Мұстафа Шоқай және Түркістанның біртұтастығы идеясы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . . 4-13 б.

І. Тарау. М. Шоқайдың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі.

1. 1 Мұстафа Шоқайдың өмірбаяны . . . 14-18 б.

1. 2 Мұстафа Шоқай және Түркістанның біртұтастығы идеясының қалыптасуының алғышшарттары . . . 19-27 б.

ІІ. Тарау. Мұстафа Шоқай және Түркістанның біртұтастығы идеясы.

2. 1 Мұстафа Шоқайұлы: Қазақстан және Түркістанның қоғамдық- саяси өмірі жайында . . . 28-32 б.

2. 2 Мұстафа Шоқайұлының Түркістанның Біртұтастығы идеясы, түрікішілдік мұраты және оның ерекшелігі . . . 33-38 б.

ІІІ. Тарау. Мұстафа Шоқай және Түркістан легионы: аңыз бен ақиқат.

3. 1 М. Шоқайдың эмиграцияға кетуінің кейбір мәселелері . . . 39-41 б.

3. 2 М. Шоқай және түркістандық соғыс тұтқындары . . . 42-49 б.

Қорытынды . . . 50-52 б.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 53-55 б.

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Халқымыздың ХХ ғасырда жүріп өткен жолы қандай азапты, күрделі болса, бұл процесті зерттеуші мамандардың ой-елегінен өткізіп, ғылыми тарих есебінде оқулықтар арқылы оқырманға жеткізу де сондай ауыр жүрді. Тек егемен ел тізгінін қолға ұстап, еліміздің мемлекеттік тәуелсіздік алуына байланысты өткен тарихымызды еркін қорытып, одан объективті теориялық тұжырымдар жасайтын, тиым салынған ақиқатты бүкпесіз айтатын, оған баға беретін уақыт жетті. Большевизмнің қас дұшпаны болғандықтан, билікпен ымыраға келмей шет ел асқан Мұстафа Шоқайға таңылған айыптар бұл кезеңде негізінен Түркістан легионы төңірегінде өрбитін еді. Бұл жайында тіпті, «социалистік реализмнің» аясында көркем шығармалар жазылып, қаралау науқанына түрлі бәйгелер беріліп жатты. Еліміз егемендік алып, тарихтың ақтаңдақ беттері біршама ашылып, Алаштың ардақты ұлдары ақталып жатқан тұста Мұстафа Шоқайға қатысты ойлар да басқаша өрбіп, жаңа деректермен толысқан тарих көздері ақиқат сырларын аша түсті.

Дегенмен, Мұстафа Шоқайға және оның мұрасына сын көзбен қарайтындар әлі де баршылық. Өйткені, әсіресе, қолына қару алып қан кешкен ардагерлеріміз бен аға буын өкілдерінің бір кездері сыңаржақ идеологияның біржақты және толассыз насихаты нәтижесінде қалыптасқан өзіндік түсініктері бірден сейіліп кете қоймайтыны түсінікті. Міне, сондықтан, Алаштың ардақты ұлы жайында ақиқатты білу үшін сезімге бой алдырмай, деректер көздеріне жүгінгеніміз абзал.

Кеңес өкіметіндегі ең саясаттанған сала тарих ғылымы болды. Бұл туралы Л. Троцкий "Сталинская школа фальсификаций" деген кітабында былай деген болатын: В результате официальная история партии и революции представляет собою сейчас свиток, исписанный во всех направлениях разными писцами, мало заботившимися друг о друге, отчасти - одним и тем же писцом, мало заботившимся о том, что им написано вчера" [1]

Кеңес дәуірінде ұлттық республикалардағы халықтардың тарихы екінші орынға ысырылған болатын. Ұзақ уақыт бойы XX ғасырдағы Отан тарихының мәселелері жалпыресейлік революциялық қозғалыстармен, большевизм тарихымен бірігіп қарастырылды, сонымен бірге өлкенің әлеуметтік-экономикалық жағдайы, оның халқының революцияшылдығы идеалдандырылды, метрополия деңгейіне жеткізілді [2] . Қазақ тарихын жазуға үлес қосқан ағаларымыз 1937-нің ойранында опат болғаннан соң, бұл дербес ғылым пән ретінде өмір сүруден қалды, оқу орындарында ол Орта Азиямен араласып, КСРО тарихының бір тарауынан аспады. КСРО көлемінде бір-ақ тарих-Ресей мемлекетінің тарихы төңкеріске дейінгі және төңкерістен кейінгі кезең болып зерттелді. Оқу орындарында тарих пәні КСРО халықтарының тарихы деп аталса да, кейін КСРО тарихы деп түзетілді. Іс жүзінде орыс халқының тарихы зерттелді. Біртұтас елдің біртұтас тарихы ғана болу керек деген империялық ұғым орнады. 1920-30 жылдардағы репрессия салдарынан С. Асфендиаров, М. Тынышпаев, Т. Шонанов, Қ. Кемеңгеров кітаптары ғылыми айналымнан шығарылды. Тек ленинградтық ғалым М. П. Вяткиннің "Очерктері" ғана Қазақстанның XVIII ғасырға дейінгі тарихын қамтитын еңбек болатын. Сол кездегі көзқарастардан тұңғыш тарих ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алған Халел Әділгереевті атауға болады. Сөйтіп, кітапханалардың каталогтарында "Қазақстан тарихы" деген жәшік тек революцияға дейінгі орыс тарихшыларының шығармаларымен толықтырылатын. Ал, 1943 жылы шыққан "Қазақстан тарихы" осы тұста кеңес тарихнамасының үлкен жетістігі болғаны анық. Мұнда ерте заманнан Кеңес-Герман соғысына дейінгі аралықтағы біртұтас ел тарихы қамтылды[3] . Осы кітап авторларының арасынан тек Е. Бекмахановты ғана қудалау жергілікті ұлт өкілдеріне қойылған шектеуді білдіру еді.

Бұл туралы белгілі тарихшы І. Қозыбаев былай деді: "Речь идет о научном наследии Бекмаханова его концепции характера национальных движений в XIX веке - проблеме, не замыкающейся в узкокраеведческих рамках нашей республики, а имеет, без сомнения, общесоюзное значение, позволяет по новому взглянуть на ряд проблем истории дореволюционной России, где пока возвышаются искусственно возведенные утесы догмагизма на месте былой россыпи оригинальных идей и суждений, неординарных оценок и научных гипотез. Следовательно, речь пойдет не просто о восстановлении исторической науке, но и повод для размышлений, обсуждений актуальных проблем истории народов СССР [1, 81 б. ]

Деректер қай заманда да өзгермек емес. Тек қана субъектінің, яғни адамның ойында әр түрлі айтылады, жазылады. Мәселен, бір дерек кеңес идеологиясы бойынша бұрмалануы ықтимал, тіптен, Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін де екі тарихшы ол туралы өз еңбектерінде әртүрлі пікірлер айтуы мүмкін. Бұған, әрине, уақыт төреші. Бұл жерде Мұстафа Шоқайдың тұжырымдарын тілге тиек етуге болады: "Қазақ, орыс, өзбек тілдеріндегі түркістандық газеттер мен журналдардан, кеңестік сипаттағы деректерді пайдаланатын боламын. Кеңес Мемлекеттік Баспасының басылымдары және партиялық конгрестердің хаттамаларынан цитаталар беремін. Мен кеңес баспасөзінде көрінген, ешкім теріске шығара алмайтын мәліметтер туралы айтатын боламын. Оны тек қана қабылдау немесе мойындау керек" [4] .

Автордың сөзінен көрініп тұрғандай, дерек сол күйінде қала бермек. Кеңес деректеріне Мұстафа Шоқай мен сол кезең тарихшылары екі түрлі қарады.

1998 жылды Қазақстан Президенті Н. Назарбаевтың "Ұлттық тарих жылы деп жариялауы Отан тарихы ғылымының қоғам өміріндегі орнын одан әрі жоғарылатты. Ұлттық рухтың ұлтжандылықтың күшеюі үрдісінде тарихшы ғалымдарымыз алдыңғы шептен көріне алды. Тарих ғылымы теориялық-методологиялық терең зерттеулермен жарақтана бастады. Кеңес дәуіріне арналған ғылыми еңбектер көбейді. Жүріп өткен жолымызды ешқандай да бұрмалаусыз, тура қорытудың бірден бір жолы-өз уақытында халқымыздың болашағы үшін бар ғұмырын күресте өткізген зиялыларымыздың артында қалдырған рухани мұрасын қалың оқырманның, әсіресе, жас ұрпақтың, қолына жеткізу болса керек. Халқымыз үшін сондай ардақты есімдердің бірі-Мұстафа Шоқайұлы. Еліміздің азапты тарихында М. Шоқайдың алатын орны қандай? Жоғарыда Мұстафа Шоқайға таңылған айыптар Түркістан легионы төңірегінде өрбитіні айтылды. Сонда соғыс атаулыға, қан төгуге және адамзатқа төніп келе жатқан алапат ауру - фашизмге қарсы болған Мұстафа Шоқай, расында, легион құруға ат салысып, қару кезенген бе еді? Бұл сауалдар біздің тарихтану ғылымымызда өз шешімін тапты деп айта алмаймыз. Анығырақ айтқанда, қазақ зиялыларының жүріп өткен жолы, әсіресе, 1917 жылғы қазан төңкерісі қарсаңында қоғамдық-саяси қызметі әлі жазылмаған «ақтаңдақтар» қатарына жатады. Бұл тақырыпты байыпты, жан-жақты және терең зерттеу қажеттігі, біздің пікірімізше, ең алдымен бүгінгі қоғамдық практика сұранысынан, соған сай тарих ғылымының таным құралы ретінде табиғи болмысынан туындайды, кез-келген өркениетті елдерде тарих ғылымы сол елдің, халықтың жүріп өткен жолын, әсіресе, күрделі тарихи өтпелі кезеңдері мен сол кезеңдерде өзінің белсенді қызметімен қоғамдық дамуға пәрменді ықпал жасаған түрлі қоғамдық күштердің, жеке тарихи қайраткерлердің өмір жолын талдап, зерттеу арқылы прогреске қызмет жасап, өзінің гуманистік міндетін орындап отырған.

Біз өмір сүріп отырған бүгінгі өтпелі кезең, әсіресе, осындай мазмұндағы еңбектерге мұқтаж. Өйткені біз бүгінгі сонау 1917 жылы Ресей империясына, оның отар шет аймағы Қазақстанға большевиктер ұсынған даму жолының сәтсіз аяқталысының куәсі болып отырмыз. Міне осындай жағдайда қазақ зиялыларының бірі М. Шоқай секілді халықтың қамын ойлап, өзі көтерген қоғамдық мәселелер елдің тәуелсіздігін сақтап қалу мақсатында көзделгенін көреміз. Демек, бұл тақырыпты зерттеу бізге ХХ ғасыр басындағы қазақ халқының жан ашыры, отаршылдықтың озбыр саясатына қарсы келген қозғалыс көсемдерінің бірі екенін дәлелдеп, ғылыми тұрғысынан жауап беру. М. Шоқай көтерген Орта Азиялық түркістандықтардың тәуелсіздік мәселесі бүгінгі күні өз маңызын жоймай өзінің орнын алуда. Осыған мысал елбасымыз Н. Ә. Назарбаевтың жасаған жолдауындағы «Қазақстан қазіргі әлемде» деген бесінші бөлімдегі сөзі:

«Бұдан былайғы интеграциялануымыз біздің өңіріміздің тұрақтылығына, прогреске, экономикалық және әскери-саяси тәуелсіздікке апаратын жол. Тек осындай жағдайда ғана біздің өңірді әлем құрметтейтін болады. Тек сонда ғана біз қауіпсіздікті қамтамасыз етіп, лаңкестік пен экстремизмге қарсы пәрменді күрес жүргізетін боламыз. Мұндай бірлестік, сайып келгенде, біздің өңірде өмір сүріп жатқан қарапайым адамдардың мүдделеріне толық сәйкес келеді.

Мен Орталық Азия Одағын құруды ұсынамын. Қазақстан, Өзбекстан, Қырғыстан арасында жасалған мәңгілік достық туралы шарт осындай бірлесу үшін берік негіз бола алады.

Біз осылай жасағанда ғана өзіміздің әрқашан бірге болуымызды аңсаған арғы ұлы бабаларымызға лайық бола аламыз. Алайда алдымен патшалық империя, кейіннен сталиндік ұлттық саясат осы бірліктен қорқып, өңірді әкімшілік-ұлттық аумақтарға бөлшектеп тастаған еді. Ол кезде «Бөліп ал да, билей бер» деген саясат үстемдік етті. Қазір бізге келесі ұрпақтарымыз үшін өңіріміздегі тең құқылы халықтар жүруге тиіс жаңа жолды нұсқайтын сәт туды»[5] .

Осыған орай М. Шоқайдың мына сөздері еске түседі:

«Біздің мұратымыз-Түркістанда түрі жағынан да, мазмұны жағынан да ұлттық болатын құрылымға қол жеткізу. Сонда ғана халқымыз өз жерінің нағыз қожасы бола алады», «Біздің саяси және ұлттық азаттығымыз ең алдымен біздің өз ісіміз. Біз осы ұлы мақсатқа өз ішіміздегі ынтымақты күшейте отырып, біздер сияқты ұлтының азаттығы жолында күресіп жатқан басқа да ұлттармен тізе қоса қимылдағанда ғана тезірек жете алатын боламыз»[6] .

Кеңестік тарих ғылымында қазақ қоғамындағы ұлт зиялыларды «ұлтшылдар» деген айыппен қудалап, қуғын сүргінге душар етті. Бүгінгі біз бұл тұжырымның өмірлік шындықпен ара қатынасын, яғни, қазақ зиялыларының саяси-қоғамдық қызметін, М. Шоқайдың тағдырын, шетелге кету себептерін, шетелдегі қызметін, қандай мақсаттарға қызмет жасағанын анықтауға міндеттіміз. Кеңестік тарих ғылыми революцияға дейінгі ұлттық интелегенцияның қоғамдық қызметін өзара қиылыспайтын ұғымдар тұрғысынан, яғни «буржуазиялық ұлтшылдықтың» немесе «күні өткен феодалдық тәртіпті жақтаушылықтың» көрінісі есебінде бағалап келеді[7] .

Олай болса, қазақ зиялыларының қоғамдық қызметінде бұл аталған тенденциялар орын алды ма, жоқ әлде бұл аталған ұғымдар жаңа тарихи жағдайда ұлт державалық пиғылдағы саяси топтардың патриоттық ұлт азаттық күштермен күресте қолданған жаңа әдіс-құралдары ма еді?

Қазақ интеллигенциясы үшін азапты сауалдарға айналған бұл мәселелердің шешімін іздеу бүгінгі өмір сүріп отырған тарихи кезеңді, алдымызда тұрған міндеттерді тура ұғыну үшін де керек. Басқаша айтқанда, ХХ ғасыр басындағы ұлт зиялылардың бірі М. Шоқайдың қоғамдық қызметін зерттеу. Бүгінгі ұрпақ үшін оның қандай тарихи іс тындырғаны ғана маңызды емес, тура сондай дәрежеде оның қайраткер адам ретінде кім болғаны да мәнді. Өйткені барлық өркениетті қоғамдарда әрбір ұрпақ өзінің ерекшеліктерін тіптен тарихи мақсат-мүдделерін тарихи контекстте ғана терең әрі толық түсіне алған. Соның бірі тарих ғылымының өзі де өмір талабына сай күрделі, азапты сауалдарға жауап іздеп сол жолда таным құралы есебінде күні өткен әдістерден бас тартып, арылып, жаңа таным сатыларына көтеріліп, жетеле түспей өзінің табиғи міндеттерін орындай алмайтындығы түсінікті. Осыдан 15 жыл бұрын 1993 жылы 5 қарашада Қазақстанның халық жазушысы Ә. Тәжібаев, академиктер Әбділдин, М. Қозыбаев Қазақстан Республикасының президенті Н. Ә. Назарбаевқа «Ашық хат» жолдап, М. Шоқай еңбегіне әділ баға беріп, оны еске алу жайлы шараларды жүзеге асыруды сұрады. Сол жылы, яғни 1993 жылы 25 қарашада Қызылорда облыстық кеңесінің ХІІІ сессиясы М. Шоқайды «Қазақстан Республикасының азаматы» деп тану туралы Республика Жоғары Кеңесіне ұсыныс жасады[8] .

Жұмыстың зерттелу деңгейі. Мұстафа Шоқайдың 1919 жылдан кейінгі шет елдердегі өмірі мен еңбектері, ұстаған саяси бағыты мақалалар шеңберінде емес кітаптар көлемінде толық зерттеуді қажет ететін үлкен тақырып екені аян. 1995 жылдың 16-18-қарашасында Түркістан қаласыңда өткен «Казақ диаспорасының бүгіні мен болашағы» атты конференцияда айтылғанындай оны қазақ ғалым-зерттеушілерінің өзі қолға алғаны дұрыс.

Кезінде Мұстафа ІІІоқай еңбектерін мол пайдаланған, қазір Германияның Кельн қаласында тұратын Баймырза Хайт ол мақаласында Мұстафа ІПоқайды Бұқарадан Германияға оқуға барған қарапайым студенттер қатарында сипаттаған. Мақалада: «Еуропада түрік ұлтшылдығының өмір сүрдіру тақырыбында 1922 жылы Бұқара мемлекеті берген қаржымен Германияға оқуға барған студенттер әрекеттері маңызды болды. Ол студенттер «Түркістан студенттер бірлігі» ұйымын құрды. Студенттердің бір бөлігі неміс газеттері мен журналдарында Түркістан мәселесімен байланысты мағыналы мақалалар жариялады. Бұлардың арасында Мұстафа Шоқай ағылшын, француз, орыс және поляк тілдерінде жазған мақалалары және «Түркістан Советтік әкімшілік астында» деген кітабымен танылды[9] . . . »-деп жазылған.

Мұстафа Шоқайдың шет елдердегі қызметі туралы әңгіме қозғағанда алдымен оның осы шет елдердегі ізбасарлары болып табылатын өзбек ұлтынан алдымен профессор, доктор Таһир Шағатай мен доктор Абдулуахап Оқтайдың атын атамай өту мүмкін емес. Ол екеуі Мұстафа Шоқай қайтыс болғаннан кейін «Жас Түркістан басылымдары тізбегі» атымен Түркияда 22 кітап шығарды. Ол кітаптардың көбінен Мұстафа Шоқай жөнінде маңызды деректер табуға болады. Сондай-ақ селбесе отырып Мұстафа Шоқайдың кайтыс болуына бір жыл толуына арнап 1942 жылы Ыстанбұлда «Мұстафа Шоқай алъбомын» шығарған. 1950 жылы Мұстафа Шоқайдың туғанына 60 жыл толуына арнап «Tilrkistan Milli Hareketi ve Mustafa Sqkau» деген кітап жазып бастырған! 1951 және 1954 жылдары да «TurkistandaTiir-kciiliik ve Halkcilik» деген екі кітап шығарады. Абай Құнанбай мен Ахмет Байтұрсын, Міржақып Дулаттың суреттері басылған соның екіншісінде суреті басыла отырып Мұстафа ПІоқайға ерекше тоқталған.

Аталған «Жас Түркістан басылымдары» тізбегінен 1959 жылы Ыстанбұлда басылған және доктор Таһир Шағатай жазған «Tiirkistan Kurtulus Hareketile Ilgili Olaylardan Sahneler» деген кітапта екінші дүние жүзілік соғыс кезіндегі және одан кейінгі бірқатар окиғалар жөнінде назар аударарлық мәліметтер бар. Әсіресе онда «MerhumMustafaCokay in sonyazilarindan birparca» (марқұм Мұстафа Шокайдың соңғы жазғандарынан бір үзінді) деген бөлім бар. Онда марқұмның соғыс тұтқындарымен болған әңгімелесулері, елдегі жалпы жағдай және інісінің 1936 жылы тұтқыннан босатылып, 1938 жылы «неміс фашистерінің шпионы» деген жаламен қайта тұтқындалғаны, содан кейін хабар-ошарсыз кеткені жайында да соғыс тұтқындарынан мәлімет алғаны жөнінде жазылған. Осы кітапта Мұстафа Шоқайға «у беріліп өлтірілді. Өз ажалымен өлген жоқ» деген дауға да орын берілген. Соңдай-ақ онда: « . . . өмірінде ұзақ жылдар істеген және бүгін біз аманатына күзетшілік етіп отырған Түркістанның ұлттық бірлігі мен азаттық қимылының көсемі марқұм Мұстафа Шоқайға сілтеме жасалғандар бізді осылайша түзетіп жасауға мәжбур етті . . . » [9, 13-14 б] . - деп көрсетілуі Таһир Шағатай мен Абдулуахап Оқтайдың Мұстафа Шоқайдың жеке архивтерінің бір бөлігіне, әсіресе соңғы кезде жазғандарына иелік еткендігін аңғартады. Профессор, доктор Таһир Шағатайдың әйелі-Қазан татарларының ұлттық қайраткерлерінің бірі Аяз Ысқақидің қызы профессор, доктор Сағдет Шағатай. Ол екеуінен қалған мол архив пен Анкарадағы үлкен үйлер «Жас Түркістан» идеясы мен Қазан татарларына арналған бір қорға берілуі өсиет етілген. Соңғы мәліметтерге қарағанда Анкарада ондай бір қор құрылған. Енді ол қор өзінің алғашқы ісі ретінде «Жас Түркістан» журналын үлкен төрт томдық кітап етіп 1500 таралыммен шығаруды жобалауда.

Академик Қозыбаев өзінің 20 ғасырдың 80 жылдары соңынан бастап жарияланған топтама еңбектерінде Қазақстан тарихының «ақтандақ » мәселелерін, жабық тақырыптардың зерттелуіне, өз бағаларын алуларына күш салды. Әсіресе, ұлт-азаттық қозғалыстар, кеңестік дәуірдегі Қазақстан тарихының шындығы Қозыбаев зерттеулерінің басты нысандарына айналды. [10] . Алаш қозғалысының мәселелері 1990-2000 жылдары М. Қойгельдиев, К. Нұрпейіс, Д. Аманжолова монографияларында жан-жақты сөз болды. Мыс, Қойгельдиевтің «Алаш қозғалысы» атты еңбегінде 19 ғасырдың соңы мен 20 ғасырдың басындағы Қазақстан тарихы дамуына байланысты мәселелер кең ауқымда қарастырылған. Патша үкіметінің отаршылдық саясаты, ұлттық езгіге қарсы наразылықтың күшеюі қазақ зиялыларының жан-жақты қоғамдық-саяси қызметі, Алашорда үкіметінің құрылуы талданды.

К. Нұрпейісовтің монографиясында XX ғасыр басындағы Қазақстандағы тұңғыш саяси партия мен оның үкіметі қызметінің негізгі кезеңдері рет-ретімен, арнаулы сақтаулы қордан алынған жаңа құжаттарды едәуір мөлшерде келтіре отырып ашып көрсетеді.

М. Қойгельдиевтің монографиясында XIX ғасырдың аяғы мен XX басындағы Қазақстанның тарихи дамуына байланыста проблемалардың кең ауқымы қамтылған. Кітаптың бүкіл арқауы басты мәселесі - «Алаш» қозғалысына арналған патша өкіметінің отаршылдық саясаты, ұлттық езгіге наразылықтың күшеюі және қазақ зиялыларының 1905-1916 жылдардағы қоғамдық саяси қызметі; ұлт зиялыларын қудалау саясаты; «қазақ газеті және 1908-1916» жылдарда тәуелсіздік жолындағы күрес идеологиясының қалыптасуы; бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарындағы және 1916 жылғы ұлт-азаттық күрес кезеңіндегі қазақтың демократияшыл зиялылары; Ақпан революциясының жеңісі және ұлт-азаттық қозғалысының жаңа міндеттері; қазақ демократияшыл зиялыларының уақытша үкімет жұмысына қатысуы; жалпықазақтық бірінші және екінші съездер, «Алаш» партиясы мен «Алашорда» үкіметінің құрылуы жан-жақты көрсетіледі.

Алаш идеялары Алашорда таратылғаннан соң да өмір сүре берді. 20-жылдардан кейінде мемлекеттік тәуелсіздік жолындағы күрес жалғастырыла берді. Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, А-З. Уәлиді, Н. Ходжаев және басқалар нақты автономияға ұмтылып, кеңестік қуыршақ республикалар табиғатына қарсы күресті. Шетелде жүрген М. Шоқай Түркістанды азат ету идеясы жолындағы күресті жалғастырды. А-З. Уәлиди (Тоған ) өз естеліктерінде 1921 жылдың тамызында жәдидте партиясы, өзбекстандағы «Ерік» социалистік партиясы және қазақтың «Алаш» партиясы бір тұтас «Орта Азия мұсылмандарының ұлттық-халықтың қоғамдық орталығы» (қысқартылғанда - «Түркістан ұлтық бірлестігі» ) болып біріккен. Жалпы тұғырнама әзірленді. 1924 жылдың мамырында «ұлттық бірлестіктің» шетелдік бюросы оның орталығы Түркияда болады деп шешіп, М Шоқай оның Еуропадағы өкілі болып тағайындалды.

XX ғасыр басындағы қазақ халқының демократ ағартушысы. әрі қайраткер тұлғаларының бірі - М. Шоқай жөнінде А. Шейгелияның естелігі. «Мұстафаның Париждегі, Лондондағы, Женевадағы және басқа Батыс орталықтарындағы қызметінің сан қырлы да сапалы болғаны соншалық, оны есептеп жату мүмкін емес», -деп жазады мемлекеттік думаның бұрынғы мүшесі Грузияның сыртқы істер министрі. [11] .

М. Қойгельдиевтің Қазақ демократиялық интеллигенциясының 1905-1917 жылдардағы қоғамдық-саяси қызметі деген диссертициялық еңбегінің II тарауында М. Шоқай жайында арқау етеді. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың бас кезінде (17 жылға дейін) Петербург университетінде 20-ға жуық қазақ студенттері оқыған. Олардың қатарында М. Шоқай т. б. болды дейді. [7, 29бет] . Шын мәнінде М. Шоқай Петербор университетінің заң факультетін тамамдайды. [12] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.