Мүлікті тәркілеу жазасының қолдану ерекшеліктері
М а з м ұ н ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..3-6
1 ТАРАУ. Мүлікті тәркілеу жазасының түсінігі және мақсаты
1.1. Мүлікті тәркілеу жазасының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-13
1.2. Мүлікті тәркілеу жазасының түрлері және оның
мақсаты ... ... ... ... ..14-31
2 ТАРАУ. Мүлікті тәркілеу жазасының қолдану ерекшеліктері
2.1. Мүлікті тәркілеуді қолданудың тәртібі және
шарттары ... ... ... ... ... ..32-44
2.2. Мүлікті тәркілеу жазасының орындалу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... 45-60
3 ТАРАУ. Мүлікті тәркілеуден босату мәселелері
3.1. Мүлікті тәркілеуден босату
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 61-66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .67-73
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .74-76
К і р і с п е
Құқықтық мемлекетте және заңдарды ізгілендіру процесінде қылмыстық құқық
ғылымының алдында теориялық және тәжірибелік бірқатар міндеттер орын алады.
Олардың бірі болып – қылмыстық-құқықтық қағидалардың теңдігін барынша қолға
алу және жасалған қылмысқа тағайындалатын жазаның әділеттілігін қамтамасыз
ету. Оларды іс жүзінде жүргізу, біріншіден, мынаны білдіреді: қылмыс
жасағандардың заң алдында тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік
жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына,
тұрғылықты жеріне немесе кез-келген өзге де жағдаяттарға қарамастан тең
болуы, ал, екіншіден, кінәлі адамға тағайындалатын жаза қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесі, оның сипаты мен ауырлығы, қылмыскердің тұлғасының
ерекшеліктері т.б. сол сияқты жағдайларды ескере отырып, сәйкес болуы.
Ч.Беккарианың пікірінше: егер рахатқа кенелу және қайғы-қасірет көру –
тірі жандардың қозғалыс күшіндегі пайда болған сезімдері болса, онда
адамдарды белгілі бір іс-әрекеттерді жасауға итермелейтін мақсаттар болады,
сол кезде заң оларға өз тарапынан марапаттаулар мен жазалар қолданады және
осылардың арасындағы кері қатынастардың әсерінен жасалған қылмыстан кейін
жаза өзінен-өзі пайда болады және бұл кеңінен таратылған [1,82]. Бұл
атақты ғалымның келтірген пайымдамасы барлық уақытқа да тең қатысы бар және
өзекті болып қала береді. Қазақстан өміріндегі экономикалық және әлеуметтік
өтпелі кезең уақыттарында да жасалған қылмысқа сәйкес жазаны тағайындау
мәселесі көлденең тұрады. Сондықтан заң шығарушының алдында ең басты міндет
– жасалған қылмысқа сәйкес жаза тағайындау ғана емес, сонымен қатар ондай
жаза барынша тиімді болуы және халықаралық заң күші бар актілерге, ҚР
Конституциясына, қылмыстық құқықтың негізгі қағидаларына қайшы келмеуі
керек. Қылмыстық жаза түрлерінің тиімділік шарттарының бір түрі – олардың
тұрақтылығы, тарихи тәжірибелілігі және оның ұзақ өмір сүруі. Әр қоғамда,
әр мемлекетте белгілі бір қылмыстық жазаның құрамы болуы шарт. Осы құрамның
негізгі немесе тұрақты және құбылмалы, өзгергіш түрлері біздің
қылмыстық заңымызда да орын алғанын көреміз. Өзгергіш (құбылмалы)
жазалардың бір түрі болып, заң шығарушы жазаның қосымша түрі ретінде
бекіткен мүлікті тәркілеу жазасы танылады.
Тарихқа көз жіберсек, жазаның бұл түрі сонау Тәуке хан заманындағы Жеті
жарғы заңдар жинағында орын алған болатын. Ол жазаның аты қазіргі
қылмыстық заңда көрсетілгендей, мүлікті тәркілеу деп емес, айып немесе
құн деген атаулармен берілген. Мүлікті тәркілеудің айып және құн
жазаларымен ұштасатын жері кінәліні жеке мүлкінен айыру. Ол кезде мүліктің
мемлекетке өтпеуі – үкім (шешім) мемлекет атынан емес, халық арасынан
шыққан атақты да, даналы билердің кесуімен болған. Мүліктің (кінәліден
алынған) белгілі бір бөлігі ғана сол билердің меншігіне өтіп отырған да, ал
басым бөлігі жәбірленушіге өткен.
1998 жылы заң күшіне енген қазіргі қолданыстағы Қылмыстық кодексіміздің
73 санкциясында мүлікті тәркілеу жазасын жазаның қосымша түрі ретінде
көрсетіп отыр. Бұл дегеніңіз жалпы санкциялардың 11,4 пайызы. Сонымен
қатар, заңға жазаның осы түрінің анықтамасына өзгертулер мен толықтырулар
енгізіп отырды. Мүлікті тәркілеу әлеуметтік-құқықтық сипаты жағынан,
сонымен қатар мүлікті жалпы тәркілеудің Қазақстан қылмыстық заңдарында орын
алуының қажеттілігі кезеңдер өте бере және қазір де ғалымдар мен құқық
қорғау органдары қызметкерлерінің теориялық және ғылыми конференцияларда
қызу пікір-талас жүргізу нысанына айналып келеді.
Қазақстан Республикасында сотталғандар жөніндегі мағлұматқа көз жүгіртер
болсақ, қазіргі қолданыстағы кодекс бойынша сотталғандар саны мынадай.
Елімізде 2007 жылы 58 394 қылмыскер сотталса, 1999 жылы 66 311, 2006 жылы
77 984, 2005 жылы 70 924, ал 2004 жылы 64 829 адам және 2003 жылы 50 271
адам сотталды. Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы жанындағы
статистикалық деректерге сүйене отырып, зерттеу тақырыбымыз – мүлікті
тәркілеу жазасы болып отырғандықтан, біз осы жаза бойынша сотталғандар
санын бөліп қарайтын болсақ, мынадай сандарды көреміз: 2002 жылы 5 992
қылмыскерге жазаның осы түрі тағайындалса, 2003 жылы 6 895, 2004 жылы 7
238, 2005 жылы 8 604, ал 2006 жылы 6 392 сотталушыға және 2007 жылы 4 780
сотталушыға тағайындалған болып отыр. Статистикалық мәліметтерге сүйенсек,
жалпы сотталушыларға қосымша жаза ретінде тағайындалған мүлікті тәркілеу
жазасының мынадай үлестеріне көз жеткізуге болады: 2002 жылы мүлікті
тәркілеу жазасы үлесі 10,2 пайызды құраса, 2003 жылы 10,3; ал 2004 жылы 9,2
пайыз, 2005 жылы 12,1 және 2006 жылы 9,9 пайызды және 2007 9,5 пайызды
құрап отыр. Бұл сандардан байқар болсақ, соңғы жылдардан басқа алдындағы 4
жылда мүлікті тәркілеуге сотталғандар көбейіп отырған да, ал соңғы екі жылы
азая бастаған секілді. Талдауға қарасақ, мүлікті тәркілеу жазасы көбіне
ауыр қылмыстарға тағайындалған, яғни барлық тәркілеу тағайындалғандардың
67,1 пайызы (2003 жылғы мәлімет бойынша). Мысалы, тонау (ҚР ҚҚ-нің 178
бабының 2, 3 бөліктері) қылмысы бойынша 2002 жылы барлығы 444 қылмыскерге
тағайындалса, 2003 жылы 453; қарақшылық (ҚР ҚК-нің 179 бабының 2, 3
бөліктері) қылмысы бойынша 2004 жылы барлығы 1034 қылмыскерге тағайындалса,
сол қылмыс бойынша 2005 жылы 1086; ұрлық (ҚР ҚК-нің 175 бабының 2, 3
бөліктері) қылмысы бойынша 2006 жылы барлығы 3 182 қылмыскерге
тағайындалса, 2007 жылы 2050-ге жетіп отыр. Міне, осы сандарға қарап отырып
пайдақорлық мақсатпен жасалған қылмыстар көбейіп бара жатыр ма деген ойға
шомасың?! Соңғы жылдары қылмыстың пайдақорлық бағыты белең алды. Егер 1998
жылы жалпы сотталғандардан тікелей пайдақорлық мақсаттағы қылмыстарды
(1751, 2, 3; 1761; 1771, 2, 3; 1781, 2, 3; 1791, 2, 3; 1811, 2, 3;
статистика деректеріне сүйене отырып) жасап сотталғандардың үлесі 49,6
пайызды құраса, 1999 жылы 44, ал 2000 жылы 42,8 пайыз, 2001 жылы 50,8; 2002
жылы 51,6 пайызды және 2003 жылы 43,1 пайызды құрап отыр. Міне, осы
сандардан пайдақорлық қылмыстардың жылдамдығы соңғы 2003 жылы кеміп
отырғанын байқаймыз.
Қылмыстылықпен күресте ең маңызды іс – оның алдын алу, одан сақтандыру
[2, 4], ал пайдақорлық мақсатпен қылмыс жасап сотталғандарға пайдақорлық-
қылмыстекті санасын жоюды бағыттауға байланысты тағайындалатын қылмыстық
жаза түрі ретінде – мүлікті тәркілеу жазасының тиімділігіне сөз жоқ. Ал
қылмыс (пайдақорлық) жасаудың себептері мың сан екені тағы талассыз. Сол
себептер қылмыс жасаған адамға, құқық теориясының тілімен айтар болсақ, ол
қылмыс субъектісіне, оның әр түрлі ерекшеліктеріне, қасиеттеріне (адами,
мүліктік, құқықтық жағдайына және т.б.) байланысты. Біріншіден, міне осы
аталған жағдайлар қылмыстық кодексте қылмыстық жазаның қосымша түрі ретінде
көрсетілген – мүлікті тәркілеу жазасының қылмыстық заңдағы орнын
әдістемелік және теориялық анықтау, оның еркшелік- қасиеттерін біліп,
оларды қылмыскрлерге тиімді әсер етудегі жұмыта ерекше ескеру
қажеттілігінің ең басты көрсеткіші болып табылады. Екіншіден, мүлікті
тәркілеу жазасының ерекшеліктері арнайы зерттеудің өзектілігі, жаңа
Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Қылмыстық-атқару заңдарында орын алып
отырған өзгертулер мен толықтырулар байланысты. Атап айтсақ, Қазақстан
Республикасының 1998 жылы күшіне енген Қылмыстық кодекстің 51 бабындағы
өзгертулер мен толықтырулар, белгілі бір баптардағы арнайы тәркілеудің
алынуы, Қылмыстық іс жүргізу кодексіндегі арнайы тәркілеудің орын алуы,
Қылмыстық-атқару кодексіндегі мүлікті тәркілеу жазасының орындалуы мен
тәркілеуге жатпайтын мүлік Тізімнің осы кодекстегі орыны. Үшіншіден,
бұрынғы Кеңес Одағы құрамындағы және қазіргі Қазақстан Республикасында
қылмыстық жаза туралы біраз еңбектер жарыққа шыққаны жалпыға мәлім.
1 ТАРАУ. Мүлікті тӘркілеу жазасының түсінігі жӘне мақсаты
1.1. Мүлікті тәркілеу жазасының түсінігі
Қылмыстық-құқықтық әсер ету шараларының қатарында мүлікті тәркілеу
жазасын сақтаудың пайдалылығына сенімді көз жеткізу үшін кейбір жалпы
сұрақтарды анықтаудың қажеттілігі туып тұр. Оны дұрыс шешіп алмай, бұл
жазаны қолдану тәжірибесін зерттеу қиындықтарға әкеп соқтыруы мүмкін. Жеке
сұрақтарға өтпес бұрын, жалпы сұрақтарды шешудің қажеттілігін ескере
отырып, егер жалпы мәселелерді шешуге ұмтылатын болсақ, онда әр қадам
басқан сайын сөз жоқ жеке мәселелерге сүрінетін боламыз деуіміз орынды.
Біздің зерттеуіміздің тақырыбына қатысты мұндай жалпы сұрақтар төмендегілер
болып табылады: мүлікті тәркілеудің мазмұны, мақсаты мен атқаратын қызметі.
Ал енді осының алғашқысы: тәркілеудің мазмұнына тоқталайық. Жазаның мазмұны
деп – қылмыстық құқық теориясында немесе заңдарда орын алған түрлі құқықтық
шектеулерді түсінеміз. Салыстырмалы түрде жақын уақыттан бері ғалымдар
қылмыстық жаза жүйесіндегі сотталушылар үшін негізінде мүліктік
(материалдық) құқықты шектеумен байланысқан жазалар тобын бөліп қарай
бастады. Бұл жазалар мүліктік деген атауға ие болды [94, 90-98]. Мүліктік
жазаларға зерттеу жүргізе отырып, Ю.Н.Загудаев бұл жазалардың түріне
анықтама қалыптастырды. Мүліктік жазалар,- деп жазады ол, - бұл Кеңестік
қылмыстық заңда белгіленген, мемлекет атынан сотпен сотталушыға
тағайындалатын белгілі шектеулер, бірінші кезекте олардың мүліктік
мүдделеріне тікелей әсер ететін мемлекеттік күштеу шаралары [95,7].
Келтірілген анықтама өзкезегінде жазалардың елеулі белгілерін және мүліктік
жазалардың ерекшеліктерін барынша дұрыс қамтып өтеді. Алайда бізге оны әлі
де айқындау және біршама жеңілдету мүмкін деп табамыз. Осыған қоса,
жоғарыдағы анықтама қисындылық (логикалық) ережелерін бұза отырып жасалған.
Сондықтан осының салдарынан қолайсыз болып табылады, яғни есте сақтауға да
қиын, оның мәні әр түрлі терминдердің үйінділерінің арасында жоғалып
кеткен.
Мүліктік жазалар деген ұғымғы анықтама бермес бұрын, ресми қисындылық
ережелері бойынша оның текті ұғымын айқындау қажет. Текті және өзіндік
ерекшеліктерін анықтау барысында екі жүйелі кезеңнен өтуге тура келеді
[96,42].
Бірінші кезеңде анықталатын ұғым көлемі бойынша тектік ұғымына барынша
кең мағынада түсінік береді. Мүліктік жазаларға қатысты мұндай ұғым жаза
ұғымы болып табылады.
Екінші кезеңде анықталатын тақырыптың осы текке жататын басқа
тақырыптардан өзгешелейтін белгілерін көрсету керек. Басқаша айтқанда,
мүліктік жазалардың басқа осы топқа жататын түрлерден қандай айырмашылығы
бар екенін, яғни олардың ерекшелігін көрсету керек.
Мүліктік жазалардың бірінші айырмашылық белгісі – жазалау объектісі. Ал
қылмыскерлер жалпы заңды құрметтейтіндерден білімімен де, ойлау
қисындылығымен де емес, қоғамға қарсы бағытталған, қылмыс жасауға
итермелейтін өзіндік қалыптасқан қажеттіліктер мен мүдделер, сенімдер мен
құндылық бағдарларымен ерекшеленетіндіктен, жазалау-тәрбиелеу әсерінің
объектісі – қоғамға қарсы мақсаттары, себептер, бағдарлары бар –
қылмыскердің санасы болып табылады [97,61]. Мүліктік жазалардың объектісі –
қоғамға қарсы пайдақорлық ниеті бар (әрине, қылмыстекті) жеке адамның
санасы болып табылады. Мүліктік жазалардың басқа да бір айырмашылық белгісі
– кінәлінің санасына әсер ету әдісі және бұл жазалардың қолданылуының
нәтижесінде жетуі тиіс – мақсат болып табылады. Мүліктік жазалардың әсер
ету әдісі бірінші кезекте сотталушының материалдық (мүліктік) мүдделеріне
қысым жасаудан тұрады. Мүліктік жазалардың негізгі міндетіне – сотталушының
қоғамға қарсы пайдақорлық бағдарын жою қойылған. Осы айырмашылық белгілерін
назарға ала, мүліктік жазаларды сотталушының мүліктік мүдделеріне қысым
жасау арқылы оның санасының қылмыстекті-пайдақорлық бағдарын жоюға
бағытталған жаза деп анықтауға болады. Мұндай анықтаманың айырмашылығы
төмендегіден тұрады. Біріншіден, бұл терминологияға батып кетпеген.
Мүліктік жазалар жаза тобына жатады деп көрсету, олар оның барлық жалпы
белгілеріне ие болады деп ойлауға мүмкіндік береді. Сондықтан оларды тағы
да атап шығудың қажеттілігі жоқ. Екіншіден, мүліктік жазалардың әсер етуі
бағытталған – объект аталған. Үшіншіден, тек осы жазалар көмегімен жетуге
болатын нәтиже дәл анықталады және бұл қандай жолмен іске асырылатыны
көрсетіледі. Осындай түрде мүлікті тәркілеу ұғымының анықтамасын беруге
болады. Бірақ бұл үшін мүліктікке жататын жазалардың аясын білу керек.
Мүліктік жазалардың қатарына айыппұл да жататыны дау туғызбайды. Кейбір
авторлар бұл жазалардың түріне түзеу жұмыстарын да жатқызады [98,71]. Бұл
көзқарасқа біздер қосылмаймыз. Түзеу жұмыстарында шынында да мүліктік
құқықтық шектеулер бар, бірақ бұл құқықтық шектеулер аталған жазаның мәні
болып табылмайды. Бұл әсер ету шарасында мүліктік жазаларға тән емес,
бірқатар басқа маңыздырақ шектеулер бар.
Айыппұл мен тәркілеуден өзгеше, түзеу жұмыстарының ерекшелігі сол, бұл
жаза, яғни түзеу жұмыстары жазаны еңбек арқылы өтеумен (бұл жазаның басты
белгісі) байланысқан жаза болып табылады. Айыппұл мен мүлікті тәркілеу ғана
Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығындағы жаза жүйесінде толықтай
мүліктік жазалар ұғымына сәйкес келеді, ал басқа жазалардың рөлі бұл атауға
тек жанама ғана [99,12]. Тәркілеу мен айыппұлдың материалдық шығынның орнын
толтыру барысындағы келтірілген зиянды өтеу міндеттерін жүктеуден негізгі
айырмашылығы – бұл шараның соттаушыға материалдық шектеу апарып
соқпайтындығына (сонымен қатар, бұл жазалар қазіргі қылмыстық кодексімізде
өз орнын тапқан жазалар, ал келтірілген зиянды өтеу міндеттерін жүктеу
жазасы бұрынғы кодексте бар болатын) [100,45]. Тәркілеу мен айыппұлдың
қолданылуы азаматтық-құқықтық жауапкершілікті жоққа шығармайды.
Жоғарыда қарастырылған мүліктік жазалардың ерекше белгілерін ескере
отырып, мүлікті тәркілеудің төмендегідей анықтамасын беруге болады. Мүлікті
тәркілеу – сотталушыға тиесілі мүлікті мемлекет меншігіне мәжбүрлеп өтеусіз
алу жолымен, сотталушының қылмыстекті-пайдақорлық бағыттағы санасын жоюға
бағытталған мүліктік жаза. ҚР ҚК-нің 51 бабының 1 бөлігінде мүлікті
тәркілеудің белгілерінің ішінде мәжбүрлеп және өтеусіз деген сөздер бар.
Мәжбүрлеу дегеніміз – мүліктің басқаға көшуі өз еркімен емес, екі жақтың
келісімінің күші бойынша немесе бір жақты міндеттен емес, үзілді-кесілді
заң шығарушы мен соттың көңіл білдіруі бойынша жүзеге асырылатындығын
білдіреді. Өтеусіз – (ақысыз, тегін) қандайда бір баламасы (эквивалент) жоқ
екенін көрсетеді. Тәркілеу реквизициядан (жеке адамдардың немесе қоғамдық
ұйымдардың мүліктерін мемлекеттің өз қарамағына алуы) осынысымен
ерекшеленеді. Тәркілеу – мүлікті иесіздендіру емес, сонымен қатар осы
жағдайда белсенді тарап иесіздендірілген мүліктің иесі болып табылады. Ал
бұның бастамашысы болып өздеріңізге белгілі – заң. Мүлікті тәркілеудің
мазмұнын мүліктік сипаттағы құқықты шектеулер жиынтығы құрайды. Олардың
көлемі нақты іс жағдайларына байланысты және әрбір жеке жағдайда бұл
жазаның қолданылуы сотпен анықталады. Материалдық шектеулердің көлемі
тәркілеудің толық және ішінара деген түрлерге бөлінуі өлшемінің қызметін
атқарады. Тәркілеу арқылы сотталушының тәркілеуге жатпайтын, арнайы
келтірілген заттардан басқа (қылмыстық-атқару кодексіндегі Қосымшада тізімі
берілген), барлық жеке мүлкі, яғни ортақ меншіктегі оның үлесі алынғанда,
ол толық болып табылады. Ішінара тәркілеудің мәні – барлығы емес,
сотталушыға тиесілі тек сотпен анықталған бөлігінің (12; 13 және т.б.)
немесе нақты белгіленген заттардың алынуында жатыр. Біздіңше, ең дұрысы
ішінара тәркілеуді тағайындағанда, сотта үкімде тәркіленетін заттардың
тікелей аттарын атап шығуы керек. 1999 жылдың 26 мамырында Қазақстан
Республикасы Жоғарғы сот Пленумының №1 Қылмыстық жаза тағайындаған кезде
соттардың заңдылықты сақтауы туралы қаулысы ұсынып отырған мүліктің
мөлшерін көрсетуде белгісіздік элементтер бар, өйткені бұл жағдайда төлем
туралы мәселені шешу сот орындаушысының қарауымен жасалады, оны дұрыс деп
тану қиын [56], яғни осы аталған қаулының 27 бөлігіндегі Мүлікті деген
сөзден кейін бүтіндей немесе ішінара деген сөздермен толықтыруды орынды
деп санаймыз. Сонда Мүлікті бүтіндей немесе ішінара тәркілеген кезде оның
мөлшерінің үкімде нақты көрсетілуін соттар есінен шығармауға тиіс, ал
тәркілеу сотталған адамның жеке басына тиесілі мүлікке немесе жалпы ортақ
меншікке оның үлесіне ғана жүргізілуі мүмкін деген сөздер келіп шығады.
Мөлшері және көлемі бар жазаларды нақты орындау үшін оларды қолдану
барысында белгілі бір бағдарлар (өлшемдер) қажет. Мұндай бағдарлар
қылмыстық заң шығарушылықтың Жалпы бөлімінде жазалардың жекелеген түрлерін
тағайындау тәртібі және шарттары жөніндегі нормаларда немесе қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлім баптарының санкцияларында белгіленген. Бірақ олар
өкінішке орай әрқашан жеткілікті, сенімді емес, яғни нақты негізделмеген
болып шығады. Айтылғандардың мүлікті тәркілеуге де қатысы бар. Қазіргі заң
шығарушылықта толық және ішінара тәркілеудің ара-жігін ажырату туралы
мәселенің шешілуін қанағаттандырарлықсдеп айтуға болмайды. ҚР ҚК-нің 51
бабында заң шығарушы мәселенің шешілуінің практикалық жалпы бағытын береді.
Біздің қылмыстық кодексіміздің Ерекше бөлімінде тәркілеудің толық және
ішінара бөлуді көрсету мүлдем жоқ, осыған орай ішінара тәркілеу өте сирек
кездеседі. Жоғарыда айталғандарды ескере отырып, біздің қылмыстық
кодексіміздің Ерекше бөлім баптарындағы мүлікті тәркілеу қарастырылған
санкцияларға (әсіресе, міндетті тағайындау) толық немесе ішінара деген
сөздермен толықтыруды көрсету дұрыс болар еді. Себебі жаза тағайындау
кезінде бұл толықтырудың оң ықпалы тиетініне сөз жоқ. Егер қылмыстық кодекс
бабының санкциясы қосымша жаза ретінде мүлікті тәркілеу міндетті түрдегі
толық тағайындауды қарастырса, онда сот ҚР ҚК-нің 55 бабында көрсетілген
шарттар бар болғанда, ішінара мүлікті тәркілеуді қолдана алады.
Қолданылып жүрген қылмыстық заңымызды талдау барысында мүлікті тәркілеу
белгіленген қылмыстар қылмыстық кодекстің Ерекше бөлім баптарында мынадай
жинақталып қарастырылғанын көрсетті:
1) 1 Тарау. Жеке адамға қарсы қылмыстар (жалпы санкциялардың 8, 10
пайызы);
2) 2 Тарау. Отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар (10
пайызы);
3) 4 Тарау. Бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар (22,
22 пайызы);
4) 5 Тарау. Мемлекеттің конституциялық құрылысына және қауіпсіздігіне
қарсы қылмыстар (22,22 пайызы);
5) 6 Тарау. Меншікке қарсы қылмыстар ( 45 пайызы);
6) 7 Тарау. Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар (20, 89 пайызы);
7) 9 Тарау. Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы
қылмыстар ( 24, 27 пайызы);
8) 10 Тарау. Халықтың денсаулығына және адамгершілікке қарсы қылмыстар (
11, 90 пайызы);
9) 13 Тарау. Мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар (17, 39
пайызы);
Көрсетілген мәліметтерден көрініп тұрғаны, құрамында мүлікті тәркілеу
жазасы бар ең көп санкция мөлшері (45 пайызы) Меншікке қарсы қылмыстар
тарауында қаралған, яғни мүлікті тәркілеуді қолдану мүмкіншілігі бекітілген
қылмыс қатары көбіне пайдақорлық ниетпен жасалған қылмыстарда
қарастырылған, тек есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды
заңсыз дайындау, сатып алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе сату (ҚР ҚК-
нің 259 бабы), сондай заттарды ұрлау немесе қорқытып алу (ҚР ҚК-нің 260
бабы), жоғарыдағы заттарды дайындау үшін пайдаланылатын шикізаттың,
аспаптардың немесе жабдықтардың заңсыз айналымы (ҚР ҚК-нің 263 бабы)
қылмыстарды жасаған қылмыскерлер пайдақорлық ниетпен және сондай-ақ
халықтың денсаулығына және қоғамдық қауіпсіздікпен байланысқан басқа да
ниетте болуы мүмкін.
1.2. Мүлікті тәркілеу жазасының түрлері және оның мақсаты
Мүлікті тәркілеу қосымша жаза болып табылады және қолданылып жүрген
заңдар бойынша тек осы түрде ғана қолданыла алады. Мәселені талдағанда,
негізгі және қосымша жазалардың ара-қатынасында мынаны ескеру керек, заң
бұл жазалар түрінің арасында бағыныштылық жағдайын белгілемейді. Қосымша
жазалардың дербес еместігі, біздің ойымызша оларда іс жүргізу сипаты бар
және олар жөнінде тек әсер ету шаралары тағайындалғанда ғана айтуға болады.
Алайда, тағайындалған кезде қосымша жазалардың дербес еместігінен, оларды
орындау барысында көмекшілігі көрінбейді. Соңғысы ерекше маңызды, өйткені
негізгі және қосымша жазалар арасында мақсаттары бойынша айырмашылық
болуына жол бермейді. Сот заңды басшылыққа алып, қылмыстың салдарынан
келген залал (зиян) мен қоғамдық мүдделердің бұзылуы арасындағы қайшылықты
болдырмау мақсатында жаза (оның ішінде, мүлікті тәркілеу жазасы да бар)
тағайындайды. Қылмыскер (оның қоғамдық қауіптілік дәрежесі ескеріле отырып)
өзінің жасаған қылмысына қарай жазалануы тиіс. Сондықтан жаза түрлері бір
мезгілде қажетті және әділетті болуға тиіс. Сонымен жазалаудың негізіне
шындық пен әділеттілік алынады, ал оны іске асыру қажеттілікпен анықталады.
ҚР ҚК-нің 51 бабы бойынша мүлікті тәркілеу әлеуметтік әділеттілікті
қалпына келтіруге жәрдемдеседі. Біріншіден, ҚК-тің Ерекше бөліміндегі
баптарымен берілген санкцияларда заң шығарушы қылмыстың объектісіне
байланысты тәркілеуді анықтайды. Мысалы, қылмыс меншікке қатысты жасалса,
қылмыстың келтірген шығынын жою үшін қылмыс жасаған адамның жеке мүлкін
алуға тура келеді. Екіншіден, мүлікті тәркілеу пайдақорлық мақсатпен
жасалған қылмыстар үшін тағайындалады. Бұл жағдайда жасалған қылмыс үшін
диспозициядағы көзделген жаза сәйкес келеді: тәркілеу – мүліктік жаза,
сондықтан заңда: ...қылмыс баю мақсатымен жасалуы тиіс - дегенді
білдіреді. Үшіншіден, мүлікті тәркілеу ауырлығы орташа, ауыр және аса ауыр
қылмыс үшін белгіленеді. Бұл жерде біз жаза қылмысқа сандық жағынан сәйкес
келетінін байқаймыз, өйткені мүлікті тәркілеу жазаның неғұрлым қатал
түрлерінің бірі болып табылады. Бұған қоса, қылмыстық заң қолдану үшін
бірқатар міндетті шектеулер қолдануды белгілейді: мысалы, мүлікті тәркілеу
ҚР ҚК-нің Ерекше бөлім баптарындағы санкциялармен көзделген жағдайларда
ғана қолданылуы мүмкін; ол тек пайдақорлық мақсатпен жасалған қылмыстар
үшін қолданылады; сотталған адамның мүлкінің бір бөлігінің тәркілеу
мүмкіндігін көздейді, сотталған адамның жеке мүлкіне және оның жалпы
мүліктегі үлесіне көңіл бөледі, яғни онымен бірге жинаған басқа адамдардың
үлесіне сұғын қадамайды; оның бағымындағы адамдардың мүлкіне көз
алартпайды, өзге сөзбен айтқанда, бұлар мүлік тізіміне сәйкес тәркіленуге
жатпайды.
Әділеттілік – адамның өмір сүру мәні және оның ажырамас құқықтары туралы
белгілі бір түсініктерге сәйкес ұғым. Бұл имандылық-құқықтық, сондай-ақ
әлеуметтік сана категориясы. Сонымен әділеттілік ұғымы қоғам өміріндегі
әр түрлі жеке адамдардың (әлеуметтік топтардың) тәжірибелік рөлі мен
олардың әлеуметтік жағдайы арасындағы, олардың құқықтары мен міндеттері
арасындағы, қылмыс пен жаза арасындағы сәйкес келу талаптарынан құралады.
Бұл қатынастардың сәйкес келмеуі әділетсіздік ретінде бағаланады.
Аристотель әділеттіліктің ерекше түрі деп – қылығына қарай құрметтеуді, я
болмаса жазалауды алға тартады [102,622]. Бұл түсінік тура биде туған жоқ,
туғанды биде иман жоқ деген халық даналығына саятындай. Жалпы мүлікті
тәркілеу – сотталған адамның пайдақорлық қылмысты бұдан былай жасамауының
қажеттілігі болып табылмайды. Ал қауіпті қылмыскерді кезекті қоғамдық
қатерлі істі жасағаннан кейін қоғамнан оқшаулау (бас бостандығынан айыру
жолымен) – бұл қажеттілік болып табылады. Демек мүлікті тәркілеу өз мәні
жағынан әр түрлі адамға әр түрлі жаза болып табылады, сондықтан осы
тұрғыдан алғанда мемлекеттік мәжбүрлеудің бұл шарасы әділетті болуына күмән
келтіреміз немесе бұл жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіруде
ықпалы шамалы.
Тәркілеуде сотталушының мүліктік жағдайына қысым жасалуы оны ойлануға
мәжбүр қылады, ал кейде өз әрекеті үшін қатты өкіндіреді. Тәркілеу бір
актілі жазалар қатарына жатса да, оның салдары ұзақ уақыт бойы сезіледі
және ол әлеуметтік-пайдалы бағдарлардың қалыптасуына ықпал ететінін естен
шығармайды. Арнайы сақтандыру мақсатына тәркілеуге қатысты төмендегідей қол
жеткізу жатады: біріншіден, қылмыс жасағанда адамның қолданған заттарын алу
жолымен; екіншіден, мүлікті тәркілеуді қолдану салдарынан сотталушы
сезінетін материалдық қиыншылықтар – ұстамшылдықтың басталуы рөлін
атқарады. Үшіншіден, бұл материалдық қиыншылықтар сотталушыны психикалық
қорқытуға, оның санасының ойлау аясының өзгеруіне есептелген, яғни тәркілеу
пайдақорлық санасында жаман әдеттерді жүзеге асыру жолында психологиялық
кедергінің қалыптасуына әсер етеді. Егер іс жүзінде жаза болмай
қоймайтындығы туралы қағида іске асырылмаса, онда кедергілер одан әрі
жалғасын таба бермек. Тәркілеуді қолданылуының болмай қоймайтындығы,
пайдақорлық қылмыстар жасауға бейім адамның алдына екі қарама-қарсы
шешімнің бірі қабылданатын қиын таңдау қояды: сәтті қылмыс жасау
нәтижесіндегі мүмкін артықшылықтар немесе мүлікті тәркілеу қолданылуындағы
әкеп соғатын материалдық қиыншылықтар. Осындай адам қылмыс жасаудан бас
тарту үшін жаза туралы түсінік оның барлық туғызатын қолайсыздықтары мен
рұқсат етілмеген әдіспен алмақшы болып ниеттенген санасын өшіріп, жоюы
кекрек.
Жалпы мүлік тәркілеу жағдайында жаза сотталған адамның мүддесіне қоғамға
ескерту жасау ықпалына қарағанда күштірек ықпалын тигізеді. Бұған қоса
соттар қызметінде мынадай жағдайлар да болады, баптың санкциясында міндетті
тәркілеу көзделген, алайда сотталған адамның жеке мүлкінің жоқтығына
байланысты, оны орындау мүмкін болмайды. Бұрынғы жылдар тәжірибесінде үкім
шығару кезінде мүліктің болмауы бұл жазаны тағайындау үшін кедергі (бөгет)
болмауға тиіс, деп саналып келді, өйткені үкімді орындау кезінде мүліктің
пайда болуын ешкім жоққа шығара алмайды [92,105]. Мұндай жағдайларда,
мүлікті тәркілеуді тағайындау кезінде жалпы ескерту мақсатқа сай жеткізе
бермейді, өйткені мұнда мүліктің пайда болу ықтималдығы мүлде аз. Осыған
ұқсас жағдайларда жалпы мақсатқа жету үшін ескерту қажет болады, кей
кездерде соттың үкімі бойынша мүлікті тәркілеуді айыппұл салумен өзгертуге
жол беретін норма ҚР ҚК-нің 51 бабымен толықтырылуы мүмкін. Сонымен жалпы
сақтандыруды қарак кезінде тәркілеудің мүмкін болатын мақсаты ретінде екі
сәт даулы болып табылады. Біріншіден, қылмыскер қылмыс жасауға дайындық
үстінде мүлікті тәркілеу түріндегі жазаның өзіне қолданылатынын біледі, сол
себепті оның өз мүлкін жасыру шараларының мүмкіндігі болады (кінәлі
қылмыскер жолы болмаған жағдайда өзін мүлікті тәркілеу жазасы күтіп
тұрғанын біледі, өйткені ол жазаның бұл түрі пайдақорлық мақсатпен жасалған
ауырлығы орташа, ауыр және ерекше ауыр қылмыс үшін тағайындалатынынан
хабардар, сол себепті ол бұған күні бұрын дайындалады, нақты баптың
санкциясын оқып танысады). Екіншіден, қылмыс жасаған кісі мүлікті
тәркілеуден ғана емес, жалпы жазадан - әсіресе, пайдақорлық мақсатпен
ауырлығы орташа, ауыр және ерекше ауыр қылмыс жасаудан қорқады, бұл
жағдайда тәртіп бұзушының ойынан жатса да, тұрса да бас бостандығынан айыру
мерзімі кетпейді. Сонымен, жалпы ескертудің мақсатқа жету үшін мүлікті
тәркілеудің маңызы тағайындаудың және жазаның бұл түрін орындаудың
сөзсіздігінен тұрады. Сөйтіп жалпы ескертудің қылмыстық құқық теориясы деп
– жазалардың объективтік шарттарын, яғни нақты жазаның басқаларға
(generalpravention) ықпалын түсінеміз. Егер бірінші қатарға жазаның
субъективтік салдары, оның қылмыс жасаған адамның өзіне ықпалы шықса, онда
біз жеке ескерту ісін еске аламыз (specialpravention).
Заңда мүлікті тәркілеуді қолдану нәтижесінде жеке ескертудің мақсатына
мынадай жағдайда қол жеткізуге болады, жазаның бұл түрі қылмыс жасаған
адамға ықпал еткені соншалық, ол бұдан былай құқыққа қайшы келетін іс-
әрекеттен бас тартады. Шындығында, өз мүлкінен айырылып қалған
сотталғандардың кейбіреулерінің бұған ұқсас қылмысқа бару ықтималдығы
азаяды. Жеке ескерту мақсаты мен қылмыс жасаған адамның түзелу мақсаты
өзара тығыз байланысты. Соның өзінде жаза жеке ескерту барысында өтелуге
тиіс болады [107,12]. Бұл мәселені қарастыру кезінде мынаған назар аудару
керек, бұл мақсатты іске асыру кезінде қылмыскердің түзелуі көзделеді, яғни
оның бойында құқық талаптарына сәйкес көзқарастар дамитын болады. Егер
бұрын сотталған адам тағы да қылмыс жасаудан тыйылса, онда жеке ескерту
мақсатына қол жеткен деп саналады [108,149]. Соның өзінде бұл мақсатқа қол
жеткізуге – үрейдің ұшуы, азап, өз кінәсін сезуі, өкініші жәрдемдесті ме,
қайсысы көп, қайсысы аз жәрдемдесті, мұны айырып жатудың соншалықты маңызы
да жоқ.
Практика қызметкерлеріне жүргізілген сұрастыру парақшасында: жалпы
мүлікті тәркілеу бәрінен бұрын жазаның қандай мақсатына жетуде өз әсерін
тигізеді, деген сұрағымызға, олар – арнайы сақтандыру, жалпы сақтандыру (80
% шамасында) және әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру мақсатына
жетеміз деген жауаптар келді. Бұл жауапқа көз жүгірте отырсақ, олардың
ойынша мүлікті тәркілеу жазасы сотталушының және де басқа да бостандықта
жүрген адамдардың жаңадан пайдақорлық қылмыстарды жасауды шектейді. Осындай
пікірге біз де қосыламыз.
Адам психологиясына сүйене отырып, шын мәнінде қылмыскердің түзелуі оның
психикалық қасиеттерінің өзгеруіне байланысты болады, деп ұйғарым
жасауымызға болады, ал олар жеке адам психикасындағы терең тұрақты
тізілімдер болып саналады. Егер жеке адам пайдақорлық бағыттағы
психикалық қасиетке ие болса, онда оны түзеу туралы мәселені шешу неғайбыл.
Қазіргі жағдайда мемлекет жаза қолдану арқылы қылмыс жасаған адамды
имандылық тұрғыдан қайта түзете алмайды. Мұндай қайта түзету – қиял, қол
жетпес нәниже болып қала береді. Нақты кез-келген жаза қылмыс жасаған
адамды жазасын өтегеннен кейін тағы да қылмысқа барудан өзін ұстай білуге
үйретуі керек.
Мүлікті тәркілеу жазасының тағайындалуы – қылмыс жасаған адамнан
мемлекеттің өш алуы деген сөздің жаны бар екенін теріске шығармаймыз. Мұның
мәнісі мынада, үкім орындалғаннан кейін арып –артып түзеу лагерінен шығады,
еш нәрсесі жоқ ол қылмыс жасаудан еш нәрсе тоқтата алмайды. Ол бас
бостандығынан айыру орындарында өткізген жылдарында көк тиын жоқ, бұл
жылдарда бостандықта болса, ел қатарлы өмір сүрер еді, бұл оның қанын
қайнатады. Еңбекпен түзеу лагерінен туған жеріне оралған ол тағы да бір
жазаға тап болады – баяғыда-ақ мүлкі тәркіленген, үй дейтін үйі жоқ, күй
дейтін күйі жоқ. Бұдан артық пенде шіркінде бұл жалғанда жаза бар ма?!
Бұл жағдайда адам психикасы шыдамауы мүмкін-ау, бұл тағы да қылмысты жолға
түседі. Осылайша мүлікті тәркілеу – сотталушының пайдақорлық қылмысқа
бағытталған санасын жою, оны түзеу, сондай-ақ сотталушы тарапынан да және
басқа да тұрақсыз азаматтар тарапынан да жаңа қылмыстар жасаудан сақтандыру
мақсатымен тағайындалады. Г.А.Кригер және Г.Л.Кригер білдірген көзқарас
біздің зерттеуіміз үшін қызықты болып көрінеді. Олар: негізгі жазалар
негізгі жаза мақсатына жету үшін немесе ең аз дегенде, сотталушыны
әлеуметтік пайдалы дағдылары мен әдеттерін нық меңгеруі үшін, өз мінез-
құлқына мораль нормаларын басшылыққа алып нағыз адамға айналу үшін оны
қайта тәрбиелеуді аяқтау үшін қызмет етеді - дейді [109,8].
Жазаның атқаратын қызметтерін зерттеу жүйелі танудың негізінде
жүргізілуі мүмкін. Заңмен қарастырылған жазалар жүйені құрайды. Ал жүйе
–егер ол әрекет етсе, қызмет атқарса, белгілі рөлдерді орындаған жағдайда
ғана жүйе болып табылады. Ол кезде тек жүйенің өзі ғана қызмет атқарып ғана
қоймай, сонымен қатар, оның әрбір элементі қызмет атқаруы тиіс [110,213].
Қылмыстық-құқықтық әдебиетте жазалар жүйесі – қылмыстық заңмен
қарастырылған, соттар үшін міндетті деп танылған, бүкіл жазалар тізімі
(қатаңдығы көптеуден қатаңдығы аздауға қарай келтірілген), сондай-ақ, заң
жүзінде бекітілген жазалар түрінің жіктелуі деп анықталады [111,121].
Келтірілген анықтама жаңа қылмыстық кодексте былай қарастырылған: олар
(жазаның түрлері) жеңілдеу түрінен басталып, ауырына қарай тізіледі. Бұл –
қылмыстық құқықтың қылмыскерді жазалау кезінде жазалау құралдарын үнемді
пайдалану сияқты қағидаларымен үйлесіп отыр. Жазалардың (негізгілердің және
қосымшалардың да) жалпы атқаратын қызметтері төмендегідей табылады:
қылмыстекті сананы жою, түзеу және жаңа қылмыс жасаудан сақтандыру.
Жоғарыда көрсетілгендей, қосымша жазалардың жазаның мақсаттарына жетудегі
үлесін анықтайтын кейбір мүмкіндіктері бар. Бұл ерекшеліктер қылмыстық-
құқықтық әсер ету шаралары жүйесіндегі қосымша жазалар жағдайында-ақ,
әсіресе оларды тағайындау барысында көрінеді. Бәрімізге мәлім, қосымша
жазалар жазаны жеке даралауды қамтамасыз етеді (қылмыстық жазаны жеке
даралау дегеніміз – жасалған қылмыстың сипаты мен қоғамға қауіптілік
дәрежесін, кінәлінің жеке тұлғасын, жауаптылықты жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайларды ескере отырып, қылмыстық жаза мақсаттарына жетуді
алға қойып, соттың құқықтық сана-сезімге сүйеніп, әділ жаза тағайындауы)
және оны (қосымша жазаны) жазаны жеңілдетуімен байланыстыруға болмайды.
Кінәліге жазалау әсерін күшейту қажет болған ретте, бұл мәселеге қосымша
жазаларды қолдану негізінде өзінің оң шешімін табады. Қылмыстық құқық
теориясында қосымша жазаның әсер етуі жайында бір көзқарас айтылған:
жазаның мақсаттары сотталушының санасына, оның жеке басының
ерекшеліктеріне сәйкес әсер ете отырып, негізгі бағыттағы жазаның
сапалылығының кейбір жақтарын күшейтіп, толықтырады және нығайтады және
оның мақсаттары – екі жақты жазаны тағайындаумен жететін жеңілдететін
көмекші құрал болып табылады [85,41-44]. Ал А.Г.Каргаманов былай деп
жазады: қосымша жазаның қолданылуы нәтижесінде негізгі жазаның әсер
етуінің сапалық күші болмайды, себебі олардың әсер ету объектілері әр
түрлі [113,29-30]. Бізге бұл келтірілген екі көзқарас та біржақты болып
көрінеді. Негізгі және қосымша жазаның әр түрлі әсер ету объектілері бар
деген пікірмен келісуге бола қоймас, себебі қылмыстық жазаның әсер ету
объектісі – сотталушының санасы болып табылады. Айырмашылықтары әсер ету
әдісіне байланысты. Ол өз кезегінде әрбір жеке алынған жазаның
ерекшеліктерімен анықталады. Осы кезде қосымша жаза негізгі емес, жалпы
(негізгі және қосымша) жазаның ауырлығын күшейтеді деген қорытындыны дұрыс
деп тану керек. Шынында да бас бостандығынан айыру жазасының әсерін
айталық, мүлікті тәркілеуді қолдану жолымен қалай күшейтуге болады? Мұндай
күшейту жөнінде тек біртекті жазаларға қатысты айтуға болады. Мысалы, егер
мүлікті тәркілеу негізгі жаза ретіндегі айыппұлмен қосарланып берілсе.
Қолданылып жүрген заң мұндай қолдануға тыйым салады, бұл жөнінде заңда
ескертілген. Мүлікті тәркілеу – қосымша жазалардың ішінде барынша қатаң
және ең ауыры болып табылады. Сондықтан, жазалауды орынсыз күшейтуден аулақ
болу үшін тәжірибеде аталған жағдайларды ескеру керек. Бірақ мемлекеттік,
адам өмірінде, денсаулығына және пайдақорлық қылмыс жасаушы аса кінәлі
(злостный) қылмыскерлер үшін, мүлікті тәркілеудің бас бостандығынан
айырумен немесе өлім жазасымен қосылып берілуі орынды болып табылады.
Алайда, егер тәркілеуді қолданудың мүмкіндігі жазалау әсерінің күштілігімен
шектелетін болса (яғни, жазалауды күшейту керек болғанда ғана), онда оның
қолданылуы тек қылмыстың ауырлығымен байланысты болар еді. Қылмыстық заңдар
және сот тәжірибесін талдау мұндай қорытынды жасауға мүмкіндік бермейді.
Қолданылып жүрген қылмыстық кодекс бойынша мүлікті тәркілеу тек ерекше ауыр
және ауыр қылмыстар үшін ғана емес, сонымен қатар қоғамға өте қауіпті емес
қылмыстар (ауырлығы орташа) үшін де тағайындалуы мүмкін, мысалы, ҚР ҚК-інің
182 бабының, 3, 190 2 бөліктері және т.б. Сонымен қатар мүлікті тәркілеуді
баламалы түрде тағайындау қылмыстары кездеседі: мысалы, ҚР ҚК-інің 190
бабының 2 бөлігінде (заңсыз кәсіпкерлік) көзделген жауаптылыққа көз
жүгіртейік. Бұл қылмысқа – жеті жүзден бір мың айлық есептік көрсеткішке
дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның жеті айдан бір жылға дейінгі
кезеңдегі жалақысының немесе өзге де табысының мөлшерінде айыппұл салуға не
мүлкін тәркілеп немесе онсыз бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан
айыруға жазаланады делінген. Егер тәркілеуді ауырлығы орташа қылмыстар
үшін тағайындаудың тәртібін белгілеуде заңға жүгінетін болсақ, онда мынаны
байқау қиын емес: бұл жерде заң негізгі және қосымша жазаның қосарлануын
талдау үшін жеткілікті мүмкіндіктер берген. Мысалы, ҚР ҚК-інің 184 бабының
2 бөлігінде: бес жүзден сегіз жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі
мөлшерде немесе өзге де табысының мөлшерінде айыппұл салуға, не төрт айдан
алты айға дейінгі мерзімге қамауға, не мүлкі тәркіленіп немесе онсыз бес
жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады делінген
(яғни, балама санкция). Бұл жағдайда, сот істің мән-жайын, сотталушының
және оның отбасы мүшелері мүлкінің мөлшерін назарға алып, мүлікті толық
немесе ішінара тәркілеумен қосарланған бас бостандығынан айырудың неғұрлым
орынды мерзімі жөнінде қорытындыға келуіне болады. Тәжірибеде мүлікті
тәркілеуді тағайындаудың қажеттілігі пайда болатын кез аз емес. Бірақ та
бұл тәркілеу жазалардың мақсатын оның күшеюіне алып келмейтін түрде.
Басқаша айтқанда, жазаның қатаңдығы мен жасалған қылмыстың ауырлығының
арасындағы сәйкестік бұзылмауы тиіс, берілуі тиіс жаза шектен шығып кетпеуі
керек. Бұл жағдайдағы ең тиімді шешім – негізгі жазаның мөлшерін азайту
немесе түрін жұмсарту. Мысалы, сот бас бостандығынан айыруды
тағайындағанда, белгіленген мерзімді азайта (санкция шегіндегі ең төменгіге
дейін) алады немесе егер қылмыскер аса қауіпті рецедевист болмаса, оған
режимнің жеңілдеу түрін тағайындауға болады, сонымен қатар, сот түзеу
жұмыстары түріндегі жазаны тағайындағанда, оның табысынан 20 пайызға
дейінгі ұстауды, айталық 10 пайызға дейін қысқарту бұл жағдайлар ҚР ҚК-інің
55 бабында арнайы айтылған. Осындай негізгі және қосымша жазалардың
арасындағы жазалау және тәрбиелеу әсерінің дұрыс үйлесуі, қылмысқа қарсы
күресетін тәжірибелік шешімдер үшін аса маңызы бар. Сот тәжірибесін зерттеу
мынаны көрсетті: негізінен соттар мүлікті тәркілеудің жазаның жазалау
әсерін күшейту бойынша да, жұмсарту бойынша да қызмет атқаратын
мүмкіндіктерін дұрыс түсінеді. Мысалы, біздермен мүлікті тәркілеуді
тағайындай отырып, бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға қатысты
зерттелген істер бойынша, соттар әдеттегідей ең жоғарғы мерзімін азайтқан.
Нақты қылмысты істің жағдайына орай соттар жазаны тағайындағанда төмендегі
міндеттерді қолданады:
1. Қылмыстық жазаны жеке даралауды қамтамасыз ету. Кейбір жағдайларда
сот төрелігін қылмыстық істің жағдайларына байланысты іске асыру кезінде
қылмыскердің құқықтары мен бостандықтарын қосымша шектеу жолымен жазаның
ықпалын нақтылай түсу қажеттілігі туады. Мысалы, пайдақорлық қылмыс жасаған
адам мүліктік жазаның қосымша ықпалына – мүлікті тәркілеу немесе айыппұл
салуға ұшырауға тиіс, әрине бұл қылмыскерге және басқа адамдарға өзгенің
есебінен заңсыз баюға жол бермейтінін және мұндай әрекет жасау экономикалық
көзқарас тұрғысынан тиімсіз екенін көрсету үшін жасалады. Бұл жағдайда
мүлікті тәркілеуді қолдануда негізгі жазаның алдын алу мүмкіндігін елеулі
түрде арттырады. Егер көзқарас тұрғысынан зерделесек, мүлікті тәркілеу
түрлері соншалықты әр түрлі, сансыз көп болуға тиіс, бұлар қоғамға зардабын
тигізетін қауіп-қатерге қарсы тұра алатындай болуға тиіс.
2. Қосымша құқықтық шектеулер есебінен жазаның негізгі мазмұнын күшейту.
Қосымша жазаны қолдану тұтас алғанда қылмыскердің жазасын сөзсіз ауырлата
түседі. Сондықтан қылмыс жасаған адамға жазаны анықтау кезінде, біріншіден,
бұл жазаны негізсіз қатайта түсуді болдырмауды, екіншіден, сотталушыға
қылмыстық жазаның қандай да бір ықпалын күшейте түсу мақсатымен нақты
қылмыстың жасалған жағдайына саналы түрде қосымша жазаны пайдалануды
ескерту қажет. Мысалы, пайдақорлық мақсатпен ерекше ауыр қылмыс бірнеше рет
жасалған кезде мүлікті тәркілеуді тағайындау қажет (егер ҚР ҚК-інің Ерекше
бөлімінде көзделсе). Өйткені жазаның бұл түрі сотталушының материалдық
жағдайына ықпал ете алады. Жазаны күшейте түсу жағына қарай өзгерту негізгі
жазаның мөлшерін ұлғайту жолымен мүмкін. Алайда бұл барлық уақытта жөн бола
бермейді, бұл жағдайда қосымша жаза жалпы жазалардың мәнін күшейтудің
бірден-бір құралы бола алады.
3. Негізгі жаза шарасын жұмсарту. Сот тәжірибесінде заңның талабын
ескере отырып, мүлікті тәркілеу түріндегі тағайындалған қосымша жаза
оқиғалары кездеседі, мұны тағайындау қажет, бірақ бұл тұтастай алғанда,
жазаны қатайта түсуге әкеліп соқтырмауы керек. Мұндай жағдайларда қолайлы
шешім – негізгі жаза шарасын жұмсарту, оны мүлікті тәркілеу түріндегі
қосымша жазамен біріктіру болып табылады.
Сонымен қылмыстық кодексте белгіленген жалпы мүлікті тәркілеу түріндегі
жазаны қарастырған кезде құқықтық тәртібін қорғауға қол жеткізудің
құралдары тарихи тұрғыдан өзгермейтін нәрсе болып табылмайтынын есте ұстау
қажет. Олар да уақыт өте келе түрі өзгеретінін еске түсірмеске болмайды.
Мысалы, өткен ғасырларда заңда қажетті болып табылған жазаның кейбір
түрлері (дүре соғу, дарға асып қою т.б.) қазіргі күнде тек пайдасыз ғана
емес, зиянды деп те саналады. Қазіргі таңда Қазақстанда болып жатқан әр
алуан өзгерістер қылмыспен күрестің басты құралы ретінде қылмыстық
репрессияны күшейту талабы мен заңды сақтау ниеті ретінде жазаның алдындағы
қорқыныш тиімділігінің арасындағы төмендегі қалыптасқан қайшылықты шешу
қажеттілігін талап етіп отыр. Әрбір қылмыстық жазаның мазмұны оның түрлерін
анықтайды. Бұл өзара байланысты ұғымдар, олардың әрқайсысының жеке
анықтамасын береді. Қазіргі таңда қылмыстық заң қылмыстық жаза ретінде
жалпы мүлікті тәркілеуді қолдануды көздейді және оның екі түрін: толық
(бүтіндей) және ішінара (жекелеген) түрін белгілейді. Толық (бүтіндей)
тәркілеу сотталушының жеке меншігіндегі барлық қозғалатын, қозғалмайтын
мүлкін алу болып табылады. Соның өзінде сотталушының отбасы үшін ауылдық
жерлердегі үйі, қора-қопсысы – ауылдық жерлердің ажырамас бөлігі болып
есептеледі, міне осыған орай ұсақ-түйек қол еңбегінің қажетті құралдары, үй
ішіндегі тұтыну заттары, азық-түлік т.б. тәркіленуге жатпайды. Тәркіленуге
жатпайтын мүліктердің толық тізімі ҚР ҚАК-індегі Қосымша тізімде
көрсетілген. Мүлікті ішінара (жекелеген) тәркілеу сотталушының мүлкінің бір
бөлігін алудан тұрады, егер мүлік бөлігі тәркіленетін болса, онда сот
заттардың қай бөлігі (12, 13, 14 немесе т.б.) тәркіленетінін нақтылай
тізімдеу керек. Соның өзінде тәркілеуді мүліктің құнына тең келетін ақша
сомасымен ауыстыруға жол берілмейді.
ҚР ҚК-інің 51 бабында заң мүлікті тәркілеу фактісін ғана белгілеген.
Ерекше бөлімнің баптарындағы санкцияларда жазаның аталған түрінің ара-жігі
ашылмаған. Мүлікті тәркілеу немесе тәркілеуді қолдану туралы мәселені
шешкен кезде соттар сотталушының жеке басын, қылмыстан келген материалдық
шығынның мөлшерін, сотталушының отбасының мүліктік жағдайын және т.б.
жағдайларды да ескереді. 1960 жылғы қылмыстық кодекстің Ерекше бөлім
баптарының санкцияларында қылмыстық жаза ретінде арнайы мүлікті тәркілеу
қарастырылған. Қазіргі қолданылып жүрген ҚР ҚК-інде арнайы мүлікті тәркілеу
еске алынбайды. Қазіргі кезде арнайы мүлікті тәркілеу ҚР ҚАК-імен, ҚР ҚІЖК-
імен реттеліп жүр. 2002 жылдың 21 желтоқсанындағы Қазақстан
Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Қылмыстық-атқару
кодекстеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ҚР Заңы ҚР ҚАК-інің
58 бабын: Сондай-ақ қылмыстық іс-әрекет объектісі, қылмыс жасау қаруы
немесе құралы, айналымнан алынып қойылатын зат болып табылатын мүлік сот
үкімі бойынша тәркілеуге жатады,- деген сөйлеммен толықтырғаны соттарға
арнайы тәркілеуді қолдануға дем бергендей болды [114].
Д.И.Самгинаның пікірінше: арнайы мүлікті тәркілеу – мемлекет меншігіне
белгілі бір заттарды мәжбүрлеп өтеусіз алу,- деп түсіндіреді [116,95].
Басқа авторлар арнайы мүлікті тәркілеу деп нақты қылмыстық іс бойынша
айғақтарды (қылмыстың ізін сақталған заттарды қоса алғанда) түсінеді
[117,375]. Алайда арнайы тәркілеудің мұндай заттарды біркелкі емес екенін
атап көрсету керек. Соған қарамастан олар ҚР ҚІЖК-інің 121 және 223
баптарында заттай дәлелдемелер ретінде көрсетілген. Қылмыстық іс жүргізу
заңында алынатын немесе тәркіленетін мүлік түрлері ең алдымен өзінің
құқықтық мәні бойынша елеулі түрде ерекшеленеді. Біздің зерттеуіміз үшін
қажетті, заңда анықталған, белгілі авторлар арнайы тәркілеу заттары ретінде
қабылданған заттық дәлелдемелердің тізімін 3 негізгі топқа бөлуге болатынын
көрсетті.
Бірінші топқа Қазақстан Республикасы аумағында айналымға тыйым салынған
заттар кіреді. Бұлар: қопарылыс, радиактивті заттар, қару-жарақтар, радио
тарату құралдары, күшті әсер ететін улы және есірткі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..3-6
1 ТАРАУ. Мүлікті тәркілеу жазасының түсінігі және мақсаты
1.1. Мүлікті тәркілеу жазасының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-13
1.2. Мүлікті тәркілеу жазасының түрлері және оның
мақсаты ... ... ... ... ..14-31
2 ТАРАУ. Мүлікті тәркілеу жазасының қолдану ерекшеліктері
2.1. Мүлікті тәркілеуді қолданудың тәртібі және
шарттары ... ... ... ... ... ..32-44
2.2. Мүлікті тәркілеу жазасының орындалу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... 45-60
3 ТАРАУ. Мүлікті тәркілеуден босату мәселелері
3.1. Мүлікті тәркілеуден босату
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 61-66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .67-73
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .74-76
К і р і с п е
Құқықтық мемлекетте және заңдарды ізгілендіру процесінде қылмыстық құқық
ғылымының алдында теориялық және тәжірибелік бірқатар міндеттер орын алады.
Олардың бірі болып – қылмыстық-құқықтық қағидалардың теңдігін барынша қолға
алу және жасалған қылмысқа тағайындалатын жазаның әділеттілігін қамтамасыз
ету. Оларды іс жүзінде жүргізу, біріншіден, мынаны білдіреді: қылмыс
жасағандардың заң алдында тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік
жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына,
тұрғылықты жеріне немесе кез-келген өзге де жағдаяттарға қарамастан тең
болуы, ал, екіншіден, кінәлі адамға тағайындалатын жаза қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесі, оның сипаты мен ауырлығы, қылмыскердің тұлғасының
ерекшеліктері т.б. сол сияқты жағдайларды ескере отырып, сәйкес болуы.
Ч.Беккарианың пікірінше: егер рахатқа кенелу және қайғы-қасірет көру –
тірі жандардың қозғалыс күшіндегі пайда болған сезімдері болса, онда
адамдарды белгілі бір іс-әрекеттерді жасауға итермелейтін мақсаттар болады,
сол кезде заң оларға өз тарапынан марапаттаулар мен жазалар қолданады және
осылардың арасындағы кері қатынастардың әсерінен жасалған қылмыстан кейін
жаза өзінен-өзі пайда болады және бұл кеңінен таратылған [1,82]. Бұл
атақты ғалымның келтірген пайымдамасы барлық уақытқа да тең қатысы бар және
өзекті болып қала береді. Қазақстан өміріндегі экономикалық және әлеуметтік
өтпелі кезең уақыттарында да жасалған қылмысқа сәйкес жазаны тағайындау
мәселесі көлденең тұрады. Сондықтан заң шығарушының алдында ең басты міндет
– жасалған қылмысқа сәйкес жаза тағайындау ғана емес, сонымен қатар ондай
жаза барынша тиімді болуы және халықаралық заң күші бар актілерге, ҚР
Конституциясына, қылмыстық құқықтың негізгі қағидаларына қайшы келмеуі
керек. Қылмыстық жаза түрлерінің тиімділік шарттарының бір түрі – олардың
тұрақтылығы, тарихи тәжірибелілігі және оның ұзақ өмір сүруі. Әр қоғамда,
әр мемлекетте белгілі бір қылмыстық жазаның құрамы болуы шарт. Осы құрамның
негізгі немесе тұрақты және құбылмалы, өзгергіш түрлері біздің
қылмыстық заңымызда да орын алғанын көреміз. Өзгергіш (құбылмалы)
жазалардың бір түрі болып, заң шығарушы жазаның қосымша түрі ретінде
бекіткен мүлікті тәркілеу жазасы танылады.
Тарихқа көз жіберсек, жазаның бұл түрі сонау Тәуке хан заманындағы Жеті
жарғы заңдар жинағында орын алған болатын. Ол жазаның аты қазіргі
қылмыстық заңда көрсетілгендей, мүлікті тәркілеу деп емес, айып немесе
құн деген атаулармен берілген. Мүлікті тәркілеудің айып және құн
жазаларымен ұштасатын жері кінәліні жеке мүлкінен айыру. Ол кезде мүліктің
мемлекетке өтпеуі – үкім (шешім) мемлекет атынан емес, халық арасынан
шыққан атақты да, даналы билердің кесуімен болған. Мүліктің (кінәліден
алынған) белгілі бір бөлігі ғана сол билердің меншігіне өтіп отырған да, ал
басым бөлігі жәбірленушіге өткен.
1998 жылы заң күшіне енген қазіргі қолданыстағы Қылмыстық кодексіміздің
73 санкциясында мүлікті тәркілеу жазасын жазаның қосымша түрі ретінде
көрсетіп отыр. Бұл дегеніңіз жалпы санкциялардың 11,4 пайызы. Сонымен
қатар, заңға жазаның осы түрінің анықтамасына өзгертулер мен толықтырулар
енгізіп отырды. Мүлікті тәркілеу әлеуметтік-құқықтық сипаты жағынан,
сонымен қатар мүлікті жалпы тәркілеудің Қазақстан қылмыстық заңдарында орын
алуының қажеттілігі кезеңдер өте бере және қазір де ғалымдар мен құқық
қорғау органдары қызметкерлерінің теориялық және ғылыми конференцияларда
қызу пікір-талас жүргізу нысанына айналып келеді.
Қазақстан Республикасында сотталғандар жөніндегі мағлұматқа көз жүгіртер
болсақ, қазіргі қолданыстағы кодекс бойынша сотталғандар саны мынадай.
Елімізде 2007 жылы 58 394 қылмыскер сотталса, 1999 жылы 66 311, 2006 жылы
77 984, 2005 жылы 70 924, ал 2004 жылы 64 829 адам және 2003 жылы 50 271
адам сотталды. Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы жанындағы
статистикалық деректерге сүйене отырып, зерттеу тақырыбымыз – мүлікті
тәркілеу жазасы болып отырғандықтан, біз осы жаза бойынша сотталғандар
санын бөліп қарайтын болсақ, мынадай сандарды көреміз: 2002 жылы 5 992
қылмыскерге жазаның осы түрі тағайындалса, 2003 жылы 6 895, 2004 жылы 7
238, 2005 жылы 8 604, ал 2006 жылы 6 392 сотталушыға және 2007 жылы 4 780
сотталушыға тағайындалған болып отыр. Статистикалық мәліметтерге сүйенсек,
жалпы сотталушыларға қосымша жаза ретінде тағайындалған мүлікті тәркілеу
жазасының мынадай үлестеріне көз жеткізуге болады: 2002 жылы мүлікті
тәркілеу жазасы үлесі 10,2 пайызды құраса, 2003 жылы 10,3; ал 2004 жылы 9,2
пайыз, 2005 жылы 12,1 және 2006 жылы 9,9 пайызды және 2007 9,5 пайызды
құрап отыр. Бұл сандардан байқар болсақ, соңғы жылдардан басқа алдындағы 4
жылда мүлікті тәркілеуге сотталғандар көбейіп отырған да, ал соңғы екі жылы
азая бастаған секілді. Талдауға қарасақ, мүлікті тәркілеу жазасы көбіне
ауыр қылмыстарға тағайындалған, яғни барлық тәркілеу тағайындалғандардың
67,1 пайызы (2003 жылғы мәлімет бойынша). Мысалы, тонау (ҚР ҚҚ-нің 178
бабының 2, 3 бөліктері) қылмысы бойынша 2002 жылы барлығы 444 қылмыскерге
тағайындалса, 2003 жылы 453; қарақшылық (ҚР ҚК-нің 179 бабының 2, 3
бөліктері) қылмысы бойынша 2004 жылы барлығы 1034 қылмыскерге тағайындалса,
сол қылмыс бойынша 2005 жылы 1086; ұрлық (ҚР ҚК-нің 175 бабының 2, 3
бөліктері) қылмысы бойынша 2006 жылы барлығы 3 182 қылмыскерге
тағайындалса, 2007 жылы 2050-ге жетіп отыр. Міне, осы сандарға қарап отырып
пайдақорлық мақсатпен жасалған қылмыстар көбейіп бара жатыр ма деген ойға
шомасың?! Соңғы жылдары қылмыстың пайдақорлық бағыты белең алды. Егер 1998
жылы жалпы сотталғандардан тікелей пайдақорлық мақсаттағы қылмыстарды
(1751, 2, 3; 1761; 1771, 2, 3; 1781, 2, 3; 1791, 2, 3; 1811, 2, 3;
статистика деректеріне сүйене отырып) жасап сотталғандардың үлесі 49,6
пайызды құраса, 1999 жылы 44, ал 2000 жылы 42,8 пайыз, 2001 жылы 50,8; 2002
жылы 51,6 пайызды және 2003 жылы 43,1 пайызды құрап отыр. Міне, осы
сандардан пайдақорлық қылмыстардың жылдамдығы соңғы 2003 жылы кеміп
отырғанын байқаймыз.
Қылмыстылықпен күресте ең маңызды іс – оның алдын алу, одан сақтандыру
[2, 4], ал пайдақорлық мақсатпен қылмыс жасап сотталғандарға пайдақорлық-
қылмыстекті санасын жоюды бағыттауға байланысты тағайындалатын қылмыстық
жаза түрі ретінде – мүлікті тәркілеу жазасының тиімділігіне сөз жоқ. Ал
қылмыс (пайдақорлық) жасаудың себептері мың сан екені тағы талассыз. Сол
себептер қылмыс жасаған адамға, құқық теориясының тілімен айтар болсақ, ол
қылмыс субъектісіне, оның әр түрлі ерекшеліктеріне, қасиеттеріне (адами,
мүліктік, құқықтық жағдайына және т.б.) байланысты. Біріншіден, міне осы
аталған жағдайлар қылмыстық кодексте қылмыстық жазаның қосымша түрі ретінде
көрсетілген – мүлікті тәркілеу жазасының қылмыстық заңдағы орнын
әдістемелік және теориялық анықтау, оның еркшелік- қасиеттерін біліп,
оларды қылмыскрлерге тиімді әсер етудегі жұмыта ерекше ескеру
қажеттілігінің ең басты көрсеткіші болып табылады. Екіншіден, мүлікті
тәркілеу жазасының ерекшеліктері арнайы зерттеудің өзектілігі, жаңа
Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Қылмыстық-атқару заңдарында орын алып
отырған өзгертулер мен толықтырулар байланысты. Атап айтсақ, Қазақстан
Республикасының 1998 жылы күшіне енген Қылмыстық кодекстің 51 бабындағы
өзгертулер мен толықтырулар, белгілі бір баптардағы арнайы тәркілеудің
алынуы, Қылмыстық іс жүргізу кодексіндегі арнайы тәркілеудің орын алуы,
Қылмыстық-атқару кодексіндегі мүлікті тәркілеу жазасының орындалуы мен
тәркілеуге жатпайтын мүлік Тізімнің осы кодекстегі орыны. Үшіншіден,
бұрынғы Кеңес Одағы құрамындағы және қазіргі Қазақстан Республикасында
қылмыстық жаза туралы біраз еңбектер жарыққа шыққаны жалпыға мәлім.
1 ТАРАУ. Мүлікті тӘркілеу жазасының түсінігі жӘне мақсаты
1.1. Мүлікті тәркілеу жазасының түсінігі
Қылмыстық-құқықтық әсер ету шараларының қатарында мүлікті тәркілеу
жазасын сақтаудың пайдалылығына сенімді көз жеткізу үшін кейбір жалпы
сұрақтарды анықтаудың қажеттілігі туып тұр. Оны дұрыс шешіп алмай, бұл
жазаны қолдану тәжірибесін зерттеу қиындықтарға әкеп соқтыруы мүмкін. Жеке
сұрақтарға өтпес бұрын, жалпы сұрақтарды шешудің қажеттілігін ескере
отырып, егер жалпы мәселелерді шешуге ұмтылатын болсақ, онда әр қадам
басқан сайын сөз жоқ жеке мәселелерге сүрінетін боламыз деуіміз орынды.
Біздің зерттеуіміздің тақырыбына қатысты мұндай жалпы сұрақтар төмендегілер
болып табылады: мүлікті тәркілеудің мазмұны, мақсаты мен атқаратын қызметі.
Ал енді осының алғашқысы: тәркілеудің мазмұнына тоқталайық. Жазаның мазмұны
деп – қылмыстық құқық теориясында немесе заңдарда орын алған түрлі құқықтық
шектеулерді түсінеміз. Салыстырмалы түрде жақын уақыттан бері ғалымдар
қылмыстық жаза жүйесіндегі сотталушылар үшін негізінде мүліктік
(материалдық) құқықты шектеумен байланысқан жазалар тобын бөліп қарай
бастады. Бұл жазалар мүліктік деген атауға ие болды [94, 90-98]. Мүліктік
жазаларға зерттеу жүргізе отырып, Ю.Н.Загудаев бұл жазалардың түріне
анықтама қалыптастырды. Мүліктік жазалар,- деп жазады ол, - бұл Кеңестік
қылмыстық заңда белгіленген, мемлекет атынан сотпен сотталушыға
тағайындалатын белгілі шектеулер, бірінші кезекте олардың мүліктік
мүдделеріне тікелей әсер ететін мемлекеттік күштеу шаралары [95,7].
Келтірілген анықтама өзкезегінде жазалардың елеулі белгілерін және мүліктік
жазалардың ерекшеліктерін барынша дұрыс қамтып өтеді. Алайда бізге оны әлі
де айқындау және біршама жеңілдету мүмкін деп табамыз. Осыған қоса,
жоғарыдағы анықтама қисындылық (логикалық) ережелерін бұза отырып жасалған.
Сондықтан осының салдарынан қолайсыз болып табылады, яғни есте сақтауға да
қиын, оның мәні әр түрлі терминдердің үйінділерінің арасында жоғалып
кеткен.
Мүліктік жазалар деген ұғымғы анықтама бермес бұрын, ресми қисындылық
ережелері бойынша оның текті ұғымын айқындау қажет. Текті және өзіндік
ерекшеліктерін анықтау барысында екі жүйелі кезеңнен өтуге тура келеді
[96,42].
Бірінші кезеңде анықталатын ұғым көлемі бойынша тектік ұғымына барынша
кең мағынада түсінік береді. Мүліктік жазаларға қатысты мұндай ұғым жаза
ұғымы болып табылады.
Екінші кезеңде анықталатын тақырыптың осы текке жататын басқа
тақырыптардан өзгешелейтін белгілерін көрсету керек. Басқаша айтқанда,
мүліктік жазалардың басқа осы топқа жататын түрлерден қандай айырмашылығы
бар екенін, яғни олардың ерекшелігін көрсету керек.
Мүліктік жазалардың бірінші айырмашылық белгісі – жазалау объектісі. Ал
қылмыскерлер жалпы заңды құрметтейтіндерден білімімен де, ойлау
қисындылығымен де емес, қоғамға қарсы бағытталған, қылмыс жасауға
итермелейтін өзіндік қалыптасқан қажеттіліктер мен мүдделер, сенімдер мен
құндылық бағдарларымен ерекшеленетіндіктен, жазалау-тәрбиелеу әсерінің
объектісі – қоғамға қарсы мақсаттары, себептер, бағдарлары бар –
қылмыскердің санасы болып табылады [97,61]. Мүліктік жазалардың объектісі –
қоғамға қарсы пайдақорлық ниеті бар (әрине, қылмыстекті) жеке адамның
санасы болып табылады. Мүліктік жазалардың басқа да бір айырмашылық белгісі
– кінәлінің санасына әсер ету әдісі және бұл жазалардың қолданылуының
нәтижесінде жетуі тиіс – мақсат болып табылады. Мүліктік жазалардың әсер
ету әдісі бірінші кезекте сотталушының материалдық (мүліктік) мүдделеріне
қысым жасаудан тұрады. Мүліктік жазалардың негізгі міндетіне – сотталушының
қоғамға қарсы пайдақорлық бағдарын жою қойылған. Осы айырмашылық белгілерін
назарға ала, мүліктік жазаларды сотталушының мүліктік мүдделеріне қысым
жасау арқылы оның санасының қылмыстекті-пайдақорлық бағдарын жоюға
бағытталған жаза деп анықтауға болады. Мұндай анықтаманың айырмашылығы
төмендегіден тұрады. Біріншіден, бұл терминологияға батып кетпеген.
Мүліктік жазалар жаза тобына жатады деп көрсету, олар оның барлық жалпы
белгілеріне ие болады деп ойлауға мүмкіндік береді. Сондықтан оларды тағы
да атап шығудың қажеттілігі жоқ. Екіншіден, мүліктік жазалардың әсер етуі
бағытталған – объект аталған. Үшіншіден, тек осы жазалар көмегімен жетуге
болатын нәтиже дәл анықталады және бұл қандай жолмен іске асырылатыны
көрсетіледі. Осындай түрде мүлікті тәркілеу ұғымының анықтамасын беруге
болады. Бірақ бұл үшін мүліктікке жататын жазалардың аясын білу керек.
Мүліктік жазалардың қатарына айыппұл да жататыны дау туғызбайды. Кейбір
авторлар бұл жазалардың түріне түзеу жұмыстарын да жатқызады [98,71]. Бұл
көзқарасқа біздер қосылмаймыз. Түзеу жұмыстарында шынында да мүліктік
құқықтық шектеулер бар, бірақ бұл құқықтық шектеулер аталған жазаның мәні
болып табылмайды. Бұл әсер ету шарасында мүліктік жазаларға тән емес,
бірқатар басқа маңыздырақ шектеулер бар.
Айыппұл мен тәркілеуден өзгеше, түзеу жұмыстарының ерекшелігі сол, бұл
жаза, яғни түзеу жұмыстары жазаны еңбек арқылы өтеумен (бұл жазаның басты
белгісі) байланысқан жаза болып табылады. Айыппұл мен мүлікті тәркілеу ғана
Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығындағы жаза жүйесінде толықтай
мүліктік жазалар ұғымына сәйкес келеді, ал басқа жазалардың рөлі бұл атауға
тек жанама ғана [99,12]. Тәркілеу мен айыппұлдың материалдық шығынның орнын
толтыру барысындағы келтірілген зиянды өтеу міндеттерін жүктеуден негізгі
айырмашылығы – бұл шараның соттаушыға материалдық шектеу апарып
соқпайтындығына (сонымен қатар, бұл жазалар қазіргі қылмыстық кодексімізде
өз орнын тапқан жазалар, ал келтірілген зиянды өтеу міндеттерін жүктеу
жазасы бұрынғы кодексте бар болатын) [100,45]. Тәркілеу мен айыппұлдың
қолданылуы азаматтық-құқықтық жауапкершілікті жоққа шығармайды.
Жоғарыда қарастырылған мүліктік жазалардың ерекше белгілерін ескере
отырып, мүлікті тәркілеудің төмендегідей анықтамасын беруге болады. Мүлікті
тәркілеу – сотталушыға тиесілі мүлікті мемлекет меншігіне мәжбүрлеп өтеусіз
алу жолымен, сотталушының қылмыстекті-пайдақорлық бағыттағы санасын жоюға
бағытталған мүліктік жаза. ҚР ҚК-нің 51 бабының 1 бөлігінде мүлікті
тәркілеудің белгілерінің ішінде мәжбүрлеп және өтеусіз деген сөздер бар.
Мәжбүрлеу дегеніміз – мүліктің басқаға көшуі өз еркімен емес, екі жақтың
келісімінің күші бойынша немесе бір жақты міндеттен емес, үзілді-кесілді
заң шығарушы мен соттың көңіл білдіруі бойынша жүзеге асырылатындығын
білдіреді. Өтеусіз – (ақысыз, тегін) қандайда бір баламасы (эквивалент) жоқ
екенін көрсетеді. Тәркілеу реквизициядан (жеке адамдардың немесе қоғамдық
ұйымдардың мүліктерін мемлекеттің өз қарамағына алуы) осынысымен
ерекшеленеді. Тәркілеу – мүлікті иесіздендіру емес, сонымен қатар осы
жағдайда белсенді тарап иесіздендірілген мүліктің иесі болып табылады. Ал
бұның бастамашысы болып өздеріңізге белгілі – заң. Мүлікті тәркілеудің
мазмұнын мүліктік сипаттағы құқықты шектеулер жиынтығы құрайды. Олардың
көлемі нақты іс жағдайларына байланысты және әрбір жеке жағдайда бұл
жазаның қолданылуы сотпен анықталады. Материалдық шектеулердің көлемі
тәркілеудің толық және ішінара деген түрлерге бөлінуі өлшемінің қызметін
атқарады. Тәркілеу арқылы сотталушының тәркілеуге жатпайтын, арнайы
келтірілген заттардан басқа (қылмыстық-атқару кодексіндегі Қосымшада тізімі
берілген), барлық жеке мүлкі, яғни ортақ меншіктегі оның үлесі алынғанда,
ол толық болып табылады. Ішінара тәркілеудің мәні – барлығы емес,
сотталушыға тиесілі тек сотпен анықталған бөлігінің (12; 13 және т.б.)
немесе нақты белгіленген заттардың алынуында жатыр. Біздіңше, ең дұрысы
ішінара тәркілеуді тағайындағанда, сотта үкімде тәркіленетін заттардың
тікелей аттарын атап шығуы керек. 1999 жылдың 26 мамырында Қазақстан
Республикасы Жоғарғы сот Пленумының №1 Қылмыстық жаза тағайындаған кезде
соттардың заңдылықты сақтауы туралы қаулысы ұсынып отырған мүліктің
мөлшерін көрсетуде белгісіздік элементтер бар, өйткені бұл жағдайда төлем
туралы мәселені шешу сот орындаушысының қарауымен жасалады, оны дұрыс деп
тану қиын [56], яғни осы аталған қаулының 27 бөлігіндегі Мүлікті деген
сөзден кейін бүтіндей немесе ішінара деген сөздермен толықтыруды орынды
деп санаймыз. Сонда Мүлікті бүтіндей немесе ішінара тәркілеген кезде оның
мөлшерінің үкімде нақты көрсетілуін соттар есінен шығармауға тиіс, ал
тәркілеу сотталған адамның жеке басына тиесілі мүлікке немесе жалпы ортақ
меншікке оның үлесіне ғана жүргізілуі мүмкін деген сөздер келіп шығады.
Мөлшері және көлемі бар жазаларды нақты орындау үшін оларды қолдану
барысында белгілі бір бағдарлар (өлшемдер) қажет. Мұндай бағдарлар
қылмыстық заң шығарушылықтың Жалпы бөлімінде жазалардың жекелеген түрлерін
тағайындау тәртібі және шарттары жөніндегі нормаларда немесе қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлім баптарының санкцияларында белгіленген. Бірақ олар
өкінішке орай әрқашан жеткілікті, сенімді емес, яғни нақты негізделмеген
болып шығады. Айтылғандардың мүлікті тәркілеуге де қатысы бар. Қазіргі заң
шығарушылықта толық және ішінара тәркілеудің ара-жігін ажырату туралы
мәселенің шешілуін қанағаттандырарлықсдеп айтуға болмайды. ҚР ҚК-нің 51
бабында заң шығарушы мәселенің шешілуінің практикалық жалпы бағытын береді.
Біздің қылмыстық кодексіміздің Ерекше бөлімінде тәркілеудің толық және
ішінара бөлуді көрсету мүлдем жоқ, осыған орай ішінара тәркілеу өте сирек
кездеседі. Жоғарыда айталғандарды ескере отырып, біздің қылмыстық
кодексіміздің Ерекше бөлім баптарындағы мүлікті тәркілеу қарастырылған
санкцияларға (әсіресе, міндетті тағайындау) толық немесе ішінара деген
сөздермен толықтыруды көрсету дұрыс болар еді. Себебі жаза тағайындау
кезінде бұл толықтырудың оң ықпалы тиетініне сөз жоқ. Егер қылмыстық кодекс
бабының санкциясы қосымша жаза ретінде мүлікті тәркілеу міндетті түрдегі
толық тағайындауды қарастырса, онда сот ҚР ҚК-нің 55 бабында көрсетілген
шарттар бар болғанда, ішінара мүлікті тәркілеуді қолдана алады.
Қолданылып жүрген қылмыстық заңымызды талдау барысында мүлікті тәркілеу
белгіленген қылмыстар қылмыстық кодекстің Ерекше бөлім баптарында мынадай
жинақталып қарастырылғанын көрсетті:
1) 1 Тарау. Жеке адамға қарсы қылмыстар (жалпы санкциялардың 8, 10
пайызы);
2) 2 Тарау. Отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар (10
пайызы);
3) 4 Тарау. Бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар (22,
22 пайызы);
4) 5 Тарау. Мемлекеттің конституциялық құрылысына және қауіпсіздігіне
қарсы қылмыстар (22,22 пайызы);
5) 6 Тарау. Меншікке қарсы қылмыстар ( 45 пайызы);
6) 7 Тарау. Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар (20, 89 пайызы);
7) 9 Тарау. Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы
қылмыстар ( 24, 27 пайызы);
8) 10 Тарау. Халықтың денсаулығына және адамгершілікке қарсы қылмыстар (
11, 90 пайызы);
9) 13 Тарау. Мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар (17, 39
пайызы);
Көрсетілген мәліметтерден көрініп тұрғаны, құрамында мүлікті тәркілеу
жазасы бар ең көп санкция мөлшері (45 пайызы) Меншікке қарсы қылмыстар
тарауында қаралған, яғни мүлікті тәркілеуді қолдану мүмкіншілігі бекітілген
қылмыс қатары көбіне пайдақорлық ниетпен жасалған қылмыстарда
қарастырылған, тек есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды
заңсыз дайындау, сатып алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе сату (ҚР ҚК-
нің 259 бабы), сондай заттарды ұрлау немесе қорқытып алу (ҚР ҚК-нің 260
бабы), жоғарыдағы заттарды дайындау үшін пайдаланылатын шикізаттың,
аспаптардың немесе жабдықтардың заңсыз айналымы (ҚР ҚК-нің 263 бабы)
қылмыстарды жасаған қылмыскерлер пайдақорлық ниетпен және сондай-ақ
халықтың денсаулығына және қоғамдық қауіпсіздікпен байланысқан басқа да
ниетте болуы мүмкін.
1.2. Мүлікті тәркілеу жазасының түрлері және оның мақсаты
Мүлікті тәркілеу қосымша жаза болып табылады және қолданылып жүрген
заңдар бойынша тек осы түрде ғана қолданыла алады. Мәселені талдағанда,
негізгі және қосымша жазалардың ара-қатынасында мынаны ескеру керек, заң
бұл жазалар түрінің арасында бағыныштылық жағдайын белгілемейді. Қосымша
жазалардың дербес еместігі, біздің ойымызша оларда іс жүргізу сипаты бар
және олар жөнінде тек әсер ету шаралары тағайындалғанда ғана айтуға болады.
Алайда, тағайындалған кезде қосымша жазалардың дербес еместігінен, оларды
орындау барысында көмекшілігі көрінбейді. Соңғысы ерекше маңызды, өйткені
негізгі және қосымша жазалар арасында мақсаттары бойынша айырмашылық
болуына жол бермейді. Сот заңды басшылыққа алып, қылмыстың салдарынан
келген залал (зиян) мен қоғамдық мүдделердің бұзылуы арасындағы қайшылықты
болдырмау мақсатында жаза (оның ішінде, мүлікті тәркілеу жазасы да бар)
тағайындайды. Қылмыскер (оның қоғамдық қауіптілік дәрежесі ескеріле отырып)
өзінің жасаған қылмысына қарай жазалануы тиіс. Сондықтан жаза түрлері бір
мезгілде қажетті және әділетті болуға тиіс. Сонымен жазалаудың негізіне
шындық пен әділеттілік алынады, ал оны іске асыру қажеттілікпен анықталады.
ҚР ҚК-нің 51 бабы бойынша мүлікті тәркілеу әлеуметтік әділеттілікті
қалпына келтіруге жәрдемдеседі. Біріншіден, ҚК-тің Ерекше бөліміндегі
баптарымен берілген санкцияларда заң шығарушы қылмыстың объектісіне
байланысты тәркілеуді анықтайды. Мысалы, қылмыс меншікке қатысты жасалса,
қылмыстың келтірген шығынын жою үшін қылмыс жасаған адамның жеке мүлкін
алуға тура келеді. Екіншіден, мүлікті тәркілеу пайдақорлық мақсатпен
жасалған қылмыстар үшін тағайындалады. Бұл жағдайда жасалған қылмыс үшін
диспозициядағы көзделген жаза сәйкес келеді: тәркілеу – мүліктік жаза,
сондықтан заңда: ...қылмыс баю мақсатымен жасалуы тиіс - дегенді
білдіреді. Үшіншіден, мүлікті тәркілеу ауырлығы орташа, ауыр және аса ауыр
қылмыс үшін белгіленеді. Бұл жерде біз жаза қылмысқа сандық жағынан сәйкес
келетінін байқаймыз, өйткені мүлікті тәркілеу жазаның неғұрлым қатал
түрлерінің бірі болып табылады. Бұған қоса, қылмыстық заң қолдану үшін
бірқатар міндетті шектеулер қолдануды белгілейді: мысалы, мүлікті тәркілеу
ҚР ҚК-нің Ерекше бөлім баптарындағы санкциялармен көзделген жағдайларда
ғана қолданылуы мүмкін; ол тек пайдақорлық мақсатпен жасалған қылмыстар
үшін қолданылады; сотталған адамның мүлкінің бір бөлігінің тәркілеу
мүмкіндігін көздейді, сотталған адамның жеке мүлкіне және оның жалпы
мүліктегі үлесіне көңіл бөледі, яғни онымен бірге жинаған басқа адамдардың
үлесіне сұғын қадамайды; оның бағымындағы адамдардың мүлкіне көз
алартпайды, өзге сөзбен айтқанда, бұлар мүлік тізіміне сәйкес тәркіленуге
жатпайды.
Әділеттілік – адамның өмір сүру мәні және оның ажырамас құқықтары туралы
белгілі бір түсініктерге сәйкес ұғым. Бұл имандылық-құқықтық, сондай-ақ
әлеуметтік сана категориясы. Сонымен әділеттілік ұғымы қоғам өміріндегі
әр түрлі жеке адамдардың (әлеуметтік топтардың) тәжірибелік рөлі мен
олардың әлеуметтік жағдайы арасындағы, олардың құқықтары мен міндеттері
арасындағы, қылмыс пен жаза арасындағы сәйкес келу талаптарынан құралады.
Бұл қатынастардың сәйкес келмеуі әділетсіздік ретінде бағаланады.
Аристотель әділеттіліктің ерекше түрі деп – қылығына қарай құрметтеуді, я
болмаса жазалауды алға тартады [102,622]. Бұл түсінік тура биде туған жоқ,
туғанды биде иман жоқ деген халық даналығына саятындай. Жалпы мүлікті
тәркілеу – сотталған адамның пайдақорлық қылмысты бұдан былай жасамауының
қажеттілігі болып табылмайды. Ал қауіпті қылмыскерді кезекті қоғамдық
қатерлі істі жасағаннан кейін қоғамнан оқшаулау (бас бостандығынан айыру
жолымен) – бұл қажеттілік болып табылады. Демек мүлікті тәркілеу өз мәні
жағынан әр түрлі адамға әр түрлі жаза болып табылады, сондықтан осы
тұрғыдан алғанда мемлекеттік мәжбүрлеудің бұл шарасы әділетті болуына күмән
келтіреміз немесе бұл жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіруде
ықпалы шамалы.
Тәркілеуде сотталушының мүліктік жағдайына қысым жасалуы оны ойлануға
мәжбүр қылады, ал кейде өз әрекеті үшін қатты өкіндіреді. Тәркілеу бір
актілі жазалар қатарына жатса да, оның салдары ұзақ уақыт бойы сезіледі
және ол әлеуметтік-пайдалы бағдарлардың қалыптасуына ықпал ететінін естен
шығармайды. Арнайы сақтандыру мақсатына тәркілеуге қатысты төмендегідей қол
жеткізу жатады: біріншіден, қылмыс жасағанда адамның қолданған заттарын алу
жолымен; екіншіден, мүлікті тәркілеуді қолдану салдарынан сотталушы
сезінетін материалдық қиыншылықтар – ұстамшылдықтың басталуы рөлін
атқарады. Үшіншіден, бұл материалдық қиыншылықтар сотталушыны психикалық
қорқытуға, оның санасының ойлау аясының өзгеруіне есептелген, яғни тәркілеу
пайдақорлық санасында жаман әдеттерді жүзеге асыру жолында психологиялық
кедергінің қалыптасуына әсер етеді. Егер іс жүзінде жаза болмай
қоймайтындығы туралы қағида іске асырылмаса, онда кедергілер одан әрі
жалғасын таба бермек. Тәркілеуді қолданылуының болмай қоймайтындығы,
пайдақорлық қылмыстар жасауға бейім адамның алдына екі қарама-қарсы
шешімнің бірі қабылданатын қиын таңдау қояды: сәтті қылмыс жасау
нәтижесіндегі мүмкін артықшылықтар немесе мүлікті тәркілеу қолданылуындағы
әкеп соғатын материалдық қиыншылықтар. Осындай адам қылмыс жасаудан бас
тарту үшін жаза туралы түсінік оның барлық туғызатын қолайсыздықтары мен
рұқсат етілмеген әдіспен алмақшы болып ниеттенген санасын өшіріп, жоюы
кекрек.
Жалпы мүлік тәркілеу жағдайында жаза сотталған адамның мүддесіне қоғамға
ескерту жасау ықпалына қарағанда күштірек ықпалын тигізеді. Бұған қоса
соттар қызметінде мынадай жағдайлар да болады, баптың санкциясында міндетті
тәркілеу көзделген, алайда сотталған адамның жеке мүлкінің жоқтығына
байланысты, оны орындау мүмкін болмайды. Бұрынғы жылдар тәжірибесінде үкім
шығару кезінде мүліктің болмауы бұл жазаны тағайындау үшін кедергі (бөгет)
болмауға тиіс, деп саналып келді, өйткені үкімді орындау кезінде мүліктің
пайда болуын ешкім жоққа шығара алмайды [92,105]. Мұндай жағдайларда,
мүлікті тәркілеуді тағайындау кезінде жалпы ескерту мақсатқа сай жеткізе
бермейді, өйткені мұнда мүліктің пайда болу ықтималдығы мүлде аз. Осыған
ұқсас жағдайларда жалпы мақсатқа жету үшін ескерту қажет болады, кей
кездерде соттың үкімі бойынша мүлікті тәркілеуді айыппұл салумен өзгертуге
жол беретін норма ҚР ҚК-нің 51 бабымен толықтырылуы мүмкін. Сонымен жалпы
сақтандыруды қарак кезінде тәркілеудің мүмкін болатын мақсаты ретінде екі
сәт даулы болып табылады. Біріншіден, қылмыскер қылмыс жасауға дайындық
үстінде мүлікті тәркілеу түріндегі жазаның өзіне қолданылатынын біледі, сол
себепті оның өз мүлкін жасыру шараларының мүмкіндігі болады (кінәлі
қылмыскер жолы болмаған жағдайда өзін мүлікті тәркілеу жазасы күтіп
тұрғанын біледі, өйткені ол жазаның бұл түрі пайдақорлық мақсатпен жасалған
ауырлығы орташа, ауыр және ерекше ауыр қылмыс үшін тағайындалатынынан
хабардар, сол себепті ол бұған күні бұрын дайындалады, нақты баптың
санкциясын оқып танысады). Екіншіден, қылмыс жасаған кісі мүлікті
тәркілеуден ғана емес, жалпы жазадан - әсіресе, пайдақорлық мақсатпен
ауырлығы орташа, ауыр және ерекше ауыр қылмыс жасаудан қорқады, бұл
жағдайда тәртіп бұзушының ойынан жатса да, тұрса да бас бостандығынан айыру
мерзімі кетпейді. Сонымен, жалпы ескертудің мақсатқа жету үшін мүлікті
тәркілеудің маңызы тағайындаудың және жазаның бұл түрін орындаудың
сөзсіздігінен тұрады. Сөйтіп жалпы ескертудің қылмыстық құқық теориясы деп
– жазалардың объективтік шарттарын, яғни нақты жазаның басқаларға
(generalpravention) ықпалын түсінеміз. Егер бірінші қатарға жазаның
субъективтік салдары, оның қылмыс жасаған адамның өзіне ықпалы шықса, онда
біз жеке ескерту ісін еске аламыз (specialpravention).
Заңда мүлікті тәркілеуді қолдану нәтижесінде жеке ескертудің мақсатына
мынадай жағдайда қол жеткізуге болады, жазаның бұл түрі қылмыс жасаған
адамға ықпал еткені соншалық, ол бұдан былай құқыққа қайшы келетін іс-
әрекеттен бас тартады. Шындығында, өз мүлкінен айырылып қалған
сотталғандардың кейбіреулерінің бұған ұқсас қылмысқа бару ықтималдығы
азаяды. Жеке ескерту мақсаты мен қылмыс жасаған адамның түзелу мақсаты
өзара тығыз байланысты. Соның өзінде жаза жеке ескерту барысында өтелуге
тиіс болады [107,12]. Бұл мәселені қарастыру кезінде мынаған назар аудару
керек, бұл мақсатты іске асыру кезінде қылмыскердің түзелуі көзделеді, яғни
оның бойында құқық талаптарына сәйкес көзқарастар дамитын болады. Егер
бұрын сотталған адам тағы да қылмыс жасаудан тыйылса, онда жеке ескерту
мақсатына қол жеткен деп саналады [108,149]. Соның өзінде бұл мақсатқа қол
жеткізуге – үрейдің ұшуы, азап, өз кінәсін сезуі, өкініші жәрдемдесті ме,
қайсысы көп, қайсысы аз жәрдемдесті, мұны айырып жатудың соншалықты маңызы
да жоқ.
Практика қызметкерлеріне жүргізілген сұрастыру парақшасында: жалпы
мүлікті тәркілеу бәрінен бұрын жазаның қандай мақсатына жетуде өз әсерін
тигізеді, деген сұрағымызға, олар – арнайы сақтандыру, жалпы сақтандыру (80
% шамасында) және әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру мақсатына
жетеміз деген жауаптар келді. Бұл жауапқа көз жүгірте отырсақ, олардың
ойынша мүлікті тәркілеу жазасы сотталушының және де басқа да бостандықта
жүрген адамдардың жаңадан пайдақорлық қылмыстарды жасауды шектейді. Осындай
пікірге біз де қосыламыз.
Адам психологиясына сүйене отырып, шын мәнінде қылмыскердің түзелуі оның
психикалық қасиеттерінің өзгеруіне байланысты болады, деп ұйғарым
жасауымызға болады, ал олар жеке адам психикасындағы терең тұрақты
тізілімдер болып саналады. Егер жеке адам пайдақорлық бағыттағы
психикалық қасиетке ие болса, онда оны түзеу туралы мәселені шешу неғайбыл.
Қазіргі жағдайда мемлекет жаза қолдану арқылы қылмыс жасаған адамды
имандылық тұрғыдан қайта түзете алмайды. Мұндай қайта түзету – қиял, қол
жетпес нәниже болып қала береді. Нақты кез-келген жаза қылмыс жасаған
адамды жазасын өтегеннен кейін тағы да қылмысқа барудан өзін ұстай білуге
үйретуі керек.
Мүлікті тәркілеу жазасының тағайындалуы – қылмыс жасаған адамнан
мемлекеттің өш алуы деген сөздің жаны бар екенін теріске шығармаймыз. Мұның
мәнісі мынада, үкім орындалғаннан кейін арып –артып түзеу лагерінен шығады,
еш нәрсесі жоқ ол қылмыс жасаудан еш нәрсе тоқтата алмайды. Ол бас
бостандығынан айыру орындарында өткізген жылдарында көк тиын жоқ, бұл
жылдарда бостандықта болса, ел қатарлы өмір сүрер еді, бұл оның қанын
қайнатады. Еңбекпен түзеу лагерінен туған жеріне оралған ол тағы да бір
жазаға тап болады – баяғыда-ақ мүлкі тәркіленген, үй дейтін үйі жоқ, күй
дейтін күйі жоқ. Бұдан артық пенде шіркінде бұл жалғанда жаза бар ма?!
Бұл жағдайда адам психикасы шыдамауы мүмкін-ау, бұл тағы да қылмысты жолға
түседі. Осылайша мүлікті тәркілеу – сотталушының пайдақорлық қылмысқа
бағытталған санасын жою, оны түзеу, сондай-ақ сотталушы тарапынан да және
басқа да тұрақсыз азаматтар тарапынан да жаңа қылмыстар жасаудан сақтандыру
мақсатымен тағайындалады. Г.А.Кригер және Г.Л.Кригер білдірген көзқарас
біздің зерттеуіміз үшін қызықты болып көрінеді. Олар: негізгі жазалар
негізгі жаза мақсатына жету үшін немесе ең аз дегенде, сотталушыны
әлеуметтік пайдалы дағдылары мен әдеттерін нық меңгеруі үшін, өз мінез-
құлқына мораль нормаларын басшылыққа алып нағыз адамға айналу үшін оны
қайта тәрбиелеуді аяқтау үшін қызмет етеді - дейді [109,8].
Жазаның атқаратын қызметтерін зерттеу жүйелі танудың негізінде
жүргізілуі мүмкін. Заңмен қарастырылған жазалар жүйені құрайды. Ал жүйе
–егер ол әрекет етсе, қызмет атқарса, белгілі рөлдерді орындаған жағдайда
ғана жүйе болып табылады. Ол кезде тек жүйенің өзі ғана қызмет атқарып ғана
қоймай, сонымен қатар, оның әрбір элементі қызмет атқаруы тиіс [110,213].
Қылмыстық-құқықтық әдебиетте жазалар жүйесі – қылмыстық заңмен
қарастырылған, соттар үшін міндетті деп танылған, бүкіл жазалар тізімі
(қатаңдығы көптеуден қатаңдығы аздауға қарай келтірілген), сондай-ақ, заң
жүзінде бекітілген жазалар түрінің жіктелуі деп анықталады [111,121].
Келтірілген анықтама жаңа қылмыстық кодексте былай қарастырылған: олар
(жазаның түрлері) жеңілдеу түрінен басталып, ауырына қарай тізіледі. Бұл –
қылмыстық құқықтың қылмыскерді жазалау кезінде жазалау құралдарын үнемді
пайдалану сияқты қағидаларымен үйлесіп отыр. Жазалардың (негізгілердің және
қосымшалардың да) жалпы атқаратын қызметтері төмендегідей табылады:
қылмыстекті сананы жою, түзеу және жаңа қылмыс жасаудан сақтандыру.
Жоғарыда көрсетілгендей, қосымша жазалардың жазаның мақсаттарына жетудегі
үлесін анықтайтын кейбір мүмкіндіктері бар. Бұл ерекшеліктер қылмыстық-
құқықтық әсер ету шаралары жүйесіндегі қосымша жазалар жағдайында-ақ,
әсіресе оларды тағайындау барысында көрінеді. Бәрімізге мәлім, қосымша
жазалар жазаны жеке даралауды қамтамасыз етеді (қылмыстық жазаны жеке
даралау дегеніміз – жасалған қылмыстың сипаты мен қоғамға қауіптілік
дәрежесін, кінәлінің жеке тұлғасын, жауаптылықты жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайларды ескере отырып, қылмыстық жаза мақсаттарына жетуді
алға қойып, соттың құқықтық сана-сезімге сүйеніп, әділ жаза тағайындауы)
және оны (қосымша жазаны) жазаны жеңілдетуімен байланыстыруға болмайды.
Кінәліге жазалау әсерін күшейту қажет болған ретте, бұл мәселеге қосымша
жазаларды қолдану негізінде өзінің оң шешімін табады. Қылмыстық құқық
теориясында қосымша жазаның әсер етуі жайында бір көзқарас айтылған:
жазаның мақсаттары сотталушының санасына, оның жеке басының
ерекшеліктеріне сәйкес әсер ете отырып, негізгі бағыттағы жазаның
сапалылығының кейбір жақтарын күшейтіп, толықтырады және нығайтады және
оның мақсаттары – екі жақты жазаны тағайындаумен жететін жеңілдететін
көмекші құрал болып табылады [85,41-44]. Ал А.Г.Каргаманов былай деп
жазады: қосымша жазаның қолданылуы нәтижесінде негізгі жазаның әсер
етуінің сапалық күші болмайды, себебі олардың әсер ету объектілері әр
түрлі [113,29-30]. Бізге бұл келтірілген екі көзқарас та біржақты болып
көрінеді. Негізгі және қосымша жазаның әр түрлі әсер ету объектілері бар
деген пікірмен келісуге бола қоймас, себебі қылмыстық жазаның әсер ету
объектісі – сотталушының санасы болып табылады. Айырмашылықтары әсер ету
әдісіне байланысты. Ол өз кезегінде әрбір жеке алынған жазаның
ерекшеліктерімен анықталады. Осы кезде қосымша жаза негізгі емес, жалпы
(негізгі және қосымша) жазаның ауырлығын күшейтеді деген қорытындыны дұрыс
деп тану керек. Шынында да бас бостандығынан айыру жазасының әсерін
айталық, мүлікті тәркілеуді қолдану жолымен қалай күшейтуге болады? Мұндай
күшейту жөнінде тек біртекті жазаларға қатысты айтуға болады. Мысалы, егер
мүлікті тәркілеу негізгі жаза ретіндегі айыппұлмен қосарланып берілсе.
Қолданылып жүрген заң мұндай қолдануға тыйым салады, бұл жөнінде заңда
ескертілген. Мүлікті тәркілеу – қосымша жазалардың ішінде барынша қатаң
және ең ауыры болып табылады. Сондықтан, жазалауды орынсыз күшейтуден аулақ
болу үшін тәжірибеде аталған жағдайларды ескеру керек. Бірақ мемлекеттік,
адам өмірінде, денсаулығына және пайдақорлық қылмыс жасаушы аса кінәлі
(злостный) қылмыскерлер үшін, мүлікті тәркілеудің бас бостандығынан
айырумен немесе өлім жазасымен қосылып берілуі орынды болып табылады.
Алайда, егер тәркілеуді қолданудың мүмкіндігі жазалау әсерінің күштілігімен
шектелетін болса (яғни, жазалауды күшейту керек болғанда ғана), онда оның
қолданылуы тек қылмыстың ауырлығымен байланысты болар еді. Қылмыстық заңдар
және сот тәжірибесін талдау мұндай қорытынды жасауға мүмкіндік бермейді.
Қолданылып жүрген қылмыстық кодекс бойынша мүлікті тәркілеу тек ерекше ауыр
және ауыр қылмыстар үшін ғана емес, сонымен қатар қоғамға өте қауіпті емес
қылмыстар (ауырлығы орташа) үшін де тағайындалуы мүмкін, мысалы, ҚР ҚК-інің
182 бабының, 3, 190 2 бөліктері және т.б. Сонымен қатар мүлікті тәркілеуді
баламалы түрде тағайындау қылмыстары кездеседі: мысалы, ҚР ҚК-інің 190
бабының 2 бөлігінде (заңсыз кәсіпкерлік) көзделген жауаптылыққа көз
жүгіртейік. Бұл қылмысқа – жеті жүзден бір мың айлық есептік көрсеткішке
дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның жеті айдан бір жылға дейінгі
кезеңдегі жалақысының немесе өзге де табысының мөлшерінде айыппұл салуға не
мүлкін тәркілеп немесе онсыз бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан
айыруға жазаланады делінген. Егер тәркілеуді ауырлығы орташа қылмыстар
үшін тағайындаудың тәртібін белгілеуде заңға жүгінетін болсақ, онда мынаны
байқау қиын емес: бұл жерде заң негізгі және қосымша жазаның қосарлануын
талдау үшін жеткілікті мүмкіндіктер берген. Мысалы, ҚР ҚК-інің 184 бабының
2 бөлігінде: бес жүзден сегіз жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі
мөлшерде немесе өзге де табысының мөлшерінде айыппұл салуға, не төрт айдан
алты айға дейінгі мерзімге қамауға, не мүлкі тәркіленіп немесе онсыз бес
жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады делінген
(яғни, балама санкция). Бұл жағдайда, сот істің мән-жайын, сотталушының
және оның отбасы мүшелері мүлкінің мөлшерін назарға алып, мүлікті толық
немесе ішінара тәркілеумен қосарланған бас бостандығынан айырудың неғұрлым
орынды мерзімі жөнінде қорытындыға келуіне болады. Тәжірибеде мүлікті
тәркілеуді тағайындаудың қажеттілігі пайда болатын кез аз емес. Бірақ та
бұл тәркілеу жазалардың мақсатын оның күшеюіне алып келмейтін түрде.
Басқаша айтқанда, жазаның қатаңдығы мен жасалған қылмыстың ауырлығының
арасындағы сәйкестік бұзылмауы тиіс, берілуі тиіс жаза шектен шығып кетпеуі
керек. Бұл жағдайдағы ең тиімді шешім – негізгі жазаның мөлшерін азайту
немесе түрін жұмсарту. Мысалы, сот бас бостандығынан айыруды
тағайындағанда, белгіленген мерзімді азайта (санкция шегіндегі ең төменгіге
дейін) алады немесе егер қылмыскер аса қауіпті рецедевист болмаса, оған
режимнің жеңілдеу түрін тағайындауға болады, сонымен қатар, сот түзеу
жұмыстары түріндегі жазаны тағайындағанда, оның табысынан 20 пайызға
дейінгі ұстауды, айталық 10 пайызға дейін қысқарту бұл жағдайлар ҚР ҚК-інің
55 бабында арнайы айтылған. Осындай негізгі және қосымша жазалардың
арасындағы жазалау және тәрбиелеу әсерінің дұрыс үйлесуі, қылмысқа қарсы
күресетін тәжірибелік шешімдер үшін аса маңызы бар. Сот тәжірибесін зерттеу
мынаны көрсетті: негізінен соттар мүлікті тәркілеудің жазаның жазалау
әсерін күшейту бойынша да, жұмсарту бойынша да қызмет атқаратын
мүмкіндіктерін дұрыс түсінеді. Мысалы, біздермен мүлікті тәркілеуді
тағайындай отырып, бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға қатысты
зерттелген істер бойынша, соттар әдеттегідей ең жоғарғы мерзімін азайтқан.
Нақты қылмысты істің жағдайына орай соттар жазаны тағайындағанда төмендегі
міндеттерді қолданады:
1. Қылмыстық жазаны жеке даралауды қамтамасыз ету. Кейбір жағдайларда
сот төрелігін қылмыстық істің жағдайларына байланысты іске асыру кезінде
қылмыскердің құқықтары мен бостандықтарын қосымша шектеу жолымен жазаның
ықпалын нақтылай түсу қажеттілігі туады. Мысалы, пайдақорлық қылмыс жасаған
адам мүліктік жазаның қосымша ықпалына – мүлікті тәркілеу немесе айыппұл
салуға ұшырауға тиіс, әрине бұл қылмыскерге және басқа адамдарға өзгенің
есебінен заңсыз баюға жол бермейтінін және мұндай әрекет жасау экономикалық
көзқарас тұрғысынан тиімсіз екенін көрсету үшін жасалады. Бұл жағдайда
мүлікті тәркілеуді қолдануда негізгі жазаның алдын алу мүмкіндігін елеулі
түрде арттырады. Егер көзқарас тұрғысынан зерделесек, мүлікті тәркілеу
түрлері соншалықты әр түрлі, сансыз көп болуға тиіс, бұлар қоғамға зардабын
тигізетін қауіп-қатерге қарсы тұра алатындай болуға тиіс.
2. Қосымша құқықтық шектеулер есебінен жазаның негізгі мазмұнын күшейту.
Қосымша жазаны қолдану тұтас алғанда қылмыскердің жазасын сөзсіз ауырлата
түседі. Сондықтан қылмыс жасаған адамға жазаны анықтау кезінде, біріншіден,
бұл жазаны негізсіз қатайта түсуді болдырмауды, екіншіден, сотталушыға
қылмыстық жазаның қандай да бір ықпалын күшейте түсу мақсатымен нақты
қылмыстың жасалған жағдайына саналы түрде қосымша жазаны пайдалануды
ескерту қажет. Мысалы, пайдақорлық мақсатпен ерекше ауыр қылмыс бірнеше рет
жасалған кезде мүлікті тәркілеуді тағайындау қажет (егер ҚР ҚК-інің Ерекше
бөлімінде көзделсе). Өйткені жазаның бұл түрі сотталушының материалдық
жағдайына ықпал ете алады. Жазаны күшейте түсу жағына қарай өзгерту негізгі
жазаның мөлшерін ұлғайту жолымен мүмкін. Алайда бұл барлық уақытта жөн бола
бермейді, бұл жағдайда қосымша жаза жалпы жазалардың мәнін күшейтудің
бірден-бір құралы бола алады.
3. Негізгі жаза шарасын жұмсарту. Сот тәжірибесінде заңның талабын
ескере отырып, мүлікті тәркілеу түріндегі тағайындалған қосымша жаза
оқиғалары кездеседі, мұны тағайындау қажет, бірақ бұл тұтастай алғанда,
жазаны қатайта түсуге әкеліп соқтырмауы керек. Мұндай жағдайларда қолайлы
шешім – негізгі жаза шарасын жұмсарту, оны мүлікті тәркілеу түріндегі
қосымша жазамен біріктіру болып табылады.
Сонымен қылмыстық кодексте белгіленген жалпы мүлікті тәркілеу түріндегі
жазаны қарастырған кезде құқықтық тәртібін қорғауға қол жеткізудің
құралдары тарихи тұрғыдан өзгермейтін нәрсе болып табылмайтынын есте ұстау
қажет. Олар да уақыт өте келе түрі өзгеретінін еске түсірмеске болмайды.
Мысалы, өткен ғасырларда заңда қажетті болып табылған жазаның кейбір
түрлері (дүре соғу, дарға асып қою т.б.) қазіргі күнде тек пайдасыз ғана
емес, зиянды деп те саналады. Қазіргі таңда Қазақстанда болып жатқан әр
алуан өзгерістер қылмыспен күрестің басты құралы ретінде қылмыстық
репрессияны күшейту талабы мен заңды сақтау ниеті ретінде жазаның алдындағы
қорқыныш тиімділігінің арасындағы төмендегі қалыптасқан қайшылықты шешу
қажеттілігін талап етіп отыр. Әрбір қылмыстық жазаның мазмұны оның түрлерін
анықтайды. Бұл өзара байланысты ұғымдар, олардың әрқайсысының жеке
анықтамасын береді. Қазіргі таңда қылмыстық заң қылмыстық жаза ретінде
жалпы мүлікті тәркілеуді қолдануды көздейді және оның екі түрін: толық
(бүтіндей) және ішінара (жекелеген) түрін белгілейді. Толық (бүтіндей)
тәркілеу сотталушының жеке меншігіндегі барлық қозғалатын, қозғалмайтын
мүлкін алу болып табылады. Соның өзінде сотталушының отбасы үшін ауылдық
жерлердегі үйі, қора-қопсысы – ауылдық жерлердің ажырамас бөлігі болып
есептеледі, міне осыған орай ұсақ-түйек қол еңбегінің қажетті құралдары, үй
ішіндегі тұтыну заттары, азық-түлік т.б. тәркіленуге жатпайды. Тәркіленуге
жатпайтын мүліктердің толық тізімі ҚР ҚАК-індегі Қосымша тізімде
көрсетілген. Мүлікті ішінара (жекелеген) тәркілеу сотталушының мүлкінің бір
бөлігін алудан тұрады, егер мүлік бөлігі тәркіленетін болса, онда сот
заттардың қай бөлігі (12, 13, 14 немесе т.б.) тәркіленетінін нақтылай
тізімдеу керек. Соның өзінде тәркілеуді мүліктің құнына тең келетін ақша
сомасымен ауыстыруға жол берілмейді.
ҚР ҚК-інің 51 бабында заң мүлікті тәркілеу фактісін ғана белгілеген.
Ерекше бөлімнің баптарындағы санкцияларда жазаның аталған түрінің ара-жігі
ашылмаған. Мүлікті тәркілеу немесе тәркілеуді қолдану туралы мәселені
шешкен кезде соттар сотталушының жеке басын, қылмыстан келген материалдық
шығынның мөлшерін, сотталушының отбасының мүліктік жағдайын және т.б.
жағдайларды да ескереді. 1960 жылғы қылмыстық кодекстің Ерекше бөлім
баптарының санкцияларында қылмыстық жаза ретінде арнайы мүлікті тәркілеу
қарастырылған. Қазіргі қолданылып жүрген ҚР ҚК-інде арнайы мүлікті тәркілеу
еске алынбайды. Қазіргі кезде арнайы мүлікті тәркілеу ҚР ҚАК-імен, ҚР ҚІЖК-
імен реттеліп жүр. 2002 жылдың 21 желтоқсанындағы Қазақстан
Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Қылмыстық-атқару
кодекстеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ҚР Заңы ҚР ҚАК-інің
58 бабын: Сондай-ақ қылмыстық іс-әрекет объектісі, қылмыс жасау қаруы
немесе құралы, айналымнан алынып қойылатын зат болып табылатын мүлік сот
үкімі бойынша тәркілеуге жатады,- деген сөйлеммен толықтырғаны соттарға
арнайы тәркілеуді қолдануға дем бергендей болды [114].
Д.И.Самгинаның пікірінше: арнайы мүлікті тәркілеу – мемлекет меншігіне
белгілі бір заттарды мәжбүрлеп өтеусіз алу,- деп түсіндіреді [116,95].
Басқа авторлар арнайы мүлікті тәркілеу деп нақты қылмыстық іс бойынша
айғақтарды (қылмыстың ізін сақталған заттарды қоса алғанда) түсінеді
[117,375]. Алайда арнайы тәркілеудің мұндай заттарды біркелкі емес екенін
атап көрсету керек. Соған қарамастан олар ҚР ҚІЖК-інің 121 және 223
баптарында заттай дәлелдемелер ретінде көрсетілген. Қылмыстық іс жүргізу
заңында алынатын немесе тәркіленетін мүлік түрлері ең алдымен өзінің
құқықтық мәні бойынша елеулі түрде ерекшеленеді. Біздің зерттеуіміз үшін
қажетті, заңда анықталған, белгілі авторлар арнайы тәркілеу заттары ретінде
қабылданған заттық дәлелдемелердің тізімін 3 негізгі топқа бөлуге болатынын
көрсетті.
Бірінші топқа Қазақстан Республикасы аумағында айналымға тыйым салынған
заттар кіреді. Бұлар: қопарылыс, радиактивті заттар, қару-жарақтар, радио
тарату құралдары, күшті әсер ететін улы және есірткі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz