Мұхтар Шаханов поэзиясының қалыптасуы мен даму жолы
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Филология факультеті
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мұхтар Шаханов поэзиясының қалыптасуы мен даму жолы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. М.Шаханов поэзиясының көркемдік жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1. Ақын лирикасындағы стильдік жаңашылдық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2.Шаханов жырларының тақырыптық және құрылымдық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 22
2. ШАХАНОВ – эпик
ақын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .43
2.1.М.Шаханов поэмаларындағы азаматтық әуен ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 43
2.2.Ақын шығармаларындағы рухани-адамгершілік құндылықтар ... ... ... ..49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 57
КІРІСПЕ
Шын дарын өз заманының шындығын шығарма арқауына айналдырып,
халық көңіліне ұяласа, ол мәңгі өмір сүреді. Халық сеніміне ие
болу, оның қас – қабағын бағып, көңілі қалағанын жырға түсіру, сыр ғып
шерту келешектің жарқын сәулесімен нұрландыра түсуі сирек кездесетін
бақыт. Оны Мұхтар ақынның поэзиясынан танып, көруге болады.
Мұхтар Шаханов өлеңдері – ұлттық поэзияның жаңа бір белеске
көтерілгендігін, жаппай евроцентристік ағымға ойысқан заманда
қазақтың қара өлеңінің шынайы қасиеттерінің қадірі артып, бұрынғыдан
да толысып, кемелдене түскендігінің куәсі.[1.3] Ол қазақ өлеңінің
ұлттық бояуы мен рухын ұстанды, оны түрлендіре байытты, сөйтіп
қалың қазақ оқырмандарының жүрегіне жол ашты. Сонымен қатар ақын
қазақ лирикасын ХХ ғасыр әдебиетінің озық үлгілерімен құнарландырды.
Білікті, парасатты ақын ретінде өз заманының ірі мәселелеріне қалам
толғаса да, соның өзінде қазақ өлеңі мен ана тілінің ғасырлар
қойнауынан нәр жинаған аталы дәстүрін бұзбай жарасымды табиғи
дамытты. Ол бірде қоғамның керенаулығын бетіне басқан қатал сыншы,
енді бірде бала мінезді кіршіксіз таза, аңқылдаған аңғал жан. Сөйтіп
жыр әлемінде өз ойын, өз шындығын, жүйелі көркем тілде ақындық
биік тұрғыдан тұтас шеберлікпен жырлай білген. Мұхтар сыршыл
ыстық лирикасымен өз оқушыларының жүрегіне жол тапты, оларды жақсы
жырдың ләззатына қандырып, өзінің менімен адамзатқа ортақ ақиқатты
жырлап, қалың оқырманның жан жүрегін баурады.
Поэзиядағы көркемдік жүйенің жасалу және қалыптасу сипаты
бүгінгі әдебиеттану ғылымындағы ерекше назар аударуға тиіс мәселенің бірі.
Қашанда өмір шындығын көркем түйіндеп суреттеу, яғни тарихи-қоғамдық
болмысты сол болған қалпында жалаң баяндап қана қоймай, көркемдік
үлгіде ләззат аларлық дәрежеде жеткізе көрсету аса мәнді де маңызды.
Осы ретте ауыз әдебиеті үлгілерінде, жеке ақындар шығармашылығында
көркемдік жүйе қандайлық дәрежеде, олар өмір шындығын көркемдік
шынайылық биігіне көтере алған ба деген мәселелер төңірегінде ойлансақ,
мыналарға көзіміз жетеді. Бұған кейде онша мән берілмейді. Анығында
бұрынғы және бүгінгі жеке ақындардың поэзиясына қарағанда, ауыз
әдебиетінің туындылары деп саналатын “Қыз Жібек”, ”Айман – Шолпан”,
сондай-ақ сол халықтық дәстүрден сусындай отырып, өз шығармашылықтарында
оны жетілдіре, дамыта түскен ”Біржан-Сара”, ”Әсет пен Рысжан”, т.б. сияқты
идеялық көркемдік мәні жоғары шығармаларда өмір шындығы анағұрлым кең,
анағұрлым терең көрсетіледі. Мәселе сол өмір шындығы көркем өнердің
биік талаптарына сай суреттеледі, эстетикалық ләззат береді.
Адамгершілікке, бостандық пен теңдікке, ар-намысқа талпынған ақылды,
тапқыр қазақ жастарының көркем образдарын, кесек мінезін жасаған. Олармен
салыстырғанда ауыз әдебиетінің тұнығын ішкен жыраулар поэзиясының
өкілдері, айтыс ақындары өмір деректерін әр көлемде қамтыса да шыншылдық,
көркемдік сипаты жағынан төмен жататындығы жасырын емес. Алайда
поэзияның осы шыншылдығы жетімсіз, көркемдік мотивтері кемшін тұсын
Махамбет, Абай, Ыбырай, Мағжан, Сұлтанмахмұт, Ілияс, Қасым өлеңдері төрт
құбыласын түгендеді. Осының нәтижесінде поэзия өзінің өмірлік, сұлулық
сипаты жағынан халықтың рухани дүниесін молықтыруға үлес қосты.
Көркемдік биік сапаланумен, шыңғыртып айтқан шындықпен жазылған
шығармалар әрқашанда халықтың, белгілі бір заманның кең тынысты рухани
өмірінің айқын айнасы болумен бірге әдебиеттің даму тарихында жаңа дәуір
жасалды. Бізде бұл поэзияда Абайдан, прозада М. Әуезовтың “Абай жолынан”
басталғаны мәлім. Абай поэзияны идеялық, көркемдік жаңа биікке көтере
отырып, оқушысына идеялық, эстетикалық тәрбие беруді, немесе
шығармашылықты “өмір оқулығы” ретінде қызмет атқаруға жеткізді. Әрі ол
өлеңдеріне мүлде жаңа міндет жүктеді. ”Түзетпек едім заманды” деп,
көркемөнердің өмірді дамытуға, өзгертуге шешуші үлес қосуын, белсенді
әрекет етуін, идеялық-көркемдік құрал дәрежесінде биіктеуін уақыттың
үлкен талабы есебінде ұсынды.
Осы тұжырымдарды шығармашылығына мықтап өзек еткен Мұхтар Шаханов
шығармаларының көркемдік қуаты, тақырып ауқымының кеңдігі, идеялық
мақсатының тереңдігі, философиялық түйіні тұрғысынан мәнділігі, ұлттық
болмысты, ұлттық психологияны, ұлттық көзқарасты бейнелеудегі шеберлігі
жағынан өзіндік ерекшелігі бар. Ақын поэзиясы тақырыбының молдығы,
көркемдік қуатының өзгешелігі, философиялық түйіндеулері, образ жасау
шеберлігі жайында бүгінгі таңда аз айтылып жатқан жоқ.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: ХХ ғасырдың алпысыншы
жылдарында қазақ поэзиясында ешкімге ұқсамайтын өз дауысымен, өз
болмысымен, өз үнімен жерқ етіп танылған Мұхтар Шаханов – қазақтың біртуар
көрнекті ақыны. Асқан талантымен, айбынды ақындығымен, асқақ азаматтығымен
ерекшеленген ақын қазақтың қара өлең жазирасындағы, қала берді әлем
поэзиясындағы ірі тұлғаға айналды.
Мұхтар Шаханов туралы Ғабит Мүсірепов Дарын танылады. Ар-намыс
танылады. Бұл ақынымыздың әрбір шығармасын оқығаннан кейін, азды-көпті
ойланбай қала алмайсың. Ой мен сезімге едәуір күш түседі ... Тек автобуста
келе жатып оқыма, шай ішіп отырып оқыма, басыңды жастыққа сала беріп оқыма!
Өйткені оның әрбір жолы қадағалап оқуды керек етеді .[2.302] десе,
жазушы Ғабиден Мұстафин ... өз дәуірінің көкейтесті проблемаларын дөп
басып, кең тыныспен толғай білетін, оқырманына таңдай қақтыра отырып, кейде
пікір таласын тудыратын, аз уақыт ішінде өз соңына қаншама қалың жанкүйер
ерткен Мұхтар Шаханов секілді ақын бұрын бізде кездеспеп еді .[3.201] деп
баға берді.
Ой маржанын бүкіл әлемінен, ал поэзияның бояуларын халықтық жырдан
іздейтін Мұхтар Шаханов туған ел мен ару атамекеннің қасиетін, сағым
көмкерген даланың құдіретті күшін, бабалардың өшпес рухы мен қайтпас
ерлігін, адалдықты ту еткен асқақ жандардың ару махаббаты мен адал достығын
жырлады.
Шаханов поэзиясы – ұлттық сананы сілкіп оятатын қуатты
дәру, жан–жүйеңе ізгілік нұрын шашатын энергия көзі. Құт-береке
құюшы құндылық. Осы орайда ешкімге ұқсамайтын өзіндік дара жолы , ақындық
қолтаңбасы бар ақын шығармашылығын зерттеу бүгінгі әдебиеттанудағы өзекті
мәселелердің бірі деп білеміз.
Жалпы өмір жолы мен шығармашылығы және қол жеткізген
табыстарына шолу жасай отырып ақынның өмірі мен өлеңінің астасып, біртұтас
бір ұғым болып кеткенін түсінеміз. Шаханов поэзиясының көркемдік
жүйесіндегі ең бір негізгі арқау – оның өлеңі өміріне, өмірі-өлеңіне
айналғандығы. Зерттеу жұмысымыздың өзектілігі де осы мәселеден бастау
алады.
Зерттеу мақсаты: Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – қазақ
поэзиясында өзіндік қолтаңбасы қалыптасқан ақын Мұхтар Шаханов поэзиясының
даму ерекшеліктерін зерттеу. Сөйтіп оның ақындық ерекшелігін танытатын
мәселелерді зерделеу. Алдымен оның поэзиясындағы жанрлық, тақырыптық,
стильдік өзгешеліктерді таба отырып, олардың сырына , қалыптасу тарихына
үңілу. Осы мәселелерді анықтай отырып, оның өз кезеңі әдебиетіндегі алатын
орнын, шығармаларының танымдық-эстетикалық мәнін айқындау.
Зерттеу нысаны: Мұхтар Шахановтың шығармашылығы
Зерттеу пәні: Мұхтар Шахановтың лирикалары, поэмалары.
Зерттеу болжамы:
Егер Мұхтар Шахановтың лирикасы мен поэмалары төмендегідей көрсеткіштермен
негізделсе:
- ақын шығармаларының мән-мазмұнын айқындайтын ғылыми ұғымдар мен
зерттеулер жинақталса;
- ақынның өзіндік қолтаңбасын танытатын стильдік ерекшеліктер
айқындалса;
- оның поэзиясының тақырыптық-идеялық құндылықтары айқындалса;
- өзіндік тілдік өрнектерін танытатын шығармалары теориялық жағынан
зерделенсе;
- ақын поэзиясының көркемдік ерекшеліктері талданып, ұлттық руханияттағы
өзіндік рөлі танылса, онда ақынның қазақ әдебиеті тарихынан алатын
орнын белгілеуге болады.
Зерттеу міндеттері:
- Мұхтар Шаханов өлеңдерінің өзіндік стиліне шолу жасай отырып, ондағы
негізгі рух ұлттық сипаттың басымдылығымен байланысты екендігін
негіздеу;
- ақын лирикаларын тақырыптық жағынан топтай отырып, оның идеялық
құндылығын анықтау;
- М.Шахановтың балладаларын талдай отырып, ақынның қазақ поэзиясында
лириканың осы жанрын негіздеудегі рөлін көрсету;
- Шахановтың поэмаларын талдай отырып, оның эпик ақын ретіндегі
ерекшілігін таныту;
- эпикалық туындыларын талдау арқылы, ақын шығармашылығының негізгі
кредосы рухани-адамгершілік құндылықтарға сүйенетінін айқындау;
- жалпы, ақын шығармашылығының негізгі сипаттарын талдай отырып, оның
қазақ әдебиеті тарихындағы алатын орнының орасан екендігіне көз
жеткізу.
Мәселенің зерттелу деңгейі: Ақын Мұхтар Шаханов өз оқырмандарын
әлдеқашан тапқан жазушы. Оның шығармашылық лабароториясы поэзиясымен
танысқан әр оқырманын бей-жай қалдырмасы анық. Осы орайда ақын поэзиясымен
толық комплексті түрде талдаған зерттеу еңбектер жоқтың қасы деуге болады.
Әрине, Шахановтың ақындығымен қатар азаматтық тұлғасы өз отанымыздың
деңгейінен асып шет аймақтарға да кең таныс болды. Оның поэзиясы туралы,
азаматтық бет-бейнесі туралы сан пікірлер айтылды. Алдымен осыларға көз
жібертіп көрейік:
Мұхтар Шаханов туралы Ғабит Мүсірепов Дарын танылады. Ар-намыс
танылады. Бұл ақынымыздың әрбір шығармасын оқығаннан кейін, азды-көпті
ойланбай қала алмайсың. Ой мен сезімге едәуір күш түседі ... Тек автобуста
келе жатып оқыма, шай ішіп отырып оқыма, басыңды жастыққа сала беріп оқыма!
Өйткені оның әрбір жолы қадағалап оқуды керек етеді .[2.302] десе,
жазушы Ғабиден Мұстафин ... өз дәуірінің көкейтесті проблемаларын дөп
басып, кең тыныспен толғай білетін, оқырманына таңдай қақтыра отырып, кейде
пікір таласын тудыратын, аз уақыт ішінде өз соңына қаншама қалың жанкүйер
ерткен Мұхтар Шаханов секілді ақын бұрын бізде кездеспеп еді .[3.201] деп
баға берді.
Заманымыздың заңғар жазушысы Шыңғыс Айтматов үзеңгілес келе жатқан
інісі туралы былай деп толғанады: Менің өмірімде екі Мұхтар болды. Оның
бірі – әкемдей қамқор пейілді ұстазым, ұлы жазушы Мұхтар Әуезов те,
екіншісі – азамат ақын, көп жылдан бергі сырласым, іні-досым Мұхтар
Шаханов. Менің түсінігімше, ол – кең ауқымды ізденгіш, ойшыл, Шығыстың
даналығы мен Батыстың ұшқыр дүниетанымын бір арнада шебер тоғыстырған Азия
құрлығындағы аса ірі ақындардың бірі. Реті келгенде айта кеткен жөн, Мұхтар
– қазақ халқының қиын шақта жел өтінде ұстаған, ел ішінде ұлттық батыр
қатарында мойындалған қайсар қанат перзенттерінің бірі.... .[4.3]
Шаханов поэзиясы мен тұлғасы туралы шет ел азаматтарының пікірлерінің
өзі бір төбе. Ақын шығармашылығының зерттелуі туралы айтпастан бұрын сол
пікірлердің бірсыпырасын ғана беріп кетуді жөн көрдік.
Орыс ақыны Андрей Вознесенский: Для меня Олжас и Мухтар (Шаханов)
стоят особняком. Их высоко ценит Отечество.Воистину счастлива нация,
подарившая миру таких сыновей, таких поэтов, чье гражданское мужество
придает особую пронзительность их таланту, чье горячее поэтическое сердце
всегда чутко откликается на боль и страдания людей, кто всегда готов
защищать интересы своего народа, не унижая и не умаляя достоинства других.
Джеймс Биллингтон:( профессор, АҚШ Конгресі кітапханасының директоры)
...Шаханов как выдающийся поэт современности стоит на видном универсальном
уровне. Он представляет собой совершенно светскую, просвещенную форму
гуманизма, в которой соединены Восток и Запад. Именно такой формой является
поэма Шаханова "Заблуждение цивилизации" - выдающаяся поэма-эпопея
нравственных тревог, проникающая как шаровая молния из недр центральной
Азии в "черные дыры" западноевропейского пространства.
Феликс Кузнецов, академик, Ресей ғылым академиясының әлем әдебиеті
институтының директоры): Его можно назвать в какой-то степени счастливым
поэтом, хотя он прошел огонь, воду и медные трубы. Даже судьба к нему
благосклонна: его мать родила тринадцать детей, среди которых выжил только
он один. Его поэзия как классика художественного слова изучается в
общеобразовательных школах и высших учебных заведениях. У него как у
человека слова никогда не расходятся с делом. И как поэт своей
правдивостью, прозорливостью и масштабностью он нам очень дорог.
Рустан Рахманалиев (Калифорния Академиясының академигі, тарих және
әлеуметтану ғылымдарының докторы): Дай бог, чтобы каждый поэт служил своей
нации так, как Мухтар Шаханов.
Джон Эшбери,. (америка ақыны): Мухтар Шаханов XXI века.- великий
духовный реформатор
Оскар Ариас Санчес. (Нобель сыйлығының иегері, Коста-Рика
республикасының экс-президенті): Мухтар Шаханов - поэт глубоко казахский,
но ему чужда национальная ограниченность, и я верю, его ожидает большое
будущее, потому что поэт Шаханов от фоль клорных мотивов, сплавляя
историческую и современную мудрость своего народа, страстно стремится
взмыть и взмывает в высоту мирового духа.
Евгений ЕВТУШЕНКО (орыс ақыны) : Поэт Мухтар Шаханов - активная
совесть своей запутавшейся эпохи. Вряд ли его оценят власти. Но я горжусь,
что он мой друг. .[5]
Осы айтылған пікірлердің өзі Мұхтар Шаханов шығармашылығына деген
қызығушылық тек өз елімізде ғана емес екендігіне куә болады. Ақын
шығармашылығы арнайы зерттеу объектісі ретінде жеке алынбағанымен, оның
түрлі қыры зерттеушілердің назарынан тыс қалған емес.
А.Қ.Машақованың Казахская литература в современной зарубежной
рецепции атты кандидаттық диссертациясының екінші тарауының бір тараушасы
Отзывы зарубежных писателей, поэтов и литературоведов по творчеству Олжаса
Сулейменова и Мухтара Шаханова деп аталып, тәуелсіздік алғаннан кейін оның
шығармаларының көптеген шет тілдеріне аударылып, әлемдік аренада кең
танымал бола бастағанына тоқталады. .[6] Жапонияда, Германия,
Швейцарияда, Турция мен Пакистанда Шотландияда, Францияда Швецияда өткен
ақынның жыр кештері, кітаптарының презентациялары тек қана ақынның өзін
ғана емес, жалпы қазақ поэзиясының халықаралық тұрғыда танымал болуға
септігін тигізгендігін айтады.
Қазақ лирикасын зерттеген ғалым Бақыт Кәрібаеваның Қазақ лирикасының
поэтикасы атты еңбегінде Шаханов шығармашылығын алпысыншы жылдар
поэзиясының аясында, ақынның тұстастарымен салыстыра отырып зерттеледі.
.[7] Оның поэзиясындағы лиризм, ұлттық рух, стиль ерекшелігі,
поэмаларының тақырыптық-идеялық құндылықтары мен эпикалық құлашына
тоқталған.
Соңғы жылдары жарық көрген қазақ әдебиеті тарихының академиялық 10
томдығының 9 томының 60-жылдардағы поэзияны талдаған бөлімінде Шаханов
поэзиясына да қомақты орын берілген. Онда М.Шахановтың бұл жылдары
табиғатымен де, поэтикалық үйірімдерімен де жаңа қырынан көрінгендігі,
оқырманға әнге жазған мәтіндерімен де, поэма, балладаларымен де, ойға
құрылған шағын лирикаларымен де тез танылғандығын айта отырып, терең талдау
жасалған.
Сонымен қатар Ж.Құлиев, Л.Сандыбай, Е.Сүйінов, Ш.Өсерова сынды т.б.
зерттеушілердің жекелеген әр жылдары жазылған ғылыми мақалалары да ақын
туралы зерттеулердің қатарын толықтыра түсті.
Мәселенің деректі көзі: Дипломдық жұмыстың дерек көзі ретінде
Қазақ әдебиеті тарихы академиялық басылымының 9-томындағы материалдар
және ғалым Б.Кәрібаеваның Қазақ лирикасының поэтикасы атты кітабы
негізгі дерек көзі ретінде қолданылды.
Сонымен қатар Ж.Құлиев, Л.Сандыбай, Е.Сүйінов, Ш.Өсерова сынды т.б.
зерттеушілердің жекелеген әр жылдары жазылған ғылыми мақалалары да жұмыстың
теориялық бөлімінің жазылуына негіз болды.
Әдіснамалық және теориялық негіздері: Әдебиеттану ғылымының
негізгі салалары бойынша жазылған құнды еңбектер, З.Қабдолов, С.Қирабаев,
Қ.Алпысбаев, Қ.Әбдезов, Р.Тұрысбек т.б. ғалымдардың зерттеулері мен
теориялық еңбектері, монографиялары басшылыққа алынды.
Зерттеу әдістері: Тақырып ерекшелігіне және жұмыс мақсатына
байланысты дипломдық жұмысты жазу барысында түсіндіру, сипаттама,
салыстыру, талдау, зерттеу әдістері қолданылды..
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы:
- Шахановтың өмір жолына шолу жасала отырып, оның ақындығымен қатар
қоғам қайраткері ретіндегі тұлғасына мән беріледі;
- Ақын поэзиясындағы азаматтық әуен , ұлттық рух сияқты халықтық
мәселелер талданып, олардың маңыздылығы негізделеді;
- Ақын шығармашылығының мақсат-міндеті анықталып, олардың қазақ
әдебиеті тарихындағы маңызы анықталады;
- Шаханов поэзиясының тақырыптық ерекшелігі, стильдік саралығы
талданып, ақынның өзіндік қолтаңбасының қалыптасу барысына шолу
жасалады;
- Ақын поэзиясындағы жанрлық даму тенденциясы қарастырылып, оның қазақ
әдебиетіндегі жанрлық үрдісті байытудағы орны анықталады.
Дипломдық жұмыста қамтылған мәселелер мектеп оқушыларының, филология
факультеті студентттерінің білімін тереңдетуге септігін тигізеді деген
ойдамыз.
Диплом жұмысының құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан қорытынды бөлімнен және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде зерттеудің
көкейкестілігіне тоқтала отырып, ғылыми жағына сипаттама берілді. Зертттеу
жұмысының ғылыми жаңалығы мен практикалық мәні ашылды.
М.Шаханов поэзиясының көркемдік жүйесі деп аталатын бірінші тарауда
ақынның өмір жолына, қоғамдық қызметіне қысқаша сипаттама беріле отырып,
ақынның шығармашылық лабораториясына, соның ішінде лирикаларына зерттеу
жасалды. Ақын лирикасының тақырыптық , стильдік , жанрлық ерекшелігі
зерделеніп, оның қазақ әдебиетіндегі өзіндік алатын орнына баға беруге
талпыныс жасалды. Сонымен қатар ақынның лирикалық өлеңдері мен
балладаларындағы стильдік жаңашылдығы ерекше баса айтылды, сөйтіп ақынның
қазақ поэзиясындағы жаңашыл ақын екендігі айтылады.
Зерттеудің екінші тарауы Шаханов – эпик ақын деп аталады. Аталған
тарауда ақынның поэмаларына талдау жасалады. Оның эпикалық құлашына көз
жібертіле отырып, поэмаларының құрылымдық, мазмұндық, стильдік
ерекшеліктері негізделеді. Сонымен қатар ақын поэмаларында басым байқалатын
азаматтық сарын, рухани-адамгершілік құндылық мәселелерінің көрініс табу
ерекшелігіне талдау жасалады. Сөйтіп, ақынның қазақ әдебиеті тарихындағы
өзіндік орнын айқындауға қадам жасалды.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтін негізгі тұжырымдары мазмұндалып, ғылыми-
әдістемелік ұсыныстар беріледі.
І .М.Шаханов поэзиясының көркемдік жүйесі
1.1. Ақын лирикасындағы стильдік жаңашылдық
ХХ ғасырдың алпысыншы жылдарында қазақ поэзиясында ешкімге ұқсамайтын
өз дауысымен, өз болмысымен, өз үнімен жарқ етіп танылған Мұхтар Шаханов –
қазақтың біртуар көрнекті ақыны. Асқан талантымен, айбынды ақындығымен,
асқақ азаматтығымен ерекшеленген ақын қазақтың қара өлең жазирасындағы,
қала берді әлем поэзиясындағы ірі тұлғаға айналды.
Мұхтар Шаханов туралы Ғабит Мүсірепов Дарын танылады. Ар-намыс
танылады. Бұл ақынымыздың әрбір шығармасын оқығаннан кейін, азды-көпті
ойланбай қала алмайсың. Ой мен сезімге едәуір күш түседі ... Тек автобуста
келе жатып оқыма, шай ішіп отырып оқыма, басыңды жастыққа сала беріп оқыма!
Өйткені оның әрбір жолы қадағалап оқуды керек етеді десе, жазушы Ғабиден
Мұстафин ... өз дәуірінің көкейтесті проблемаларын дөп басып, кең тыныспен
толғай білетін, оқырманына таңдай қақтыра отырып, кейде пікір таласын
тудыратын, аз уақыт ішінде өз соңына қаншама қалың жанкүйер ерткен Мұхтар
Шаханов секілді ақын бұрын бізде кездеспеп еді деп баға берді.
Шын дарын өз заманының шындығын шығарма арқауына айналдырып,
халық көңіліне ұяласа, ол мәңгі өмір сүреді. Халық сеніміне ие
болу, оның қас – қабағын бағып, көңілі қалағанын жырға түсіру, сыр ғып
шерту келешектің жарқын сәулесімен нұрландыра түсуі сирек кездесетін
бақыт. Оны Мұхтар ақынның поэзиясынан танып, көруге болады.
Мұхтар Шаханов өлеңдері – ұлттық поэзияның жаңа бір белеске
көтерілгендігін, жаппай евроцентристік ағымға ойысқан заманда
қазақтың қара өлеңінің шынайы қасиеттерінің қадірі артып, бұрынғыдан
да толысып, кемелдене түскендігінің куәсі. Ол қазақ өлеңінің ұлттық
бояуы мен рухын ұстанды, оны түрлендіре байытты, сөйтіп қалың
қазақ оқырмандарының жүрегіне жол ашты. Сонымен қатар ақын қазақ
лирикасын ХХ ғасыр әдебиетінің озық үлгілерімен құнарландырды.
Білікті, парасатты ақын ретінде өз заманының ірі мәселелеріне қалам
толғаса да, соның өзінде қазақ өлеңі мен ана тілінің ғасырлар
қойнауынан нәр жинаған аталы дәстүрін бұзбай жарасымды табиғи
дамытты. Ол бірде қоғамның керенаулығын бетіне басқан қатал сыншы,
енді бірде бала мінезді кіршіксіз таза, аңқылдаған аңғал жан. Сөйтіп
жыр әлемінде өз ойын, өз шындығын, жүйелі көркем тілде ақындық
биік тұрғыдан тұтас шеберлікпен жырлай білген. Мұхтар сыршыл
ыстық лирикасымен өз оқушыларының жүрегіне жол тапты, оларды жақсы
жырдың ләззатына қандырып, өзінің менімен адамзатқа ортақ ақиқатты
жырлап, қалың оқырманның жан жүрегін баурады.
Поэзиядағы көркемдік жүйенің жасалу және қалыптасу сипаты
бүгінгі әдебиеттану ғылымындағы ерекше назар аударуға тиіс мәселенің бірі.
Қашанда өмір шындығын көркем түйіндеп суреттеу, яғни тарихи-қоғамдық
болмысты сол болған қалпында жалаң баяндап қана қоймай, көркемдік
үлгіде ләззат аларлық дәрежеде жеткізе көрсету аса мәнді де маңызды.
Осы ретте ауыз әдебиеті үлгілерінде, жеке ақындар шығармашылығында
көркемдік жүйе қандайлық дәрежеде. Олар өмір шындығын көркемдік
шынайылық биігіне көтере алған ба деген мәселелер төңірегінде ойлансақ,
мыналарға көзіміз жетеді. Бұған кейде онша мән берілмейді. Анығында
бұрынғы және бүгінгі жеке ақындардың поэзиясына қарағанда, ауыз
әдебиетінің туындылары деп саналатын “Қыз Жібек”, ”Айман – Шолпан”,
сондай-ақ сол халықтық дәстүрден сусындай отырып, өз шығармашылықтарында
оны жетілдіре, дамыта түскен ”Біржан-Сара”, ”Әсет пен Рысжан”, т.б. сияқты
идеялық көркемдік мәні жоғары шығармаларда өмір шындығы анағұрлым кең,
анағұрлым терең көрсетіледі. Мәселе сол өмір шындығы көркем өнердің
биік талаптарына сай суреттеледі, эстетикалық ләззат береді.
Адамгершілікке, бостандық пен теңдікке, ар-намысқа талпынған ақылды,
тапқыр қазақ жастарының көркем образдарын, кесек мінезін жасаған. Олармен
салыстырғанда ауыз әдебиетінің тұнығын ішкен жыраулар поэзиясының
өкілдері, айтыс ақындары өмір деректерін әр көлемде қамтыса да шыншылдық,
көркемдік сипаты жағынан төмен жататындығы жасырын емес. Алайда
поэзияның осы шыншылдығы жетімсіз, көркемдік мотивтері кемшін тұсын
Махамбет, Абай, Ыбырай, Мағжан, Сұлтанмахмұт, Ілияс, Қасым өлеңдері төрт
құбыласын түгендеді. Осының нәтижесінде поэзия өзінің өмірлік, сұлулық
сипаты жағынан халықтың рухани дүниесін молықтыруға үлес қосты.
Көркемдік биік сапаланумен, шыңғыртып айтқан шындықпен жазылған
шығармалар әрқашанда халықтың, белгілі бір заманның кең тынысты рухани
өмірінің айқын айнасы болумен бірге әдебиеттің даму тарихында жаңа дәуір
жасалды. Бізде бұл поэзияда Абайдан, прозада М. Әуезовтың “Абай жолынан”
басталғаны мәлім. Абай поэзияны идеялық, көркемдік жаңа биікке көтере
отырып, оқушысына идеялық, эстетикалық тәрбие беруді, немесе
шығармашылықты “өмір оқулығы” ретінде қызмет атқаруға жеткізді. Әрі ол
өлеңдеріне мүлде жаңа міндет жүктеді. ”Түзетпек едім заманды” деп,
көркемөнердің өмірді дамытуға, өзгертуге шешуші үлес қосуын, белсенді
әрекет етуін, идеялық-көркемдік құрал дәрежесінде биіктеуін уақыттың
үлкен талабы есебінде ұсынды.
Осы тұжырымдарды шығармашылығына мықтап өзек еткен Мұхтар Шаханов
шығармаларының көркемдік қуаты, тақырып ауқымының кеңдігі, идеялық
мақсатының тереңдігі, философиялық түйіні тұрғысынан мәнділігі, ұлттық
болмысты, ұлттық психологияны, ұлттық көзқарасты бейнелеудегі шеберлігі
жағынан өзіндік ерекшелігі бар. Ақын поэзиясы тақырыбының молдығы,
көркемдік қуатының өзгешелігі, философиялық түйіндеулері, образ жасау
шеберлігі жайында бүгінгі таңда аз айтылып жатқан жоқ.
Мұхтар Шаханов қазақтың бай ауыз әдебиетін, одан кейінгі жазба
әдебиетінің озық үлгілерін, әлемдік әдебиет жетістіктерін бойына толық
сіңіріп қабылдай отырып, поэзияда қалыптасып орныққан өлшем-өрнекті
керек жерінде қырнап-өңдеп, түрлендіріп қолдану жағынан шеберлік
танытты. Осы негізде жаңа өлшем, ұйқас түрлерін қолдана отырып, ұлттық
поэзияның ырғақтық, әуезділік байлығын да молықтыра түсті. Шаханов
поэзиясының көркемдік түрін құрайтын бөлшектерге, яғни композиция,
сюжеттік құрылыс, жанрлық өзгешелік пен бейнелеу тәсілдері, тіл
кестесі, өлең өрнегі, өлеңге тән ырғақ пен интонация жүйесі, шумақ,
ұйқас түрлерін қарастыру, олардың тұтастығын көркемдік жүйе
дәрежесінде қалыптасуын және сол шығарманың идеялық мазмұнымен
ажырамас бірлестік табуын анықтау, ғылыми түрде дәлелдеу, ақындық
құпияларына үңілу зерттеу жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмысымызда көрнекті ақын, қоғам қайраткері Мұхтар Шаханов
поэзиясының қалыптасуы және даму жолына талдау жасалады. Осы орайда алдымен
ақынның өмір жолына да көз жіберуді мақсат еттік.
Мұхтар Шаханов 1942 жылы 2 шілдеде Отырар ауданы, Шілік ауылында
дүниеге келген. Көрнекті қазақ ақыны. Шығармалары дүние жүзінің 30-дан
астам тілдеріне аударылған. Ақынның поэзия кештері Мәскеуде, Стокгольмде
(Швеция), Глазгода, Эдинбургте (Шотландия), Ренеде (Франция), Кобэде
(Жапония), Берлинде, Дрезденде, Кельнде (Германия), Исламабадта (Пакистан)
т.б. елдерде өтті. Әкеден 9 жасында айырылған М.Шаханов 7 сыныпты бітірген
соң еңбекке араласты. Ол трактордың тіркеушісі, Оңтүстік Қазақстан
газетінің корректоры, әдеби қызметкері, Лениншіл жас газетінің оңтүстік
облыстар бойынша тілшісі, Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының хатшысы,
республикалық Жалын журналының бас редакторы, т.б. қызметтерді атқарды.
ҚСРО Халық депутаты, ҚСРО Жоғарғы Кеңесінің мүшесі, Қазақстан
Республикасының Халық депутаты болып сайланды. 1993 жылдан Қазақстан
Республикасының Қырғыз Республикасындағы Төтенше және Өкілетті Елшісі, әлем
ойшылдарының басын біріктіретін ХІХ ғасыр және Руханият атты халықаралық
элита клубының президенті. М.Шаханов – белгілі қоғам қайраткері. 1986 жылы
Кеңес одағына тұңғыш рет тоталитарлық жүйеге ұйымдасқан түрде ашық қарсы
шыққан қазақ жастарын ақтап алуда, ол өз басына төнген қауіпке қарамай
ерлікке барабар іс етті, апат аймағы – Арал теңізі маңындағы адамдарды
қорғау туралы әлемдік деңгейде дабыл қақты. 1988 жылы 62 жыл үзілістен
соң Қазақстанда және Орта Азияда Наурыз мерекесінің қайта тойлануына
мұрындық болды. М.Шаханов – Қырғыз Республикасының халық ақыны, Қазақстан
Республикасының халық жазушысы, халықаралық Калифорния Ғылым академиясының
академигі, тағы басқа да шет елдік және отандық академиялардың,
университеттердің мүшесі, құрметті докторы, профессоры. Біріккен Ұлттар
Ұйымының Қоршаған Орта Бағдарламасы сыйлығының, Қазақстан және Бүкілодақтық
Ленин комсомолы сыйлықтарының, Түркі Республикасының Түрік дүниесіне
сіңген еңбегі үшін халықаралық сыйлығының және Қырғыз Республикасы
халықаралық Руханият, Түгелбай ата қоғамы сыйлықтарының лауреаты.
Гуманистік бағыттағы поэзиялық шығармалары үшін 1997 жылы ЮНЕСКО-ның
Боорукер клубы сыйлығы беріліп, Орталық Азиядағы ең мейірбан адам деп
танылды. 2000 жылы М.Шахановқа Қазақстан меценаттарының тәуелсіз Тарлан
сыйлығы тапсырылды және Бішкек қаласының Құрметті азаматы атағы берілді.
М.Шаханов публицист, драматург, композитор ретінде де кеңінен белгілі.
Оның Ш.Айтматовпен бірлесіп жазған Құз басындағы аңшының зары атты эссе
кітабы, Сократты ескерту түні немесе миғұла терісі үстіндегі сот атты
драмасы көп тілдерге аударылып, өз республикамызда және шет ел сахналарында
қойылды.
Кезінде Ф.Хитцер Европа үстіндегі найзағай деп атаған, дүние жүзінің
көптеген тілдерінде жарық көрген М.Шахановтың Өркениеттің адасуы атты
поэмасы әлемдік поэзиядағы жаңа құбылыс деп бағаланды. 1999 жылы ЮНЕСКО
өзінің арнайы шешімімен Парижде өз штаб-үйінде поэманың тұсау кесерін
өткізіп, ХХ ғасырдың гуманистік рухтағы айшықты ірі туындысы деп атады.
М.Шахановтың Отырар қаһармандығын жырлаған Жазагер жады, космосформуласы
атты жаңа романы да әлем оқырмандарының қызу пікір таласын тудыруда. Бұл
шығарманың Шыңғысханның пенделік құпиясы атты драмалық бөлімі Азия мен
Европаның бірнеше театрларында қойылды.
Алғашқы өлеңі Сырдария 1959ж. жарық көрді.Тұңғыш өлеңдер жинағы
Бақыт 1966 жарық көрді. Танакөз (1970 Қазақстан Комсомолы сыйлығы 1972
),Сейхундария ( 1974) , Махаббат таңы (1974 ), Күретамырды іздеу (1975
), Сенім патшалығы (1977 ), Махаббатты қорғау( 1978), Нарынқұм
трагедиясы ( 1980) , Жеңілген жеңімпаз хақындағы Отырар дастаны немесе
Шыңғыс ханның қателігі(1982), т,б поэмалары жарық көрді. Көкейкесті
(1987), Ночь воспоминаний о Сократе или суд на шкуре туполобого ( в
соавторстве с Ч. Айтматовым .1998 ), поэзиялық пьесалары театр сахналарында
қойылды. Шыңғыс ханның пенделік құпиясы драмалық туындысы негізінде
Украинаның Довженко атындағы киностудьясы екі сериялы телефильм шығарды.
Уақыт бедерлері (1981 ), Зерде кітабы ( 1984) атты жинақтары орыс
тілінде шықты. Шығармалары шет елдерде де жарық көрді. БҰҰ Қоршаған орта
бағдарламасы сыйлығы, Қазақстан және Бүкілодақтық Комсомол сыйлығы
(1982),Түрік Республикасының Түрік дүниесіне қызметі үшін халықаралық
сыйлығы (1999) және Қырғыз Республикасы халықаралық Руханият түрік
дүниесі жазушылар бірластігінің Шахрияр (1999 ), ЮНЕСКО-ның Боорукер
клубы сыйлық иегері. 2002ж Жазагер жады космоформуласы шығармасы үшін
Калифорния Ғылым, индустрия, білім және өнер академиясының А. Эйнштейн
атындығы алтын медалі, Түркияның Гебзе қаласында Түркі тілдес халықтар
арасындағы ең үздік әлем ақыны сыйлығы берілген. Тың және тыңайған
жерлерді игергені үшін медальдарымен марапатталған.
Жалпы өмір жолы мен шығармашылығы және қол жеткізген табыстарына шолу
жасай отырып ақынның өмірі мен өлеңінің астасып, біртұтас бір ұғым болып
кеткенін түсінеміз. Шаханов поэзиясының көркемдік жүйесіндегі ең бір
негізгі арқау – оның өлеңі өміріне, өмірі-өлеңіне айналғандығы.
Қазіргі қазақ лирикасының дамуы тенденциясы мен содан туындайтын
түрлік өзгешеліктерін айқын көрсетіп отыратын лириктеріміз: Т.Айбергенов,
М.Мақатаев, Т.Молдағалиев, Қ.Мырзалиев, Ж.Нәжімеденов, М.Шахановтардың
стильдік ерекшеліктері ойлау ареналары дара-дара болғанымен, олардың басын
біріктіретін уақыт өлшемі бар. Сондықтан да олар поэтикалық жағынан бір-
бірінен алшақ кете алмайды. Ал өнерлік дәстүр, тілдің жанрлық ішкі
ерекшелігіндегі ізденістері жағынан тіпті де бір-бірімен жақындай түседі.
Мәселен, Мұқағали, Төлеген, Мұхтардың он бір буынды қара өлең ұйқасына
жазған сезімдік өлеңдері ішкі иірім, ырғақ, интонация жағынан бір-бірімен
тым үндес жатады. Төлегеннің:
Есен сау бармысыңдар, армысыңдар,
Армысыңдар, қария қарлы шыңдар.
Төсінен керуен-керуен көщ өткен тау
Сен менің керуен-керуен алғысымды ал.
Шумағын Мұқағалидың:
Кең дүние, төсіңді аш мен келемін
Кең дүние керемет қалпыңменен
Жүрек болып кеудеме кірші менің
Немесе көктем келді ауылға, мамырлап бұлт, таң тамаша дүние, дабырлап
жұрт сияқты жолдар бір-бірімен тым ертеден туыс, бір-бірінен көп айырмасы
жоқ жолдар сияқты. Қара өлеңнің бұл ырғақтық өлшемі Қаратаудың басынан көш
келедіден басталады. Мұқағалидың: Күпі киген қазақтың қара өлеңін, шекпен
жауып өзіне қайтарамын деуі содан. Қара өлеңнің бұл үлгісі лирикаға да,
поэмаға да, сюжетті өлең балладаларға қолданыла береді. Мәселен,
М.Шахановтың Танакөз поэмасының жолдарын қараңыз.
Ізгілік пен ізеттің баулауында,
Мама қаздар самғайтын қойнауында,
Достық атты қазына аралы бар
Сонау Мақсат тауының жайлауында.
Байқап қарасақ, қара өлеңнің буын өлшемі ғана роль ойнап тұрған жоқ.
Негізгі тетік сол болғанымен, әр ақынның өзіндік ерекшеліктеріне байланысты
кейбір факторлардың да нәзік үндесуінде жатыр. Бұл алдымен табиғи бітім-
болмыстың ұқсастығы. Дүниені қабылдау, образ орталығы. Содан барып ойлау
мәнеріне, сөз қолданыстың, интонацияның ұқсауына апарады.
Сөз жоқ, қара өлеңнің жалпы ырғақтық үндестігі осы буын өлшеміне
лайықталған әрбір өлеңнен белгі береді. Өтежан Нұрғалиев , Сағи Жиенбаевтың
он бір буынға лайықталған өлеңдерінен де құлаққа таныс ырғақ, таныс үн
жетіп жатады. Бұлардың арасын белгілейтін негізгі өлшем – интонациялық
айырмашылық. Осы жерден келіп әр ақын стильдік даралық таныта бастайды.
Стильдік ыңғайластық таныта бастайды. Сөйтіп өнерде типтік жоталар
қалыптасады. Біз жоғарыдағы үш ақынды іріктеуіміздің де осындай сыры бар.
Дегенде де қазақтың қара өлеңі бүгінгі лириканың ана қаздай алдында тұрарын
баса айтамыз.
Лириктеріміздің тілдік, образдық, жанрлық ізденісі осы қара өлеңнен
тарап жатыр. Жоғарыда аты аталған ақындардың барлығы да қара өлеңмен
бастаған. Сол арқылы жетіліп жаңа сөз айтты. Мәселен, Қадыр, Жұмекен,
Мұхтарлар қара шаңырақ қара өлеңнен отау тігіп, енші алды. Ал, Мұқағали
қара өлеңді өле-өлгенше құдірет көрді.
Қазақтың қара өлеңі – құдыретім, онда бір сұмдық сыр бар
естілмеген дейді. Қара өлең арқылы ол көркемдік көгіне көтерілді, өнердің
тылсымына бойлады.
Әр творчество тағдыры тарам-тарам. – Таланттың жетелеген жағына үй
тігеді.
Әр талант өзін толық ашқанда барып өзіне тән стиль
қалыптастырады. Ол бір өлеңде бола ма, бес, он өлеңде ме – бәрі бір. Ал
өзін іздеу жолындағы өлеңдерден ұлттық поэзиямыздың әр қасиетін көруіміз –
заңды құбылыс. Мәселен, М.Шаханов өз творчествосын сазды лирикадан бастап,
лириканың баллада жанрына сюжетті өлеңге ойысып кетуі оның өзін табуы.
Шын мәнінде ол балладалар арқылы өзіндік поэтикалық мүмкіндігін
толық ашты дей алмаймыз. Қазақ лирикасына балладалары арқылы тыңнан бір
соқпақ қосылды. Жанр арқылы жаңарған тіл құралы, ұлттық тіліміздің
поэтикалық тұтас қабаты қайта түлегендей болды. Осы жағынан Мұхтарды
новатор ақын деуге әбден болады. Оның сезімдік көңіл күйі, сағынуы мен
аңсауы, эпикалық баяндауының өзінде лирикаға тән шапшаңдық, өткірлік үстем
отырады. Ол шеберлік шыңдау үстінде тілдік жанрлық жаңалықтар енгізеді.
.[7] Ауызекі тілге жақындату ниетінен, өлеңнің драматизмін тереңдету
мақсатынан ұзынды-қысқалы тармақтар пайда болады:
Мосқал шебер күйіп-пісті:
Қарағым-ау, мұның не?
Көпсінгенің осы нұрсыз, шабаталы күнің бе?
Енді қайттің?
Әлде басың өкпелі ме иығыңа?
Қалпымен драмалық элементтер өлеңге айналып тұр. Ұйқас, ырғақ,
динамика лирика табиғатынан бұра тартпайды. Керісінше, қара сөзге лайық
ұғым мен мазмұн лириканың үлесіне айналады. Бұл, әрине, жаңалық.
Біріншіден, баллада жанры қазақ поэзиясында өте кеш дамыды. Және ондағы
эпикалық баяндау сарыны немесе ақ өлең, толғау, түйдектерде кездесетін
екпін интонация Мұхтарда жаңа сипат алып тұр. Неге десеңіз, өмірге лайық
жаңа мән, жаңа форма талап етіп тұр. Оның әрбір сөзі психологиялық
дәлдікпен жұмсалады. Бәрі де есепте. Оның өлеңдеріндегі симметрия ерекше
математикалық индукциямен есептелгендей. Осынша жаңалықтың бәрінде сөз
көне, тіл байырғы. Сондықтан оның ұлттық бояуы қанық. Өзге тілге аудару
қиын.
М.Шаханов поэзиясындағы көркемдік жүйенің бір парасы өзі өмір сүрген
кездегі ауыл, ел тіршілігі, ұлттық мінез, ұлттық психология, табиғат
көріністерінің көркем бейнесін жасауға негізделген. Ұлттық сипат
кейіпкердің түр-түсімен, киім киісімен, сөйлеген сөзімен анықталмайды.
Бұл сырт көрініс, ұлттық мейрам Наурыз мерекесінде қазақы шапан
киіп, басқа халық тілдерінде сөйлеген бауыр-туғандарымыздың
сұр–сықпыты, міне, осы сияқты. Мәселе ұлттың дамуының әлеуметтік,
экономикалық және тарихи ерекшелігіне дүниетанудағы көзқарасына,
сезудегі ұлттық психологиясына байланысты. Әрі ұлттық ерекшеліктерді
бірыңғай ұнасымдылықтан, жақсы қасиеттерден іздеу де оғаштық. Яғни ол
жаман қылық пен қасиеттерде де жатуы әбден мүмкін. Қысқасы, ұлттық
сипат тарих көшіне ілесіп дамып, жаңа реңге ие болып отыратын
құбылыс.
Ұлттық сана - біріншіден өз халқын, ұлтын сыйлайтын ыстық
ықылас пен сергек сезімнен туады. Екіншіден, елінің, халқының ұлттың
өткенін, қазіргісін, келешегін толық біліп, тексеріп халық тағдырына,
ұлт мәселесіне елдік, мемлекеттік тұрғыдан қарайтын саналы, салихалы
ойдан туады. Бұл ретте ұлттық сананың жасаушысы, сақтаушысы,
қорғаушысы әрқашан да ұлттық интеллигенция, зерделі авангард топ
зиялы қауым, әсіресе ақын-жазушылар. Абайда: “Қыранша қарап Қырымға,
мұң мен зарды қолға алып, кектеніп надан зұлымға, шиыршық атып
толғататын” Шоқан, Ыбырай, Шәкәрім, Әлихан, Ахмет, Мағжан, Халел,
Мыржақып, Жүсіпбек, Мұстафалар сияқты ұлы ойшылдар ғана ұлттық сананың
негізін салып, ірге тасын қалайды. [9.572-576 б]. Бұлар халқының
өткеніне қиналған, қазіргісіне қынжылған, келешегінен үміттенген.
Дәл осындай шығармашылығында ұлттық сипаттар басым қазақ
ақынының бірі – Мұхтар Шаханов. Әр кейінгі ұрпақ өз жолын алдыңғы
аға буынның жеткен жерінен бастайтындығын ескерсек, Мұхтар да Абай
мұрасын құран хадистеріндей құлағына құйып өскен өрен. Абай
поэзиясының түп тамыры өмірде, ұлттық негізде, тарихта екендігін жете
зерделеген Шаханов оны игеріп қана қоймай дамытты, жемісті
үрдістермен жетілдірді. Сөйтіп дәстүр мен жаңашылдық арақатынасын
туғызды. Бұл бұрын да бар, алда да жалғасын табар құбылыс. Жалпы
көркем әдебиет, өнер аса сындарлы тәрбиеші. Ата-анадан да, ұстаздан да
өткін ұлы тәрбиеші - әдебиет, оның ішінде - поэзия. Тәрбиелік роль
атқармаған өнер тұл.
Поэзиялық шығармадағы ой-пікір ақын көзімен көріп білген, өз
көңілімен сезінген өмірдегі нақтылы жағдайлардан алған әсерлер түрінде
туған идея болып келеді. Жалпы жағдайға қатысты қорытынды-түйін, ақыл-
кеңес, насихат болса да, ақынның көңіл күйіне сабақтастырыла айтылады.
Яғни поэзиядағы идея шығарманың көркемдік қасиетімен тығыз байланысты
болса, ал көркемдіктің, ақындық шеберліктің өзі озық идеялықпен ұштасып
жатады. Көркемдік жүйені форма, стиль, тіл шеберлігі, композиция,
характер, образ жасау, тартыс мәселелеріне жан-жақты анализ жүргізу деп
білеміз.
Ежелгі грек өнерінің табыстарынан, өзіміздің ауыз әдебиетінің тамаша
үлгілерінен осы күнге дейін рахат табамыз, осы күнге дейін оған
сүйенеміз. Себебі ол - таза адамзаттық өнер. Әр дәуірдің өзі жасаған биік
тұғырлары бар. Сондай-ақ поэзиядағы көркемдіктің де биігі бар. Ол
қайталанбайды. Және оған кім көрінгеннің қолы жете бермейді. ”Абай-
позиядағы қазақ ренессанысының құзар шыңы. Абайдың ренессаныстық өредегі
ұлылығы сол, ол өзі ғұмыр кешкен қоғамдағы қабынып тұрған қақтығыс-
қайшылықтарды қаны сорғалаған қалпында шегіне жеткен шыншылдықпен
көрсетіп берді” [10]. Мәселе түйіні - бабаларымыз жасаған сан ғасырлық
көркемөнердің, мәдениеттің жақсы жақтарын пайдалана отырып, жаңа жол
табуда. Ол жаңа форма ғана емес, ол көркемдік компененттердің мазмұннан
ажырамас тұтастығын жасау. Қысқасы өмірдегі құбылыстарды тани, жіті көре
білуден басталады. Бұл өмірдің диалектикалық даму заңдылығын ажырата алу
деген сөз. Жаңалық табу - өзіңді-өзің ашу, шығармашылыққа өзіндік
қырмен, қолтаңбамен келу.
Кез-келген шығарма халыққа түсінікті болуы керек. Сонда ғана ол жұртқа
эстетикалық әсер етіп, жаңа рухани тілегін өтейді. Әрине түсініктілік
деген сауатсыз адамға шақталған талап, жадағайлық, жеңіл-желпілік деген
сөз емес, терең ойды көркемдік шеберлікпен қарапайым етіп көрсету.
Дарынды таланттың, үлкен мәдениеттіліктің, табанды еңбектенудің қажет жері
осы. Толстойдың ”Қарапайым жазу оп-оңай емес” деуі де сондықтан.
Көркемөнерді зерттеушілер өнер туындыларын түсінетін эстетикалық білім
қажет екенін айтқан. Шынында, терең поэзиялық туындыларды, опералық,
симфониялық шығармаларды, керемет картиналарды түсіну үшін белгілі дәрежеде
эстетикалық мәдениет керек. Бұл шығарманың формасын жорта қиындату емес,
оқырман мен көрерменнің эстетикалық өрісін көтеру. Сонымен қарапайымдылық
жалаң қарадүрсінділік те емес, дәстүрден қашып шатпаққа ұрынған жасандылық
та емес. Дана қарапайымдылық, мөлдір айқындық - міне нағыз өнер.
Ақындардың барлығында қазақтың өлең мүмкіндігін мол пайдалану
бар. Ол мүмкіншіліктер қазақтың қалыптасқан өлең құрылыстары мен
мөлшерінен тыс тумаған, қайта солардың құбылған, құлпырған түрлері дерлік.
Осыған қарағанда да қазақтың он бір буынды өлеңіне “сирағын сындырудың”,
мұрын шүйіре қараудың қажеті жоқ. Өлең формаларын молайтуға қазақ
поэзиясы толып жатқан мүмкіндік береді. Екі буыннан бастап, он бес
буынға дейін пайдаланылатын өлең жолдары баршылық. Мысалы он буынмен
келетін өлшемді Қасым Аманжолов заңдандырып кетті. Қасымнан бұрын бұл
өлшеммен жазғандар болған, бірақ оны Қасым сияқты ешкім етене ендіре
алмаған. ”Дариға” атты тамаша өлеңі он буынды қазақ өлең құрылысының
төл түрі етіп бекіткен. Мұқағали Мақатаев та тоғыз буын өлең құрылысын
“Ильич” поэмасы арқылы орнықтырды.Бұл жерде тоғыз буынды өлең құрылысының
талантты шығарманың қызметінде жаңалықтың бір ғана көрсеткіші ретінде
көрініс бергенін айтуға тиіспіз. Өлең құрылысы тілдің заңынан шығып
кете алмайды. Поэзияның жолы кең. Ол стандарт емес, оның толып жатқан
түрі, үлгісі, бояуы бар. Сондықтан ол бұрынғы үлгі, үрдіс, дәстүрмен
жалғаса, сабақтаса жасалады. Ал Шаханов өз өлеңдерінде 14-15 буынды өлең
өлщемдерін кеңінен пайдаланып, өзіндік қолтаңбасы ретінде қалыптастырды.
Шаханов поэзиясы – ұлттық сананы сілкіп оятатын қуатты дәру,
жан–жүйеңе ізгілік нұрын шашатын энергия көзі. Құт-береке құюшы
құндылық.
Шиллердің, Шекспирдің драматизмі оқиға қоюлығымен, адам психикасының
тереңдігімен ерекшеленетін еді. Мұхтарда солармен бірге сөз, бейнелі тіл
құдіреті айрықша орын алады. Сезімнің төзім жібін албырттығын қиды ма?
деген өлеңнің жалғыз тармағындағы образға қаншама сезім мен ой сыйып тұр.
Ойымызды күнде бөлетін қарапайым ұғым емес, санаңда жарқ ете қалатын жаңа
тіркес. Көбінде бір сезім отына төзе алмаймыз. Сезімге берілеміз, ләззат
кешеміз, қадірлейміз, ардақтаймыз. Бұл - өмірде де, өлеңде де қалыптасқан
ұғым, қалыпты шындық. Яғни сезімді келістіре жырлау - поэзияның түпкі
мақсаты, негізгі тенденциясы. Ал Мұхтар осы ұғымға контраст бейнелілік
енгізіп отыр. Сезімнің төзім деген нәзік жібі болады екен. Сол жіппен
тұзақ ойнау - кісілік көрініс. Ақын идеялы мен сөз қолданыс осылайша дәл
түйіседі де, поэзия оты тұтанады. Бұл сияқты мысалдарды Мұхтар
творчествосынан көптеп табуға болады.
Кейде стиль бөлек болғанымен мақсат біреу не көне стильдік формаға жаңа
мазмұн сыйғызу өнер де бола береді. Ондай ауыс-түйіссіз өнер дамымайды.
Оның бәрін қылдай бөлу болмаса да, тани білу ләзім. Өйткені дәстүр мен
жаңашылдыққа оның қатысы мол.
Бұл тұрғыда Мұхтар Шаханов пен Төлеген Айбергеновтің, Қадырдан гөрі
жөні бөлектеу. Қадыр сөз ойнату, сөзге жан бітіру шеберлігімен дараланады
делік. Қадыр тереңін сол стильмен жеткізеді дедік. Кейде ақынның
тереңдіктен гөрі сол қиын да қызық тәсілін қызықтап кететін кездерін де
назардан тыс қалдыруға болмас. Бірақ ондай өлеңдерін сылып алып тастасақ
та, Қадырдың ортаймайтынын ескерту керек.
Мұхтар Шаханов пен Төлеген Айбергенов шешендіктен гөрі ой ұшығын көп
қуатындай. (Стилге қатысты айтып отырмыз). Мұхтардың балладаға, сюжетті
өлеңге келуінің түпкі себебі осы деп білеміз. Табиғатында лирик ақын
сезімнен гөрі ойға көп жүгінгенін осы творчестволық бет бұрысымен дәлелдеп
отыр. Неге десеңіз, ол сол әдемі сезімдік лирикаларымен-ақ өз тұғырында
отыр еді. Бірақ тым ізденгіш ақын, тым жаңашыл ақын барға місе тұтпайды.
Ондай дүниені поэзияға шуағын паналау деп түсінеді. Айтар сөзі, жаңа арнаң
болмаса – ақын болып нең бар? Иә, талант тамыры осылай соқты.
Шахановтың қуатты балладалары халыққа бірден жетті. Себебі онда
халық мұрасының, поэзиясының дәстүрлі жолы жақсы сақталған. Төлегенде де
осы қасиет бар. Мәселен, шешендік, көсемдік дарыған сері халық сүйексіз
тілдің күшіне сеніп орақ орған жоқ, әріден қозғап, тереңнен тербеп барып
сол қызыл тілден бал ағызды емес пе? Бұл екі ақынның екеуінде де халық
даналығынан қалған сондай арналылық бар. Сезім серпінімен үзеңгілесе отыра
ақыл қорытып, ой толғайды. Төлеген нәзік жанды лирик, философ тұлғаға
айналды.
Кең құлаштылық жағынан қазіргі қазақ лирикасында Төлегенге тым жақын,
рухтас ақын – Мұхтар Шаханов. Талант қайнарының деңгейлес, пайымдау мен
бағалауда поэтикалық ортақтық сезінген Мұхтар Шаханов Төлеген Айбергеновпен
жарысқа түсіп стилін жасытпады. Дара қойды. Мұхтардың саналылықпен қазақ
поэзиясынан өзіндік жол іздеуі парасаттылық көрінісі. Олай деуімізге оның
бүкіл ақындық кредосы айғақ.
Даралыққа не жетсін көңілдегі.
Бақытты жан мен болам төріндегі
Өлеңде де ешкімге ұқсамайтын
Мұрынымнан танысаң, елім менің! – деген жолдар ақын тіліне тегін оралып
тұрған жоқ. Шынында да, Мұхтар Шаханов ізденіс жолына көп түскен ақын. Ол
оның баллада жанрына көбірек баруы деп ұқпау керек. Күнде өлең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Филология факультеті
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мұхтар Шаханов поэзиясының қалыптасуы мен даму жолы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. М.Шаханов поэзиясының көркемдік жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1. Ақын лирикасындағы стильдік жаңашылдық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2.Шаханов жырларының тақырыптық және құрылымдық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 22
2. ШАХАНОВ – эпик
ақын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .43
2.1.М.Шаханов поэмаларындағы азаматтық әуен ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 43
2.2.Ақын шығармаларындағы рухани-адамгершілік құндылықтар ... ... ... ..49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 57
КІРІСПЕ
Шын дарын өз заманының шындығын шығарма арқауына айналдырып,
халық көңіліне ұяласа, ол мәңгі өмір сүреді. Халық сеніміне ие
болу, оның қас – қабағын бағып, көңілі қалағанын жырға түсіру, сыр ғып
шерту келешектің жарқын сәулесімен нұрландыра түсуі сирек кездесетін
бақыт. Оны Мұхтар ақынның поэзиясынан танып, көруге болады.
Мұхтар Шаханов өлеңдері – ұлттық поэзияның жаңа бір белеске
көтерілгендігін, жаппай евроцентристік ағымға ойысқан заманда
қазақтың қара өлеңінің шынайы қасиеттерінің қадірі артып, бұрынғыдан
да толысып, кемелдене түскендігінің куәсі.[1.3] Ол қазақ өлеңінің
ұлттық бояуы мен рухын ұстанды, оны түрлендіре байытты, сөйтіп
қалың қазақ оқырмандарының жүрегіне жол ашты. Сонымен қатар ақын
қазақ лирикасын ХХ ғасыр әдебиетінің озық үлгілерімен құнарландырды.
Білікті, парасатты ақын ретінде өз заманының ірі мәселелеріне қалам
толғаса да, соның өзінде қазақ өлеңі мен ана тілінің ғасырлар
қойнауынан нәр жинаған аталы дәстүрін бұзбай жарасымды табиғи
дамытты. Ол бірде қоғамның керенаулығын бетіне басқан қатал сыншы,
енді бірде бала мінезді кіршіксіз таза, аңқылдаған аңғал жан. Сөйтіп
жыр әлемінде өз ойын, өз шындығын, жүйелі көркем тілде ақындық
биік тұрғыдан тұтас шеберлікпен жырлай білген. Мұхтар сыршыл
ыстық лирикасымен өз оқушыларының жүрегіне жол тапты, оларды жақсы
жырдың ләззатына қандырып, өзінің менімен адамзатқа ортақ ақиқатты
жырлап, қалың оқырманның жан жүрегін баурады.
Поэзиядағы көркемдік жүйенің жасалу және қалыптасу сипаты
бүгінгі әдебиеттану ғылымындағы ерекше назар аударуға тиіс мәселенің бірі.
Қашанда өмір шындығын көркем түйіндеп суреттеу, яғни тарихи-қоғамдық
болмысты сол болған қалпында жалаң баяндап қана қоймай, көркемдік
үлгіде ләззат аларлық дәрежеде жеткізе көрсету аса мәнді де маңызды.
Осы ретте ауыз әдебиеті үлгілерінде, жеке ақындар шығармашылығында
көркемдік жүйе қандайлық дәрежеде, олар өмір шындығын көркемдік
шынайылық биігіне көтере алған ба деген мәселелер төңірегінде ойлансақ,
мыналарға көзіміз жетеді. Бұған кейде онша мән берілмейді. Анығында
бұрынғы және бүгінгі жеке ақындардың поэзиясына қарағанда, ауыз
әдебиетінің туындылары деп саналатын “Қыз Жібек”, ”Айман – Шолпан”,
сондай-ақ сол халықтық дәстүрден сусындай отырып, өз шығармашылықтарында
оны жетілдіре, дамыта түскен ”Біржан-Сара”, ”Әсет пен Рысжан”, т.б. сияқты
идеялық көркемдік мәні жоғары шығармаларда өмір шындығы анағұрлым кең,
анағұрлым терең көрсетіледі. Мәселе сол өмір шындығы көркем өнердің
биік талаптарына сай суреттеледі, эстетикалық ләззат береді.
Адамгершілікке, бостандық пен теңдікке, ар-намысқа талпынған ақылды,
тапқыр қазақ жастарының көркем образдарын, кесек мінезін жасаған. Олармен
салыстырғанда ауыз әдебиетінің тұнығын ішкен жыраулар поэзиясының
өкілдері, айтыс ақындары өмір деректерін әр көлемде қамтыса да шыншылдық,
көркемдік сипаты жағынан төмен жататындығы жасырын емес. Алайда
поэзияның осы шыншылдығы жетімсіз, көркемдік мотивтері кемшін тұсын
Махамбет, Абай, Ыбырай, Мағжан, Сұлтанмахмұт, Ілияс, Қасым өлеңдері төрт
құбыласын түгендеді. Осының нәтижесінде поэзия өзінің өмірлік, сұлулық
сипаты жағынан халықтың рухани дүниесін молықтыруға үлес қосты.
Көркемдік биік сапаланумен, шыңғыртып айтқан шындықпен жазылған
шығармалар әрқашанда халықтың, белгілі бір заманның кең тынысты рухани
өмірінің айқын айнасы болумен бірге әдебиеттің даму тарихында жаңа дәуір
жасалды. Бізде бұл поэзияда Абайдан, прозада М. Әуезовтың “Абай жолынан”
басталғаны мәлім. Абай поэзияны идеялық, көркемдік жаңа биікке көтере
отырып, оқушысына идеялық, эстетикалық тәрбие беруді, немесе
шығармашылықты “өмір оқулығы” ретінде қызмет атқаруға жеткізді. Әрі ол
өлеңдеріне мүлде жаңа міндет жүктеді. ”Түзетпек едім заманды” деп,
көркемөнердің өмірді дамытуға, өзгертуге шешуші үлес қосуын, белсенді
әрекет етуін, идеялық-көркемдік құрал дәрежесінде биіктеуін уақыттың
үлкен талабы есебінде ұсынды.
Осы тұжырымдарды шығармашылығына мықтап өзек еткен Мұхтар Шаханов
шығармаларының көркемдік қуаты, тақырып ауқымының кеңдігі, идеялық
мақсатының тереңдігі, философиялық түйіні тұрғысынан мәнділігі, ұлттық
болмысты, ұлттық психологияны, ұлттық көзқарасты бейнелеудегі шеберлігі
жағынан өзіндік ерекшелігі бар. Ақын поэзиясы тақырыбының молдығы,
көркемдік қуатының өзгешелігі, философиялық түйіндеулері, образ жасау
шеберлігі жайында бүгінгі таңда аз айтылып жатқан жоқ.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: ХХ ғасырдың алпысыншы
жылдарында қазақ поэзиясында ешкімге ұқсамайтын өз дауысымен, өз
болмысымен, өз үнімен жерқ етіп танылған Мұхтар Шаханов – қазақтың біртуар
көрнекті ақыны. Асқан талантымен, айбынды ақындығымен, асқақ азаматтығымен
ерекшеленген ақын қазақтың қара өлең жазирасындағы, қала берді әлем
поэзиясындағы ірі тұлғаға айналды.
Мұхтар Шаханов туралы Ғабит Мүсірепов Дарын танылады. Ар-намыс
танылады. Бұл ақынымыздың әрбір шығармасын оқығаннан кейін, азды-көпті
ойланбай қала алмайсың. Ой мен сезімге едәуір күш түседі ... Тек автобуста
келе жатып оқыма, шай ішіп отырып оқыма, басыңды жастыққа сала беріп оқыма!
Өйткені оның әрбір жолы қадағалап оқуды керек етеді .[2.302] десе,
жазушы Ғабиден Мұстафин ... өз дәуірінің көкейтесті проблемаларын дөп
басып, кең тыныспен толғай білетін, оқырманына таңдай қақтыра отырып, кейде
пікір таласын тудыратын, аз уақыт ішінде өз соңына қаншама қалың жанкүйер
ерткен Мұхтар Шаханов секілді ақын бұрын бізде кездеспеп еді .[3.201] деп
баға берді.
Ой маржанын бүкіл әлемінен, ал поэзияның бояуларын халықтық жырдан
іздейтін Мұхтар Шаханов туған ел мен ару атамекеннің қасиетін, сағым
көмкерген даланың құдіретті күшін, бабалардың өшпес рухы мен қайтпас
ерлігін, адалдықты ту еткен асқақ жандардың ару махаббаты мен адал достығын
жырлады.
Шаханов поэзиясы – ұлттық сананы сілкіп оятатын қуатты
дәру, жан–жүйеңе ізгілік нұрын шашатын энергия көзі. Құт-береке
құюшы құндылық. Осы орайда ешкімге ұқсамайтын өзіндік дара жолы , ақындық
қолтаңбасы бар ақын шығармашылығын зерттеу бүгінгі әдебиеттанудағы өзекті
мәселелердің бірі деп білеміз.
Жалпы өмір жолы мен шығармашылығы және қол жеткізген
табыстарына шолу жасай отырып ақынның өмірі мен өлеңінің астасып, біртұтас
бір ұғым болып кеткенін түсінеміз. Шаханов поэзиясының көркемдік
жүйесіндегі ең бір негізгі арқау – оның өлеңі өміріне, өмірі-өлеңіне
айналғандығы. Зерттеу жұмысымыздың өзектілігі де осы мәселеден бастау
алады.
Зерттеу мақсаты: Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – қазақ
поэзиясында өзіндік қолтаңбасы қалыптасқан ақын Мұхтар Шаханов поэзиясының
даму ерекшеліктерін зерттеу. Сөйтіп оның ақындық ерекшелігін танытатын
мәселелерді зерделеу. Алдымен оның поэзиясындағы жанрлық, тақырыптық,
стильдік өзгешеліктерді таба отырып, олардың сырына , қалыптасу тарихына
үңілу. Осы мәселелерді анықтай отырып, оның өз кезеңі әдебиетіндегі алатын
орнын, шығармаларының танымдық-эстетикалық мәнін айқындау.
Зерттеу нысаны: Мұхтар Шахановтың шығармашылығы
Зерттеу пәні: Мұхтар Шахановтың лирикалары, поэмалары.
Зерттеу болжамы:
Егер Мұхтар Шахановтың лирикасы мен поэмалары төмендегідей көрсеткіштермен
негізделсе:
- ақын шығармаларының мән-мазмұнын айқындайтын ғылыми ұғымдар мен
зерттеулер жинақталса;
- ақынның өзіндік қолтаңбасын танытатын стильдік ерекшеліктер
айқындалса;
- оның поэзиясының тақырыптық-идеялық құндылықтары айқындалса;
- өзіндік тілдік өрнектерін танытатын шығармалары теориялық жағынан
зерделенсе;
- ақын поэзиясының көркемдік ерекшеліктері талданып, ұлттық руханияттағы
өзіндік рөлі танылса, онда ақынның қазақ әдебиеті тарихынан алатын
орнын белгілеуге болады.
Зерттеу міндеттері:
- Мұхтар Шаханов өлеңдерінің өзіндік стиліне шолу жасай отырып, ондағы
негізгі рух ұлттық сипаттың басымдылығымен байланысты екендігін
негіздеу;
- ақын лирикаларын тақырыптық жағынан топтай отырып, оның идеялық
құндылығын анықтау;
- М.Шахановтың балладаларын талдай отырып, ақынның қазақ поэзиясында
лириканың осы жанрын негіздеудегі рөлін көрсету;
- Шахановтың поэмаларын талдай отырып, оның эпик ақын ретіндегі
ерекшілігін таныту;
- эпикалық туындыларын талдау арқылы, ақын шығармашылығының негізгі
кредосы рухани-адамгершілік құндылықтарға сүйенетінін айқындау;
- жалпы, ақын шығармашылығының негізгі сипаттарын талдай отырып, оның
қазақ әдебиеті тарихындағы алатын орнының орасан екендігіне көз
жеткізу.
Мәселенің зерттелу деңгейі: Ақын Мұхтар Шаханов өз оқырмандарын
әлдеқашан тапқан жазушы. Оның шығармашылық лабароториясы поэзиясымен
танысқан әр оқырманын бей-жай қалдырмасы анық. Осы орайда ақын поэзиясымен
толық комплексті түрде талдаған зерттеу еңбектер жоқтың қасы деуге болады.
Әрине, Шахановтың ақындығымен қатар азаматтық тұлғасы өз отанымыздың
деңгейінен асып шет аймақтарға да кең таныс болды. Оның поэзиясы туралы,
азаматтық бет-бейнесі туралы сан пікірлер айтылды. Алдымен осыларға көз
жібертіп көрейік:
Мұхтар Шаханов туралы Ғабит Мүсірепов Дарын танылады. Ар-намыс
танылады. Бұл ақынымыздың әрбір шығармасын оқығаннан кейін, азды-көпті
ойланбай қала алмайсың. Ой мен сезімге едәуір күш түседі ... Тек автобуста
келе жатып оқыма, шай ішіп отырып оқыма, басыңды жастыққа сала беріп оқыма!
Өйткені оның әрбір жолы қадағалап оқуды керек етеді .[2.302] десе,
жазушы Ғабиден Мұстафин ... өз дәуірінің көкейтесті проблемаларын дөп
басып, кең тыныспен толғай білетін, оқырманына таңдай қақтыра отырып, кейде
пікір таласын тудыратын, аз уақыт ішінде өз соңына қаншама қалың жанкүйер
ерткен Мұхтар Шаханов секілді ақын бұрын бізде кездеспеп еді .[3.201] деп
баға берді.
Заманымыздың заңғар жазушысы Шыңғыс Айтматов үзеңгілес келе жатқан
інісі туралы былай деп толғанады: Менің өмірімде екі Мұхтар болды. Оның
бірі – әкемдей қамқор пейілді ұстазым, ұлы жазушы Мұхтар Әуезов те,
екіншісі – азамат ақын, көп жылдан бергі сырласым, іні-досым Мұхтар
Шаханов. Менің түсінігімше, ол – кең ауқымды ізденгіш, ойшыл, Шығыстың
даналығы мен Батыстың ұшқыр дүниетанымын бір арнада шебер тоғыстырған Азия
құрлығындағы аса ірі ақындардың бірі. Реті келгенде айта кеткен жөн, Мұхтар
– қазақ халқының қиын шақта жел өтінде ұстаған, ел ішінде ұлттық батыр
қатарында мойындалған қайсар қанат перзенттерінің бірі.... .[4.3]
Шаханов поэзиясы мен тұлғасы туралы шет ел азаматтарының пікірлерінің
өзі бір төбе. Ақын шығармашылығының зерттелуі туралы айтпастан бұрын сол
пікірлердің бірсыпырасын ғана беріп кетуді жөн көрдік.
Орыс ақыны Андрей Вознесенский: Для меня Олжас и Мухтар (Шаханов)
стоят особняком. Их высоко ценит Отечество.Воистину счастлива нация,
подарившая миру таких сыновей, таких поэтов, чье гражданское мужество
придает особую пронзительность их таланту, чье горячее поэтическое сердце
всегда чутко откликается на боль и страдания людей, кто всегда готов
защищать интересы своего народа, не унижая и не умаляя достоинства других.
Джеймс Биллингтон:( профессор, АҚШ Конгресі кітапханасының директоры)
...Шаханов как выдающийся поэт современности стоит на видном универсальном
уровне. Он представляет собой совершенно светскую, просвещенную форму
гуманизма, в которой соединены Восток и Запад. Именно такой формой является
поэма Шаханова "Заблуждение цивилизации" - выдающаяся поэма-эпопея
нравственных тревог, проникающая как шаровая молния из недр центральной
Азии в "черные дыры" западноевропейского пространства.
Феликс Кузнецов, академик, Ресей ғылым академиясының әлем әдебиеті
институтының директоры): Его можно назвать в какой-то степени счастливым
поэтом, хотя он прошел огонь, воду и медные трубы. Даже судьба к нему
благосклонна: его мать родила тринадцать детей, среди которых выжил только
он один. Его поэзия как классика художественного слова изучается в
общеобразовательных школах и высших учебных заведениях. У него как у
человека слова никогда не расходятся с делом. И как поэт своей
правдивостью, прозорливостью и масштабностью он нам очень дорог.
Рустан Рахманалиев (Калифорния Академиясының академигі, тарих және
әлеуметтану ғылымдарының докторы): Дай бог, чтобы каждый поэт служил своей
нации так, как Мухтар Шаханов.
Джон Эшбери,. (америка ақыны): Мухтар Шаханов XXI века.- великий
духовный реформатор
Оскар Ариас Санчес. (Нобель сыйлығының иегері, Коста-Рика
республикасының экс-президенті): Мухтар Шаханов - поэт глубоко казахский,
но ему чужда национальная ограниченность, и я верю, его ожидает большое
будущее, потому что поэт Шаханов от фоль клорных мотивов, сплавляя
историческую и современную мудрость своего народа, страстно стремится
взмыть и взмывает в высоту мирового духа.
Евгений ЕВТУШЕНКО (орыс ақыны) : Поэт Мухтар Шаханов - активная
совесть своей запутавшейся эпохи. Вряд ли его оценят власти. Но я горжусь,
что он мой друг. .[5]
Осы айтылған пікірлердің өзі Мұхтар Шаханов шығармашылығына деген
қызығушылық тек өз елімізде ғана емес екендігіне куә болады. Ақын
шығармашылығы арнайы зерттеу объектісі ретінде жеке алынбағанымен, оның
түрлі қыры зерттеушілердің назарынан тыс қалған емес.
А.Қ.Машақованың Казахская литература в современной зарубежной
рецепции атты кандидаттық диссертациясының екінші тарауының бір тараушасы
Отзывы зарубежных писателей, поэтов и литературоведов по творчеству Олжаса
Сулейменова и Мухтара Шаханова деп аталып, тәуелсіздік алғаннан кейін оның
шығармаларының көптеген шет тілдеріне аударылып, әлемдік аренада кең
танымал бола бастағанына тоқталады. .[6] Жапонияда, Германия,
Швейцарияда, Турция мен Пакистанда Шотландияда, Францияда Швецияда өткен
ақынның жыр кештері, кітаптарының презентациялары тек қана ақынның өзін
ғана емес, жалпы қазақ поэзиясының халықаралық тұрғыда танымал болуға
септігін тигізгендігін айтады.
Қазақ лирикасын зерттеген ғалым Бақыт Кәрібаеваның Қазақ лирикасының
поэтикасы атты еңбегінде Шаханов шығармашылығын алпысыншы жылдар
поэзиясының аясында, ақынның тұстастарымен салыстыра отырып зерттеледі.
.[7] Оның поэзиясындағы лиризм, ұлттық рух, стиль ерекшелігі,
поэмаларының тақырыптық-идеялық құндылықтары мен эпикалық құлашына
тоқталған.
Соңғы жылдары жарық көрген қазақ әдебиеті тарихының академиялық 10
томдығының 9 томының 60-жылдардағы поэзияны талдаған бөлімінде Шаханов
поэзиясына да қомақты орын берілген. Онда М.Шахановтың бұл жылдары
табиғатымен де, поэтикалық үйірімдерімен де жаңа қырынан көрінгендігі,
оқырманға әнге жазған мәтіндерімен де, поэма, балладаларымен де, ойға
құрылған шағын лирикаларымен де тез танылғандығын айта отырып, терең талдау
жасалған.
Сонымен қатар Ж.Құлиев, Л.Сандыбай, Е.Сүйінов, Ш.Өсерова сынды т.б.
зерттеушілердің жекелеген әр жылдары жазылған ғылыми мақалалары да ақын
туралы зерттеулердің қатарын толықтыра түсті.
Мәселенің деректі көзі: Дипломдық жұмыстың дерек көзі ретінде
Қазақ әдебиеті тарихы академиялық басылымының 9-томындағы материалдар
және ғалым Б.Кәрібаеваның Қазақ лирикасының поэтикасы атты кітабы
негізгі дерек көзі ретінде қолданылды.
Сонымен қатар Ж.Құлиев, Л.Сандыбай, Е.Сүйінов, Ш.Өсерова сынды т.б.
зерттеушілердің жекелеген әр жылдары жазылған ғылыми мақалалары да жұмыстың
теориялық бөлімінің жазылуына негіз болды.
Әдіснамалық және теориялық негіздері: Әдебиеттану ғылымының
негізгі салалары бойынша жазылған құнды еңбектер, З.Қабдолов, С.Қирабаев,
Қ.Алпысбаев, Қ.Әбдезов, Р.Тұрысбек т.б. ғалымдардың зерттеулері мен
теориялық еңбектері, монографиялары басшылыққа алынды.
Зерттеу әдістері: Тақырып ерекшелігіне және жұмыс мақсатына
байланысты дипломдық жұмысты жазу барысында түсіндіру, сипаттама,
салыстыру, талдау, зерттеу әдістері қолданылды..
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы:
- Шахановтың өмір жолына шолу жасала отырып, оның ақындығымен қатар
қоғам қайраткері ретіндегі тұлғасына мән беріледі;
- Ақын поэзиясындағы азаматтық әуен , ұлттық рух сияқты халықтық
мәселелер талданып, олардың маңыздылығы негізделеді;
- Ақын шығармашылығының мақсат-міндеті анықталып, олардың қазақ
әдебиеті тарихындағы маңызы анықталады;
- Шаханов поэзиясының тақырыптық ерекшелігі, стильдік саралығы
талданып, ақынның өзіндік қолтаңбасының қалыптасу барысына шолу
жасалады;
- Ақын поэзиясындағы жанрлық даму тенденциясы қарастырылып, оның қазақ
әдебиетіндегі жанрлық үрдісті байытудағы орны анықталады.
Дипломдық жұмыста қамтылған мәселелер мектеп оқушыларының, филология
факультеті студентттерінің білімін тереңдетуге септігін тигізеді деген
ойдамыз.
Диплом жұмысының құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан қорытынды бөлімнен және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде зерттеудің
көкейкестілігіне тоқтала отырып, ғылыми жағына сипаттама берілді. Зертттеу
жұмысының ғылыми жаңалығы мен практикалық мәні ашылды.
М.Шаханов поэзиясының көркемдік жүйесі деп аталатын бірінші тарауда
ақынның өмір жолына, қоғамдық қызметіне қысқаша сипаттама беріле отырып,
ақынның шығармашылық лабораториясына, соның ішінде лирикаларына зерттеу
жасалды. Ақын лирикасының тақырыптық , стильдік , жанрлық ерекшелігі
зерделеніп, оның қазақ әдебиетіндегі өзіндік алатын орнына баға беруге
талпыныс жасалды. Сонымен қатар ақынның лирикалық өлеңдері мен
балладаларындағы стильдік жаңашылдығы ерекше баса айтылды, сөйтіп ақынның
қазақ поэзиясындағы жаңашыл ақын екендігі айтылады.
Зерттеудің екінші тарауы Шаханов – эпик ақын деп аталады. Аталған
тарауда ақынның поэмаларына талдау жасалады. Оның эпикалық құлашына көз
жібертіле отырып, поэмаларының құрылымдық, мазмұндық, стильдік
ерекшеліктері негізделеді. Сонымен қатар ақын поэмаларында басым байқалатын
азаматтық сарын, рухани-адамгершілік құндылық мәселелерінің көрініс табу
ерекшелігіне талдау жасалады. Сөйтіп, ақынның қазақ әдебиеті тарихындағы
өзіндік орнын айқындауға қадам жасалды.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтін негізгі тұжырымдары мазмұндалып, ғылыми-
әдістемелік ұсыныстар беріледі.
І .М.Шаханов поэзиясының көркемдік жүйесі
1.1. Ақын лирикасындағы стильдік жаңашылдық
ХХ ғасырдың алпысыншы жылдарында қазақ поэзиясында ешкімге ұқсамайтын
өз дауысымен, өз болмысымен, өз үнімен жарқ етіп танылған Мұхтар Шаханов –
қазақтың біртуар көрнекті ақыны. Асқан талантымен, айбынды ақындығымен,
асқақ азаматтығымен ерекшеленген ақын қазақтың қара өлең жазирасындағы,
қала берді әлем поэзиясындағы ірі тұлғаға айналды.
Мұхтар Шаханов туралы Ғабит Мүсірепов Дарын танылады. Ар-намыс
танылады. Бұл ақынымыздың әрбір шығармасын оқығаннан кейін, азды-көпті
ойланбай қала алмайсың. Ой мен сезімге едәуір күш түседі ... Тек автобуста
келе жатып оқыма, шай ішіп отырып оқыма, басыңды жастыққа сала беріп оқыма!
Өйткені оның әрбір жолы қадағалап оқуды керек етеді десе, жазушы Ғабиден
Мұстафин ... өз дәуірінің көкейтесті проблемаларын дөп басып, кең тыныспен
толғай білетін, оқырманына таңдай қақтыра отырып, кейде пікір таласын
тудыратын, аз уақыт ішінде өз соңына қаншама қалың жанкүйер ерткен Мұхтар
Шаханов секілді ақын бұрын бізде кездеспеп еді деп баға берді.
Шын дарын өз заманының шындығын шығарма арқауына айналдырып,
халық көңіліне ұяласа, ол мәңгі өмір сүреді. Халық сеніміне ие
болу, оның қас – қабағын бағып, көңілі қалағанын жырға түсіру, сыр ғып
шерту келешектің жарқын сәулесімен нұрландыра түсуі сирек кездесетін
бақыт. Оны Мұхтар ақынның поэзиясынан танып, көруге болады.
Мұхтар Шаханов өлеңдері – ұлттық поэзияның жаңа бір белеске
көтерілгендігін, жаппай евроцентристік ағымға ойысқан заманда
қазақтың қара өлеңінің шынайы қасиеттерінің қадірі артып, бұрынғыдан
да толысып, кемелдене түскендігінің куәсі. Ол қазақ өлеңінің ұлттық
бояуы мен рухын ұстанды, оны түрлендіре байытты, сөйтіп қалың
қазақ оқырмандарының жүрегіне жол ашты. Сонымен қатар ақын қазақ
лирикасын ХХ ғасыр әдебиетінің озық үлгілерімен құнарландырды.
Білікті, парасатты ақын ретінде өз заманының ірі мәселелеріне қалам
толғаса да, соның өзінде қазақ өлеңі мен ана тілінің ғасырлар
қойнауынан нәр жинаған аталы дәстүрін бұзбай жарасымды табиғи
дамытты. Ол бірде қоғамның керенаулығын бетіне басқан қатал сыншы,
енді бірде бала мінезді кіршіксіз таза, аңқылдаған аңғал жан. Сөйтіп
жыр әлемінде өз ойын, өз шындығын, жүйелі көркем тілде ақындық
биік тұрғыдан тұтас шеберлікпен жырлай білген. Мұхтар сыршыл
ыстық лирикасымен өз оқушыларының жүрегіне жол тапты, оларды жақсы
жырдың ләззатына қандырып, өзінің менімен адамзатқа ортақ ақиқатты
жырлап, қалың оқырманның жан жүрегін баурады.
Поэзиядағы көркемдік жүйенің жасалу және қалыптасу сипаты
бүгінгі әдебиеттану ғылымындағы ерекше назар аударуға тиіс мәселенің бірі.
Қашанда өмір шындығын көркем түйіндеп суреттеу, яғни тарихи-қоғамдық
болмысты сол болған қалпында жалаң баяндап қана қоймай, көркемдік
үлгіде ләззат аларлық дәрежеде жеткізе көрсету аса мәнді де маңызды.
Осы ретте ауыз әдебиеті үлгілерінде, жеке ақындар шығармашылығында
көркемдік жүйе қандайлық дәрежеде. Олар өмір шындығын көркемдік
шынайылық биігіне көтере алған ба деген мәселелер төңірегінде ойлансақ,
мыналарға көзіміз жетеді. Бұған кейде онша мән берілмейді. Анығында
бұрынғы және бүгінгі жеке ақындардың поэзиясына қарағанда, ауыз
әдебиетінің туындылары деп саналатын “Қыз Жібек”, ”Айман – Шолпан”,
сондай-ақ сол халықтық дәстүрден сусындай отырып, өз шығармашылықтарында
оны жетілдіре, дамыта түскен ”Біржан-Сара”, ”Әсет пен Рысжан”, т.б. сияқты
идеялық көркемдік мәні жоғары шығармаларда өмір шындығы анағұрлым кең,
анағұрлым терең көрсетіледі. Мәселе сол өмір шындығы көркем өнердің
биік талаптарына сай суреттеледі, эстетикалық ләззат береді.
Адамгершілікке, бостандық пен теңдікке, ар-намысқа талпынған ақылды,
тапқыр қазақ жастарының көркем образдарын, кесек мінезін жасаған. Олармен
салыстырғанда ауыз әдебиетінің тұнығын ішкен жыраулар поэзиясының
өкілдері, айтыс ақындары өмір деректерін әр көлемде қамтыса да шыншылдық,
көркемдік сипаты жағынан төмен жататындығы жасырын емес. Алайда
поэзияның осы шыншылдығы жетімсіз, көркемдік мотивтері кемшін тұсын
Махамбет, Абай, Ыбырай, Мағжан, Сұлтанмахмұт, Ілияс, Қасым өлеңдері төрт
құбыласын түгендеді. Осының нәтижесінде поэзия өзінің өмірлік, сұлулық
сипаты жағынан халықтың рухани дүниесін молықтыруға үлес қосты.
Көркемдік биік сапаланумен, шыңғыртып айтқан шындықпен жазылған
шығармалар әрқашанда халықтың, белгілі бір заманның кең тынысты рухани
өмірінің айқын айнасы болумен бірге әдебиеттің даму тарихында жаңа дәуір
жасалды. Бізде бұл поэзияда Абайдан, прозада М. Әуезовтың “Абай жолынан”
басталғаны мәлім. Абай поэзияны идеялық, көркемдік жаңа биікке көтере
отырып, оқушысына идеялық, эстетикалық тәрбие беруді, немесе
шығармашылықты “өмір оқулығы” ретінде қызмет атқаруға жеткізді. Әрі ол
өлеңдеріне мүлде жаңа міндет жүктеді. ”Түзетпек едім заманды” деп,
көркемөнердің өмірді дамытуға, өзгертуге шешуші үлес қосуын, белсенді
әрекет етуін, идеялық-көркемдік құрал дәрежесінде биіктеуін уақыттың
үлкен талабы есебінде ұсынды.
Осы тұжырымдарды шығармашылығына мықтап өзек еткен Мұхтар Шаханов
шығармаларының көркемдік қуаты, тақырып ауқымының кеңдігі, идеялық
мақсатының тереңдігі, философиялық түйіні тұрғысынан мәнділігі, ұлттық
болмысты, ұлттық психологияны, ұлттық көзқарасты бейнелеудегі шеберлігі
жағынан өзіндік ерекшелігі бар. Ақын поэзиясы тақырыбының молдығы,
көркемдік қуатының өзгешелігі, философиялық түйіндеулері, образ жасау
шеберлігі жайында бүгінгі таңда аз айтылып жатқан жоқ.
Мұхтар Шаханов қазақтың бай ауыз әдебиетін, одан кейінгі жазба
әдебиетінің озық үлгілерін, әлемдік әдебиет жетістіктерін бойына толық
сіңіріп қабылдай отырып, поэзияда қалыптасып орныққан өлшем-өрнекті
керек жерінде қырнап-өңдеп, түрлендіріп қолдану жағынан шеберлік
танытты. Осы негізде жаңа өлшем, ұйқас түрлерін қолдана отырып, ұлттық
поэзияның ырғақтық, әуезділік байлығын да молықтыра түсті. Шаханов
поэзиясының көркемдік түрін құрайтын бөлшектерге, яғни композиция,
сюжеттік құрылыс, жанрлық өзгешелік пен бейнелеу тәсілдері, тіл
кестесі, өлең өрнегі, өлеңге тән ырғақ пен интонация жүйесі, шумақ,
ұйқас түрлерін қарастыру, олардың тұтастығын көркемдік жүйе
дәрежесінде қалыптасуын және сол шығарманың идеялық мазмұнымен
ажырамас бірлестік табуын анықтау, ғылыми түрде дәлелдеу, ақындық
құпияларына үңілу зерттеу жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмысымызда көрнекті ақын, қоғам қайраткері Мұхтар Шаханов
поэзиясының қалыптасуы және даму жолына талдау жасалады. Осы орайда алдымен
ақынның өмір жолына да көз жіберуді мақсат еттік.
Мұхтар Шаханов 1942 жылы 2 шілдеде Отырар ауданы, Шілік ауылында
дүниеге келген. Көрнекті қазақ ақыны. Шығармалары дүние жүзінің 30-дан
астам тілдеріне аударылған. Ақынның поэзия кештері Мәскеуде, Стокгольмде
(Швеция), Глазгода, Эдинбургте (Шотландия), Ренеде (Франция), Кобэде
(Жапония), Берлинде, Дрезденде, Кельнде (Германия), Исламабадта (Пакистан)
т.б. елдерде өтті. Әкеден 9 жасында айырылған М.Шаханов 7 сыныпты бітірген
соң еңбекке араласты. Ол трактордың тіркеушісі, Оңтүстік Қазақстан
газетінің корректоры, әдеби қызметкері, Лениншіл жас газетінің оңтүстік
облыстар бойынша тілшісі, Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының хатшысы,
республикалық Жалын журналының бас редакторы, т.б. қызметтерді атқарды.
ҚСРО Халық депутаты, ҚСРО Жоғарғы Кеңесінің мүшесі, Қазақстан
Республикасының Халық депутаты болып сайланды. 1993 жылдан Қазақстан
Республикасының Қырғыз Республикасындағы Төтенше және Өкілетті Елшісі, әлем
ойшылдарының басын біріктіретін ХІХ ғасыр және Руханият атты халықаралық
элита клубының президенті. М.Шаханов – белгілі қоғам қайраткері. 1986 жылы
Кеңес одағына тұңғыш рет тоталитарлық жүйеге ұйымдасқан түрде ашық қарсы
шыққан қазақ жастарын ақтап алуда, ол өз басына төнген қауіпке қарамай
ерлікке барабар іс етті, апат аймағы – Арал теңізі маңындағы адамдарды
қорғау туралы әлемдік деңгейде дабыл қақты. 1988 жылы 62 жыл үзілістен
соң Қазақстанда және Орта Азияда Наурыз мерекесінің қайта тойлануына
мұрындық болды. М.Шаханов – Қырғыз Республикасының халық ақыны, Қазақстан
Республикасының халық жазушысы, халықаралық Калифорния Ғылым академиясының
академигі, тағы басқа да шет елдік және отандық академиялардың,
университеттердің мүшесі, құрметті докторы, профессоры. Біріккен Ұлттар
Ұйымының Қоршаған Орта Бағдарламасы сыйлығының, Қазақстан және Бүкілодақтық
Ленин комсомолы сыйлықтарының, Түркі Республикасының Түрік дүниесіне
сіңген еңбегі үшін халықаралық сыйлығының және Қырғыз Республикасы
халықаралық Руханият, Түгелбай ата қоғамы сыйлықтарының лауреаты.
Гуманистік бағыттағы поэзиялық шығармалары үшін 1997 жылы ЮНЕСКО-ның
Боорукер клубы сыйлығы беріліп, Орталық Азиядағы ең мейірбан адам деп
танылды. 2000 жылы М.Шахановқа Қазақстан меценаттарының тәуелсіз Тарлан
сыйлығы тапсырылды және Бішкек қаласының Құрметті азаматы атағы берілді.
М.Шаханов публицист, драматург, композитор ретінде де кеңінен белгілі.
Оның Ш.Айтматовпен бірлесіп жазған Құз басындағы аңшының зары атты эссе
кітабы, Сократты ескерту түні немесе миғұла терісі үстіндегі сот атты
драмасы көп тілдерге аударылып, өз республикамызда және шет ел сахналарында
қойылды.
Кезінде Ф.Хитцер Европа үстіндегі найзағай деп атаған, дүние жүзінің
көптеген тілдерінде жарық көрген М.Шахановтың Өркениеттің адасуы атты
поэмасы әлемдік поэзиядағы жаңа құбылыс деп бағаланды. 1999 жылы ЮНЕСКО
өзінің арнайы шешімімен Парижде өз штаб-үйінде поэманың тұсау кесерін
өткізіп, ХХ ғасырдың гуманистік рухтағы айшықты ірі туындысы деп атады.
М.Шахановтың Отырар қаһармандығын жырлаған Жазагер жады, космосформуласы
атты жаңа романы да әлем оқырмандарының қызу пікір таласын тудыруда. Бұл
шығарманың Шыңғысханның пенделік құпиясы атты драмалық бөлімі Азия мен
Европаның бірнеше театрларында қойылды.
Алғашқы өлеңі Сырдария 1959ж. жарық көрді.Тұңғыш өлеңдер жинағы
Бақыт 1966 жарық көрді. Танакөз (1970 Қазақстан Комсомолы сыйлығы 1972
),Сейхундария ( 1974) , Махаббат таңы (1974 ), Күретамырды іздеу (1975
), Сенім патшалығы (1977 ), Махаббатты қорғау( 1978), Нарынқұм
трагедиясы ( 1980) , Жеңілген жеңімпаз хақындағы Отырар дастаны немесе
Шыңғыс ханның қателігі(1982), т,б поэмалары жарық көрді. Көкейкесті
(1987), Ночь воспоминаний о Сократе или суд на шкуре туполобого ( в
соавторстве с Ч. Айтматовым .1998 ), поэзиялық пьесалары театр сахналарында
қойылды. Шыңғыс ханның пенделік құпиясы драмалық туындысы негізінде
Украинаның Довженко атындағы киностудьясы екі сериялы телефильм шығарды.
Уақыт бедерлері (1981 ), Зерде кітабы ( 1984) атты жинақтары орыс
тілінде шықты. Шығармалары шет елдерде де жарық көрді. БҰҰ Қоршаған орта
бағдарламасы сыйлығы, Қазақстан және Бүкілодақтық Комсомол сыйлығы
(1982),Түрік Республикасының Түрік дүниесіне қызметі үшін халықаралық
сыйлығы (1999) және Қырғыз Республикасы халықаралық Руханият түрік
дүниесі жазушылар бірластігінің Шахрияр (1999 ), ЮНЕСКО-ның Боорукер
клубы сыйлық иегері. 2002ж Жазагер жады космоформуласы шығармасы үшін
Калифорния Ғылым, индустрия, білім және өнер академиясының А. Эйнштейн
атындығы алтын медалі, Түркияның Гебзе қаласында Түркі тілдес халықтар
арасындағы ең үздік әлем ақыны сыйлығы берілген. Тың және тыңайған
жерлерді игергені үшін медальдарымен марапатталған.
Жалпы өмір жолы мен шығармашылығы және қол жеткізген табыстарына шолу
жасай отырып ақынның өмірі мен өлеңінің астасып, біртұтас бір ұғым болып
кеткенін түсінеміз. Шаханов поэзиясының көркемдік жүйесіндегі ең бір
негізгі арқау – оның өлеңі өміріне, өмірі-өлеңіне айналғандығы.
Қазіргі қазақ лирикасының дамуы тенденциясы мен содан туындайтын
түрлік өзгешеліктерін айқын көрсетіп отыратын лириктеріміз: Т.Айбергенов,
М.Мақатаев, Т.Молдағалиев, Қ.Мырзалиев, Ж.Нәжімеденов, М.Шахановтардың
стильдік ерекшеліктері ойлау ареналары дара-дара болғанымен, олардың басын
біріктіретін уақыт өлшемі бар. Сондықтан да олар поэтикалық жағынан бір-
бірінен алшақ кете алмайды. Ал өнерлік дәстүр, тілдің жанрлық ішкі
ерекшелігіндегі ізденістері жағынан тіпті де бір-бірімен жақындай түседі.
Мәселен, Мұқағали, Төлеген, Мұхтардың он бір буынды қара өлең ұйқасына
жазған сезімдік өлеңдері ішкі иірім, ырғақ, интонация жағынан бір-бірімен
тым үндес жатады. Төлегеннің:
Есен сау бармысыңдар, армысыңдар,
Армысыңдар, қария қарлы шыңдар.
Төсінен керуен-керуен көщ өткен тау
Сен менің керуен-керуен алғысымды ал.
Шумағын Мұқағалидың:
Кең дүние, төсіңді аш мен келемін
Кең дүние керемет қалпыңменен
Жүрек болып кеудеме кірші менің
Немесе көктем келді ауылға, мамырлап бұлт, таң тамаша дүние, дабырлап
жұрт сияқты жолдар бір-бірімен тым ертеден туыс, бір-бірінен көп айырмасы
жоқ жолдар сияқты. Қара өлеңнің бұл ырғақтық өлшемі Қаратаудың басынан көш
келедіден басталады. Мұқағалидың: Күпі киген қазақтың қара өлеңін, шекпен
жауып өзіне қайтарамын деуі содан. Қара өлеңнің бұл үлгісі лирикаға да,
поэмаға да, сюжетті өлең балладаларға қолданыла береді. Мәселен,
М.Шахановтың Танакөз поэмасының жолдарын қараңыз.
Ізгілік пен ізеттің баулауында,
Мама қаздар самғайтын қойнауында,
Достық атты қазына аралы бар
Сонау Мақсат тауының жайлауында.
Байқап қарасақ, қара өлеңнің буын өлшемі ғана роль ойнап тұрған жоқ.
Негізгі тетік сол болғанымен, әр ақынның өзіндік ерекшеліктеріне байланысты
кейбір факторлардың да нәзік үндесуінде жатыр. Бұл алдымен табиғи бітім-
болмыстың ұқсастығы. Дүниені қабылдау, образ орталығы. Содан барып ойлау
мәнеріне, сөз қолданыстың, интонацияның ұқсауына апарады.
Сөз жоқ, қара өлеңнің жалпы ырғақтық үндестігі осы буын өлшеміне
лайықталған әрбір өлеңнен белгі береді. Өтежан Нұрғалиев , Сағи Жиенбаевтың
он бір буынға лайықталған өлеңдерінен де құлаққа таныс ырғақ, таныс үн
жетіп жатады. Бұлардың арасын белгілейтін негізгі өлшем – интонациялық
айырмашылық. Осы жерден келіп әр ақын стильдік даралық таныта бастайды.
Стильдік ыңғайластық таныта бастайды. Сөйтіп өнерде типтік жоталар
қалыптасады. Біз жоғарыдағы үш ақынды іріктеуіміздің де осындай сыры бар.
Дегенде де қазақтың қара өлеңі бүгінгі лириканың ана қаздай алдында тұрарын
баса айтамыз.
Лириктеріміздің тілдік, образдық, жанрлық ізденісі осы қара өлеңнен
тарап жатыр. Жоғарыда аты аталған ақындардың барлығы да қара өлеңмен
бастаған. Сол арқылы жетіліп жаңа сөз айтты. Мәселен, Қадыр, Жұмекен,
Мұхтарлар қара шаңырақ қара өлеңнен отау тігіп, енші алды. Ал, Мұқағали
қара өлеңді өле-өлгенше құдірет көрді.
Қазақтың қара өлеңі – құдыретім, онда бір сұмдық сыр бар
естілмеген дейді. Қара өлең арқылы ол көркемдік көгіне көтерілді, өнердің
тылсымына бойлады.
Әр творчество тағдыры тарам-тарам. – Таланттың жетелеген жағына үй
тігеді.
Әр талант өзін толық ашқанда барып өзіне тән стиль
қалыптастырады. Ол бір өлеңде бола ма, бес, он өлеңде ме – бәрі бір. Ал
өзін іздеу жолындағы өлеңдерден ұлттық поэзиямыздың әр қасиетін көруіміз –
заңды құбылыс. Мәселен, М.Шаханов өз творчествосын сазды лирикадан бастап,
лириканың баллада жанрына сюжетті өлеңге ойысып кетуі оның өзін табуы.
Шын мәнінде ол балладалар арқылы өзіндік поэтикалық мүмкіндігін
толық ашты дей алмаймыз. Қазақ лирикасына балладалары арқылы тыңнан бір
соқпақ қосылды. Жанр арқылы жаңарған тіл құралы, ұлттық тіліміздің
поэтикалық тұтас қабаты қайта түлегендей болды. Осы жағынан Мұхтарды
новатор ақын деуге әбден болады. Оның сезімдік көңіл күйі, сағынуы мен
аңсауы, эпикалық баяндауының өзінде лирикаға тән шапшаңдық, өткірлік үстем
отырады. Ол шеберлік шыңдау үстінде тілдік жанрлық жаңалықтар енгізеді.
.[7] Ауызекі тілге жақындату ниетінен, өлеңнің драматизмін тереңдету
мақсатынан ұзынды-қысқалы тармақтар пайда болады:
Мосқал шебер күйіп-пісті:
Қарағым-ау, мұның не?
Көпсінгенің осы нұрсыз, шабаталы күнің бе?
Енді қайттің?
Әлде басың өкпелі ме иығыңа?
Қалпымен драмалық элементтер өлеңге айналып тұр. Ұйқас, ырғақ,
динамика лирика табиғатынан бұра тартпайды. Керісінше, қара сөзге лайық
ұғым мен мазмұн лириканың үлесіне айналады. Бұл, әрине, жаңалық.
Біріншіден, баллада жанры қазақ поэзиясында өте кеш дамыды. Және ондағы
эпикалық баяндау сарыны немесе ақ өлең, толғау, түйдектерде кездесетін
екпін интонация Мұхтарда жаңа сипат алып тұр. Неге десеңіз, өмірге лайық
жаңа мән, жаңа форма талап етіп тұр. Оның әрбір сөзі психологиялық
дәлдікпен жұмсалады. Бәрі де есепте. Оның өлеңдеріндегі симметрия ерекше
математикалық индукциямен есептелгендей. Осынша жаңалықтың бәрінде сөз
көне, тіл байырғы. Сондықтан оның ұлттық бояуы қанық. Өзге тілге аудару
қиын.
М.Шаханов поэзиясындағы көркемдік жүйенің бір парасы өзі өмір сүрген
кездегі ауыл, ел тіршілігі, ұлттық мінез, ұлттық психология, табиғат
көріністерінің көркем бейнесін жасауға негізделген. Ұлттық сипат
кейіпкердің түр-түсімен, киім киісімен, сөйлеген сөзімен анықталмайды.
Бұл сырт көрініс, ұлттық мейрам Наурыз мерекесінде қазақы шапан
киіп, басқа халық тілдерінде сөйлеген бауыр-туғандарымыздың
сұр–сықпыты, міне, осы сияқты. Мәселе ұлттың дамуының әлеуметтік,
экономикалық және тарихи ерекшелігіне дүниетанудағы көзқарасына,
сезудегі ұлттық психологиясына байланысты. Әрі ұлттық ерекшеліктерді
бірыңғай ұнасымдылықтан, жақсы қасиеттерден іздеу де оғаштық. Яғни ол
жаман қылық пен қасиеттерде де жатуы әбден мүмкін. Қысқасы, ұлттық
сипат тарих көшіне ілесіп дамып, жаңа реңге ие болып отыратын
құбылыс.
Ұлттық сана - біріншіден өз халқын, ұлтын сыйлайтын ыстық
ықылас пен сергек сезімнен туады. Екіншіден, елінің, халқының ұлттың
өткенін, қазіргісін, келешегін толық біліп, тексеріп халық тағдырына,
ұлт мәселесіне елдік, мемлекеттік тұрғыдан қарайтын саналы, салихалы
ойдан туады. Бұл ретте ұлттық сананың жасаушысы, сақтаушысы,
қорғаушысы әрқашан да ұлттық интеллигенция, зерделі авангард топ
зиялы қауым, әсіресе ақын-жазушылар. Абайда: “Қыранша қарап Қырымға,
мұң мен зарды қолға алып, кектеніп надан зұлымға, шиыршық атып
толғататын” Шоқан, Ыбырай, Шәкәрім, Әлихан, Ахмет, Мағжан, Халел,
Мыржақып, Жүсіпбек, Мұстафалар сияқты ұлы ойшылдар ғана ұлттық сананың
негізін салып, ірге тасын қалайды. [9.572-576 б]. Бұлар халқының
өткеніне қиналған, қазіргісіне қынжылған, келешегінен үміттенген.
Дәл осындай шығармашылығында ұлттық сипаттар басым қазақ
ақынының бірі – Мұхтар Шаханов. Әр кейінгі ұрпақ өз жолын алдыңғы
аға буынның жеткен жерінен бастайтындығын ескерсек, Мұхтар да Абай
мұрасын құран хадистеріндей құлағына құйып өскен өрен. Абай
поэзиясының түп тамыры өмірде, ұлттық негізде, тарихта екендігін жете
зерделеген Шаханов оны игеріп қана қоймай дамытты, жемісті
үрдістермен жетілдірді. Сөйтіп дәстүр мен жаңашылдық арақатынасын
туғызды. Бұл бұрын да бар, алда да жалғасын табар құбылыс. Жалпы
көркем әдебиет, өнер аса сындарлы тәрбиеші. Ата-анадан да, ұстаздан да
өткін ұлы тәрбиеші - әдебиет, оның ішінде - поэзия. Тәрбиелік роль
атқармаған өнер тұл.
Поэзиялық шығармадағы ой-пікір ақын көзімен көріп білген, өз
көңілімен сезінген өмірдегі нақтылы жағдайлардан алған әсерлер түрінде
туған идея болып келеді. Жалпы жағдайға қатысты қорытынды-түйін, ақыл-
кеңес, насихат болса да, ақынның көңіл күйіне сабақтастырыла айтылады.
Яғни поэзиядағы идея шығарманың көркемдік қасиетімен тығыз байланысты
болса, ал көркемдіктің, ақындық шеберліктің өзі озық идеялықпен ұштасып
жатады. Көркемдік жүйені форма, стиль, тіл шеберлігі, композиция,
характер, образ жасау, тартыс мәселелеріне жан-жақты анализ жүргізу деп
білеміз.
Ежелгі грек өнерінің табыстарынан, өзіміздің ауыз әдебиетінің тамаша
үлгілерінен осы күнге дейін рахат табамыз, осы күнге дейін оған
сүйенеміз. Себебі ол - таза адамзаттық өнер. Әр дәуірдің өзі жасаған биік
тұғырлары бар. Сондай-ақ поэзиядағы көркемдіктің де биігі бар. Ол
қайталанбайды. Және оған кім көрінгеннің қолы жете бермейді. ”Абай-
позиядағы қазақ ренессанысының құзар шыңы. Абайдың ренессаныстық өредегі
ұлылығы сол, ол өзі ғұмыр кешкен қоғамдағы қабынып тұрған қақтығыс-
қайшылықтарды қаны сорғалаған қалпында шегіне жеткен шыншылдықпен
көрсетіп берді” [10]. Мәселе түйіні - бабаларымыз жасаған сан ғасырлық
көркемөнердің, мәдениеттің жақсы жақтарын пайдалана отырып, жаңа жол
табуда. Ол жаңа форма ғана емес, ол көркемдік компененттердің мазмұннан
ажырамас тұтастығын жасау. Қысқасы өмірдегі құбылыстарды тани, жіті көре
білуден басталады. Бұл өмірдің диалектикалық даму заңдылығын ажырата алу
деген сөз. Жаңалық табу - өзіңді-өзің ашу, шығармашылыққа өзіндік
қырмен, қолтаңбамен келу.
Кез-келген шығарма халыққа түсінікті болуы керек. Сонда ғана ол жұртқа
эстетикалық әсер етіп, жаңа рухани тілегін өтейді. Әрине түсініктілік
деген сауатсыз адамға шақталған талап, жадағайлық, жеңіл-желпілік деген
сөз емес, терең ойды көркемдік шеберлікпен қарапайым етіп көрсету.
Дарынды таланттың, үлкен мәдениеттіліктің, табанды еңбектенудің қажет жері
осы. Толстойдың ”Қарапайым жазу оп-оңай емес” деуі де сондықтан.
Көркемөнерді зерттеушілер өнер туындыларын түсінетін эстетикалық білім
қажет екенін айтқан. Шынында, терең поэзиялық туындыларды, опералық,
симфониялық шығармаларды, керемет картиналарды түсіну үшін белгілі дәрежеде
эстетикалық мәдениет керек. Бұл шығарманың формасын жорта қиындату емес,
оқырман мен көрерменнің эстетикалық өрісін көтеру. Сонымен қарапайымдылық
жалаң қарадүрсінділік те емес, дәстүрден қашып шатпаққа ұрынған жасандылық
та емес. Дана қарапайымдылық, мөлдір айқындық - міне нағыз өнер.
Ақындардың барлығында қазақтың өлең мүмкіндігін мол пайдалану
бар. Ол мүмкіншіліктер қазақтың қалыптасқан өлең құрылыстары мен
мөлшерінен тыс тумаған, қайта солардың құбылған, құлпырған түрлері дерлік.
Осыған қарағанда да қазақтың он бір буынды өлеңіне “сирағын сындырудың”,
мұрын шүйіре қараудың қажеті жоқ. Өлең формаларын молайтуға қазақ
поэзиясы толып жатқан мүмкіндік береді. Екі буыннан бастап, он бес
буынға дейін пайдаланылатын өлең жолдары баршылық. Мысалы он буынмен
келетін өлшемді Қасым Аманжолов заңдандырып кетті. Қасымнан бұрын бұл
өлшеммен жазғандар болған, бірақ оны Қасым сияқты ешкім етене ендіре
алмаған. ”Дариға” атты тамаша өлеңі он буынды қазақ өлең құрылысының
төл түрі етіп бекіткен. Мұқағали Мақатаев та тоғыз буын өлең құрылысын
“Ильич” поэмасы арқылы орнықтырды.Бұл жерде тоғыз буынды өлең құрылысының
талантты шығарманың қызметінде жаңалықтың бір ғана көрсеткіші ретінде
көрініс бергенін айтуға тиіспіз. Өлең құрылысы тілдің заңынан шығып
кете алмайды. Поэзияның жолы кең. Ол стандарт емес, оның толып жатқан
түрі, үлгісі, бояуы бар. Сондықтан ол бұрынғы үлгі, үрдіс, дәстүрмен
жалғаса, сабақтаса жасалады. Ал Шаханов өз өлеңдерінде 14-15 буынды өлең
өлщемдерін кеңінен пайдаланып, өзіндік қолтаңбасы ретінде қалыптастырды.
Шаханов поэзиясы – ұлттық сананы сілкіп оятатын қуатты дәру,
жан–жүйеңе ізгілік нұрын шашатын энергия көзі. Құт-береке құюшы
құндылық.
Шиллердің, Шекспирдің драматизмі оқиға қоюлығымен, адам психикасының
тереңдігімен ерекшеленетін еді. Мұхтарда солармен бірге сөз, бейнелі тіл
құдіреті айрықша орын алады. Сезімнің төзім жібін албырттығын қиды ма?
деген өлеңнің жалғыз тармағындағы образға қаншама сезім мен ой сыйып тұр.
Ойымызды күнде бөлетін қарапайым ұғым емес, санаңда жарқ ете қалатын жаңа
тіркес. Көбінде бір сезім отына төзе алмаймыз. Сезімге берілеміз, ләззат
кешеміз, қадірлейміз, ардақтаймыз. Бұл - өмірде де, өлеңде де қалыптасқан
ұғым, қалыпты шындық. Яғни сезімді келістіре жырлау - поэзияның түпкі
мақсаты, негізгі тенденциясы. Ал Мұхтар осы ұғымға контраст бейнелілік
енгізіп отыр. Сезімнің төзім деген нәзік жібі болады екен. Сол жіппен
тұзақ ойнау - кісілік көрініс. Ақын идеялы мен сөз қолданыс осылайша дәл
түйіседі де, поэзия оты тұтанады. Бұл сияқты мысалдарды Мұхтар
творчествосынан көптеп табуға болады.
Кейде стиль бөлек болғанымен мақсат біреу не көне стильдік формаға жаңа
мазмұн сыйғызу өнер де бола береді. Ондай ауыс-түйіссіз өнер дамымайды.
Оның бәрін қылдай бөлу болмаса да, тани білу ләзім. Өйткені дәстүр мен
жаңашылдыққа оның қатысы мол.
Бұл тұрғыда Мұхтар Шаханов пен Төлеген Айбергеновтің, Қадырдан гөрі
жөні бөлектеу. Қадыр сөз ойнату, сөзге жан бітіру шеберлігімен дараланады
делік. Қадыр тереңін сол стильмен жеткізеді дедік. Кейде ақынның
тереңдіктен гөрі сол қиын да қызық тәсілін қызықтап кететін кездерін де
назардан тыс қалдыруға болмас. Бірақ ондай өлеңдерін сылып алып тастасақ
та, Қадырдың ортаймайтынын ескерту керек.
Мұхтар Шаханов пен Төлеген Айбергенов шешендіктен гөрі ой ұшығын көп
қуатындай. (Стилге қатысты айтып отырмыз). Мұхтардың балладаға, сюжетті
өлеңге келуінің түпкі себебі осы деп білеміз. Табиғатында лирик ақын
сезімнен гөрі ойға көп жүгінгенін осы творчестволық бет бұрысымен дәлелдеп
отыр. Неге десеңіз, ол сол әдемі сезімдік лирикаларымен-ақ өз тұғырында
отыр еді. Бірақ тым ізденгіш ақын, тым жаңашыл ақын барға місе тұтпайды.
Ондай дүниені поэзияға шуағын паналау деп түсінеді. Айтар сөзі, жаңа арнаң
болмаса – ақын болып нең бар? Иә, талант тамыры осылай соқты.
Шахановтың қуатты балладалары халыққа бірден жетті. Себебі онда
халық мұрасының, поэзиясының дәстүрлі жолы жақсы сақталған. Төлегенде де
осы қасиет бар. Мәселен, шешендік, көсемдік дарыған сері халық сүйексіз
тілдің күшіне сеніп орақ орған жоқ, әріден қозғап, тереңнен тербеп барып
сол қызыл тілден бал ағызды емес пе? Бұл екі ақынның екеуінде де халық
даналығынан қалған сондай арналылық бар. Сезім серпінімен үзеңгілесе отыра
ақыл қорытып, ой толғайды. Төлеген нәзік жанды лирик, философ тұлғаға
айналды.
Кең құлаштылық жағынан қазіргі қазақ лирикасында Төлегенге тым жақын,
рухтас ақын – Мұхтар Шаханов. Талант қайнарының деңгейлес, пайымдау мен
бағалауда поэтикалық ортақтық сезінген Мұхтар Шаханов Төлеген Айбергеновпен
жарысқа түсіп стилін жасытпады. Дара қойды. Мұхтардың саналылықпен қазақ
поэзиясынан өзіндік жол іздеуі парасаттылық көрінісі. Олай деуімізге оның
бүкіл ақындық кредосы айғақ.
Даралыққа не жетсін көңілдегі.
Бақытты жан мен болам төріндегі
Өлеңде де ешкімге ұқсамайтын
Мұрынымнан танысаң, елім менің! – деген жолдар ақын тіліне тегін оралып
тұрған жоқ. Шынында да, Мұхтар Шаханов ізденіс жолына көп түскен ақын. Ол
оның баллада жанрына көбірек баруы деп ұқпау керек. Күнде өлең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz