды...
Ертесі соғыс басталды,
Алды да кетті жастарды, -[12,126]
деп бір ұрпақ трагедиясын жеткізеді. Байқап отырсыздар, әлеміш бояу,
аптыққан сезім, алқынған арпалыс жоқ. Оның есесіне еңсені көтертпейтін мұң
бар, көкірекке жайлап жайылған боз мұнар бар. Лирикалық герой мұны несіне
мәз боп, неменесіне жетісіп желпініп сөйлеймін, әйтеуір, осындай оқиғаның
куәсімін, соныма да назалымын дейтіндей. Қоңырқай сурет, коңырқай әуен,
қоңылтақ көңіл... Соның өзімен-ақ сұрапыл кезең суретін елестетеді. Бұл –
ақынның шеберлігі, өлеңнің табиғаты, уақыттың тынысы...
Әр өлеңнің өмірбаяны, басталуы, шарықтауы, аяқталуы айқын. Тұтас тұлға
тәрізді. Тармақ та, ұйқас та, шумақта осы бірегейлікке бағындырылған. Тек
жеке өлеңдерден ғана емес, ақынның бүкіл творчествосынан, өлең, толғау,
поэмаларынан түгел алғанда тұтастықты, бірегей бірлікті көреміз. Бұл,
бәрінен бұрын, ақын таланты табиғатының ажырамас та, шашырамас
нұсқалылығының белгісі. Творчество - өмірбаян, өмірбаян болғанда бір буын
жан-дүниесінің психологиялық полотносы дәрежесіне жеткен.
Халық рухына, халық мінез-құлқына тән байсалдылық, мінезділік талант
табиғатының ыстық-суығында бірдей көрінеді.
Ақынның білімділігін, парасат кеңдігін біле тұра, өлең өрнектерінен
кітабилықтың, образ жүйелерінен абстракциялық түзілімнің шаңын да
сезінбейсіз. Образ да, ой да, ырғақ та өмірдің өзінен өлеңге, өлеңнен
өмірге ауысып жатыр. Мына бір өлең-аллегорияны оқып көрейікші:
Ауады да тұрады, аңсарым-ай!
Әлі сен есімдесің, Аршалы сай.
Сол түні неге мені өлтірмедің?
Сол түні риза едім алса құдай!
Сен куә, Аршалы сай,
Сол түні мен,
Аққуға тұзақ салып өлтіріп ем.
Сол түні неге мені аяп қалдың?
Жаңадан ауызданған бөлтірік ем.
Аршалы сай!
Неғылған көркем едің!
Сол түні неге мені өртемедің?
Сол түннің қияметін есіме алсам,
Сенен де, өзімнен де жеркенемін!.. [12,136]
Сезімді, жан тебіренісін бұдан терең қалай жеткізерсің. Және де, дәл
осылайша тек Мұқағали Мақатаев қана айта алатынына, ақтарыла алатынына кім
таласар екен. Бейнелеп айтсақ, бұл жан-дүние ерлігі, сезім құдіреттілігі.
Бәріміз мың қайталап айта беретін шынайылық осы. Анайылық емес, шынайылық.
Шынайы болғандықтан да поэзия сазына бөленіп тұр. Жалтақсыз, жалтарусыз
ойды, ішкі тебіреністі бәз күйінде көзге тосқан, көңіл толқуын кіршіксіз
хас таза күйінде өлең тіліне тамызған...
Ақын кредосы – шыншылдық, сәби сезімге ғана сиятын албырт шыншылдық.
Оны оқырмандарымен өзек жарды сырлас, айнымас пікірлес ететін алтын арқауда
осы – шыншылдығы. Дүниені, болмысты, құбылысты өз көргеніндей бүкпесіз,
көркемдік шындық көрігінде келістіре қорытады. Оқырман қауым талғамы мен
аңсары сондай поэтикалық шындыққа іңкәр. Балқытушы тұлғасы ақын жырының
алғашқы жолдарында былай көрінеді:
Қызыл науамен
Қызыл от ағып барады.
Қызыл адам жүр
Қып-қызыл өңі, жанары.
Қызыл ұшқындар ысқырып қызыл жыландай,
Қызыл қаћарын қызыл адамға жабады! [
Әсірелеу бар ма? Бар... Әйтсе де, өмірдің өз суреті ғой. Тіпті, ақынның
тапқырлығына, көз алдындағы көріністен еш артық қоспасыз тудырған
поэтикалық ассоциациясына тәнті боласыз. Мен сені сағынғанда деген
өлеңінде қызғанышын Қызғаныштан мұз шайнап, тұз жаладым деп екі-ақ жолмен
жеткізеді, енді бір өлеңінде:
Боз қырау аты кірпідей,
Келетін әкең жұмыстан.
Тазыдан қашқан түлкідей,
Ініме мен де жылысқам, -
деп ойнақы, естен кетпес әсерлі сурет сызады.
Еменде жапырақ-жүректер,
Үп етсе самал дір еткен... [12,128]
Жапырақ - жүрек дегенде, расында да ақынның көрегендігіне, байқағыштығына
бас шайқайсыз. Сондай-ақ, Сырбай Мәуленовтың жапырақ-терек жүрегі деген
жолдарын еске алғанда қазақ поэзиясының өзіндік ортақ реңін сезінгендейміз.
Көшеде:
Мен жолымды берейін, өт, қарағым,
Несін күттің, несіне көп қарадың!?
Қор болмассың құлыны текті ананың,
Жолын алсаң, өзіңдей текті ағаның, [12,126]
деп аяқталады. Халыққа жүрегі, тебіреніс-талғамы жақын ақын дегенде,
осындай туындыларын тілге тиек етеміз. Автор осы өлеңінде сөзбен емес,
халқымыздың салт-дәстүрі, түсінік-танымы, жалпы психологиясы арқылы
поэтикалық қуатты еселеген. Аға жолын қиып өтпейтін әдемі салтымыз, ініге
ізет жасап, жолын, пейілін, ниетін ұсына аларлық үлкендік мәрттігіміз,
ананың еркесін құлыным деуі – осының бәрі қаншама қарапайым болғанымен,
көкіректе домбыра сазындай (тілмен айтып жеткізгісіз) тебіреніс тудырады.
Ұқсастық жырында даланы анаға ұқсатқан ақын:
Тамыры иіп,
тәтті бір ұйықтап алғасын,
Ана шайына,
Дала нөсерге қанғасын,
Далаға дихан
Анаға адал жолдасы,
Тыңайтпақ болып,
Даярлап жатыр қалжасын, -[12,36]
дейді. Осындағы поэтикалық эмоция Тамыры иіп, Шайға қану, Тыңайту,
Қалжа атты халықтық ұғым, халықтық сөздер арқылы санамызға шымырлап жол
тартады. Бір ғажабы, белгілі тіркестер, бұл жерде өзгеше құбылып ашылған.
Мұқағали ақын, көбінесе ұғым, түсінік-таным арқылы сөйлейді. Сол
арқылы аз сөзге көп мағына сыйғызады, әрі мағына байлығын экспрессивтік мән
бояуын қалыңдатады.
Түспесін десең егер сезімге кір,
Жанарым, менің ылғи көзімде жүр!
Жамандық көрсең менің қабағымнан,
Жас болып төгіліп кет жанарымнан, -
(Жанарым) дегендер тәрізді.
өкінішті...
Мына құрғыр сырқаттың беті күшті.
Жүрегім көтеріліс жасап жатыр,
Бұзбақ болып кеудемде бекіністі.
өкінішті...
О, жүрек!
Менің алтын қазығым-ау!
Қайтейін, қажыдың-ау...
...Қытықтаған бауырдың назы мынау.
Қажыдың-ау, байғұсым, қажыдың-ау!
Не істемекпін?
Жаным-ай, саған шипа істемек кім?!
Жаралғанда бүтін ем, үш бөлекпін:
Жүрегім – Африка, бауырым – Кипр,
Миым Мұзды мұхиттай...
Не істемекпін?.. [12,158]
(Емханада )
Бүгінгі күннің, бүгінгі дәуірдің тынысы да осы... Жүрегім – Африка,
Бауырым – Қипр дегенді басқа дәуірде (мәселен, 20-30 жыл бұрын) айта алам
ма едік. Ешкім түсінбес еді. Бүгін осы үш шумақ қазақ топырағындағы бір
ақынды бүтін планетамен қауыштырып тұрған үш таған.
Сондықтан да ақын қысылмай-қымтырылмай, еркін, кібіртіксіз сөйлейді.
Тосылып, тасырқамайды. Отан, ана туралы көп жазса да, өзгеге ұқсатпай,
өзінше жырлаған санаулы ақынның нақ ортасынан да Мұқағали Мақатаевты
көреміз. Отан ол үшін аса қасиетті ұғым. Бүкіл өміріне, күнделікті
тірлігіне тұрақ болған ұғым. Қас тұлпардың қасиеті бәйге, көкпарда
көрінетіндей, ақынның өзіндік үні, өзіндік мәнері, мінезі де осындайда
жарқырап, даралана түседі. 1975 жылы Шуағым менің жинағында:
Кешір, шеше! Мәнгілік майдандамын.
Түсін, шеше!
Отаныма бер мені басы бүтін,
Нашар әйел тапқан ұл дегізбеймін! [9,38]-
деп жазса өмір - өзен жинағында ақынның Отанға, туған ел, өскен жерге
деген ыстық махаббаты құс жолындай жарқырап көрінген.
Мендегі кең пейіл, шат көңіл
Одақтық ортақ бір дастарқан [9,81], -
дегенде, М.Мақатаев тек лирикалық қаћарман мұратын ғана сездіріп тұрған
жоқ.
Ұлы Отан соғысынан бұрынғы жылдары бейқамдау бой көтерген ұжымдар
бастығының баласы ел басына төнген ауыр тауқыметтің бар салмағын жон-
жотасымен аяусыз сезген де. Дүрбелең жылдар майданға өз еркімен сұранып
кеткен жанашыр әке туған ордасына қайтып оралмай, сол балаң кездің өзінде
болашақ ақын өз шаңырағының қайғысын қалың ел қасіретімен ұштастырып, келе-
келе өн бойынан, өзегінен ағайын-туыс, жегжат-жұрағатына ғана емес, кең
байтақ өрісіне, қадірмен халқына сүйеніш, жебеу сөз айта алатын ғаламат
қуат тауыпты. Мұқағали мұрасын қарап отырсаңыз, 1941 жыл. Ақпан,
Тірісіңдер, құрбандар, Мен сендерді іздеймін, Жаралылар туралы
баллада, Сөнбейді, әже, шырағың, Болмасын соғыс, болмасын алуандас
бүкіл бір тарихи кезең шындығын қаз-қалпында алдыңа тартатын жырлар шоғыры
сала-сала [10,94].
Ұлы Отан соғысы, одан кейінгі кезең әдебиетімізге үлкен бір белес
болып енді. Марқұм Мұқағали бұл тақырыпты да өзінше көріп, өзінше зерлеп
үлгірді. Бұлар оның жеке сөзі ғана емес, бүкіл замандастарының,
тұстастарының тебіренісі. Сенбеймін әкең өлді дегенге мен, Себебі ол
үйімізден тірі аттанған дейді ол 1941 жыл. Ақпан туындысында. Осы
тақырыпта ақынның ашқан ғаламат жаңалығы бар. Ол сол бір қатыгездіктің мұз
тілі сумаңдаған сол жылдарға лағнет айта тұрып, сол жылдың жақсылығын,
өмірінде қалдырған жылы беттерін құдіреттей қастерлейді. өйткені, ол тек
өткен қиындық қана емес, тағдыр емес пе!? Ал, өмірді, тағдырды кім оп-оңай
белден сызып тастай алсын.
Бірақ сол бір дауыл жылдар, от жылдар,
Бәрімізден бір-бір батыр жасапты.
Сол жылдарға қарғыс айту жат маған,
Сондағы мен ерлігіме мақтанам,
дейді лирикалық қаћарман. Шынайы, нанымды.
Бір ән бар бүгінгі ұрпақ естімеген,
(Сонау бір соғыс жылы естіген ем.)
Сол бір ән көмейіме кептелгенде,
өмір дейтін керуен-кешті көрем, -[10,100]
депті бір өлеңінде. Қайран жеңгем!, Құрдастарға, Жаралылар, Қырқыншы
жылдардағы бесік жыры, Қайран жандар! Майданның бәйгесінде сияқты
өлеңдері аталмыш тақырып ауқымындағы өзіндік өрнек, пайымдауларымен
дараланған. Егер осы өлеңдерді өмірбаяндық ретімен жіктер болсақ,
сұрапылдың бір ұрпақ жан-дүниесіндегі ізін бедерлі көрсететін тынысты бір
полотно шығар еді.
Махаббат жайлы жырларынан да ақынның тазалығын, азаматтық арлы үнін
естиміз.
Айналайын!
Ата мекен, Ақ мекен!
Туған өлке тәтті екен ғой,
Тәтті екен, -
деген жолдардағы сезім тереңдігі қандай.
Сері күннен жалығып кәрі күннен,
Жалғызсырап кей-кейде жерідім мен.
Біреу сонда жанымнан шықпайтұғын,
Жаны бірге менімен серігім бе ең?!
Қысылтаяң сәттерде саған келдім,
Жасырмай-ақ халімді жаман дедім.
Адам ба едің!
Мұңым менен сырыма ортақ болған,
Аяулы панам ба едің!, -[12,129]
деген шумақтардағы тұнық сезім шапағы ше? өмір - өзен жинағында ақынның
шаттық шалқуы, өмір шіркінді қия алмай, қысылып шыққан жан дауысы, достарға
деген назы, адамға деген аманаты алып өзеннің арынды ағыстарындай арпалысып
жатыр. Мұндағы өлеңдердің өзегінен де, өрнегінен де, тыныс демінен де
ақынның жинақ, өлеңдерінен бері үзілмей жалғасып, өсіп, өркен жайған ой мен
сезім қорытпасын көреміз. Муза туралы ойлары мұнда тіпті тереңдей түссе,
Тағы да Майгүл туралы жаңа жыры әкелік махаббаттың шоғымен жүректі
шымырлатады.
Араша тұра алады кім өлімге,
Жата бер мені күтіп түнегіңде.
Әзірге тірі жүрсем бұл өмірде,
Сенің орның оңаша жүрегімде.
Майгүлім, гүлім менін, көгім менің!
Жүрегін қияр дейсің өлімге кім
Сен – менің жүрегім ең,
Дегенменен,
Елессің... енді маған көрінбегін... [12,35]
Жүрегін жеген сағыныш сезімі... Балаға деген махаббат өрті...
Жұмыр жердің бүкіл тыныс-тіршілігімен біте қайнасып, уақыт, заман жүрегімен
үндескен ақындық, азаматтық биік тұғырды, адамгершілік мейірім, әлеуметтік
мәртебені алдымен сөз етпеу жалпы әдебиетші атаулыға Жұмыр жердің бүкіл
тыныс-тіршілігімен біте қайнасып, уақыт, заман жүрегімен үндескен ақындық,
азаматтық биік тұғырды, адамгершілік мейірім, әлеуметтік мәртебені алдымен
сөз етпеу жалпы әдебиетші атаулыға айып болар еді. Әсіресе адамзат
ұрпағының ортақ мүддесі – бейбітшілік мұратын көңіліңе шоқтай басып,
көкірегіңе ту қылып қадайтын Мұқағалидың тегеурінді серпіні әрбір кеңес
азаматының өзара тағдырлас, жалпы ізгі ниетті шетел жұрағатымен де тонның
ішкі бауындай бауырлас бірегейлігін ғана емес, мұң-зарының да ортақтас
екенін әрдайым. еселей қайталап, есімізге салып тұрғандай. Ақын жырларында
олар сізге етбауыр туыстай жақын да сыр мінез, сыйлас жандар боп көрінеді.
Қай елде, қай жерде өмір сүрмесін, қашан да әдемі ақындар тағдыры еншілес,
мұрат-мүддесі сабақтас жатқан ғой. өйткені, жер бетіндегі әділетті тұрмыс
үшін нәзік жүрек, адал жүрек әманда бір ырғақпен соғуға тиіс-ақ. Ал егіздің
сыңарындай ақ ниетті жандарды еш құдірет, ешқандай күш ажырата алмайды.
Барлық ақын – баласы бір ананың,
Ақын келсе өмірге қуанамын.
...Тәңір деген жоқ қой,
Жоқ!
Бар болса егер,
Ақындарға тиме деп сұранамын.
Ақын үшін ерекше мәнді, айрықша қадірлі екі бейне – бірі сәби болса,
екіншісі – жүрек. Жүрек – М.Мақатаевтың қолдануында тіршіліктің, өмірдің
бейнесі, адалдық пен арамдықтың таразысы, адам имандылығының қайталанбас
қасиетті символы. Осындай эстетикалық ыңғайда бұл символ-бейне, символ-
тұспал, символ-толғаныс көптеген жырларда ұшырасады. Жүрегім, жүйкем, бар
тұлғам, Жапырақ-жүрек, жас қайың, Жүрек арызы, Жүрек неге зат болып
жаралмаған, Жүрек демін алғанда, Жүрегім менің – жанар тау, Соқ,
жүрек!, Жүрексің секілді жырлар – соның куәсі. Сол сияқты түрлі
тақырыптағы қыруар жырларында жүрек тура мағынасында да, әлгіндей бейнелік
мәнде де жиі кездесіп, ақынның болмысты тануы мен сол орайдағы
толғанысының, таңбалауының өзіндік ерекшелігін аңғартады.
Жүрек туралы өлең, толғаулар ақынның жиі-жиі оралып, қайыра айналып
соғып отыратын иіріміндей. Тек жүрек тақырыбы арқылы-ақ жарық дүниеге,
адамдарға, тіршілік атаулыға қатысын ақын ақтарыла жеткізіпті. Бүкіл
оқырмандарға таныс Майгүлге өлеңінен кейін:
Бұлданба, жүрек, бұлданба!
Жиылып досың тұрғанда,
Жиырып сені жентектер,
Жымысқы қайғы-мұң бар ма?
Бұлданба, жүрек, бұлданба!
Қызығы тайып, қызы өлген
Жалғыз-ақ сен бе бұл маңда [11,113], -
деп басталатын өлеңін жариялатыпты. Жүрекке қарата айтылған қайрау сөз,
өзіне деген тоқтам. өзіне деген медет. Жүрек туралы жырларынан мысалдарды
көптеп келтіруге болады. Соның бәрінде ақын сезімтал да нәзік, кейде ұяң,
кейде ұятты, кейде мейірімді, кейде қатыгез жүрегімен сырласа, мұңдаса,
ренжісе отырып, оқырманын талай-талай ордалы ойдың ауылына қондырады.
Мұқағали Мақатаевтың ақын ретіндегі, азамат ретіндегі бөлекше мінез
жаратылысына тән қасиеті – ештеңеден бейтарап қала алмайтыны. Көзімен
көріп, көңілімен бағамдаған жайды басқаға да, өзіне де, оңаша да, көпшілік
ортасында да бүкпесіз, жалтақсыз қолма-қол айтады. өзгенің айыбын да,
өзінің айыбын да жасырмай, бетке баса алатындығында.
Бұл арада Айтып еткен ақында арман бар ма, Жүрегінің басына кір
жасырмай! - дегенді автордың өзіне бағыштаған дұрыс!
өмірдің алуан сәттерінде лирикалық кейіпкер бетпе-бет келген сан
алуан жәйт-жағдайлардың барлығының түйіні толғаныс теңізіне бойлауға
жетелейді.
Қалай-қалай соғасың қан-жүрегім ?!
Білмеймін, қанша өмірім қалды менің.
Торға түскен торғайдай боп барасың,
Қаршығадай самғаған алғыр едің...
деген жолдар өмір белестері шаршатқан, шалдықтырған шабыт иесінің
шарасы шақталғанын да, өмірді көркемдік тұрғыдан көру мен түйсіну сипатын
да танытады.
Мұқағали Мақатаевтың іштей арман еткен, бірақ жария етіп, арнайы ашып
айтпаған армандарының бірі – адамның жеке басының бостандығы, сөз бен қиял
бостандығы. Осы арман, осы көңіл-күй – Мақатаев поэзиясындағы негізгі
лейтмотивтердің бірі. Адамның жеке басына, тіліне де, діліне де еркіндік
берілуін көксеген көп ғасырлық арман-тілекті әр заманда әр ақын дәуір
талабына шарасыздан бейімделіп, шарбақ ішінде шалқығандай күй кешсе де,
ауық-ауық білдіріп отырған. М.Мақатаев та бірде:
Жасырмай ойымды айттым талай-талай,
Қайтейін кетті бәрі қарайламай.
Айтарын ашып айтқан абайламай,
Дариға-ай, Махамбеттер, Абайлар-ай!
дейді. Байыптаған байқаса керек, осы шумақта мағыналық қайшылық бар. Ақын
ойын жасырмай айтса, айтарын ашып айтқан Махамбет, Абайлардың еркіндігіне
қызықпаса керек еді ғой. Алайда өмірдегі нақты жағдай басқаша. Мақатаев
өмір сүрген кезеңде, ешкім де бар ойын жасырмай, ірікпей түгел түгесіп айта
алмайтын. Сондықтан ақынның жасырмай дегенін шартты түрде сол дәуірдің
ерекшелігіне бейімделуден туған деп ұғыну керек.
Тіпті бір қарағанда, осы арман, осы көңіл-күйіне бәлендей қатысы жоқ
дерлік Бұлқынып жатыр... дейтін өлеңінен де көкіректің тереңінде әрі
тұнып, әрі тынып жатқан сол ынтызарлық, іңкәрлік мөлдір бұлақтай бұлқынады,
желпіні сезіледі.
Бұлқынып жатыр
Келмейді-ақ құрғыр шамасы,
Бұлқынып жатыр
Таусылды-ау айла-шарасы.
Сәулемнің менің аяқ пен қолын матамай,
Бостандық берші, бостандық, берші, мамасы...
Ананың өз сәбиін құндақтайтын осы сәт классикалық өлеңге айналған.
Лирикалық кейіпкерді әлі санасы кірмеген нәрестенің туа бітті табиғи
ұмтылысы тіршілік қажеттілігі өз қалауынша қимылдағысы келетіні елжіретеді.
өлең ақынның жеке басының табиғатын, дарынын, белгілі бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көкше академиясы
Ахметжарова Д. З.
Мұқағали Мақатаев лирикасының өміршеңдігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050117- мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті
Көкшетау, 2011
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Қорғауға жіберілді
_________________кафедра
меңгерушісі ____________________ А.Е. Абдрахманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мұқағали Мақатаев лирикасының өміршеңдігі
050117- мамандығы бойынша – Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған
Ахметжарова Д.З.
Ғылыми жетекшісі
филол.ғ.к.
А.Т. Қажыбай
Көкшетау, 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І МҰҚАҒАЛИ ЛИРИКАСЫНЫҢ ШЕБЕРЛІК ҚЫРЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1. Мұқағали жырларындағы азаматтық сарын
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2. Мұқағали Мақатаев жырларындағы туған жер
табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ...21
ІІ АҚЫН ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ШЕШІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 6
2.1 Мұқағали Мақатаев поэмаларының тақырыптық ерекшеліктері
... ... ... ... .36
2.2 Мұқағали поэмаларында соғыс қасіретінің көрініс табуы
... ... ... ... ... ... ..50
2.3 Аққулар ұйықтағанда поэмасы – Мұқағали Мақатаев поэмаларының
шыңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі
Мұқағали Мақатаев – ең көп зерттелген, шығармашылық қырлары дипломдық
жұмыстардың, магистрлік, кандидаттық, докторлық диссертация жұмыстарының
тақырыбына өзек болған қаламгер. Ақын шығармашылығын диплом жұмысы ретінде
алу осы тұрғыдан келгенде, көп зерттелгендігі себепті таптаурындық
болғандай көрінгенімен, әрбір ізденушінің өзіндік жолы барлығын есчкере
отырып, өзімізше жолды таңдадық. Екіншіден үстіміздегі жылы ұлы ақынның
туғанына 80 жыл толып отырғандығы да диплом жұмысы таұырыбы ретінде ақын
лирикасын алуымызға өзек болған болып табылады.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері.
Дипломдық жұмыс тақырыбында ізденіс жасау барысында Мұқағали
лирикасының шеберлік қырларын ттаныту, ақын поэмаларындағы көркемдік
шешімдерді айқындау мақсаты алға қойылды.
Мақсатты іске саыру үшін мына міндеттерді шешу қажеттігі ескерілді:
- Мұқағали жырларындағы азаматтық сарывнды айқындау;
- Мұқағали Мақатаевтың туған жерге деген ыстық махаббатын танытатын
өлеңдерге талдау жасау,
- ақын поэмаларын қарастырып, олардың тақырыптық ерекшеліктеріне мән
беру;
- Мұқағали жырларындағы соғыс тақырыбына назар аудару;
- ақын шығармашылығындағы табиғат қорғау тақырыбын қарастыру.
Жұмыстың зерттеу нысаны.
Мұқағали шығармашылығымен жақынырақ танысып, ақын өлеңдерінің,
поэмаларының сюжет еркешеліктеріне назар аудару арқылы ақын шығармашылығы
жұмыстың зерттеу нысанына айналдырылып отыр.
Зерттеудің пәні.
Мұқағали Мақатаев шығармашылығын қазіргі қазақ әдебиетінің тарихы мен
теориясы, сыны тұрғысында зерттеу жасау мақсаты іске асырылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Мұқағали Мақатаев лирикасы, ақынның поэмалары, онда көтерілген
әлеуметтік мәселелер мен шығармаларының көркемдігі туралы біршама
мағлұматтардың басын қосу арқылы өзіндік ізденіс, талдау жұмысын жүргізе
алуымыз өзіндік аз да ғылыми жаңалық болып табылады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері:
Зерттеу барысында тақырып бойынша қажетті материалдарды жинау,
оларды сұрыптау, талдау, қайта өңдеу, жазып бастыру сияқты жұмыстар
жасалды.
Зерттеудің құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде жалпы мақсаты мен міндеттері,
өзектілігі айтылса, бірінші тарауда Мұқағали Мақатаев лирикасының шеберлік
қырлары танытылады. Аталған Мұқағали жырларындағы азаматтық сарын және
Мұқағали Мақатаев жырларындағы туған жер табиғаты тақырыптары бойынша
тараушалармен жұмыс жасалынады.
Екінші тарауда ақын поэмаларындағы көркемдік шешім айқындалып,
Мұқағали Мақатаев поэмаларының тақырыптық ерекшеліктері, ондағы соғыс
қасіретінің көріністері қарастырылып, Аққулар ұйықтағанда поэмасы туралы
тоқталынады. Жұмыс қорытындыланып, пайдаланылған әдебиеттер тізімі
көрсетілген.
І МҰҚАҒАЛИ ЛИРИКАСЫНЫҢ ШЕБЕРЛІК ҚЫРЛАРЫ
Белгілі бір кезеңде дүниеге келген көркем шығарманың кейін де оқырман
назарын аударатын қасиеті – сан қырлылығында, сан сырлылығында. Сипаттары
да соған орай сан алуан. Заман лебінің көркемдік мазмұнға әсер етуі және
талант табиғаты мен танымы, жан дүниесі арқылы жаралған туындыны таразылау
адам табиғатын, ұлттық болмысты, тарихи дәуір ерекшелігін барлауға
бастамақшы. Бұл орайда дарынды қаламгерлер шығармашылығын байыптаудың мән-
маңызы ерекше.
Қазақ әдебиетінде өзіндік айқын із қалдырған қайратты дарындардың
бірі – Мұқағали Мақатаев. Оның өлеңдерінен байқалатын көркемдік
айырмашылықтардың бірі – ырғағының ешбір мүдіріссіз құйылып тұруы, қазақы
таным үшін етенелігі, табиғилығы. Біз аталған тарауда ақыннның
өлеңдеріндегі шеберлік қырларын қарастыратын боламыз.
1. Мұқағали жырларындағы азаматтық сарын
Бүгінде оқырман көпшіліктің жүрегінен жол тауып, қазақ поэзиясының
жарық жұлдыздарының біріне айналып отырған ақындарымыздың бірі әрі бірегейі
– М.Мақатаев. Ақынның дүниеден өткеніне де отыз бес жыл, туғанына 80 жыл
толып отыр. Үстіміздегі жылы ақиық ақынның 80 жылдығын еліміз кең көлемде
атап өткен болатын.
Көзі тірісінде ұсынған кітабы жарыққа шықпай қалмаған автордың бірі –
Мұқағали. Атап айтқанда, "Ильич" (Поэмалар, 1964), "Армысыңдар, достарым"
(өлеңдер мен поэма, 1966), "Қарлығашым, келдің бе?" (өлеңдер, 1967), "Мавр"
(өлеңдер мен поэма, 1969), У.Уитмен "Шөп жапырақтары" ("Ұлы ақындар
кітапханасы" сериясы, аударма (1969), В.Шекспир. "Сонеттер" ("Ұлы ақындар
кітапханасы" сериясы, аударма (1970), Данте. "Құдіретті комедия" (бірінші
бөлімі "Тамұқ", аударма (1971), "Дариға-жүрек" (өлеңдер мен поэма, 1972),
"Аққулар ұйықтағанда" (өлеңдер мен поэма, 1974), "Шуағым менің" (өлеңдер
мен поэма, 1975), "өмірдастан" (Таңдамалы, 1976).
2001 жылы Жалын баспасынан ақын О.Асқардың құрастыруымен ақынның
төрт томдық шығармалар жинағы әр қайсысы 5000 дана таралыммен толықтырылып,
тұтастандырылып басылып шыққандығын шыққандығын да естен шығармағанымыз
жөн.
Олай болса, Мұқағалидың артында қалған мол мұрасы талай зерттеулерге
өзек болып, қарымды ойға қанат бітіретіндігі анық.
Мұқағали өзін көзі тірісінде-ақ мойындатқан ақын. Ол жөнінде көрнекті
ақын Ф.Оңғарсынованың мына бір пікіріне назар аударсақ та жекілікті:
Мұқағали поэзиясы – азаматтық пен адамгершілік симфониясы. Әр шумақ,
әр өлеңнен – шындық пен ақиқат жеңісі үшін тауға да тасқа да жар салған
ақын жүрегінің жанталас үні естіледі...
Мұқағали жырындағы трагедия – жан трагедиясы – жалпы жапан түз бен
теңіздерді кезіп, тырналардың тізбегіне арманы толы жанарын қадап жүрген
... - өнердің трагедиясы. Ал өнер де, өмірдің өзі сияқты, ылғи қуаныш пен
шаттықтан тұрмайтыны белгілі. Бірақ ол трагедия – биік арман, мақсұт-
мұратына үндейтін, тіршілікке етен, зорлық пен қорлықтың, өгейсіту мен
өктемсудің, арамдық пен бақсатықтың қасіретті өткелдерінен қан кешіп өтіп
Жеңіс тұғырына ту қадататын оптимистік трагедия. Ол – ақын тілімен айтқанда
мәңгілік поэзия трагедиясы, жеңіс трагедиясы [1,165-166].
Иә, Поэзия менімен егіз бе едің? деп жырлайтын ақынның жан сыры –
поэзия арқылы ған ашылмақ. Мұқағали өзінің 13 жасынан бастап жаза бастаған
алғашқы өлеңінен бастап, өмірінің соңына дейін тоқтаусыз жазған ақын. Мұның
өзі ақынның шығармашылық қуатының қарымдылығын танытады. Бірақ, небәрі 45
жыл өмір сүрген ақын үшін қаламының ұшталып, тәжірибесінің молайған шағында
жарық дүниемен қош айтысуы – қазақ поэзиясының орны толмас өкініші.
Алайда, бүгінгі таңда ақынның қолда бар мұраларын игеріп, оқырман
қолына жеткізу де маңызды мәселелердің бірі. Әрине, ақын шығармашылығы
жайында естеліктер мен жекелеген мақалалардан бастап, көлемді зерттеулер
жазыла бастады.
Поэзия – адам табиғатының, ақын табиғатының жаршысы, жыршысы. өзектен
өніп шыққан өлең ақынның өз табиғатын танытқанда, табиғилығымен тәнті
етеді. М.Мақатаев өлеңіндегі осы табиғилық, қарапайым қазақы табиғат
болмысының шынайы бейнеленуімен үлкеннің де, кішінің де көңіліне ұялай
кетеді. Бүгінде саңлақ сардары санаулы, самғауы биік қазақ жырының сырлы
өлкесінде көкіректің тұңғиық сырын сыбызғы сазымен сапырған сыршыл әуен –
Мұқағали Мақатаев мұрасы.
Ақын-Жүрек миллион жүректі адамгершілік тегімен жақын тартып,
бауырына балады.
Кең дүние, төсіңді аш, мен келемін,
Алынбаған ақым бар сенде менің.
Бұйрат құмдар – бұйығып шөлдегенім,
Бура бұлттар – бусанып терлегенім.
Аспаныңдай кей сәтте күрсінемін,
Жас талыңдай жауқазын бүршік едім.
Кең дүние керемет қалпыңменен
Жүрек балып кеудеме кірші менің.
Байтақ ел, балауса тал, бозаң далам,
Секілді бәрі менен көз алмаған.
Кең дүние, кенде етсең сыбағамнан,
Шырылдаған сәбидей мазаңды алам [2,27].
Небәрі үш-ақ шумақтан тұратын осы өлеңде алысқа талпынған арман,
келешекке деген сенімнен қуат алған үміт, кең дүниенің көрінісін символ-
бейнелер арқылы эстетикалық жинақтау, жалпақ ғаламның жанды көрінісі
секілді, адам өмірі мен арманының аясы секілді кең дүниенің нақты-образды
бейнесі елжірей қараған лирикалық кейіпкер, нәзік сыршылдық, т.т. бар.
Дүние-шалқарға лирикалық кейіпкер үн қатып, мен келемін, алынбаған ақым
бар сенде менің дегенде, жайдан жай емес, болашаққа қол созған, асқар
асуларға талпынған арман елестетіп өтсе, өзін сол дүниенің бір бүршігі
ретінде сезінуінен перзенттік үкілі үміт үлбірейді, байтақ ел мен жер көз
алмаса, сенім артқаны секілді. Ал керемет кең дүниені кеудеме кірші
дегенде, қаншама ынтықтық, құштарлық бар!
Бұйрат құмдардың шөлдегенін жай емес, бұйығып шөлдегенін көру
үшін нәзік сезімталдықта, ақындық қырағы көз де керек. Шудаланған бұлттарды
бураға ұқсату үшін де ақындық аңғарымпаздық алға түсуінің мәні айрықша.
Бұйрат құм, бура бұлт, күрсінген аспан, жайқалған жас тал, жауқазын бүршік,
байтақ ел мен балауса тау, бозаң дала барлығы — жиыла-жинақтала келе
болмыстың кең дүниенің символдық көріністері, образ арқылы нақтылануы.
өлеңнің соңындағы Шырылдаған сәбидей мазаңды алам деген жолда
ақынның философиялық-эстетикалық аңсары аңғарылады, ынтық дүниесі,
адамгершілік мұраты, рухани әлемнің мөлдірлігі белгі береді.
Замандастарының естеліктерінде ертемен балалардың балабақшаға ұйқысын
қимай қиналып жылап бара жатқанын көргенде, Мұқағалидың қатты қиналатыны
айтылады. Осы сезімнің оттай шалқып көрінуі, Майгүлге арнаған өлеңінен
байқалса, кейінгі көптеген өлеңдерінде сәби сезім, сәби жүрек, сәби сенім,
т.т. символдық бейнеге ұласады. Сәби болғым келеді атты атақты өлеңіне ән
де жазылғаны белгілі.
Ақын өз сыбағасын алу – өмірдегі өз орнын табу, өз тұғырында тұру
үшін өштенбейді, кектенбейді, елжіреп тұрып, қалауының жүзеге асқанын
тілейді, шырылдаған сәбидей түйсігі бардың бетін бері қаратпасқа қоймайды.
М.Мақатаев үшін сәби – ұлы бейне, тазалықтың, адалдықтың, мөлдірліктің
жарық дүниедегі ең теңдессіз, ең аяулы, ең қастерлі символы. Осы символдық
сезім ақынның күллі теорчествосының - өлең, өнер жолына түскеннен бастап,
өле-өлгенше үзілмес айнымас арқауы болды.
Ал сәбиге жаны ашымау, сәбидің тілегіне құлақ аспау ақын өлеңдерінің
көркемдік логикасына, сезім мен ой ағысына қарағанда, мүмкін емес.
Кіршіксіз жүрек өзін қоршаған керемет кең дүниенің перзенті сезінеді,
сондықтан именбей-ақ тілегін айтады. Міне, осы эстетикалық-адамгершілік
аңсар М.Мақатаев өлеңдерінің тағы бір сипатын аңғартады.
М.Мақатаевтың аталған өлеңінен де, оған қоса барлық жырлары мен
поэмаларынан да ажарланып көрінетін тағы бір ерекшелік – әуезділігі. Бұл
әуезділіктің құрылымын түзетін көркемдік қасиеттер ретінде дыбыс үндестігі
– аллитерация, ассонанс, ішкі ұйқастар, өлеңнің мазмұнына сәйкес
іріктелетін дыбыстар үйлесімі, сөздердің мағыналық үндестігі, өлең
тармақтарындағы, шумақтарындағы әуені туыстас дыбыстардың гармониялылығы,
солардың нәтижесінде музыкалық бипаздалуы сияқты белгілер мен бедерлері
атап айтарлықтай айрықша. [7,77].
Поэзия!
Менімен егіз бе едің?
Сен мені сезесің бе,
Неге іздедім?
Алауыртқан таңдардан сені іздедім,
Қарауытқан таулардан сені іздедім.
Сені іздедім кездескен адамдардан,
Бұлақтардан, бақтардан, алаңдардан.
Шырақтардан, оттардан, жалаулардан,
Сені іздедім жоғалған адамдардан.
Сені іздедім досымнан, қасымнан да... [2,343].
Ақынның ағынан жарылған жан сыры осындай-ақ болар. Ал, Ақ кимешек
көрінсе, сені көрем... Ақ кимешек жоғалса, нені көрем? - деген жолдар
тілге оралғанда, боталаған ыстық жас көзіне жетпей жүрегіннен тамшылап,
көкірек көзін көміп құйылып жатқандай ащы-тұщысы аралас тәтті мұңға бөлейді
Әже... Ақ кимешек... Уақыт... Иә, өмірдің заңы. Кәдімгі пенделік сезім. Жас
өседі, жасамыс қартаяды, қарт жанынан әл таяды. Бұл табиғат заңдылығы.
Солай болуға тиісті. Сөйте тұра, таныс дауыс, таныс сөз, таныс мәсілі ақ
әже, Су сұраса сүт берген, айран берген қайран жеңге исі қазаққа төл
ұғым, төл сезім, табиғаттың өзі берген қазына. Иә, бұл этнографиялық әлеміш
емес, бұл табиғи толғаныс, терең әрі тәтті мұң. Есейген сайын адамның
алдағы күнге қызыға түсіп, ұмтыла түсіп, соңында қалып бара жатқан сәтті
күніне жалт етіп бір қарағанындай алақұйын сәт. Бұл даму мен жан-дүние
арасындағы сәттік арпалыс, диалектикалық заңдылық.. Әдеттегі сыншылардың
тұлпар, дала, ауыл тақырыбы ескірді деген ұғымды әлсін-әлсін қайталауын
үнемі құптай түсудің де қиын екендігін осыдан аңғаруға болады. Қай тақырып
болсын шынайы сезімнің шарпуына оранса, табиғи қалпын өзі-ақ табады.
Мұқағали жырларын оқыған сайын тіршіліктің отына суарылған тірі
сөздерден жүзіңізге ыстық леп ұрады. Сезімнің лебі, сөздің лебі, тағдырдың
қызуы... Қай өлеңде де қалтқысыз тіршілік-тағдыр қызуы жүрекке қоламтадай
тиіп, жан-жүйеңді қозғайды.
...Неге ертерек суалдың, жаным Анам , Жоқ! Дәрігер! Орнатпа басқа
жүрек! Басқа лүпіл жасама, басқа леп. Қалай айтам, бүлінген жүрегімді,
Білдірмей доғдыр алып тастады деп?! өңгеріп өгей жүрек қайда барам, өңгенің
ғұмырын қайтіп пайдаланам, өзімнің жүрегімді жерлеп келіп, өзгенің өмірін
қайтіп жалғастырам?, Неше мың жыл мен неге жасамаймын, мың жыл жасап
жүргенде қара қарға!? Қызым менің, Гүлім менің, Аяулым! Жатыр молаң
жотасындай қоянның. Құлпы тастың құны маған бес тиын. Бірақ таспен қалай
жаншып қоярмын! Қайран біздің шешелер! Арды ойлаған, Шілік шауып, ши
орып, бау байлаған....
Бұлар ақынның өмірдастан таңдамалысындағы әр алуан өлеңдерінің
алуан тынысты тармақ, толғамдары. Азаматтық парасат сөзі, адамгершілік
көңіл толқулары, адам, адалдық деп лүпілдеген тіршілікке іңкәр жүрек
тынысы. Оқушының жанына, жүрегіне қозғау салмаған, бірге толқытып, бірге
тебірентпеген өлең-өнер емес. Мұқағали Мақатаев өлеңдерін отты, жігерлі
десек те, бірыңғай сазды, сыршыл, шешендік, ақылгөйлік сарындары бар десек
те, нақ басып көрсете алмағанымыз.
Мақатаев жырлары – азаматтық жан-дүние сырлары. Ал, оны өлең тілімен
жеткізуде жоғарыдағы атаған сипаттардың бәрі де туынды табиғатына сай әр
тұста әр түрлі деңгейде көрінеді. Ақиқаты – адамның, былайша айтқанда,
кәдімгі жұмыр басты пенденің бойында, мінез-құлқында, тағдырында жақсы мен
жаман қатар арпалысып жүр. Тек кейде жақсының бел алатынына, кейде жаманның
дендеуіне қарай, жақсы адам, жаман адам дейміз. Ақын жырларының жан
өзегі осы Адам атты ұлы тұлға бойындағы екі ұдай тайталас. Жақсы мен
жаманның текетіресі. Ақын уытты жырларымен (пендешілік, арамдық,
көрсеқызарлық, жауыздық, қараниеттілік, екі-жүзділік толып жатқан түрлі
зымияндықты білдіретін) жамандық атты ұғымның өзін тұншықтыруға, жоғалтуға
құштар. Жақсы жыр, жақсы сыр, ақеден тебіреніс жамандықты жеңуге тиіс деп
сенеді автор. Ақындық мінез, ақындық рух... [7,97].
Осы тұрғыда Мұқағали Мақатаев шығармашылығының шыншылдық, сыншылдық
сипатын анық көреміз.
Кешіргін, Отан, кей-кейде,
Басып бір кетсем гөй-гөйге.
Тілі шықпаса, сәбиің
Тұшынып, сірә, сөйлей ме
Тасынып біраз мен кейде,
Басылып қалам деңгейде.
...Ашынам арзан ағайға,
Ашынам арзан жеңгейге.
Ашынам, қайта басылам,
Басыламдағы тасынам... [4,71], -
десе, бұл ақынның дидактикалық ақылгөйлігі емес. Кәдімгі қазақтын,
жыр үлгісіндегі тегеурінді тебіренісінің жаңа көрінісі. Белгілі, үйреншікті
ұғымдар десек те қателесер едік. Жағымпаздық атаулының жағымсыз қасиет
екені айдан анық, соның өзін ақын өз мәнерімен, өз мінез-құлқымен
жеткізген, жағымпаздықтың өзін Жалданып өскен жасынан деп жаңаша
ораммен, жеріне жеткізе айтады. Жалданып өскен жасынан... жасынан
жалданып, тәуелділікте өткен тағдырда, өмірде, азаматта не өмір, не тірлік
бар? Әдебиеттің тегінен сіңген асқақ мінез – адам жанының революциясын
жырлау. Адамдықтың асыл қасиеті – жан-дүниенің, тән мен сезімнің
тәуелсіздігі, бейкүнә тазалығы, бостандығы үшін күрес. Ақындық та, поэзия
да адам жанының кең мағынадағы еркіндігін, еркін-рухын толғаушы. өлең
авторы сол үшін ашынады, сол үшін күйінеді. Ақын өмірлік шындықты өз
жүрегінің әсерімен, өз ақыл сезімінің көрігінде суарып шығарған.
Айтса айтсын айыбымды бетке қарып,
Қайтемін қаламымды көкке малып,
Арам шөптің орнына гүлді қырқып,
Әйтеуір, жүргенім жоқ кетпен алып.
Басымнан кемшіліктер өткені анық
Несіне өкпелеймін көпке налып.
Ащы жырым құйылса өтке барып,
Ашырқанып алайда сөкпе, халық
Мұңымды айтпай,
Шау тартатар жайым жоқ шетте қалып [5,18], -
деген жолдарды оқығанда ақынның азаматтық тұлғасы көз алдымызда
биіктей түседі. Алысқа да апаратын, аспанға да шығаратын ақиқат екеніне
тағы да мойынсұнамыз. Не айтса да, қара қылды қақ жарып, ағынан төгіліп
сөйлейтін суреткер тұлғасы сол орынсыз асып-таспай, көргенін, барды бардай
етіп ашық толғауымен асыл.
Олай болса, әділ сыншылдық ашық, жарқын үн, жарқын ойлы ақын Мұқағали
Мақатаев шығармашылығының ерекше мінезінің бірі. Мұндай сыншылдық қазақ
поэзиясының реалистік туындыларына тән классикалық дәстүр ренктерінен
саналады. Абайды, Сұлтанмахмұтты, Қасымды даралап көрсеткен ерекшеліктің
өзі осы сыншылдық өткірлік, өлеңнің өзегіне өмірдің отын құю. өмірдің ащы
шындығымен бақай есепшілердің етін күйдіру. Бұл өлеңнің мінезі ғана емес,
ақынның, азаматтың үні, ел ішінде Халық - Ана салтына сүйегіне сүтпен
сіңген қасиеті. Әдебиеттің дамытушылық қуаты да осындай сипатында.
Мұқағали Мақатаев өзінің аз өмірінде әдебиетімізде мол мұра
қалдырған дарын. Өмірі де бір өзен, өлеңі де бір өзендей, тұңғиық. Мұқағали
жырлары бірде үн-түнсіз шымырлап қайнап, тереңге тартып, бірде ақ күміс
бұлттарын түйдектетіп аспанға атқан сол өмірдің өзіндей. Егер дәстүрлі
зерттеу салтына бағынсақ, өлеңдерді алуан-алуан тақырыпқа жіктер едік
(Отан, ана, махаббат, пенделік тебіреніс, табиғат, т. б.)... Ол, бір
жағынан, дұрыс та шығар. Бірақ ақын жанын, талант қорытпасын, жүрек жарды
сезімін жіктеп, жіліктеуге бола ма екен? [8,28].
Қарғам сені жайым жоқ кем көретін,
Бимағұлым тағдырың сен көретін.
Зат болып неге жүрегім жаралмаған.
Қарғаларым, сендерге тең бөлетін?!.[4,25].
Жүрек – жыр, жүрек – сыр, жүрек – сезім. Жүрек – жыр мүшелеп бөлетін
зат емес! Ақын жыры тұтас бір буынның, уақыттың, дәуірдің кесек бір
бөлегінің өзгеге ұқсамайтын, өз мінез-сымбатымен көрінген көрінісі. Сонау,
Армысыңдар, достар?!, Қарлығашым, келдің бе?, Мавр жинақтарынан
бастап, соңғы өмір-өзенге дейінгі туындылардың бәрінен үзілмес бір ізді,
жібек желдей жанға жайлы сырлы сазды, өзіндік дәстүр арнасын сезінеміз.
Қай заманда болмасын, қай қоғамда болмасын ақын болмысын, оның
шығармашылық тұлғасын бір ғана өлеңмен тану мүмкін емес. Осы тұста
М.Мақатаевтың мына бір сөзі ерекше назар аудартады: Әрбір оқырман көркем
шығармадан өзін, өз жанының бөлшегін іздейді.
Сондықтан мен өзімнің Менім арқылы жасырмай, жаппай өмірімнің
шежіресін жасап шықтым. Жанымның мұңы мен қуанышы – бәрі сонда. Солар басқа
жүректерге өз сәулесін түсіруге тиіс деп ойлаймын.
Сонымен, достар, бүкіл менің жазғаным – бар-жоғы бір ғана бүтін
поэма. Адамның өмірі мен өлімі, қасіреті мен қуанышы туралы поэма. Егер
нанбасаңдар, барлық өлеңімді жинап, бір жинаққа топтастырып көріңдерші.
Естеріңде болсын, әрбір өлеңім өз орнында тұрсын. Яғни жылына және бойына
қарай, сонан соң көз алмай оқыңдар. Сюжетіне көңіл аудармай-ақ қоюларыңа
болады, ал композиция мен архитектоникасына зер салыңдаршы. Егер мені содан
таппасаңдар, онда ақын болмағаным! [6,41].
Ақын өзі айтып отырғандай оның өлеңдеріне тән құрылымдық, мазмұндық
ерекшелікті қазақ лирикасын зерттеуші ғалым Б.Кәрібаева да дөп басып
танытады:
Дара стиль болсын, әдеби стиль босын олардың негізі – тілдік
материал – ауызекі сөйлеу жанры. Мұқағали – осы жанрды тереңдеткен, оның
барлық бояу-үнін ашуға күш жұмсаған бірегей ақын...
Сұңғыла ойдың, түпсіз сезімнің, ерен ерліктің сұлу көрінісі ғой.
Мұқағалидың күллі жырының арқауы, бітімі осы архитектоникамен өрілуі тегін
емес. Оның жеке таланты осы нүктені жетілдірді [7,111-112].
Ол – қай өлеңде болсын ақынның монолог, диалог түрінде ауысып келіп
отыратын ашық сыршылдық, шынайы әңгімешілдік рухтағы бүкпесіз, кібіртіксіз
тіл қатуы.
Қарлығашым, келдің бе, қаршығадан саумысың?
Аман-есен жеттің бе, айыр құйрық нау құсым?
Оралдың ба тағы да өзің өскен ұяға,
Оралдың ба, сүйіктім екеуің де бармысың?
десе де, осы өлеңнен соң он-он бес жыл өткізіп барып, Жаңбырда
өлеңінде:
Жақсы едің ғой,
Құлын мүсін қылықтым,
Тұзағына түстің қандай құрықтың?
Қайдан жүрсің?
Жүзің неге сынық тым?
Неге ұмыттың, неге бізден суыттың? -
деп тебіренсе де, ақын жанының мейірлі лүпілін өз сезім-күйімізбен
жатырқамай жалғастырамыз.
Жатырқамай, жаныңа жақын келіп сыр ашқандай. Ол сырдын салмақтылығы,
парасаттылығы – жалтақсыз, жасқанусыз азаматтығында. Керек жерінде сәбилік
мақ-танышпен, керек жерінде мысқыл-кекесінмен, ирониямен Лирикалық менді
ашық ақтарып отырады.
Сөз жоқ Мұқағали Мақатаев таланты жетпісінші жылдар поэзиясында кемел
биігінде, қазақ лирикасының кең төрінде дер кезінде көрінді. Соңғы он жыл,
яғни жет-пісінші жылдар поэзиясы сөз болғанда, ірі таланттарымыздың аса аз,
санаулыларының ішінде Мұқағали лирикасы асыл сезім, ыстық ілтифатпен
аталары анық. Ол бұл құрметті тіл безеген желбуаз шешендікпен, де, таңдай
қаққызуға талаптанған білімдарлықпен де, қырлап-сырлаған түрлік (формалық)
құбылтулармен де алған жоқ.
Оның сиқырлы қуаты – асқар биікке көтерген қасиет – халықтық саз,
халықтық рух, әркімнің жүрегі жатырқамай жақын тартатын қоңырлау сазды
әуен.
Мұқағалида ұйқас, ырғақ оның әуезділігі басым. өлең-жырға
таптырмайтын өзек-көңіл күй әуені бар. Бал сезіммен Сүйкей салған сурет
бар. Осының бәрі өзгеше бір жеңілдікпен жүректі баурап, санаңа сіңіп
жатады. өнердің құпиялы кілті – жеңілдік. Ырқыңмен, тықпалаусыз ақын
жанының жібектей шуағына орану кімге де болса, бақыт қой. Мұқағалидың
тәуелсіздігі мен тазалығы, адамсүйгіш, сезім сыйлағыш сергектігі шексіз,
ендеше. Міне, бұл – жазба өнерге тән үлкен мәдениет. Оның шығармасы
халықтық сипат алған сайын әлгі кәсіби шеберлігі де өсе түседі. Бұл ұлттық
шеңберді үзіп, жалпы адамзаттық өреге көтерілетін оңтайлы баспалдақ.
Бағасына жетіп, үйренуге тұратын мінез. Бұлар – Мұқағалидың барлық
өлеңіне ортақ жәйт [8,107-108].
Тауып айтылған ой тарланға тән тыныс болғанымен, табиғат
жаратылысынан келісті тұлғасын тапқырлыққа мансұқ етпейді. Мұқағали ақын
ретінде ойды ойып ап, дайын күйінде қалтаңа салып бермейді, ойды өрбітеді,
ойды тіршілік процесіндей дамытады, өршітеді. Табиғи арнасымен желілеп
жеткізеді. Соның бәрінде де белгілі бір шынайы құбылыстан, өмірлік оқиға,
детальдан тілге тиек табады. Сөйтіп, өлең өрнектері ассоциациялық
поэтикалық түзілім, қатарлармен санаңа шымырлап жетеді.
Арсыз күлкің тиылмас, жылауың да,
Айтысың да басылмас, ылаңың да.
Араздасып ағайын кетер еді,
Бір кәрия болмаса бір ауылда.
Біз кәрия болғанша, Кім біледі?..
(Азайып бара жатыр, 9-бет)
Көктем кетті, күз міне жуықтады,
Бармысыңдар, бауырлар қырықтағы?
Бәрің тірі қалдың ба, қарығанда
Қырықыншы жылдардың суықтары?
Тағдыр бізден бәрін де аямаған
Жылатқан да жұбатқан, аялаған.
Ата-қаздан айрылған балапан ек,
Аспан асты, жер үстін паналаған.
(Бармысыңдар, бауырлар қырықтағы?) [12,251]
Екі өлең де қарапайым жолдармен басталған. Поэтикалық ойдың өрбуі,
экспрессивтік әсердің үдеу үстіне үдеуі бірте-бірте өлеңнің өз табиғатын,
өз құйынын тудырған. Бәрі анық, айқын, ой да өз биігіне көтеріліп, кемел
деңгейде толық жеткен, қанша сарқыла, таусыла егілсең де, бұдан ары төгілте
сыр ашу мүмкін емес, шығар!? Сырт көзге шалынбаса да, бүгінгі қазақ
лирикасында ерекше бір тынысты, жаңа лептің шарпуы бар. Бүгінгі оқырман
әсіресе символикалық реңкті, жадағай суреттілік жасанды ұраншылдықты тез
айырады әрі ондай өлеңдерді оқымайды. өмірдің тіршілік құбылыстарының өз
тұрғысы өмірдің өзінің асқақ пафосы өлең табиғатына тым жақындай
түскендіктен, шешендікпен, тақпақшылдықпен. әсіре теңеу, әсіре бейнелеумен
бірыңғай қалу мүмкін емес. Мұқағали Мақатаев өлеңдерінің осыған орай
айрықша ерекшелігі - өзіндік мәнер-нәшінің ұтымды, оралымдылығы.
Ақын ұсақ көріністерден, майда зергерліктен гөрі кесек картиналарға,
тынысты полотноларға үйір. Бәрін: шеберлікті де, иненің көзіндегіні ілердей
байқағыштықты да соған бағындырады. Бейнелеп айтсақ, ақын туындыларының
ішінен тұтастай өлең – полотноны, өлең-портретті, өлең-картиналарды
айнытпай көреміз. Мұны, тек шеберлік деп қана қойсақ, қысқа қайырғандық...
Шеберлік болғанда, өлеңнің құлын мүшесіне сынық сүйем артық ет жолатпайтын
кірпияз тазалық, назарды кез келгенге жамырата бермей, нысананы қиядан
шалатын қырағылықпен қоса, сол айтпақ ой – нысананы ұзатпай іліп түсер
алғырлық. Демек, шеберлік тұғыры:
Тіл (ақындық) тазалығы...
Ой саралығы...
Тебіреніс тереңдігі.
Соғыстың соңғы көктемі. өлең бес шумақ. Бес шумақта бес беттік баяндаумен
де, бес бөлімді кітаппен де жеткізгісіз үлкен картина көзге елестейді.
Тұтас бір дәуірдің көктемі ой-шұңқырымен айқын көрінеді.
Көп болды жасыл тауларға
Жап-жасыл бұлттар шөккелі.
Әкелді шуақ бар маңға
Соғыстың соңғы көктемі.
Жап-жасыл шыбық, тал-дағы,
Орманның жасыл шекпені.
Қуанта бірақ алмады
Сонау бір үйді шеттегі,
Соғыстың соңғы көктемі...
Көктем – қуаныш, көктем – тірлік көктеуі, алда – жазира жаз, мәуелі күз
бар... Жасыл әлем, жарық дүние... Осынау үлкен алып әлемнің бір
нүктесіндей, жарық дүниенің елеусіз ғана қаралы нүктесіндей – қаралы үй...
Манадан бері, төрт шумақ бойы әсем бір өрнекпен бейнеленіп келген сурет осы
нүктеге келгенде тітіренеді, тіріледі. Осы нүкте арқылы адамзаттық мәні бар
драмаға ауысады. Сөйтіп, өлең туған. Нағыз азаматтық, адамзаттық тебіреніс
дүниеге келген. Болмаса, Беташар өлеңінде:
Боз ала ауыл жастары,
Бозбала күнін тастады.
Бозжаулық жауып қыздарға,
Шаңырақ құра бастады.
Үйленді біздің ағай да.
(Үйленбе деуге қарай ма?)
Бәсіре жалғыз көк тайын
Сойғызып жатыр сарайда,
(Той жасап бермек қалайда.)
Келіннің бетін ашқанды.
(Иіліп байғұс жасқанды)
Жасқанды-дағы...
жас қалды...
Ертесі соғыс басталды,
Алды да кетті жастарды, -[12,126]
деп бір ұрпақ трагедиясын жеткізеді. Байқап отырсыздар, әлеміш бояу,
аптыққан сезім, алқынған арпалыс жоқ. Оның есесіне еңсені көтертпейтін мұң
бар, көкірекке жайлап жайылған боз мұнар бар. Лирикалық герой мұны несіне
мәз боп, неменесіне жетісіп желпініп сөйлеймін, әйтеуір, осындай оқиғаның
куәсімін, соныма да назалымын дейтіндей. Қоңырқай сурет, коңырқай әуен,
қоңылтақ көңіл... Соның өзімен-ақ сұрапыл кезең суретін елестетеді. Бұл –
ақынның шеберлігі, өлеңнің табиғаты, уақыттың тынысы...
Әр өлеңнің өмірбаяны, басталуы, шарықтауы, аяқталуы айқын. Тұтас тұлға
тәрізді. Тармақ та, ұйқас та, шумақта осы бірегейлікке бағындырылған. Тек
жеке өлеңдерден ғана емес, ақынның бүкіл творчествосынан, өлең, толғау,
поэмаларынан түгел алғанда тұтастықты, бірегей бірлікті көреміз. Бұл,
бәрінен бұрын, ақын таланты табиғатының ажырамас та, шашырамас
нұсқалылығының белгісі. Творчество - өмірбаян, өмірбаян болғанда бір буын
жан-дүниесінің психологиялық полотносы дәрежесіне жеткен.
Халық рухына, халық мінез-құлқына тән байсалдылық, мінезділік талант
табиғатының ыстық-суығында бірдей көрінеді.
Ақынның білімділігін, парасат кеңдігін біле тұра, өлең өрнектерінен
кітабилықтың, образ жүйелерінен абстракциялық түзілімнің шаңын да
сезінбейсіз. Образ да, ой да, ырғақ та өмірдің өзінен өлеңге, өлеңнен
өмірге ауысып жатыр. Мына бір өлең-аллегорияны оқып көрейікші:
Ауады да тұрады, аңсарым-ай!
Әлі сен есімдесің, Аршалы сай.
Сол түні неге мені өлтірмедің?
Сол түні риза едім алса құдай!
Сен куә, Аршалы сай,
Сол түні мен,
Аққуға тұзақ салып өлтіріп ем.
Сол түні неге мені аяп қалдың?
Жаңадан ауызданған бөлтірік ем.
Аршалы сай!
Неғылған көркем едің!
Сол түні неге мені өртемедің?
Сол түннің қияметін есіме алсам,
Сенен де, өзімнен де жеркенемін!.. [12,136]
Сезімді, жан тебіренісін бұдан терең қалай жеткізерсің. Және де, дәл
осылайша тек Мұқағали Мақатаев қана айта алатынына, ақтарыла алатынына кім
таласар екен. Бейнелеп айтсақ, бұл жан-дүние ерлігі, сезім құдіреттілігі.
Бәріміз мың қайталап айта беретін шынайылық осы. Анайылық емес, шынайылық.
Шынайы болғандықтан да поэзия сазына бөленіп тұр. Жалтақсыз, жалтарусыз
ойды, ішкі тебіреністі бәз күйінде көзге тосқан, көңіл толқуын кіршіксіз
хас таза күйінде өлең тіліне тамызған...
Ақын кредосы – шыншылдық, сәби сезімге ғана сиятын албырт шыншылдық.
Оны оқырмандарымен өзек жарды сырлас, айнымас пікірлес ететін алтын арқауда
осы – шыншылдығы. Дүниені, болмысты, құбылысты өз көргеніндей бүкпесіз,
көркемдік шындық көрігінде келістіре қорытады. Оқырман қауым талғамы мен
аңсары сондай поэтикалық шындыққа іңкәр. Балқытушы тұлғасы ақын жырының
алғашқы жолдарында былай көрінеді:
Қызыл науамен
Қызыл от ағып барады.
Қызыл адам жүр
Қып-қызыл өңі, жанары.
Қызыл ұшқындар ысқырып қызыл жыландай,
Қызыл қаћарын қызыл адамға жабады! [
Әсірелеу бар ма? Бар... Әйтсе де, өмірдің өз суреті ғой. Тіпті, ақынның
тапқырлығына, көз алдындағы көріністен еш артық қоспасыз тудырған
поэтикалық ассоциациясына тәнті боласыз. Мен сені сағынғанда деген
өлеңінде қызғанышын Қызғаныштан мұз шайнап, тұз жаладым деп екі-ақ жолмен
жеткізеді, енді бір өлеңінде:
Боз қырау аты кірпідей,
Келетін әкең жұмыстан.
Тазыдан қашқан түлкідей,
Ініме мен де жылысқам, -
деп ойнақы, естен кетпес әсерлі сурет сызады.
Еменде жапырақ-жүректер,
Үп етсе самал дір еткен... [12,128]
Жапырақ - жүрек дегенде, расында да ақынның көрегендігіне, байқағыштығына
бас шайқайсыз. Сондай-ақ, Сырбай Мәуленовтың жапырақ-терек жүрегі деген
жолдарын еске алғанда қазақ поэзиясының өзіндік ортақ реңін сезінгендейміз.
Көшеде:
Мен жолымды берейін, өт, қарағым,
Несін күттің, несіне көп қарадың!?
Қор болмассың құлыны текті ананың,
Жолын алсаң, өзіңдей текті ағаның, [12,126]
деп аяқталады. Халыққа жүрегі, тебіреніс-талғамы жақын ақын дегенде,
осындай туындыларын тілге тиек етеміз. Автор осы өлеңінде сөзбен емес,
халқымыздың салт-дәстүрі, түсінік-танымы, жалпы психологиясы арқылы
поэтикалық қуатты еселеген. Аға жолын қиып өтпейтін әдемі салтымыз, ініге
ізет жасап, жолын, пейілін, ниетін ұсына аларлық үлкендік мәрттігіміз,
ананың еркесін құлыным деуі – осының бәрі қаншама қарапайым болғанымен,
көкіректе домбыра сазындай (тілмен айтып жеткізгісіз) тебіреніс тудырады.
Ұқсастық жырында даланы анаға ұқсатқан ақын:
Тамыры иіп,
тәтті бір ұйықтап алғасын,
Ана шайына,
Дала нөсерге қанғасын,
Далаға дихан
Анаға адал жолдасы,
Тыңайтпақ болып,
Даярлап жатыр қалжасын, -[12,36]
дейді. Осындағы поэтикалық эмоция Тамыры иіп, Шайға қану, Тыңайту,
Қалжа атты халықтық ұғым, халықтық сөздер арқылы санамызға шымырлап жол
тартады. Бір ғажабы, белгілі тіркестер, бұл жерде өзгеше құбылып ашылған.
Мұқағали ақын, көбінесе ұғым, түсінік-таным арқылы сөйлейді. Сол
арқылы аз сөзге көп мағына сыйғызады, әрі мағына байлығын экспрессивтік мән
бояуын қалыңдатады.
Түспесін десең егер сезімге кір,
Жанарым, менің ылғи көзімде жүр!
Жамандық көрсең менің қабағымнан,
Жас болып төгіліп кет жанарымнан, -
(Жанарым) дегендер тәрізді.
өкінішті...
Мына құрғыр сырқаттың беті күшті.
Жүрегім көтеріліс жасап жатыр,
Бұзбақ болып кеудемде бекіністі.
өкінішті...
О, жүрек!
Менің алтын қазығым-ау!
Қайтейін, қажыдың-ау...
...Қытықтаған бауырдың назы мынау.
Қажыдың-ау, байғұсым, қажыдың-ау!
Не істемекпін?
Жаным-ай, саған шипа істемек кім?!
Жаралғанда бүтін ем, үш бөлекпін:
Жүрегім – Африка, бауырым – Кипр,
Миым Мұзды мұхиттай...
Не істемекпін?.. [12,158]
(Емханада )
Бүгінгі күннің, бүгінгі дәуірдің тынысы да осы... Жүрегім – Африка,
Бауырым – Қипр дегенді басқа дәуірде (мәселен, 20-30 жыл бұрын) айта алам
ма едік. Ешкім түсінбес еді. Бүгін осы үш шумақ қазақ топырағындағы бір
ақынды бүтін планетамен қауыштырып тұрған үш таған.
Сондықтан да ақын қысылмай-қымтырылмай, еркін, кібіртіксіз сөйлейді.
Тосылып, тасырқамайды. Отан, ана туралы көп жазса да, өзгеге ұқсатпай,
өзінше жырлаған санаулы ақынның нақ ортасынан да Мұқағали Мақатаевты
көреміз. Отан ол үшін аса қасиетті ұғым. Бүкіл өміріне, күнделікті
тірлігіне тұрақ болған ұғым. Қас тұлпардың қасиеті бәйге, көкпарда
көрінетіндей, ақынның өзіндік үні, өзіндік мәнері, мінезі де осындайда
жарқырап, даралана түседі. 1975 жылы Шуағым менің жинағында:
Кешір, шеше! Мәнгілік майдандамын.
Түсін, шеше!
Отаныма бер мені басы бүтін,
Нашар әйел тапқан ұл дегізбеймін! [9,38]-
деп жазса өмір - өзен жинағында ақынның Отанға, туған ел, өскен жерге
деген ыстық махаббаты құс жолындай жарқырап көрінген.
Мендегі кең пейіл, шат көңіл
Одақтық ортақ бір дастарқан [9,81], -
дегенде, М.Мақатаев тек лирикалық қаћарман мұратын ғана сездіріп тұрған
жоқ.
Ұлы Отан соғысынан бұрынғы жылдары бейқамдау бой көтерген ұжымдар
бастығының баласы ел басына төнген ауыр тауқыметтің бар салмағын жон-
жотасымен аяусыз сезген де. Дүрбелең жылдар майданға өз еркімен сұранып
кеткен жанашыр әке туған ордасына қайтып оралмай, сол балаң кездің өзінде
болашақ ақын өз шаңырағының қайғысын қалың ел қасіретімен ұштастырып, келе-
келе өн бойынан, өзегінен ағайын-туыс, жегжат-жұрағатына ғана емес, кең
байтақ өрісіне, қадірмен халқына сүйеніш, жебеу сөз айта алатын ғаламат
қуат тауыпты. Мұқағали мұрасын қарап отырсаңыз, 1941 жыл. Ақпан,
Тірісіңдер, құрбандар, Мен сендерді іздеймін, Жаралылар туралы
баллада, Сөнбейді, әже, шырағың, Болмасын соғыс, болмасын алуандас
бүкіл бір тарихи кезең шындығын қаз-қалпында алдыңа тартатын жырлар шоғыры
сала-сала [10,94].
Ұлы Отан соғысы, одан кейінгі кезең әдебиетімізге үлкен бір белес
болып енді. Марқұм Мұқағали бұл тақырыпты да өзінше көріп, өзінше зерлеп
үлгірді. Бұлар оның жеке сөзі ғана емес, бүкіл замандастарының,
тұстастарының тебіренісі. Сенбеймін әкең өлді дегенге мен, Себебі ол
үйімізден тірі аттанған дейді ол 1941 жыл. Ақпан туындысында. Осы
тақырыпта ақынның ашқан ғаламат жаңалығы бар. Ол сол бір қатыгездіктің мұз
тілі сумаңдаған сол жылдарға лағнет айта тұрып, сол жылдың жақсылығын,
өмірінде қалдырған жылы беттерін құдіреттей қастерлейді. өйткені, ол тек
өткен қиындық қана емес, тағдыр емес пе!? Ал, өмірді, тағдырды кім оп-оңай
белден сызып тастай алсын.
Бірақ сол бір дауыл жылдар, от жылдар,
Бәрімізден бір-бір батыр жасапты.
Сол жылдарға қарғыс айту жат маған,
Сондағы мен ерлігіме мақтанам,
дейді лирикалық қаћарман. Шынайы, нанымды.
Бір ән бар бүгінгі ұрпақ естімеген,
(Сонау бір соғыс жылы естіген ем.)
Сол бір ән көмейіме кептелгенде,
өмір дейтін керуен-кешті көрем, -[10,100]
депті бір өлеңінде. Қайран жеңгем!, Құрдастарға, Жаралылар, Қырқыншы
жылдардағы бесік жыры, Қайран жандар! Майданның бәйгесінде сияқты
өлеңдері аталмыш тақырып ауқымындағы өзіндік өрнек, пайымдауларымен
дараланған. Егер осы өлеңдерді өмірбаяндық ретімен жіктер болсақ,
сұрапылдың бір ұрпақ жан-дүниесіндегі ізін бедерлі көрсететін тынысты бір
полотно шығар еді.
Махаббат жайлы жырларынан да ақынның тазалығын, азаматтық арлы үнін
естиміз.
Айналайын!
Ата мекен, Ақ мекен!
Туған өлке тәтті екен ғой,
Тәтті екен, -
деген жолдардағы сезім тереңдігі қандай.
Сері күннен жалығып кәрі күннен,
Жалғызсырап кей-кейде жерідім мен.
Біреу сонда жанымнан шықпайтұғын,
Жаны бірге менімен серігім бе ең?!
Қысылтаяң сәттерде саған келдім,
Жасырмай-ақ халімді жаман дедім.
Адам ба едің!
Мұңым менен сырыма ортақ болған,
Аяулы панам ба едің!, -[12,129]
деген шумақтардағы тұнық сезім шапағы ше? өмір - өзен жинағында ақынның
шаттық шалқуы, өмір шіркінді қия алмай, қысылып шыққан жан дауысы, достарға
деген назы, адамға деген аманаты алып өзеннің арынды ағыстарындай арпалысып
жатыр. Мұндағы өлеңдердің өзегінен де, өрнегінен де, тыныс демінен де
ақынның жинақ, өлеңдерінен бері үзілмей жалғасып, өсіп, өркен жайған ой мен
сезім қорытпасын көреміз. Муза туралы ойлары мұнда тіпті тереңдей түссе,
Тағы да Майгүл туралы жаңа жыры әкелік махаббаттың шоғымен жүректі
шымырлатады.
Араша тұра алады кім өлімге,
Жата бер мені күтіп түнегіңде.
Әзірге тірі жүрсем бұл өмірде,
Сенің орның оңаша жүрегімде.
Майгүлім, гүлім менін, көгім менің!
Жүрегін қияр дейсің өлімге кім
Сен – менің жүрегім ең,
Дегенменен,
Елессің... енді маған көрінбегін... [12,35]
Жүрегін жеген сағыныш сезімі... Балаға деген махаббат өрті...
Жұмыр жердің бүкіл тыныс-тіршілігімен біте қайнасып, уақыт, заман жүрегімен
үндескен ақындық, азаматтық биік тұғырды, адамгершілік мейірім, әлеуметтік
мәртебені алдымен сөз етпеу жалпы әдебиетші атаулыға Жұмыр жердің бүкіл
тыныс-тіршілігімен біте қайнасып, уақыт, заман жүрегімен үндескен ақындық,
азаматтық биік тұғырды, адамгершілік мейірім, әлеуметтік мәртебені алдымен
сөз етпеу жалпы әдебиетші атаулыға айып болар еді. Әсіресе адамзат
ұрпағының ортақ мүддесі – бейбітшілік мұратын көңіліңе шоқтай басып,
көкірегіңе ту қылып қадайтын Мұқағалидың тегеурінді серпіні әрбір кеңес
азаматының өзара тағдырлас, жалпы ізгі ниетті шетел жұрағатымен де тонның
ішкі бауындай бауырлас бірегейлігін ғана емес, мұң-зарының да ортақтас
екенін әрдайым. еселей қайталап, есімізге салып тұрғандай. Ақын жырларында
олар сізге етбауыр туыстай жақын да сыр мінез, сыйлас жандар боп көрінеді.
Қай елде, қай жерде өмір сүрмесін, қашан да әдемі ақындар тағдыры еншілес,
мұрат-мүддесі сабақтас жатқан ғой. өйткені, жер бетіндегі әділетті тұрмыс
үшін нәзік жүрек, адал жүрек әманда бір ырғақпен соғуға тиіс-ақ. Ал егіздің
сыңарындай ақ ниетті жандарды еш құдірет, ешқандай күш ажырата алмайды.
Барлық ақын – баласы бір ананың,
Ақын келсе өмірге қуанамын.
...Тәңір деген жоқ қой,
Жоқ!
Бар болса егер,
Ақындарға тиме деп сұранамын.
Ақын үшін ерекше мәнді, айрықша қадірлі екі бейне – бірі сәби болса,
екіншісі – жүрек. Жүрек – М.Мақатаевтың қолдануында тіршіліктің, өмірдің
бейнесі, адалдық пен арамдықтың таразысы, адам имандылығының қайталанбас
қасиетті символы. Осындай эстетикалық ыңғайда бұл символ-бейне, символ-
тұспал, символ-толғаныс көптеген жырларда ұшырасады. Жүрегім, жүйкем, бар
тұлғам, Жапырақ-жүрек, жас қайың, Жүрек арызы, Жүрек неге зат болып
жаралмаған, Жүрек демін алғанда, Жүрегім менің – жанар тау, Соқ,
жүрек!, Жүрексің секілді жырлар – соның куәсі. Сол сияқты түрлі
тақырыптағы қыруар жырларында жүрек тура мағынасында да, әлгіндей бейнелік
мәнде де жиі кездесіп, ақынның болмысты тануы мен сол орайдағы
толғанысының, таңбалауының өзіндік ерекшелігін аңғартады.
Жүрек туралы өлең, толғаулар ақынның жиі-жиі оралып, қайыра айналып
соғып отыратын иіріміндей. Тек жүрек тақырыбы арқылы-ақ жарық дүниеге,
адамдарға, тіршілік атаулыға қатысын ақын ақтарыла жеткізіпті. Бүкіл
оқырмандарға таныс Майгүлге өлеңінен кейін:
Бұлданба, жүрек, бұлданба!
Жиылып досың тұрғанда,
Жиырып сені жентектер,
Жымысқы қайғы-мұң бар ма?
Бұлданба, жүрек, бұлданба!
Қызығы тайып, қызы өлген
Жалғыз-ақ сен бе бұл маңда [11,113], -
деп басталатын өлеңін жариялатыпты. Жүрекке қарата айтылған қайрау сөз,
өзіне деген тоқтам. өзіне деген медет. Жүрек туралы жырларынан мысалдарды
көптеп келтіруге болады. Соның бәрінде ақын сезімтал да нәзік, кейде ұяң,
кейде ұятты, кейде мейірімді, кейде қатыгез жүрегімен сырласа, мұңдаса,
ренжісе отырып, оқырманын талай-талай ордалы ойдың ауылына қондырады.
Мұқағали Мақатаевтың ақын ретіндегі, азамат ретіндегі бөлекше мінез
жаратылысына тән қасиеті – ештеңеден бейтарап қала алмайтыны. Көзімен
көріп, көңілімен бағамдаған жайды басқаға да, өзіне де, оңаша да, көпшілік
ортасында да бүкпесіз, жалтақсыз қолма-қол айтады. өзгенің айыбын да,
өзінің айыбын да жасырмай, бетке баса алатындығында.
Бұл арада Айтып еткен ақында арман бар ма, Жүрегінің басына кір
жасырмай! - дегенді автордың өзіне бағыштаған дұрыс!
өмірдің алуан сәттерінде лирикалық кейіпкер бетпе-бет келген сан
алуан жәйт-жағдайлардың барлығының түйіні толғаныс теңізіне бойлауға
жетелейді.
Қалай-қалай соғасың қан-жүрегім ?!
Білмеймін, қанша өмірім қалды менің.
Торға түскен торғайдай боп барасың,
Қаршығадай самғаған алғыр едің...
деген жолдар өмір белестері шаршатқан, шалдықтырған шабыт иесінің
шарасы шақталғанын да, өмірді көркемдік тұрғыдан көру мен түйсіну сипатын
да танытады.
Мұқағали Мақатаевтың іштей арман еткен, бірақ жария етіп, арнайы ашып
айтпаған армандарының бірі – адамның жеке басының бостандығы, сөз бен қиял
бостандығы. Осы арман, осы көңіл-күй – Мақатаев поэзиясындағы негізгі
лейтмотивтердің бірі. Адамның жеке басына, тіліне де, діліне де еркіндік
берілуін көксеген көп ғасырлық арман-тілекті әр заманда әр ақын дәуір
талабына шарасыздан бейімделіп, шарбақ ішінде шалқығандай күй кешсе де,
ауық-ауық білдіріп отырған. М.Мақатаев та бірде:
Жасырмай ойымды айттым талай-талай,
Қайтейін кетті бәрі қарайламай.
Айтарын ашып айтқан абайламай,
Дариға-ай, Махамбеттер, Абайлар-ай!
дейді. Байыптаған байқаса керек, осы шумақта мағыналық қайшылық бар. Ақын
ойын жасырмай айтса, айтарын ашып айтқан Махамбет, Абайлардың еркіндігіне
қызықпаса керек еді ғой. Алайда өмірдегі нақты жағдай басқаша. Мақатаев
өмір сүрген кезеңде, ешкім де бар ойын жасырмай, ірікпей түгел түгесіп айта
алмайтын. Сондықтан ақынның жасырмай дегенін шартты түрде сол дәуірдің
ерекшелігіне бейімделуден туған деп ұғыну керек.
Тіпті бір қарағанда, осы арман, осы көңіл-күйіне бәлендей қатысы жоқ
дерлік Бұлқынып жатыр... дейтін өлеңінен де көкіректің тереңінде әрі
тұнып, әрі тынып жатқан сол ынтызарлық, іңкәрлік мөлдір бұлақтай бұлқынады,
желпіні сезіледі.
Бұлқынып жатыр
Келмейді-ақ құрғыр шамасы,
Бұлқынып жатыр
Таусылды-ау айла-шарасы.
Сәулемнің менің аяқ пен қолын матамай,
Бостандық берші, бостандық, берші, мамасы...
Ананың өз сәбиін құндақтайтын осы сәт классикалық өлеңге айналған.
Лирикалық кейіпкерді әлі санасы кірмеген нәрестенің туа бітті табиғи
ұмтылысы тіршілік қажеттілігі өз қалауынша қимылдағысы келетіні елжіретеді.
өлең ақынның жеке басының табиғатын, дарынын, белгілі бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz