Н. Ә. Назарбаев шығармаларындағы көркемдік айтылымдар
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Жакина Р.
Н.Ә. Назарбаев шығармаларындағы көркемдік айтылымдар
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050117- мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті
Көкшетау 2011
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Қорғауға жіберілді
_____________ кафедра
меңгерушісі _________ А.Е. Абдрахманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Н.Ә.Назарбаев шығармаларындағы көркемдік айтылымдар
050117- мамандығы бойынша – Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған
Жакина Г.
Ғылыми жетекшісі
филол.ғ.к.
А.Т. Қажыбай
Көкшетау 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ЕЛБАСЫНЫҢ ЕГЕМЕНДІК ТУРАЛЫ ОЙ-ТОЛҒАМДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Н.Ә. Назарбаевтың өмірбаянынан қысқаша деректер ... ... ... .8
1.2 Тәуелсіздік - басымызға қонған бақ құсы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Тіл мен мәдениет – елдіктің басты
нышаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ...22
ІІ МЕМЛЕКЕТ, САЯСАТ ЖӘНЕ ДІН ЖАЙЛЫ ОЙЛАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.1. Қазақ рухы- Қазақстан мемлекетінің тиянақ, тұғыры
... ... ... ..33
2.2 Дінім, ділім – елдігімнің
айғағы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .62
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Ел басқару – аса күрделі шаруа. Өзіне болашағын
сеніп тапсырған халқын шашау шығармай, ынтымақпен басқаруды аса күрделі
өнер деп қарастыратын болсақ, Қазақстан Республикасының Президенті
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев – ел басқару өнерінің майталманы болып
табылады. Елбасының ел басқарудан өзге сан түрлі өнегелі қырлары бар
кендігі белгілі. Ел билеген дуалы ауыз ел ағасы ретінде Нұрсұлтан
Әбішұлының әр түрлі мінберлерде, өзінің төл туынды шығармаларында айтылған
тұжырымды ой түйіндерін жинап, диплом жұмысы етіп шығарудың өзі зерттеудің
өзектілігі болып табылады.
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтың әр жылдары әр жағдайларда халық арасында айтқан ұтымды да
ұшқыр ойлары бүгіндері жалпақ жұртқа кең тараған деуге болады. Жалпы біздің
қазақ жұртында ежелден бері ел бастаған көсемдер мен сөз бастаған
шешендерден, дуалы ауыз билерден, қол бастаған батырлардан қалған саналы
ойдан қапысыз сомдалып шыққан ұтымды да ұтқыр сөздер өте мол кездесетіні
белгілі. Сонау Тоныкөк, Білге қағандар заманынан сыр шертетін тасқа қашап
жазылған жәдігерліктеріміздегі сөз саптаулардың өзінен байыптап қараған
жанға түркі жұртының айбынды ұлдарының отаншылдық сезімі лапылдап
тұрғандай.
Ел билеген сарабдал саясаткерлерден қалған ой иірімдері мен сөз
маржандары, қанатты сөздер сонау ықылым замандардан бері қарай адамзат
баласының күнделікті рухани өміріне азық болып келе жатқандығына көне тарих
куә. Қытай халқының ақыл-ойы, философиялық қарымының шыңы болып табылатын
Күн-зы (Конфуций) өсиеттеп қалдырған әрбір даналық сөздер қытай халқының
ұрпақтан ұрпаққа мирас ететін өмірлік ұстанымы болғалы қашан. Ежелгі грек
ойшылдарының,атап айтқанда Аристотель, Платон, Сократ, Диогеннің шешендік
сөздері де біздің дәуіріміздің рухани қазынасы болып отыр. Бұл дәстүр
жалпы шығыс халықтарына, соның ішінде түркілерге де тән болғандығына
әлемнің екінші ұстазы атанған ғұлама жерлесіміз Әбу Насыр Әл-Фараби
еңбектері дәлел бола алады. Дана тұлға ел басқару ісі жайындағы, күні
бүгінге дейін маңызын жоймаған тамаша ойлар жазып қалдырғаны белгілі.
Жүсіп Баласағұнның Құтты білігін ел билеудегі тамаша үлгі боларлық құнды
еңбек ретінде жер жүзінің патшалары оқып, өз іс-тәжірибелерін байытып
отырған. Қазақ халқының ақыл-ойының шырқау шыңы болған би-шешендерінің
үлгі-өнегелі сөздері, толғамдары халық жадында жаңғырумен бізге жетті.
ХХ ғасырдың өзінде өзіндік ой-тұжырымдарымен қала берді отанының, асса
күллі әлемнің мәңгілік ой елегінде тұратын дара саясаткерлер түрлі елдерден
көптеп туып шықты. Алты ғасыр бойы күллі Еуропа мен Батыс Азияға өз ықпалын
жүргізген қаһарлы Оттоман империясы сырт жауларының әрекетінен құлап
бөлшектеніп, анталаған қалың жаудың ортасында отаршылдық езгіге түсе
бастаған түрік халқын тәуелсіздікке жеткізіп, қазіргі Түркия
Республикасының негізін қалаған Мұстафа Кемал Ататүрік, Екінші дүниежүзілік
соғыс кезеңінде өзінің ақыл-парасатымен танылған Ұлыбританияның Премьер-
министрі Уинстон Черчилль, Үндістан Республикасының көшбасшысы Махатма
Ганди т.б. қайраткерлерді атауға болады.
ХХ ғасырдың соңында тарих тегершігі тағы да оңынан айналып, мемлекет
құру мүмкіндігі туды. Бұл жолы ұлыстың ұлы ісінің басында болу бақыты
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың еншісіне тиді. Президент XXI ғасырға
Қазақстан Республикасын әлем таныған тәуелсіз мемлекет тұғырына
қондырған тарихи тұлға атанып аттады.
Жаңа тәуелсіз мемлекет – дербес ел, дербес экономика мен дербес саясат
қана емес. Төл бастаулардан нәр алған, мәдени һәм аралас-құраластыққа
құшағы ашык, дербес рухани болмыс та.
Зерттеудің нысаны: Зерттеудің нысаны ретінде ҚР Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың әр жылдарда жарық көрген кітаптары мен мерзімдік баспасөз
беттерінде жарияланған сұхбаттарындағы, электрондық ақпарат көздеріндегі
материалдардағы ой оралымдары алынды. Елбасының әрбір кезеңдегі
ситуацияларда айтылған ойлары, саяси қисындары мен азаматтық аңсарларынан
жаңа тәуелсіз мемлекеттің рухани тіректеріне, қоғамдық әлеуметтік және
экономикалық ұстындарына қатысты пікір-пайым арналары болып табылады.
Олардың негізгілері – елдік мұраттар, отаншылдық, татулық пен тұтастық,
жалпы адамзаттық құндылықтар орайы. Әр кезеңде, әртүрлі жағдайларда
айтылып, жазылған сөздердің астарынан Президент Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтың бүгінгі көш бастаушы ретіндегі ізашарлық, қажыр-қайратының,
оның стратегиялық және тактикалық ұстанымдарына негіз болған ой-жүйесінің
өзегін аңғаруға болады.
Зерттеудің мақсаты:
-Н.Ә. Назарбаев шығармаларындағы ой оралымдарын жинастырып, бір
ізге түсіру;
- Елбасының орамды ой оралымдарын тақырып бойынша бөліктерге бөлуді
іске асыру:
- Елбасы ой-пікірлерінің мәнін қосымша деректермен байыта түсуді
ескеру.
- диплом жұмысы барысында материалдың өзектілігіне, мезгілдік тұрғыда
жаңалығына мән беру;
- Елбасы кітаптарындағы ой түйіндерін қалың жұртшылыққа, оқушыларға
таныстыру.
Дипломдық жұмысымыз Елбасының шешендік ой-толғамдары жөнінде болмақ.
Елбасы ойларын барынша жеткізу мақсатында үзінділерді көп ретте толығырақ
беру мақсаты ұсталды.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері: Зерттеудің әдіснамалық негіздері
әдебиеттану ғылымының әдіснамалық зерттеу әдістеріне сүйенілді. Атап
айтқанда, талдау, саралау, өзіндік ой-пікір түйіндеу, педагогикалық-
психологиялық тұрғыда автордың айтайын деген ойының мәніне барлау жасау
сияқты жұмыстар жүргізілді.
Зерттеу әдістері. Жұмыста баяндау, сипаттау, салыстыру, ой-пікірлерді
жинақтау, қорыту, талдау, жинақтау, қорыту, сараптау т.б. зерттеу
әдістері тиісінше қолданылды.
Зерттеудің теориялық маңызы:
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы ретінде Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтың әдеби, ғылыми, публицистикалық еңбектерін жинақтап, тақырыптар
бойынша сұрыптап, олардың мәні мен маңызына талдау жасалғаны жұмыстың
теориялық маңызы болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Н.Ә.Назарбаев шығармашылығы бұдан бұрын диплом жұмысының өзегі
ретінде әдебиеттану ғылымы тұрғысында алынған емес. Аталған жұмыс осы
салада алғашқы дипломдық жұмыс болуымен және де Елбасының мемлекет, халық,
тіл, діл, дін, саясат және т.б. жөніндегі ойларының осы еңбекте біршама
топталуы жас ұрпақты оқыту-тәрбиелеуде пайдалануына оңтайлы жағдай тууы
ғылыми жаңалық бола алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен міндеттері,
ғылыми жаңалығы берілген.
Бірінші тарау Елбасының егемендік туралы ой-толғамдары деп
аталады. Бұл тарауда тәуелсіздік және оны қолдан шығарып алмай нығайтудағы
азаматтардың парызы мәселесі сөз болады.
Екінші тарауда Н.Ә. Назарбаевтың мемлекет, саясат және дін жайлы ойлары
жайлы қарастырылған.
Диплом жұмысының қорытынды бөлімінде жалпы жұмыс мазмұны тиянақталып,
ондағы негізгі ой-пікірлер дәлелденеді.
І тарау Елбасының егемендік туралы ой-толғамдары
Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
өзі тікелей басы-қасында болып, мемлекет құрудың тізгінін ұстап келе
жатқан жылдар жүзінде жылдар өткен сайын жаңа асулардан асып нығайып,
бекемдену үстіндегі тәуелсіздік жолындағы қадамдарымыз және осы жолдағы
еске ұстайтын басымдықтар мен бағыттар, кемшіліктер мен жетістіктер
турасында айтқан ой-пікірлері осы тарауда қарастырылады. Сонымен қоса
Елбасының өмір дерегінен де осы тарауда қысқаша хабардар етіледі.
1.1 Н.Ә. Назарбаевтың өмірбаянынан қысқаша деректер
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев - Қазақстан Республикасы Мемлекеттік
Әнұранының (мәтіні) авторы, Қазақстан Республикасының тұңғыш әрі қазіргі
Президенті, экономика ғылымының докторы, профессор, ҚР Ұлттық Ғылым
академиясының, Халықаралық инженерлік академиясының, Ресей әлеуметтік
ғылымдар академиясының толық мүшесі.
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 1940 жылы Алматы облысы Қарасай ауданының
Шамалған ауылында Әбіш пен Әлжанның қарапайым шаруа отбасында дүниеге
келген. Осы ретте Нұрсұлтан Әбішұлының өмірге қалай келгендігі туралы
мынадай деректі келтіре кеткен артық болмас.
Әбіш пен Әлжан Үшқоңырда танысады. Онда Әбіш үш жүз арестантқа жол
шаптырып жатады. Сонда жүргенде ақ құба өңді Әлжанға көзі түсіп, бір жыл
сөз салып жүріп, ақыры үйленеді. Содан бір бөлмелі үйде Әбіштің шешесі
Мырзабала, жамағайын болып келетін Мәмбетбай ата мен Бүбәй апа, бесеуі
бірге тұрады.
Жақсыны құдай бір шикі өкпеден қысады деген. Әсіресе, әкеден жалғыз
Әбіш “Ең болмаса жүген ұстайтын бір ұл берші” деп Жаратқанға жалбарынумен
жүреді. Екеуінің үйленгендеріне бес-алты жыл болғанмен, балалары тұрақтамай
шетіней беріп, бір перзентті армандап зарығып жүргенде, әулие жағалап,
Райымбек атаның басына түнеп қайтуға ниет етеді. Жарым түн ауғанда ақ киім
киген ақсақалды қария келеді де, Әлжанға қарайды. Ол кісі сөйлеуге ишара
білдірейін десе, үндеме дегендей қолын тіктейді. Содан жата береді. Бір
кезде көзін ашса, әлгі адам жоқ. Бұл бірінші түн болатын. Екінші күні әлгі
кісі тағы да келіп, жанына отырады да “Балам, ренжіме, ұлды боласың. Сол
ұлдың артынан жалғаса береді. Бірақ балалардың атын ұйқастырып қойма” дейді
де, алақанымен бетінен сипап, тағы да жоқ болып кетеді. Таң атқан соң
болған жайды шырақшы шалға жеткізеді. “Әп, балам, құдай берген екен. Енді
ауылыңа қайт” дейді ол. Содан көп ұзамай-ақ Нұрсұлтан ағаны көтереді.
Аяғы ауырлап, екіқабат жүргенде Әлжан апаның өзі де түс көреді. Үлкен
теңізге суға түсіппін дейді. Суы керемет тұнық, терең де, ұзын екен. Сол
судың түбінен ұзын мылтық көреді. Мылтықты алады да, малтып өтеді. Жүзгенде
бір қолында мылтығы жүреді. Ол кісі мылтықты ер балаға балап, өмір жасы
ұзақ, судай тұнық болады деп болжайды. Әлжан апа әр балада түс көріп, өзіне
аян беріп отырған.
Әжесі Мырзабала Нұрағаны бес жасына дейін көлденең көзге көрсетпей
өсіреді. Өте сүйкімді, балпанақтай балаға көз тиіп кетпесін деп кездемені
үлкен жастықтың тысы сияқты төрт бұрыштап тігеді. Біреу келе жатқанда
баланы тізесіне жатқызып, сол жабуды жаба салып, құйрығынан соғып отыратын
көрінеді. Оған әбден немересі де дағдыланып алған, қыңқ етпей жата береді.
“Апа, балаңыз неге теріс қарап қалған” деп сұрағанға, “Құдай бір бота
берді, оның ернін жырық қып берді, бүгін баламыз ауырып қалыпты” дейді
екен. Он айлығында немересі жүргенде апасы тағы да елдің тіл-көзінен
қорқып, біреу келе жатқанда кішкене қапты аяғынан кигізіп, белінен буады
екен. Сонда бала жүрем дегенде қапқа оралып, құлай бергеніне де көңілі
көншімейді. Әбден аяқтанғанша деп баланы тауға алып кетіп, қып-қызыл
матадан киім тігіп киіндіріп қояды. Бір күні шөптің арасында ойнап жүрген
баланың үстінен ұшып жүрген бүркіт я қарақұсты көреді. Қараса, бала қазақ
үйден алыстап кетіпті. Анасы жүгірейін десе, шөп тура белден келіп
оратылады. Әйтеуір бір құлап, бір тұрып жетеді де, баласының үстін
еңсесімен жаба қалады. Әй, енді төмен ұшып келіп, бүріп түсер ме екен деп
қауіп қып аспанға қараса, жаңағы құстар ұшып кетіпті. Содан кейін балаға
қызыл кигізгенді қояды.
Әсіресе, Әлжан апа Нұрсұлтанын қалай толғатып босанғанын жыр ғып
айтатын көрінеді. Ол былай болыпты. “Сұлтаныма тура жеті күн толғаттым.
Тамақ іше алмаймын, әл-дәрменім таусылған. Шамалғанда перзентхана жоқ,
аудандық аурухана Қаскелеңде. Әбіш арбаны жегіп, үстіне жатқызды. Ол кезде
тас жол жоқ, кедір-бұдыр, шиқылдап шұңқырға түскен сайын жаным көзіме
көрінеді. Әйтеуір, ауруханаға жеттік-ау. Дәрігерлер жүгіріп жүр. Бір
еңгезердей еркек келді де “босандыру керек, болмаса өліп кетеді” деді.
Сөйтсе, бала ісініп кеткен, әрі салмағы 5 килоға жуық екен. Сонда әлсіреп
жатып дәрігердің “мальчика поймал” деген сөзін естідім де, әрі қарай
есімнен айырылып талықсып кетіппін. Екі-үш күнге дейін өзіме өзім келе
алмаған соң, баланы да еміздірмеді. Бес-алты күн дегенде кіп-кішкентай сап-
сары нәрестені әкеліп ұстата салды. Әлгі балаға қараймын, бірақ жүрегім
тартпайды. Қасымда жатқан қазақтың келіншегінің нәрестесі балпанақтай.
Әлгіге қарай беремін. Мен қараған сайын жаңағы келіншек жылайды. Ана
жүрегінен сезімтал нәрсе жоқ, ертесіне шыдамай кетіп, оралған баланы ашып
кеп жіберсем – қыз, жүрегім су ете түсті. Баланы орай-морай қалай дәрігерге
алып жүгіргенімді білмеймін. Еркек дәрігерге барған бойда: “Сіз айтыңызшы,
мен кімді тудым” дедім. “Қалай кімді, сіз ұл бала тудыңыз” деп саңқ ете
қалды. Ол кісі дереу баланы алды да, жөргекті ашып кеп жіберді. Шынымен
қыз. Дереу медбикелерді шақырып, “баланы табыңдар!” деп айғай салады.
Сөйтсек, қасымда жатқан әйел бұған дейін жеті я сегіз бе қыз босаныпты.
“Осыдан тағы қыз тусаң, үйге келме” деп күйеуі тепсінген көрінеді. Амалы
құрыған әйел бір медбикемен астыртын келісім жасайды. Сөйтіп, өз баламды
өзім алып, ананың қызын өзіне бердік. Нұрсұлтанымнан осылайша айрылып қала
жаздаған жайым бар...”
Нұрсұлтаннан кейін Әлжан қойны құтты болып үш жылдан соң тағы ұл
туып, атын Айсұлтан қояды. Бала бірақ үш жасында шетінеп кетеді де,
түсінде аян берген шалдың айтқаны айнымай келеді. Нұрсұлтан мен
Сатыпалдының ортасында тағы да екі бала шетінейді. Сатыпалды туғанда баланы
жеті кемпірдің аяқ арасынан өткізіп, оларға жеті қап тезек беріп, есіктен
кіргізіп, терезеден шығарып сатып алған. Содан Әбіш аға “құдай енді бір қыз
берсе” деп жүргенде 1950 жылы Әнипа туады. Кенжесі Болаттың атын Әлжан апа
өзі қойып, осымен “болад” деген көрінеді. Сонда 43 жаста екен. Ол кісі
жалпы он үш құрсақ көтеріпті. Әлжан мен Әбіштің жүрегінің кеңдігі ғой,
Болатты бір жасында жоғарыда айтқан жамағайын Мәмбетбай мен Бүбәйдің
бауырына салып беріп, өздерінің жанына алады. ,-деп жазады журналист
Гүлзейнеп Сәдірқызы. [2 4]
Осылай сәбилік шағы өткен жас Нұрсұлтан Шамалған орта мектебінде оқиды.
Орта мектепті қазақша оқып бітіргеннен кейін Днепродзержинск техникалық
училищесін (1960), Қарағанда металлургиялық комбинаты жанындағы жоғары
техникалық оқу орнын (1965), КОКП ОК жанындағы Жоғары партия мектебін
(1976) бітірген.
1989 жылдың маусым айынан 1991 жылдың қыркүйегіне дейін Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитетінің 1-хатшысы, 1990 жылдың ақпан айынан сәуірге
дейін Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің төрағасы. 1990 жылдың сәуірінен Қазақ КСР
12-шақырылған Жоғарғы Кеңесінің бірінші сессиясында Қазақ КСР-інің
Президенті болып сайланды. 1991 жылы 1 желтоқсанда бүкілхалықтық сайлау
қорытындысы бойынша Қазақстан Республикасының Президенті болып сайланды.
1995 жылдың 29 сәуіріндегі бүкілхалықтық референдум нәтижесі бойынша оның
Президенттік өкілеттігі 2000 жылға дейін ұзартылды. 1998 жылдың 8 қазанында
ҚР Парламенті ҚР Конституциясына сәйкес Президенттік өкілеттік мерзімін
қысқарту туралы шешім қабылдап, 1999 жылдың 10 қаңтарына жаңа Президент
сайлауын белгіледі.
Қазақстан тарихында тұңғыш рет баламалы негізінде 4 үміткер өткен
осы сайлауда Н.Ә.Назарбаев алдағы жеті жылға Қазақстан Республикасының
Президенті болып сайланды.
2005 жылдың 4 желтоқсанында өткен бүкілхалықтық сайлауда бес үміткердің
ішінде Н.Ә.Назарбаев 90 пайыз дауыс жинап, тағы да жеңіске жетті.
Н.Ә. Назарбаев – бірнеше кітаптардың авторы. Атап айтқанда: "Тарих
толқынында", "Ғасырлар тоғысында", "Сындарлы он жыл", "Бейбітшілік
кіндігі", Еуразия жүрегінде т.б.
Нұрсұлтан Әбішұлының жұмыстан қалт ете қалған қолы бос сәттерінде өлең
жазумен де айналысатыны белгілі. Өзінің ата мекені Үшқоңыр жайлауы туралы
өлеңіне жазылған әнді бүкіл халқымыз кейінен шырқайды. Сонымен бірге
Қазақстанның жаңа Әнұранына да Елбасының атсалысқанын білеміз. Қазақ
даласының шұрайлы пұшпағы – жер Жаннаты Жетісудың ең атақты жайлауларының
бірі Үшқоңыр өлкесі туралы Нұрсұлтан Әбішұлы былай деп тебірене толғаған:
Үшқоңыр Алатаудың қойнауыңда
Әкемнің ізі қалған жайлауыңда
Қасқасу гүр-гүр тасып, гүлі еркелеп
Арқарың жайылатын аймағыңда
Бұл жерде тарих сырдың сыбдыры бар
Бабалар тұлпарының дүбірі бар
Бұл жерде Жамбыл-"Жәкең" өлең айтқан
Өнердің, ақындықтың тұғыры бар
Шындарың Төле бидің қалпағындай
Жазира жасыл әлем алқабыңды-ай
Жуасы, қарақаты, бүлдіргені
Әжемнің шекер қосқан талқанындай
Көрінер сонадайдан анық маған
Шыңында қырандары қалықтаған
Самғаған қыранына құмар қылып
Өсірген ұландарын алып далам
Ай, Үшқоңырым, туған жерім
Рахым нұры тұнған жерім
Ай, Үшқоңырым, тал бесігім
Жүрегімде мәңгі есімің [2 5]
Майда самалы ескен Мұзарт таудың баурайын көз алдыңа
елестететін, сөзіне әуені сайма-сай келіскен осынау ән Мұзарт тобының
орындауында халықтың жүрегіне жол тартты.
Елбасының өмірбаяны бүгіндері көркем фильмге де арқау болғанын
және оның сәтті шыққанын біз жақсы білеміз.
1.2. Тәуелсіздік - басымызға қонған бақ құсы
Біле білсек, осы он жылдағы еңбегіміздің ең басты қорытындысы — ел
болғанымыз. Ел бола алғанымыз. Біз мемлекет құрдық. Құрғанда да аты бар да
заты жоқ мемлекет емес, бүкіл адамзат танитын, танып қана қоймаған —
мойындайтын, құрметтейтін мемлекет құра алдық.
Елбасы өзінің бір ретте жұртшылыққа арнаған сөзінде бұрынғы өткен асыл
ата-бабаларымыздың қаншама ұрпақ буынының армандаумен өткен осы бір асыл
арманы, үмітті тілегі, тәуелсіздікке қол жеткізе алғандығымыз туралы осылай
деген болатын
Қазақстандық даму моделі деген атқа ие болған еліміздің қазіргі
қарқынды дамуы Нұрсұлтан Әбішұлының есімімен тікелей байланыстырылады.
Елордамыздың Алматыдан Ақмолаға қоныс аударып, бүгіндері өзінің сұлу
көркімен көрген көзді таңдандыра бастаған әсем Астана да Президентіміздің
тікелей бастамасымен, батыл шешімімен қолға алынған іс болатын. Және ол
бүгін өзінің стратегиялық, экономикалық, геополитикалық тұрғыдағы
тиімділігін таныта бастаған идея болып табылады. Әлемнің жоғары дәрежелі
саясаткерлері мен өнер, мәдениет, дін қайраткерлерімен тең дәрежеде сөйлесе
біліп, оларға жағымды әсер қалдыра алу да үлкен біліктілікті талап
ететіндігі даусыз. Елбасымыздың осындай қырларын теледидардан тамашалап,
басылым беттерінен оқып жатамыз. Бұл – тәуелсіз елдің әрбір азаматтары мен
азаматшалары біздер үшін үлкен мәртебе екендігі сөзсіз.
Елбасымыздың отаншылдық рухтағы ой-толғамдары әр түрлі жағдайларда, әр
түрлі орындарда туындап жататынына мына оқиға мысал бола алады.
1992 жылдың 6 маусымы ел тарихында ерекше мәртебелі күн болып
қалғандығы белгілі. Жаңа елдік нышандарымыз Абай атындағы опера және балет
театрының зәулім ғимаратында салтанатты түрде жер-жаһанға жария етілді.
Тұңғыш Президентіміз Н.Ә.Назарбаев ту шашағын сүйіп тұрып "Мазмұнына өрнегі
жарасқан тәуелсіздіктің қасиетті туы мәңгі желбіресін, күніміз мәңгі
сөнбесін! ...Ұлттық рухты осыншама кемел жеткізген Елтаңба әлемдегі сирек
кездеседі десек те, артық болмас. Айбынымызды асырып, рухымызды аспандатар
Елтаңбамыз құтты болсын!" - деп тебіренді. Бұған бүкіл халқымыз қосылып
қуанды.
Енді бүгін өлген туым тірілді,
Әнұраным жалғап алды ғұмырды.
Босағада қалып келген Елтаңбам,
Баяғыша төріме кеп ілінді, -
деп ұлы қуанышқа ақындар өлеңнен шашу шашып жатты.
Тәуелсіздік –басты байлығымыз, бойтұмарымыз!
Біз тәуелсіздікті ақылмен, ата-баба жолымен алдық деп ойлаймын,- деп
Нұрсұлтан Әбішұлы айтқанындай, екі жүз елу жылдан аса тұмшалаған
қараңғылық, бодандықтың тұманы серпіліп, тәуелсіздік таңының атқаны – ата-
баба жолымен, ақылмен келген қуаныш екендігіне көзіміз жете түскендей. Бұл
өзі солай болуы тиіс те құбылыс екендігіне, көз жүгіртсек, тәуелсіздік
деген қасиетті ұғымның қадіріне енді-енді ғана жете бастағандаймыз.
Бүгіндері әлемде қаншама халықтар мен ұлыстар өз тәуелсіздігі үшін жылдар
-, ғасырлар бойы күресіп келеді. Бізге тәуелсіздік қан төкпей-ақ келді
дейтіндер де болуы мүмкін. Алайда, ол сонау ата-бабалардың сан сұрапылдарда
төккен қасиетті қаны мен желтоқсанда көрсеткен қажыр-қайратының арқасы емес
деп кім айтар! Елбасымыз да осы бір қасиетті оқиға туралы былай дейді:
Біз тәуелсiздiкке қол жеткiздiк. Бiз бiрлесiп жаңа ел орнаттық. Бiз
тәуелсiздiкке талай тауқымет тартып жеттік. Бiз оның мәнін терең сезiндiк.
Ендеше бүгiнгi күн – бiздiң ортақ қуанышымыз, бiздiң ортақ жеңiсiмiз.
[2, 10-12]
Иә, біздің халқымыздың осы тәуелсіздік жолында қаншама ұрпақ буыны
арманына жете алмай, арманда көз жұмды десеңізші. зар заман ақындары
атанып, өз халқының тағдыры үшін зар шегіп, толғана жыр төккен қаншама
ақын-жырауларымыздың шығармашылығы байшыл, ұлтшыл деген желеумен ұрпақ
санасынан өшірілді десеңізші. Өскелең жас ұрпақпен қайтадан табысып жатқан
Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Шал Құлекеұлы, Шәкәрім
Құдайбердіұлы, Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов,
Жүсіпбек Аймауытов сынды арыстарымыз тәуелсіздіктің арқасына қайта қауышты.
Лайым, осы қауышу мәңгілік болып, ұзағынан сүйіндіргей де.
Иә шынымен де қазіргі күнде экономикасы қарыштап, жылдан жылға гүлденіп
келе жатқан тәуелсіз Қазақстанмен жер жүзінде ықпалы басым талай-талай
алпауыт мемлекеттердің өзі санасатын дәрежеге келгеніміз жалған айтқандық
емес.
Тәуелсіздіктің таңы атқан күнді бірге қарсы алған осы бір шат-шадыман
заманның ұрпақтары біз - бақыттымыз. өйткені сан ғасырлық бодандықтан соң
тәуелсіздікке қол жеткізудің куәсі болу - әрбір ұрпақтың маңдайына жазыла
бермеген. Тәуелсіздіктің қайта оралғаны — біздің ата-бабаларымыздың сан
ғасырлық азаттық күресінің заңды өтеуі. Жаратқан Иенің жасаған әділдігі.
Ата-бабаларымыздың осыншама байтақ жерді ақ найзаның ұшымен, ақ білектің
күшімен қорғап қалғанының арқасы. Мұндай жер болмаса, мұндай ел де болмас
еді.
Тәуелсіздікке қол жеткізген оншақты жыл жүзінде еліміз қарыштап
дамыды, кезінде белең алған көптеген қоғамдағы қиыншылықтардың барлығы
бүгінде ұмыт бола бастады. Осы ретте Президентіміздің Қазақстан
Республикасы тәуелсіздігінің он жылдығына орай сөйлеген сөзінен үзінді
келтірейік:
Бүгiнгi күннiң елiмiздiң тарихындағы, халқымыздың тағдырындағы алатын
орны ерекше. Бүгiн – бiздiң өмiрiмiздегi ең ұлы, ең үлкен қасиетті ұлттық
мерекеміз.
Иә, осыдан он жыл бұрын Тәуелсіз Қазақстан Республикасы дүниеге келген
едi.
Осы жылдардың iшiнде бұл жолдың сорабын алдымен Түркi қағанатын,
кейiннен Қыпшақ конфедерациясы мен Қазақ хандығын құрған өзiмiздiң ұлы
бабаларымыздың бұдан мың жарым жылдан астам уақыт бұрын тартқанын бiз
есiмiзден шығарған емеспiз.
Ойлансақ, армандағанымыз, аңсағанымыз осы емес пе едi! Бүгiнгi күнi,
менiң бiлуiмше, көкiрегi ояу кез келген азамат Тәуелсiздiк маған емес,
бiзге, менiң елiме не бердi, қолымызды неге жеткiздi деген сауалды өзiне
қоймай тұра алмайды.
Осы мінбеде тұрып, ағымнан жарылып: бұл сауалдар менiң өзiммен iлесе
жүретiн күнбе-күнгi серiгiм екенiн, жатсам-тұрсам ойымнан еш кетпейтiн
қымбат сырласым, басқан қадамымды, көкейдегi ойымды аңдып тұратын сыншым
екенiн айтуым керек.
Көне Күлтегiн ескерткiшi жазуында: Елiн елдiктi еттi, жауын бейбiт
еттi, деген сөздер бар екен. Осыдан мың жылдан көп бұрын айтылып, тасқа
қашалған бұл сөздер бiздiң басымыздағы бүгiнгi жағдайға тiкелей қатысы бар
сияқты. [1, 8]
Елбасы сонау Көк түріктер заманынан жеткен бабалар рухының ерлік
дастаны Күлтегін жырынан үзінді келтіріп отырғаны да тегінен тегін емес.
Осы ретте қаһармандық рухымыздың куәсіндей болып сан ғасырлардың сындарлы
белесті қойнауынан тасқа қашалып аман-есен бізге жеткен Күлтегін жазуына
аз-кем тоқталып, бүгінгі күнмен рухани байланыстыра кеткен жөн болмақ.
Қадым замандардағы тәуелсіздік үшінгі күресіміздің белгісіндей ұстын
тасқа жазылған Түркі қағанаты дастандары бүгін жаңғырып жаңадан естіледі.
Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк жырлары, дастандары ұлы даламыздың
даңғайыр бағандары секілді. Уақыт пен Кеңістікті жалғастырып, ұлан-асыр
үнге бөлеп тұр.
Қаның судай ақты,
Сүйегің тау боп жатты.
Бек ұлдарың құл болды,
Бек ұлдарың құл болды,
Немесе:
Тізеліні бүктірдік,
Бастыны еңкейттік.
Еліміз қайта ел болды,
Халқымыз қайта халық болды, -
дейтін жолдарда сөз құдіреті, түркі халқының рухымен үндесіп, ешкімге
бас имейтін тәкаппар поэзия туғызған. VІ-VІІІ ғасырларда дүниеге келген
түркілер жыры бүгінгі көркемдік қазыналарымыздың қайнар көзі.
Жұқаны таптау – оңай,
Жіңішкені үзу – оңай.
Жіңішке жуандаса,
Оны тек алып таптайды,
Жұқа қалыңдаса,
Оны тек алып үзеді, -[16, 18]
деген түркі данасы Тоныкөктің өсиет нақылы елдікке жетудің бірден-бір жолы
– береке-бірлік, ынтымақ екендігін әлемге жар сап айтып тұрған жоқ па?
Бірлік болмай, тірлік болмас. Бірлігі күшті ел азбайды, пішуі кең көйлек
тозбайды қазақтың ата сөзінің түп-тамыры дана Тоныкөктің тебіренісінде
жатқандай. Елбасымыз көне заманнан жеткен бабалар аманатының көзіндей
жәдігерліктен алған сабақтың қорытындысы іспетті мынадай ой айтады:
Біздің бабаларымыз тірі болу үшін бір болған, енді біз ірі болу үшін
бір болуымыз керек [14]
Тәуелсіздік алған он жылдың ішінде қандай жетістіктерге жеттік, нені
ұттық, неден ұтылдық деген Елбасы қорытынды жасай отырып, толғамалы шешен
тілмен, талай-талай жайлардың басын қайырып тастайтынын аңғарамыз. Ендеше
бiз, ең алдымен, осы жылдар iшiнде шындығына келгенде, осындай биiкке
көтеріле алдық па, барлық жағынан да еркiндiкке жете алдық па дейтін ең
салмақты сауалға ашық жауап қайтаруымыз керек.
Бiз ғасырлар бойы сан ұрпақтың санасына сартаптанып сiңiстi болып
кеткен бодандық сезiмiнен, тоталитарлық жүйенің бойымызды әбден меңдеп
алған енжарлық, масылдық дертінен ақыр аяғына дейін аршыла алдық па?
Бiр жәйттiң басы ашық. Бiз осы жылдар iшiнде, сөз жоқ, талай ондаған
жылдарға татырлық жолдан өттiк. Бiз еркiн тыныстайтын, еңсе жазатын күйге
көштiк. Бiздiң санамызды, зейiн-зердемiздi, жанарымызды тұмшалап келген
бiрталай көнерген сарқыншақтардан, терiс пайым-ұғымдардан арыла алғанымызға
да күмән жоқ.
Яғни жоғарыдағы көп сауалдарға да қанағаттанарлық жауап бере аламыз.
Барлығын бiрдей шешпесек те, бағытымыз дұрыс дей аламыз.
Адам кешегiсiмен, қазiргiсiмен және келешегiмен өмiр сүредi. Қазiргi
сәт тез өтедi, тез кешегіге, өткенге айналады. Яғни бiз өмiр бойы келешекке
ұмтылумен ғұмыр кешемiз. [2,10]
Тәуелсіздікке қол жеткізу мен оны ұстап тұру, қадіріне жетудің
қаншалықты қиын екендігін Елбасы айтудай-ақ айтып келе жатыр: Тәуекелі
тұратындардың ғана қолы жетпесе Тәуелсіздік бола ма? Азаппен, арпалыспен
келмесе Азаттық бола ма? Оңайлықпен келсе оның қадірі бола ма? Қадірі жоқ
нәрсе қолда ұзақ тұра ма?!
Осы орайда грузин халқының бір аңызы еске түседі. Жалқау баласына әкесі
ақша тап деп, үйінен шығарып жібереді. Анасы оған шығарында бір күндік
жұмысқа татитын күміс ақша ұстатып: кешке жұмыс істедім деп, әкеңе әкеліп
берерсің дейді. айтқанындай, шешесінің берген ақшасын көшеде ұстап жүріп-
жүріп, кешке әкесіне ұсынады. Әкесі ақшаны алады да отқа лақтырып жібереді.
Баласы оған таңырқап қарайды да үндемей бөлмесіне кетіп қалады. Ертеңінде
тағы да баласын әкесі қуып жібереді. Анасы тағы да баласына әкесінен
жасырып ақша береді. Алысырақ тау қойнауына барып, күні бойы ұйықтаған
баласы кешке әкесіне тапқан ақшасын ұсынады. Әкесі тағы да ләм-мим
деместен отқа лақтырып жібереді. Үшінші күні баласы аттанарда анасы оған:
балам енді сен өз бетіңмен ақша тауып келуді ойла! деп тапсырма беріп
жібереді. Баласы бір диханға жалданып, күні бойы соқамен жер жыртады.
өгізбен алысып, дән тасиды, отырғызады. Әбден шаршаған бала бір күндік
еңбекақысына аз-мұз күміс ақша алып шаршап-шалдығып үйіне оралады. Әкесіне
тапқан ақшасын ұсына бергенде әдеттегідей әкесі оны ала салысымен лаулап
жанып жатқан отқа лақтырып жібереді. Сонда ұлы:
- Әке сен не істеп тұрғаныңды білесің бе? Мен бұл ақшаны таңның
атысынан күннің батысына дейін тынымсыз жұмыс істеп таптым емес пе? сен
енге оны отқа лақтырасың ?- деп лапылдаған жалынның арасынан күмісті
қолының күйгеніне де қарамай суырып алады. Сонда әкесі:
- Балам, еңбекпен терлеп таппаған нәрсенің қадірі болмайтындығына көзің
жетті ме? Мен сенің екі реткі әкелген ақшаңды лақтырып жібергенде оны сен
оттан суырып алған жоқ болатынсың. Ал өзіңнің адал еңбегіңмен тапқан
ақшаңды қып-қызыл оттың арасынан суырып алдың. Міне, балам, еңбектің наны
тәтті, жалқаудың жаны тәтті,- деген осы деген екен. Осынау тәмсілдің біз
үшін де үлкен мәні барлығын әр кез естен шығармауға тиістіміз.
Егемендік қастерлі де қасиетті жақсы ұғым, жақсы ниет болғанымен сол
қол жеткізген егемендікті ұстап тұру, барынша нығайту одан да қиын екенін,
мемлекет басқару дәстүрінің ғасырлар бойы үзіліп, қайта жалғанған сындарлы
кезеңінің қиындықтарын Елбасымыз мынадай ой тұжырымы арқылы білдіреді:
Бұрын мемлекет құрып кім көріпті? Мен де ел басқаруды ел басқара жүріп
үйрендім. [14]
Көре-көре көсем боласың, Сөйлей-сөйлей шешен боласың-, деген халық
даналығы. Яғни біздің жас мемлекетіміз бен тұңғыш Президентіміз өзгелерден
көре, үйрене отырып, бүгінгі күнгі биік асуларды ойдағыдай бағындырып отыр.
Осынау қиындықтарға толы кезең туралы Нұрсұлтан Әбішұлы кейіннен былай
деп ой өрбіткен екен: Жұрттың баршасы бiрдей байыбына барып пайдалана
бiлмеген шексiз бостандық берiлген Тәуелсiздiктiң алғашқы жылдарында
мемлекетаралық егестерге, ұлтшылдық сезiмнiң өрiс алуына, қоғамдағы бiр
топтың келесi бiр топтарға тиiсуiне жол бермеу ерекше маңызды болды.
Сонымен қатар тәуелсiздiк жағдайында елiмiздiң өз iшiнде дербес шешiмдер
қабылдауға дағдылану да қажет болды. Демократия негiздерiне көшкенде,
бiздiң әуелгiде оған табынатын тылсым ретінде ғана қарап, оны орнымен
пайдалана бiлудi үйренетiн құрал ретiнде көзге iлмеген де кездерiмiз бар.
Өз ерекшелiктерiмiздi ескермей, шет елдердiң тәжiрибесiн бас-көзсiз
көшiруге ұмтылған кездерiмiз де жоқ емес. Соның салдарынан зардабын күллi
қоғамымыз сезiнген iркiлiстерге де ұрындық. Дегенмен, бiз қауiптi әрдайым
жiтi аңдап, өз жауапкершiлiгiмiздi сезiне бiлдiк, мiне, мұның өзi бiздiң
шыдап шығуымызға мүмкiндiк бердi. [2,14]
Бұл жолда, Абай атамыз айтпақшы Соқтықпалы соқпақты, адасқанның алды
жөн, арты соқпақ жолда адаспай, асықпай-аптықпай діттеген мақсатқа жету
– Елбасымыздың басты ұстанған стратегиялық мақсаты екендігі белгілі: Бәрі
де кезең-кезеңімен, жөнімен, жолымен, коғамдық дамудың деңгейін жан-жақты,
нақты ескере отырып жүргізілуі керек. Ең бастысы — ел өмірін
демократияландыру эволюциялық жолмен жүзеге асырылуы шарт. Өте-мөте нәзік
бұл істі баяғыдағыдай революциялық жолмен қолдан жеделдетіп жіберуге әсте
болмайды. Қазақстан атты алып кеменің замана мұхитындағы сапарының ұзақ
болуы үшін тарих толқынындағы саясат, қаржы дауылдарына ұрынбай, діттеген
жерге аман-есен жету үшін сабырлылық пен салқынқандылық қажет. Нұрсұлтан
Әбішұлы осы мақсаттар тұрғысында былай деп атап көрсетеді:
Саяси мұрат пен саяси ақиқаттың орнын алмастыру әлі бұғанасы бекіп,
қабырғасы қата қоймаған жас мемлекеттің шаңырағын шайқалтар шатқалаңдарға
ұрындыруы мүмкін..[14] Иә, сындарлы жылдардың сан қырлы белестерінде жас
мемлекетіміздің алдынан шыққан талай-талай қиыншылықтар мен сынақтардың
болғаны да рас.Елдігіміздің, мемлекеттілігіміздің кепілі, азаматтардың
бостандығы мен теңдігінің, тіліміздің мемлекеттік мәртебесінің көрінісі Ата
Заңымыз - біздің зайырлы қоғам құрудағы басты қағидатымыз. Конституциямыз
бірнеше рет өзгертулер мен толықтыруларды бастан өткергенімен, әлі де
халқымыздың игілігіне қызмет ете беретін әлеуетте жұмыс істеп тұрғандығы
белгілі. Конституция — кемел келешектің кепілі.[14]
Отбасы – шағын мемлекет деп жатамыз. Отбасының түтіні түзу ұшуы
–Отанымыздың бір кішкентай бөлшегінің бақытты күй кешуі деген сөз. Отбасы
— Отанның ошағы.,- деп [14] Нұрсұлтан Әбішұлы осы орайда дәл тауып айтқан
емес пе? Отанымыздың, отбасы, ошақ қасымыздың беріктігі – тәуелсіз
Қазақстанымыздың іргесінің беріктігі болып табылатынын әр біріміз жақсы
сезінуіміз қажет.
1.3 Тіл мен мәдениет – елдіктің басты нышаны
...Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай қалқыған, ойға
салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез келген орайында әрі қару, өрі
қалқан, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен артық қазақ
үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен?![14]
Бұл ана тілі туралы президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
перзенттік тебіренісі.
Бүкіл қоғамымызды топтастырып отырған мемлекеттік тіл ретінде қазақ
тілін оқыту сапасын арттыру қажеттігіне ерекше назар аударғым келеді.
Халықаралық тәжірибелерге сүйене отырып қазақ тілін оқытудың қазіргі
заманғы озық бағдарламалары мен әдістерін әзірлеп, енгізу қажет.
Мемлекеттік тілді тиімді меңгерудің ең үздік, инновациялық әдістемелік,
практикалық оқу-құралдарын, аудио - бейнематериалдарды әзірлеу керек.
Қазақ тіліндегі оқулықтар шығаруға арналған тендерді үнемі жеңіп алатын
бір-екі баспа ғана бар. Сонда оқулықтардың сапасын жақсарту үшін қандай
бәсекелестік болмақ. Қазақ тіліндегі оқулықтардың сапасы сын көтермейді.
Олар адамдарды қазақ тілін үйренуге емес, қазақ тілінен қашуға бейімдейді.
Осы салаға жауапты тиісті органдар нақты шешім қабылдауы тиіс. [10,14]
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі тың игеру науқанына дейін қазақ
мектебін бітіргендіктен және қазақтың қаймағы бұзылмаған бай тілінен
мейілінше сусындап өскендіктен ана тілінде айтқан ой-толғамдары мен
пікірлері әрдайым жеріне жеткізіле дөп тиіп жататыны рас. Елбасымыздың
бүгінгі күні Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі дәрежесіне ие болып
отырған ана тіліміз, қазақ тілі жайлы ой түйіндерін қарастыратын боламыз.
Толыққанды тілсіз толыққанды ұлт болуы мүмкін емес.
Иә, толыққанды тілсіз толыққанды ұлт болуымыз мүмкін еместігін қазіргі
күні аздап болса да ұғына бастағандаймыз. Тәуелсіздік алғаннан бері он жеті
жылдың жүзі болса да осы бір қағида санасына әлі жетпей жүрген
қандастарымыз қаншама.
Елбасы тілді, қазақтың ана тілін ешқашан тарихтан бөліп қарастырмайды.
Сондықтан да Тарих пен тіл тамырлас,- деп ескертуден жалыққан емес. Бұл
тұжырымның орындалуына аса мән беруді тапсырған болатын және де қазақ
топырағынан тыс жерлердегі қазақ халқының өткені мен бүгініне қатысты
жәдігерліктерді жинап, болашақ ұрпақтың кәдесіне жарату үшін мәдени мұра
атты бағдарлама құрғандығы, осының нәтижесінде Қытай, Иран, Еуропа т.б.
елдердің мұражай, мұрағаттарында жатқан талай-талай құндылықтарымызбен
кейінгі жылдары қуана қауышқандығымыз белгілі.
Тілді кейбір халықтар баба тілі деп жатады. Ал қазақтар үшін ол
ананың сүті арқылы берілетіндіктен ана тілі деп атаған болса керек.
Елбасымыз да ана тілін ардақтаумен қатар оны ұлттың анасына теңейді:
Ана тілі — бәріміздің анамыз, өйткені ол — Ұлтымыздың анасы.
Тіл құдіреті жайлы толғанған ақындардың, жазушылардың шығармаларының
өзі де бір төбе. Тіл туралы айтылған ойлар дәл біздің елімізде қазіргі күні
жауыр болған тақырыпқа айналғалы да он тоғыз жылдың жүзі болғаны рас. Тіл
мәселесі ушығып тұрған мәселе кенін Елбасымыз да талай рет айтқан болатын.
Тіл әрбір халықтың, ұлттың ең қасиетті де, қымбатты қазынасы, жан дүниесі.
Адам баласы қай жерде жүрсе де, өмірге шыр етіп түсіп, ана әлдиін
естігеннен бастап өзін қазақпын, орыспын, украинмын, өзбекпін деп сезінеді.
Адам бойындағы бұл сезімді қандай аса зор идеологиялық қарумен атқыласаң да
құртып жібере алмайсың., - деген болатын Нұрсұлтан Әбішұлы.
Ұлттың зәузаты (генефонды) мен рухани санасы болатыны белгілі осы
турасындағы ойын Нұрсұлтан Әбішұлы былай деп қорытындылаған екен:
Ұлттық тілмен ұлттық сана қалыптасады. Және де әрбір алаш
баласына қазақ тарихында қазақ ұялатындай ештеңе жоқтығын ескерте отырып
өзінің қазақ болып туғандығына қуаныш білдіреді, ана тілінің құдіретіне бас
иеді:
Елбасының мына бір сөзін, туған халқына арнаған базынасы да, бұйрығы да
іспетті, бүгінгі күнге қарата айтылған сөзін әрбіріміз орындап жүрсек
қанеки:
Қазақ, қазақпен қазақша сөйлессін! [14] Қазақша сөйлеген адамды
ауылдан келген, адамның қоры ретінде, келсін келмесін орысша шүлдірлеп
тұруды мәдениеттің шыңы деп есептейтін дүбәра түсініктің белең алып тұрған
осынау шағында осы бір сөйлемді заң қуатында болдыру да қажет-ау деп
армандайсың.
Елбасы өткен жылдары қазақтың әліпбиін ауыстыру жөнінде ой тастап,
алайда бұған кең көлемде үн қату қажеттігін ескерткен болатын. Бұл ойдың
артында сан ғасыр бойы өктем саясаттың салдары сынды қазақ даласындағы жер-
су атауларының орысша шұбарлануын ендігі жерде төл атауларымен алмастыруға
деген қадамның жасалуын да көздеу жатса керек. Отаршыл заманды еске салып,
халықтың намысына тиетін атауларды да, тілдің төл заңдылықтарын, табиғи
үйлесімін бұзып тұрған атауларды да өзгерту керек, - [14] деп Нұрсұлтан
Әбішұлы орынды атап өткен болатын. Осының нәтижесіндей, тәуелсіздік алған
жылдарымызда көптеген жер-су атаулары өзінің ежелгі атауларына немесе,
қазақи атауларды иеленді. Мысалы: Ермак-Ақсуға, Никольск-Сәтбаевқа,
Семипалатинск-Семейге, Шевченко-Ақтауға, Макинск-Бұландыға т.б. деп осы
тізімді ұзыннан ұзақ жалғастыра беруге болады. Ірі елді мекендер мен
аудандардың атауларын ғана атап отырғанымыз болмаса жергілікті
ономастикалық комиссияның шешімімен бекітілген өлке, ауыл атаулары
қаншама. Қалалардың көшелері де кеңестік көсемдердің атауларынан құтылып
келеді.
Осынау үрдісті жалғастырып, жас ұрпақтың санасын отаншылдық рухпен
толтыра алуымыз керек. Сондықтан да өзгелерде үнемі есеміз кетпес үшін
күшті ұлт болуымызды қамтамасыз етуіміз қажет. Бұл алда тұрған, қазірде
орындалу үстіндегі ұлы мақсатты Елбасы мынадай оймен қорытындылайды:
Ұлттық сипатқа айналған дәстүріміз бен дүниетанымымызға сырттан келіп,
түзету жасағысы келгендерге жол бере алмайтындығымызды ашық айтамыз.[14]
Осы бір ұлы мұраттарды жүзеге асыру бүгінгі аға буын мен келер ұрпақ
жастардың монындағы қаса жауапты да қастерлі іс екендігін ескерткен Елбасы
мынадай ой тастайды:
- Бiз ғасырлар бойы сан ұрпақтың санасына сартаптанып сiңiстi болып
кеткен бодандық сезiмiнен, тоталитарлық жүйенің бойымызды әбден меңдеп
алған енжарлық, масылдық дертінен ақыр аяғына дейін аршыла алдық па?
Бiр жәйттің басы ашық. Бiз осы жылдар iшiнде, сөз жоқ, талай ондаған
жылдарға татырлық жолдан өттiк. Бiз еркiн тыныстайтын, еңсе жазатын күйге
көштік. Бiздiң санамызды, зейiн-зердемiздi, жанарымызды тұмшалап келген
бірталай көнерген сарқыншақтардан, терiс пайым-ұғымдардан арыла алғанымызға
да күмән жоқ.
Яғни жоғарыдағы көп сауалдарға да қанағаттанарлық жауап бере аламыз.
Барлығын бірдей шешпесек те, бағытымыз дұрыс дей аламыз.
Адам кешегiсiмен, қазiргiсiмен және келешегімен өмiр сүредi. Қазiргi
сәт тез өтеді, тез кешегіге, өткенге айналады. Яғни бiз өмір бойы келешекке
ұмтылумен ғұмыр кешеміз. [2, 9]
Шүкір, ел есін жиды: тілден артық қазына, тілден артық қасиет жоқ,
екенін кештеу де болса түсіндік.,- [14] деп ағынан жарылған Президентіміз
тәуелсіздік алғанымызға жиырмадай жылдың жүзі болса да өз ана тіліне
мұрынын шүйіре қарайтын кейбіреулерге сабақ боларлық мынадай ой тастайды:
- Кеше болмағанның бүгін болуы мүмкін, бүгін болмағанның ертең болуы
мүмкін, бірақ ана тіліне мән бермеушіліктің, оны құрметтеудің орны толмас
олқылықтарға соқтыратыны сөзсіз. [14]
Иә, орны толмас олқылықтарға жол берген халықтардың кебін кимес үшін
осы бастан қамданғанымыз жөн болар-ау! Тіліміздің ертеңіне жаны
ашымайтындардың саны азаймай отырған мынау заманда авар халқының ұлы
перзенті Расул Ғамзатовтың: Егер тілің ертең өледі десе, мен бүгін өлуге
даярмын! ,- деген жалынды сөзі сабақ болса екен. Әрбір ұлт өзінің тілін,
ділін дінін қастерлеп, өркендете алғанда ғана толыққанды күшті ұлт бола
алатындығына Елбасымыздың мына ойы дәлел болады: Ұлтты күшейтудің бірінші
тетігі — тіл. [14]
Идeялық бiрiгудiң сындарлы жұмысы арнасында қоғамда жоғары тiл
мәдениетiнiң орнығуы мәсeлeсi дe бoлуға тиiс. Бұл прoблeма таяу уақытқа
дeйiн тым күштi саясаттандырылып кeлдi. Ал oған oсылай iстeугe
тырысқанындай, мeмлeкeттiк тiлдi oқшаулау, oны басқаларға қарсы қoю
тұрғысынан eмeс, қайта кeрiсiншe, oның бiрiктiрушiлiк рөлi тұрғысынан қарау
кeрeк.
Қазақ тiлi мәдeниeттiң бiр бөлiгi рeтiндe, барлық қазақстандықтарды
бiрiктiрудiң қoсымша фактoры бoлуға тиiс. Oл барлық ұлттар мeн ұлыстарға
қазақ халқының мәдeниeтiн, дәстүрiн, әдeт-ғұрпын, тұрмыс- тiршiлiгiн танып-
бiлудiң нeгiзi бoлып табылады. Oны oқып-үйрeну мәжбүр eту арқылы eмeс,
саналы түрдe, жұрттың барлығы үшiн бала жастан басталуы, ұйымдық жәнe
әдiстeмeлiк жағынан қамтамасыз eтiлугe тиiс. Жәнe дe мұнда тұратын әрбiр
адам oсындай көзқарастың қажeттiлiгiн айқын түсiнуi кeрeк. Oның үстiнe,
барлық адамдар, бiздiң заңдарымыз жалпы жәнe сoның iшiндe Тiл туралы Заң
oларды мeмлeкeттiк жәнe кeз кeлгeн басқа тiлдi бiлу нeмeсe бiлмeуi
тұрғысынан қандай да бiр шeктeулeр мeн қуғындаудан қoрғайтынын бiлугe
тиiс.
Қазақ тiлiнiң бiрiктiрушiлiк рөлiн көтeру мәсeлeсi сoңғы
oнжылдықтарда қазақ жастарының бeлгiлi бiр бөлiгiнiң тiлдiк oртадан шeт
қалуынан да көкeйкeстi бoлып oтыр. Ал мұның өзi ана тiлдi қoлдану аясын
жасанды тарылтудан шыққан. Бұл прoблeманы барынша өркeниeттi шeшугe бoлады.
Қазақ халқының oсы бөлiгiнiң өзiндiк ұлттық тамырларынан нәр алуға дeгeн
тiлeгi зoр, әзiрлiгi дe жoғары. Дeмeк, жағдайды шиeлeнiстiрe бeрмeй,
ақтаңдақтардың oрнын тoлтыру үшiн жағдай жасау кeрeк. Ұлттық мәдeниeт, тiл
өзiнe табиғи да eтeнe бoлған адамдар тарапынан oларға имандылық сeргeктiк
тe қажeт.
Тiл прoблeмасы жайында айтқанда, oны бiздiң oртақ мақсаттарымызбeн
байланыстыру қажeт. Қазақстан әлeмдiк қауымдастыққа тeрeзeсi тeң дәрeжeдe
кiругe ұмтылуда, ал тiл жөнiнeн өзiн-өзi oқшаулауы бұған eш сыйыспайды.
Қазiргi дүниeдe ақпараттың oрасан зoр ағынына қoсылудың бiр арнасы — oрыс
тiлi. Сoндықтан oны бiлу рeспублика халықтары үшiн oң фактoр бoлып
табылады. Тұтас алғанда барлық ұлттардың жастарының бoйында тiлдiк
мүмкiншiлiктeрiн ұдайы байытып oтыруға дeгeн ұмтылысын тәрбиeлeу қажeт. Өз
анна тiлi жәнe мeмлeкeттiк тiлмeн қатар қазiр Eурoпа, Шығыс тiлдeрiн дe
oқып-үйрeну үшiн қажeттi жағдай жасауға мiндeттi.,-деп атап көрсетеді.
Біздің мемлекетіміздің демографиялық құрылымы өте күрделі екендігі
белгілі. Бұл жерде ешқандай көңіл-күйлік батыл шешімдерге барудың
қажеттілігі шамалы екендігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көкше академиясы
Жакина Р.
Н.Ә. Назарбаев шығармаларындағы көркемдік айтылымдар
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050117- мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті
Көкшетау 2011
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Қорғауға жіберілді
_____________ кафедра
меңгерушісі _________ А.Е. Абдрахманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Н.Ә.Назарбаев шығармаларындағы көркемдік айтылымдар
050117- мамандығы бойынша – Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған
Жакина Г.
Ғылыми жетекшісі
филол.ғ.к.
А.Т. Қажыбай
Көкшетау 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ЕЛБАСЫНЫҢ ЕГЕМЕНДІК ТУРАЛЫ ОЙ-ТОЛҒАМДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Н.Ә. Назарбаевтың өмірбаянынан қысқаша деректер ... ... ... .8
1.2 Тәуелсіздік - басымызға қонған бақ құсы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Тіл мен мәдениет – елдіктің басты
нышаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ...22
ІІ МЕМЛЕКЕТ, САЯСАТ ЖӘНЕ ДІН ЖАЙЛЫ ОЙЛАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.1. Қазақ рухы- Қазақстан мемлекетінің тиянақ, тұғыры
... ... ... ..33
2.2 Дінім, ділім – елдігімнің
айғағы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .62
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Ел басқару – аса күрделі шаруа. Өзіне болашағын
сеніп тапсырған халқын шашау шығармай, ынтымақпен басқаруды аса күрделі
өнер деп қарастыратын болсақ, Қазақстан Республикасының Президенті
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев – ел басқару өнерінің майталманы болып
табылады. Елбасының ел басқарудан өзге сан түрлі өнегелі қырлары бар
кендігі белгілі. Ел билеген дуалы ауыз ел ағасы ретінде Нұрсұлтан
Әбішұлының әр түрлі мінберлерде, өзінің төл туынды шығармаларында айтылған
тұжырымды ой түйіндерін жинап, диплом жұмысы етіп шығарудың өзі зерттеудің
өзектілігі болып табылады.
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтың әр жылдары әр жағдайларда халық арасында айтқан ұтымды да
ұшқыр ойлары бүгіндері жалпақ жұртқа кең тараған деуге болады. Жалпы біздің
қазақ жұртында ежелден бері ел бастаған көсемдер мен сөз бастаған
шешендерден, дуалы ауыз билерден, қол бастаған батырлардан қалған саналы
ойдан қапысыз сомдалып шыққан ұтымды да ұтқыр сөздер өте мол кездесетіні
белгілі. Сонау Тоныкөк, Білге қағандар заманынан сыр шертетін тасқа қашап
жазылған жәдігерліктеріміздегі сөз саптаулардың өзінен байыптап қараған
жанға түркі жұртының айбынды ұлдарының отаншылдық сезімі лапылдап
тұрғандай.
Ел билеген сарабдал саясаткерлерден қалған ой иірімдері мен сөз
маржандары, қанатты сөздер сонау ықылым замандардан бері қарай адамзат
баласының күнделікті рухани өміріне азық болып келе жатқандығына көне тарих
куә. Қытай халқының ақыл-ойы, философиялық қарымының шыңы болып табылатын
Күн-зы (Конфуций) өсиеттеп қалдырған әрбір даналық сөздер қытай халқының
ұрпақтан ұрпаққа мирас ететін өмірлік ұстанымы болғалы қашан. Ежелгі грек
ойшылдарының,атап айтқанда Аристотель, Платон, Сократ, Диогеннің шешендік
сөздері де біздің дәуіріміздің рухани қазынасы болып отыр. Бұл дәстүр
жалпы шығыс халықтарына, соның ішінде түркілерге де тән болғандығына
әлемнің екінші ұстазы атанған ғұлама жерлесіміз Әбу Насыр Әл-Фараби
еңбектері дәлел бола алады. Дана тұлға ел басқару ісі жайындағы, күні
бүгінге дейін маңызын жоймаған тамаша ойлар жазып қалдырғаны белгілі.
Жүсіп Баласағұнның Құтты білігін ел билеудегі тамаша үлгі боларлық құнды
еңбек ретінде жер жүзінің патшалары оқып, өз іс-тәжірибелерін байытып
отырған. Қазақ халқының ақыл-ойының шырқау шыңы болған би-шешендерінің
үлгі-өнегелі сөздері, толғамдары халық жадында жаңғырумен бізге жетті.
ХХ ғасырдың өзінде өзіндік ой-тұжырымдарымен қала берді отанының, асса
күллі әлемнің мәңгілік ой елегінде тұратын дара саясаткерлер түрлі елдерден
көптеп туып шықты. Алты ғасыр бойы күллі Еуропа мен Батыс Азияға өз ықпалын
жүргізген қаһарлы Оттоман империясы сырт жауларының әрекетінен құлап
бөлшектеніп, анталаған қалың жаудың ортасында отаршылдық езгіге түсе
бастаған түрік халқын тәуелсіздікке жеткізіп, қазіргі Түркия
Республикасының негізін қалаған Мұстафа Кемал Ататүрік, Екінші дүниежүзілік
соғыс кезеңінде өзінің ақыл-парасатымен танылған Ұлыбританияның Премьер-
министрі Уинстон Черчилль, Үндістан Республикасының көшбасшысы Махатма
Ганди т.б. қайраткерлерді атауға болады.
ХХ ғасырдың соңында тарих тегершігі тағы да оңынан айналып, мемлекет
құру мүмкіндігі туды. Бұл жолы ұлыстың ұлы ісінің басында болу бақыты
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың еншісіне тиді. Президент XXI ғасырға
Қазақстан Республикасын әлем таныған тәуелсіз мемлекет тұғырына
қондырған тарихи тұлға атанып аттады.
Жаңа тәуелсіз мемлекет – дербес ел, дербес экономика мен дербес саясат
қана емес. Төл бастаулардан нәр алған, мәдени һәм аралас-құраластыққа
құшағы ашык, дербес рухани болмыс та.
Зерттеудің нысаны: Зерттеудің нысаны ретінде ҚР Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың әр жылдарда жарық көрген кітаптары мен мерзімдік баспасөз
беттерінде жарияланған сұхбаттарындағы, электрондық ақпарат көздеріндегі
материалдардағы ой оралымдары алынды. Елбасының әрбір кезеңдегі
ситуацияларда айтылған ойлары, саяси қисындары мен азаматтық аңсарларынан
жаңа тәуелсіз мемлекеттің рухани тіректеріне, қоғамдық әлеуметтік және
экономикалық ұстындарына қатысты пікір-пайым арналары болып табылады.
Олардың негізгілері – елдік мұраттар, отаншылдық, татулық пен тұтастық,
жалпы адамзаттық құндылықтар орайы. Әр кезеңде, әртүрлі жағдайларда
айтылып, жазылған сөздердің астарынан Президент Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтың бүгінгі көш бастаушы ретіндегі ізашарлық, қажыр-қайратының,
оның стратегиялық және тактикалық ұстанымдарына негіз болған ой-жүйесінің
өзегін аңғаруға болады.
Зерттеудің мақсаты:
-Н.Ә. Назарбаев шығармаларындағы ой оралымдарын жинастырып, бір
ізге түсіру;
- Елбасының орамды ой оралымдарын тақырып бойынша бөліктерге бөлуді
іске асыру:
- Елбасы ой-пікірлерінің мәнін қосымша деректермен байыта түсуді
ескеру.
- диплом жұмысы барысында материалдың өзектілігіне, мезгілдік тұрғыда
жаңалығына мән беру;
- Елбасы кітаптарындағы ой түйіндерін қалың жұртшылыққа, оқушыларға
таныстыру.
Дипломдық жұмысымыз Елбасының шешендік ой-толғамдары жөнінде болмақ.
Елбасы ойларын барынша жеткізу мақсатында үзінділерді көп ретте толығырақ
беру мақсаты ұсталды.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері: Зерттеудің әдіснамалық негіздері
әдебиеттану ғылымының әдіснамалық зерттеу әдістеріне сүйенілді. Атап
айтқанда, талдау, саралау, өзіндік ой-пікір түйіндеу, педагогикалық-
психологиялық тұрғыда автордың айтайын деген ойының мәніне барлау жасау
сияқты жұмыстар жүргізілді.
Зерттеу әдістері. Жұмыста баяндау, сипаттау, салыстыру, ой-пікірлерді
жинақтау, қорыту, талдау, жинақтау, қорыту, сараптау т.б. зерттеу
әдістері тиісінше қолданылды.
Зерттеудің теориялық маңызы:
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы ретінде Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтың әдеби, ғылыми, публицистикалық еңбектерін жинақтап, тақырыптар
бойынша сұрыптап, олардың мәні мен маңызына талдау жасалғаны жұмыстың
теориялық маңызы болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Н.Ә.Назарбаев шығармашылығы бұдан бұрын диплом жұмысының өзегі
ретінде әдебиеттану ғылымы тұрғысында алынған емес. Аталған жұмыс осы
салада алғашқы дипломдық жұмыс болуымен және де Елбасының мемлекет, халық,
тіл, діл, дін, саясат және т.б. жөніндегі ойларының осы еңбекте біршама
топталуы жас ұрпақты оқыту-тәрбиелеуде пайдалануына оңтайлы жағдай тууы
ғылыми жаңалық бола алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен міндеттері,
ғылыми жаңалығы берілген.
Бірінші тарау Елбасының егемендік туралы ой-толғамдары деп
аталады. Бұл тарауда тәуелсіздік және оны қолдан шығарып алмай нығайтудағы
азаматтардың парызы мәселесі сөз болады.
Екінші тарауда Н.Ә. Назарбаевтың мемлекет, саясат және дін жайлы ойлары
жайлы қарастырылған.
Диплом жұмысының қорытынды бөлімінде жалпы жұмыс мазмұны тиянақталып,
ондағы негізгі ой-пікірлер дәлелденеді.
І тарау Елбасының егемендік туралы ой-толғамдары
Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
өзі тікелей басы-қасында болып, мемлекет құрудың тізгінін ұстап келе
жатқан жылдар жүзінде жылдар өткен сайын жаңа асулардан асып нығайып,
бекемдену үстіндегі тәуелсіздік жолындағы қадамдарымыз және осы жолдағы
еске ұстайтын басымдықтар мен бағыттар, кемшіліктер мен жетістіктер
турасында айтқан ой-пікірлері осы тарауда қарастырылады. Сонымен қоса
Елбасының өмір дерегінен де осы тарауда қысқаша хабардар етіледі.
1.1 Н.Ә. Назарбаевтың өмірбаянынан қысқаша деректер
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев - Қазақстан Республикасы Мемлекеттік
Әнұранының (мәтіні) авторы, Қазақстан Республикасының тұңғыш әрі қазіргі
Президенті, экономика ғылымының докторы, профессор, ҚР Ұлттық Ғылым
академиясының, Халықаралық инженерлік академиясының, Ресей әлеуметтік
ғылымдар академиясының толық мүшесі.
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 1940 жылы Алматы облысы Қарасай ауданының
Шамалған ауылында Әбіш пен Әлжанның қарапайым шаруа отбасында дүниеге
келген. Осы ретте Нұрсұлтан Әбішұлының өмірге қалай келгендігі туралы
мынадай деректі келтіре кеткен артық болмас.
Әбіш пен Әлжан Үшқоңырда танысады. Онда Әбіш үш жүз арестантқа жол
шаптырып жатады. Сонда жүргенде ақ құба өңді Әлжанға көзі түсіп, бір жыл
сөз салып жүріп, ақыры үйленеді. Содан бір бөлмелі үйде Әбіштің шешесі
Мырзабала, жамағайын болып келетін Мәмбетбай ата мен Бүбәй апа, бесеуі
бірге тұрады.
Жақсыны құдай бір шикі өкпеден қысады деген. Әсіресе, әкеден жалғыз
Әбіш “Ең болмаса жүген ұстайтын бір ұл берші” деп Жаратқанға жалбарынумен
жүреді. Екеуінің үйленгендеріне бес-алты жыл болғанмен, балалары тұрақтамай
шетіней беріп, бір перзентті армандап зарығып жүргенде, әулие жағалап,
Райымбек атаның басына түнеп қайтуға ниет етеді. Жарым түн ауғанда ақ киім
киген ақсақалды қария келеді де, Әлжанға қарайды. Ол кісі сөйлеуге ишара
білдірейін десе, үндеме дегендей қолын тіктейді. Содан жата береді. Бір
кезде көзін ашса, әлгі адам жоқ. Бұл бірінші түн болатын. Екінші күні әлгі
кісі тағы да келіп, жанына отырады да “Балам, ренжіме, ұлды боласың. Сол
ұлдың артынан жалғаса береді. Бірақ балалардың атын ұйқастырып қойма” дейді
де, алақанымен бетінен сипап, тағы да жоқ болып кетеді. Таң атқан соң
болған жайды шырақшы шалға жеткізеді. “Әп, балам, құдай берген екен. Енді
ауылыңа қайт” дейді ол. Содан көп ұзамай-ақ Нұрсұлтан ағаны көтереді.
Аяғы ауырлап, екіқабат жүргенде Әлжан апаның өзі де түс көреді. Үлкен
теңізге суға түсіппін дейді. Суы керемет тұнық, терең де, ұзын екен. Сол
судың түбінен ұзын мылтық көреді. Мылтықты алады да, малтып өтеді. Жүзгенде
бір қолында мылтығы жүреді. Ол кісі мылтықты ер балаға балап, өмір жасы
ұзақ, судай тұнық болады деп болжайды. Әлжан апа әр балада түс көріп, өзіне
аян беріп отырған.
Әжесі Мырзабала Нұрағаны бес жасына дейін көлденең көзге көрсетпей
өсіреді. Өте сүйкімді, балпанақтай балаға көз тиіп кетпесін деп кездемені
үлкен жастықтың тысы сияқты төрт бұрыштап тігеді. Біреу келе жатқанда
баланы тізесіне жатқызып, сол жабуды жаба салып, құйрығынан соғып отыратын
көрінеді. Оған әбден немересі де дағдыланып алған, қыңқ етпей жата береді.
“Апа, балаңыз неге теріс қарап қалған” деп сұрағанға, “Құдай бір бота
берді, оның ернін жырық қып берді, бүгін баламыз ауырып қалыпты” дейді
екен. Он айлығында немересі жүргенде апасы тағы да елдің тіл-көзінен
қорқып, біреу келе жатқанда кішкене қапты аяғынан кигізіп, белінен буады
екен. Сонда бала жүрем дегенде қапқа оралып, құлай бергеніне де көңілі
көншімейді. Әбден аяқтанғанша деп баланы тауға алып кетіп, қып-қызыл
матадан киім тігіп киіндіріп қояды. Бір күні шөптің арасында ойнап жүрген
баланың үстінен ұшып жүрген бүркіт я қарақұсты көреді. Қараса, бала қазақ
үйден алыстап кетіпті. Анасы жүгірейін десе, шөп тура белден келіп
оратылады. Әйтеуір бір құлап, бір тұрып жетеді де, баласының үстін
еңсесімен жаба қалады. Әй, енді төмен ұшып келіп, бүріп түсер ме екен деп
қауіп қып аспанға қараса, жаңағы құстар ұшып кетіпті. Содан кейін балаға
қызыл кигізгенді қояды.
Әсіресе, Әлжан апа Нұрсұлтанын қалай толғатып босанғанын жыр ғып
айтатын көрінеді. Ол былай болыпты. “Сұлтаныма тура жеті күн толғаттым.
Тамақ іше алмаймын, әл-дәрменім таусылған. Шамалғанда перзентхана жоқ,
аудандық аурухана Қаскелеңде. Әбіш арбаны жегіп, үстіне жатқызды. Ол кезде
тас жол жоқ, кедір-бұдыр, шиқылдап шұңқырға түскен сайын жаным көзіме
көрінеді. Әйтеуір, ауруханаға жеттік-ау. Дәрігерлер жүгіріп жүр. Бір
еңгезердей еркек келді де “босандыру керек, болмаса өліп кетеді” деді.
Сөйтсе, бала ісініп кеткен, әрі салмағы 5 килоға жуық екен. Сонда әлсіреп
жатып дәрігердің “мальчика поймал” деген сөзін естідім де, әрі қарай
есімнен айырылып талықсып кетіппін. Екі-үш күнге дейін өзіме өзім келе
алмаған соң, баланы да еміздірмеді. Бес-алты күн дегенде кіп-кішкентай сап-
сары нәрестені әкеліп ұстата салды. Әлгі балаға қараймын, бірақ жүрегім
тартпайды. Қасымда жатқан қазақтың келіншегінің нәрестесі балпанақтай.
Әлгіге қарай беремін. Мен қараған сайын жаңағы келіншек жылайды. Ана
жүрегінен сезімтал нәрсе жоқ, ертесіне шыдамай кетіп, оралған баланы ашып
кеп жіберсем – қыз, жүрегім су ете түсті. Баланы орай-морай қалай дәрігерге
алып жүгіргенімді білмеймін. Еркек дәрігерге барған бойда: “Сіз айтыңызшы,
мен кімді тудым” дедім. “Қалай кімді, сіз ұл бала тудыңыз” деп саңқ ете
қалды. Ол кісі дереу баланы алды да, жөргекті ашып кеп жіберді. Шынымен
қыз. Дереу медбикелерді шақырып, “баланы табыңдар!” деп айғай салады.
Сөйтсек, қасымда жатқан әйел бұған дейін жеті я сегіз бе қыз босаныпты.
“Осыдан тағы қыз тусаң, үйге келме” деп күйеуі тепсінген көрінеді. Амалы
құрыған әйел бір медбикемен астыртын келісім жасайды. Сөйтіп, өз баламды
өзім алып, ананың қызын өзіне бердік. Нұрсұлтанымнан осылайша айрылып қала
жаздаған жайым бар...”
Нұрсұлтаннан кейін Әлжан қойны құтты болып үш жылдан соң тағы ұл
туып, атын Айсұлтан қояды. Бала бірақ үш жасында шетінеп кетеді де,
түсінде аян берген шалдың айтқаны айнымай келеді. Нұрсұлтан мен
Сатыпалдының ортасында тағы да екі бала шетінейді. Сатыпалды туғанда баланы
жеті кемпірдің аяқ арасынан өткізіп, оларға жеті қап тезек беріп, есіктен
кіргізіп, терезеден шығарып сатып алған. Содан Әбіш аға “құдай енді бір қыз
берсе” деп жүргенде 1950 жылы Әнипа туады. Кенжесі Болаттың атын Әлжан апа
өзі қойып, осымен “болад” деген көрінеді. Сонда 43 жаста екен. Ол кісі
жалпы он үш құрсақ көтеріпті. Әлжан мен Әбіштің жүрегінің кеңдігі ғой,
Болатты бір жасында жоғарыда айтқан жамағайын Мәмбетбай мен Бүбәйдің
бауырына салып беріп, өздерінің жанына алады. ,-деп жазады журналист
Гүлзейнеп Сәдірқызы. [2 4]
Осылай сәбилік шағы өткен жас Нұрсұлтан Шамалған орта мектебінде оқиды.
Орта мектепті қазақша оқып бітіргеннен кейін Днепродзержинск техникалық
училищесін (1960), Қарағанда металлургиялық комбинаты жанындағы жоғары
техникалық оқу орнын (1965), КОКП ОК жанындағы Жоғары партия мектебін
(1976) бітірген.
1989 жылдың маусым айынан 1991 жылдың қыркүйегіне дейін Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитетінің 1-хатшысы, 1990 жылдың ақпан айынан сәуірге
дейін Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің төрағасы. 1990 жылдың сәуірінен Қазақ КСР
12-шақырылған Жоғарғы Кеңесінің бірінші сессиясында Қазақ КСР-інің
Президенті болып сайланды. 1991 жылы 1 желтоқсанда бүкілхалықтық сайлау
қорытындысы бойынша Қазақстан Республикасының Президенті болып сайланды.
1995 жылдың 29 сәуіріндегі бүкілхалықтық референдум нәтижесі бойынша оның
Президенттік өкілеттігі 2000 жылға дейін ұзартылды. 1998 жылдың 8 қазанында
ҚР Парламенті ҚР Конституциясына сәйкес Президенттік өкілеттік мерзімін
қысқарту туралы шешім қабылдап, 1999 жылдың 10 қаңтарына жаңа Президент
сайлауын белгіледі.
Қазақстан тарихында тұңғыш рет баламалы негізінде 4 үміткер өткен
осы сайлауда Н.Ә.Назарбаев алдағы жеті жылға Қазақстан Республикасының
Президенті болып сайланды.
2005 жылдың 4 желтоқсанында өткен бүкілхалықтық сайлауда бес үміткердің
ішінде Н.Ә.Назарбаев 90 пайыз дауыс жинап, тағы да жеңіске жетті.
Н.Ә. Назарбаев – бірнеше кітаптардың авторы. Атап айтқанда: "Тарих
толқынында", "Ғасырлар тоғысында", "Сындарлы он жыл", "Бейбітшілік
кіндігі", Еуразия жүрегінде т.б.
Нұрсұлтан Әбішұлының жұмыстан қалт ете қалған қолы бос сәттерінде өлең
жазумен де айналысатыны белгілі. Өзінің ата мекені Үшқоңыр жайлауы туралы
өлеңіне жазылған әнді бүкіл халқымыз кейінен шырқайды. Сонымен бірге
Қазақстанның жаңа Әнұранына да Елбасының атсалысқанын білеміз. Қазақ
даласының шұрайлы пұшпағы – жер Жаннаты Жетісудың ең атақты жайлауларының
бірі Үшқоңыр өлкесі туралы Нұрсұлтан Әбішұлы былай деп тебірене толғаған:
Үшқоңыр Алатаудың қойнауыңда
Әкемнің ізі қалған жайлауыңда
Қасқасу гүр-гүр тасып, гүлі еркелеп
Арқарың жайылатын аймағыңда
Бұл жерде тарих сырдың сыбдыры бар
Бабалар тұлпарының дүбірі бар
Бұл жерде Жамбыл-"Жәкең" өлең айтқан
Өнердің, ақындықтың тұғыры бар
Шындарың Төле бидің қалпағындай
Жазира жасыл әлем алқабыңды-ай
Жуасы, қарақаты, бүлдіргені
Әжемнің шекер қосқан талқанындай
Көрінер сонадайдан анық маған
Шыңында қырандары қалықтаған
Самғаған қыранына құмар қылып
Өсірген ұландарын алып далам
Ай, Үшқоңырым, туған жерім
Рахым нұры тұнған жерім
Ай, Үшқоңырым, тал бесігім
Жүрегімде мәңгі есімің [2 5]
Майда самалы ескен Мұзарт таудың баурайын көз алдыңа
елестететін, сөзіне әуені сайма-сай келіскен осынау ән Мұзарт тобының
орындауында халықтың жүрегіне жол тартты.
Елбасының өмірбаяны бүгіндері көркем фильмге де арқау болғанын
және оның сәтті шыққанын біз жақсы білеміз.
1.2. Тәуелсіздік - басымызға қонған бақ құсы
Біле білсек, осы он жылдағы еңбегіміздің ең басты қорытындысы — ел
болғанымыз. Ел бола алғанымыз. Біз мемлекет құрдық. Құрғанда да аты бар да
заты жоқ мемлекет емес, бүкіл адамзат танитын, танып қана қоймаған —
мойындайтын, құрметтейтін мемлекет құра алдық.
Елбасы өзінің бір ретте жұртшылыққа арнаған сөзінде бұрынғы өткен асыл
ата-бабаларымыздың қаншама ұрпақ буынының армандаумен өткен осы бір асыл
арманы, үмітті тілегі, тәуелсіздікке қол жеткізе алғандығымыз туралы осылай
деген болатын
Қазақстандық даму моделі деген атқа ие болған еліміздің қазіргі
қарқынды дамуы Нұрсұлтан Әбішұлының есімімен тікелей байланыстырылады.
Елордамыздың Алматыдан Ақмолаға қоныс аударып, бүгіндері өзінің сұлу
көркімен көрген көзді таңдандыра бастаған әсем Астана да Президентіміздің
тікелей бастамасымен, батыл шешімімен қолға алынған іс болатын. Және ол
бүгін өзінің стратегиялық, экономикалық, геополитикалық тұрғыдағы
тиімділігін таныта бастаған идея болып табылады. Әлемнің жоғары дәрежелі
саясаткерлері мен өнер, мәдениет, дін қайраткерлерімен тең дәрежеде сөйлесе
біліп, оларға жағымды әсер қалдыра алу да үлкен біліктілікті талап
ететіндігі даусыз. Елбасымыздың осындай қырларын теледидардан тамашалап,
басылым беттерінен оқып жатамыз. Бұл – тәуелсіз елдің әрбір азаматтары мен
азаматшалары біздер үшін үлкен мәртебе екендігі сөзсіз.
Елбасымыздың отаншылдық рухтағы ой-толғамдары әр түрлі жағдайларда, әр
түрлі орындарда туындап жататынына мына оқиға мысал бола алады.
1992 жылдың 6 маусымы ел тарихында ерекше мәртебелі күн болып
қалғандығы белгілі. Жаңа елдік нышандарымыз Абай атындағы опера және балет
театрының зәулім ғимаратында салтанатты түрде жер-жаһанға жария етілді.
Тұңғыш Президентіміз Н.Ә.Назарбаев ту шашағын сүйіп тұрып "Мазмұнына өрнегі
жарасқан тәуелсіздіктің қасиетті туы мәңгі желбіресін, күніміз мәңгі
сөнбесін! ...Ұлттық рухты осыншама кемел жеткізген Елтаңба әлемдегі сирек
кездеседі десек те, артық болмас. Айбынымызды асырып, рухымызды аспандатар
Елтаңбамыз құтты болсын!" - деп тебіренді. Бұған бүкіл халқымыз қосылып
қуанды.
Енді бүгін өлген туым тірілді,
Әнұраным жалғап алды ғұмырды.
Босағада қалып келген Елтаңбам,
Баяғыша төріме кеп ілінді, -
деп ұлы қуанышқа ақындар өлеңнен шашу шашып жатты.
Тәуелсіздік –басты байлығымыз, бойтұмарымыз!
Біз тәуелсіздікті ақылмен, ата-баба жолымен алдық деп ойлаймын,- деп
Нұрсұлтан Әбішұлы айтқанындай, екі жүз елу жылдан аса тұмшалаған
қараңғылық, бодандықтың тұманы серпіліп, тәуелсіздік таңының атқаны – ата-
баба жолымен, ақылмен келген қуаныш екендігіне көзіміз жете түскендей. Бұл
өзі солай болуы тиіс те құбылыс екендігіне, көз жүгіртсек, тәуелсіздік
деген қасиетті ұғымның қадіріне енді-енді ғана жете бастағандаймыз.
Бүгіндері әлемде қаншама халықтар мен ұлыстар өз тәуелсіздігі үшін жылдар
-, ғасырлар бойы күресіп келеді. Бізге тәуелсіздік қан төкпей-ақ келді
дейтіндер де болуы мүмкін. Алайда, ол сонау ата-бабалардың сан сұрапылдарда
төккен қасиетті қаны мен желтоқсанда көрсеткен қажыр-қайратының арқасы емес
деп кім айтар! Елбасымыз да осы бір қасиетті оқиға туралы былай дейді:
Біз тәуелсiздiкке қол жеткiздiк. Бiз бiрлесiп жаңа ел орнаттық. Бiз
тәуелсiздiкке талай тауқымет тартып жеттік. Бiз оның мәнін терең сезiндiк.
Ендеше бүгiнгi күн – бiздiң ортақ қуанышымыз, бiздiң ортақ жеңiсiмiз.
[2, 10-12]
Иә, біздің халқымыздың осы тәуелсіздік жолында қаншама ұрпақ буыны
арманына жете алмай, арманда көз жұмды десеңізші. зар заман ақындары
атанып, өз халқының тағдыры үшін зар шегіп, толғана жыр төккен қаншама
ақын-жырауларымыздың шығармашылығы байшыл, ұлтшыл деген желеумен ұрпақ
санасынан өшірілді десеңізші. Өскелең жас ұрпақпен қайтадан табысып жатқан
Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Шал Құлекеұлы, Шәкәрім
Құдайбердіұлы, Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов,
Жүсіпбек Аймауытов сынды арыстарымыз тәуелсіздіктің арқасына қайта қауышты.
Лайым, осы қауышу мәңгілік болып, ұзағынан сүйіндіргей де.
Иә шынымен де қазіргі күнде экономикасы қарыштап, жылдан жылға гүлденіп
келе жатқан тәуелсіз Қазақстанмен жер жүзінде ықпалы басым талай-талай
алпауыт мемлекеттердің өзі санасатын дәрежеге келгеніміз жалған айтқандық
емес.
Тәуелсіздіктің таңы атқан күнді бірге қарсы алған осы бір шат-шадыман
заманның ұрпақтары біз - бақыттымыз. өйткені сан ғасырлық бодандықтан соң
тәуелсіздікке қол жеткізудің куәсі болу - әрбір ұрпақтың маңдайына жазыла
бермеген. Тәуелсіздіктің қайта оралғаны — біздің ата-бабаларымыздың сан
ғасырлық азаттық күресінің заңды өтеуі. Жаратқан Иенің жасаған әділдігі.
Ата-бабаларымыздың осыншама байтақ жерді ақ найзаның ұшымен, ақ білектің
күшімен қорғап қалғанының арқасы. Мұндай жер болмаса, мұндай ел де болмас
еді.
Тәуелсіздікке қол жеткізген оншақты жыл жүзінде еліміз қарыштап
дамыды, кезінде белең алған көптеген қоғамдағы қиыншылықтардың барлығы
бүгінде ұмыт бола бастады. Осы ретте Президентіміздің Қазақстан
Республикасы тәуелсіздігінің он жылдығына орай сөйлеген сөзінен үзінді
келтірейік:
Бүгiнгi күннiң елiмiздiң тарихындағы, халқымыздың тағдырындағы алатын
орны ерекше. Бүгiн – бiздiң өмiрiмiздегi ең ұлы, ең үлкен қасиетті ұлттық
мерекеміз.
Иә, осыдан он жыл бұрын Тәуелсіз Қазақстан Республикасы дүниеге келген
едi.
Осы жылдардың iшiнде бұл жолдың сорабын алдымен Түркi қағанатын,
кейiннен Қыпшақ конфедерациясы мен Қазақ хандығын құрған өзiмiздiң ұлы
бабаларымыздың бұдан мың жарым жылдан астам уақыт бұрын тартқанын бiз
есiмiзден шығарған емеспiз.
Ойлансақ, армандағанымыз, аңсағанымыз осы емес пе едi! Бүгiнгi күнi,
менiң бiлуiмше, көкiрегi ояу кез келген азамат Тәуелсiздiк маған емес,
бiзге, менiң елiме не бердi, қолымызды неге жеткiздi деген сауалды өзiне
қоймай тұра алмайды.
Осы мінбеде тұрып, ағымнан жарылып: бұл сауалдар менiң өзiммен iлесе
жүретiн күнбе-күнгi серiгiм екенiн, жатсам-тұрсам ойымнан еш кетпейтiн
қымбат сырласым, басқан қадамымды, көкейдегi ойымды аңдып тұратын сыншым
екенiн айтуым керек.
Көне Күлтегiн ескерткiшi жазуында: Елiн елдiктi еттi, жауын бейбiт
еттi, деген сөздер бар екен. Осыдан мың жылдан көп бұрын айтылып, тасқа
қашалған бұл сөздер бiздiң басымыздағы бүгiнгi жағдайға тiкелей қатысы бар
сияқты. [1, 8]
Елбасы сонау Көк түріктер заманынан жеткен бабалар рухының ерлік
дастаны Күлтегін жырынан үзінді келтіріп отырғаны да тегінен тегін емес.
Осы ретте қаһармандық рухымыздың куәсіндей болып сан ғасырлардың сындарлы
белесті қойнауынан тасқа қашалып аман-есен бізге жеткен Күлтегін жазуына
аз-кем тоқталып, бүгінгі күнмен рухани байланыстыра кеткен жөн болмақ.
Қадым замандардағы тәуелсіздік үшінгі күресіміздің белгісіндей ұстын
тасқа жазылған Түркі қағанаты дастандары бүгін жаңғырып жаңадан естіледі.
Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк жырлары, дастандары ұлы даламыздың
даңғайыр бағандары секілді. Уақыт пен Кеңістікті жалғастырып, ұлан-асыр
үнге бөлеп тұр.
Қаның судай ақты,
Сүйегің тау боп жатты.
Бек ұлдарың құл болды,
Бек ұлдарың құл болды,
Немесе:
Тізеліні бүктірдік,
Бастыны еңкейттік.
Еліміз қайта ел болды,
Халқымыз қайта халық болды, -
дейтін жолдарда сөз құдіреті, түркі халқының рухымен үндесіп, ешкімге
бас имейтін тәкаппар поэзия туғызған. VІ-VІІІ ғасырларда дүниеге келген
түркілер жыры бүгінгі көркемдік қазыналарымыздың қайнар көзі.
Жұқаны таптау – оңай,
Жіңішкені үзу – оңай.
Жіңішке жуандаса,
Оны тек алып таптайды,
Жұқа қалыңдаса,
Оны тек алып үзеді, -[16, 18]
деген түркі данасы Тоныкөктің өсиет нақылы елдікке жетудің бірден-бір жолы
– береке-бірлік, ынтымақ екендігін әлемге жар сап айтып тұрған жоқ па?
Бірлік болмай, тірлік болмас. Бірлігі күшті ел азбайды, пішуі кең көйлек
тозбайды қазақтың ата сөзінің түп-тамыры дана Тоныкөктің тебіренісінде
жатқандай. Елбасымыз көне заманнан жеткен бабалар аманатының көзіндей
жәдігерліктен алған сабақтың қорытындысы іспетті мынадай ой айтады:
Біздің бабаларымыз тірі болу үшін бір болған, енді біз ірі болу үшін
бір болуымыз керек [14]
Тәуелсіздік алған он жылдың ішінде қандай жетістіктерге жеттік, нені
ұттық, неден ұтылдық деген Елбасы қорытынды жасай отырып, толғамалы шешен
тілмен, талай-талай жайлардың басын қайырып тастайтынын аңғарамыз. Ендеше
бiз, ең алдымен, осы жылдар iшiнде шындығына келгенде, осындай биiкке
көтеріле алдық па, барлық жағынан да еркiндiкке жете алдық па дейтін ең
салмақты сауалға ашық жауап қайтаруымыз керек.
Бiз ғасырлар бойы сан ұрпақтың санасына сартаптанып сiңiстi болып
кеткен бодандық сезiмiнен, тоталитарлық жүйенің бойымызды әбден меңдеп
алған енжарлық, масылдық дертінен ақыр аяғына дейін аршыла алдық па?
Бiр жәйттiң басы ашық. Бiз осы жылдар iшiнде, сөз жоқ, талай ондаған
жылдарға татырлық жолдан өттiк. Бiз еркiн тыныстайтын, еңсе жазатын күйге
көштiк. Бiздiң санамызды, зейiн-зердемiздi, жанарымызды тұмшалап келген
бiрталай көнерген сарқыншақтардан, терiс пайым-ұғымдардан арыла алғанымызға
да күмән жоқ.
Яғни жоғарыдағы көп сауалдарға да қанағаттанарлық жауап бере аламыз.
Барлығын бiрдей шешпесек те, бағытымыз дұрыс дей аламыз.
Адам кешегiсiмен, қазiргiсiмен және келешегiмен өмiр сүредi. Қазiргi
сәт тез өтедi, тез кешегіге, өткенге айналады. Яғни бiз өмiр бойы келешекке
ұмтылумен ғұмыр кешемiз. [2,10]
Тәуелсіздікке қол жеткізу мен оны ұстап тұру, қадіріне жетудің
қаншалықты қиын екендігін Елбасы айтудай-ақ айтып келе жатыр: Тәуекелі
тұратындардың ғана қолы жетпесе Тәуелсіздік бола ма? Азаппен, арпалыспен
келмесе Азаттық бола ма? Оңайлықпен келсе оның қадірі бола ма? Қадірі жоқ
нәрсе қолда ұзақ тұра ма?!
Осы орайда грузин халқының бір аңызы еске түседі. Жалқау баласына әкесі
ақша тап деп, үйінен шығарып жібереді. Анасы оған шығарында бір күндік
жұмысқа татитын күміс ақша ұстатып: кешке жұмыс істедім деп, әкеңе әкеліп
берерсің дейді. айтқанындай, шешесінің берген ақшасын көшеде ұстап жүріп-
жүріп, кешке әкесіне ұсынады. Әкесі ақшаны алады да отқа лақтырып жібереді.
Баласы оған таңырқап қарайды да үндемей бөлмесіне кетіп қалады. Ертеңінде
тағы да баласын әкесі қуып жібереді. Анасы тағы да баласына әкесінен
жасырып ақша береді. Алысырақ тау қойнауына барып, күні бойы ұйықтаған
баласы кешке әкесіне тапқан ақшасын ұсынады. Әкесі тағы да ләм-мим
деместен отқа лақтырып жібереді. Үшінші күні баласы аттанарда анасы оған:
балам енді сен өз бетіңмен ақша тауып келуді ойла! деп тапсырма беріп
жібереді. Баласы бір диханға жалданып, күні бойы соқамен жер жыртады.
өгізбен алысып, дән тасиды, отырғызады. Әбден шаршаған бала бір күндік
еңбекақысына аз-мұз күміс ақша алып шаршап-шалдығып үйіне оралады. Әкесіне
тапқан ақшасын ұсына бергенде әдеттегідей әкесі оны ала салысымен лаулап
жанып жатқан отқа лақтырып жібереді. Сонда ұлы:
- Әке сен не істеп тұрғаныңды білесің бе? Мен бұл ақшаны таңның
атысынан күннің батысына дейін тынымсыз жұмыс істеп таптым емес пе? сен
енге оны отқа лақтырасың ?- деп лапылдаған жалынның арасынан күмісті
қолының күйгеніне де қарамай суырып алады. Сонда әкесі:
- Балам, еңбекпен терлеп таппаған нәрсенің қадірі болмайтындығына көзің
жетті ме? Мен сенің екі реткі әкелген ақшаңды лақтырып жібергенде оны сен
оттан суырып алған жоқ болатынсың. Ал өзіңнің адал еңбегіңмен тапқан
ақшаңды қып-қызыл оттың арасынан суырып алдың. Міне, балам, еңбектің наны
тәтті, жалқаудың жаны тәтті,- деген осы деген екен. Осынау тәмсілдің біз
үшін де үлкен мәні барлығын әр кез естен шығармауға тиістіміз.
Егемендік қастерлі де қасиетті жақсы ұғым, жақсы ниет болғанымен сол
қол жеткізген егемендікті ұстап тұру, барынша нығайту одан да қиын екенін,
мемлекет басқару дәстүрінің ғасырлар бойы үзіліп, қайта жалғанған сындарлы
кезеңінің қиындықтарын Елбасымыз мынадай ой тұжырымы арқылы білдіреді:
Бұрын мемлекет құрып кім көріпті? Мен де ел басқаруды ел басқара жүріп
үйрендім. [14]
Көре-көре көсем боласың, Сөйлей-сөйлей шешен боласың-, деген халық
даналығы. Яғни біздің жас мемлекетіміз бен тұңғыш Президентіміз өзгелерден
көре, үйрене отырып, бүгінгі күнгі биік асуларды ойдағыдай бағындырып отыр.
Осынау қиындықтарға толы кезең туралы Нұрсұлтан Әбішұлы кейіннен былай
деп ой өрбіткен екен: Жұрттың баршасы бiрдей байыбына барып пайдалана
бiлмеген шексiз бостандық берiлген Тәуелсiздiктiң алғашқы жылдарында
мемлекетаралық егестерге, ұлтшылдық сезiмнiң өрiс алуына, қоғамдағы бiр
топтың келесi бiр топтарға тиiсуiне жол бермеу ерекше маңызды болды.
Сонымен қатар тәуелсiздiк жағдайында елiмiздiң өз iшiнде дербес шешiмдер
қабылдауға дағдылану да қажет болды. Демократия негiздерiне көшкенде,
бiздiң әуелгiде оған табынатын тылсым ретінде ғана қарап, оны орнымен
пайдалана бiлудi үйренетiн құрал ретiнде көзге iлмеген де кездерiмiз бар.
Өз ерекшелiктерiмiздi ескермей, шет елдердiң тәжiрибесiн бас-көзсiз
көшiруге ұмтылған кездерiмiз де жоқ емес. Соның салдарынан зардабын күллi
қоғамымыз сезiнген iркiлiстерге де ұрындық. Дегенмен, бiз қауiптi әрдайым
жiтi аңдап, өз жауапкершiлiгiмiздi сезiне бiлдiк, мiне, мұның өзi бiздiң
шыдап шығуымызға мүмкiндiк бердi. [2,14]
Бұл жолда, Абай атамыз айтпақшы Соқтықпалы соқпақты, адасқанның алды
жөн, арты соқпақ жолда адаспай, асықпай-аптықпай діттеген мақсатқа жету
– Елбасымыздың басты ұстанған стратегиялық мақсаты екендігі белгілі: Бәрі
де кезең-кезеңімен, жөнімен, жолымен, коғамдық дамудың деңгейін жан-жақты,
нақты ескере отырып жүргізілуі керек. Ең бастысы — ел өмірін
демократияландыру эволюциялық жолмен жүзеге асырылуы шарт. Өте-мөте нәзік
бұл істі баяғыдағыдай революциялық жолмен қолдан жеделдетіп жіберуге әсте
болмайды. Қазақстан атты алып кеменің замана мұхитындағы сапарының ұзақ
болуы үшін тарих толқынындағы саясат, қаржы дауылдарына ұрынбай, діттеген
жерге аман-есен жету үшін сабырлылық пен салқынқандылық қажет. Нұрсұлтан
Әбішұлы осы мақсаттар тұрғысында былай деп атап көрсетеді:
Саяси мұрат пен саяси ақиқаттың орнын алмастыру әлі бұғанасы бекіп,
қабырғасы қата қоймаған жас мемлекеттің шаңырағын шайқалтар шатқалаңдарға
ұрындыруы мүмкін..[14] Иә, сындарлы жылдардың сан қырлы белестерінде жас
мемлекетіміздің алдынан шыққан талай-талай қиыншылықтар мен сынақтардың
болғаны да рас.Елдігіміздің, мемлекеттілігіміздің кепілі, азаматтардың
бостандығы мен теңдігінің, тіліміздің мемлекеттік мәртебесінің көрінісі Ата
Заңымыз - біздің зайырлы қоғам құрудағы басты қағидатымыз. Конституциямыз
бірнеше рет өзгертулер мен толықтыруларды бастан өткергенімен, әлі де
халқымыздың игілігіне қызмет ете беретін әлеуетте жұмыс істеп тұрғандығы
белгілі. Конституция — кемел келешектің кепілі.[14]
Отбасы – шағын мемлекет деп жатамыз. Отбасының түтіні түзу ұшуы
–Отанымыздың бір кішкентай бөлшегінің бақытты күй кешуі деген сөз. Отбасы
— Отанның ошағы.,- деп [14] Нұрсұлтан Әбішұлы осы орайда дәл тауып айтқан
емес пе? Отанымыздың, отбасы, ошақ қасымыздың беріктігі – тәуелсіз
Қазақстанымыздың іргесінің беріктігі болып табылатынын әр біріміз жақсы
сезінуіміз қажет.
1.3 Тіл мен мәдениет – елдіктің басты нышаны
...Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай қалқыған, ойға
салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез келген орайында әрі қару, өрі
қалқан, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен артық қазақ
үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен?![14]
Бұл ана тілі туралы президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
перзенттік тебіренісі.
Бүкіл қоғамымызды топтастырып отырған мемлекеттік тіл ретінде қазақ
тілін оқыту сапасын арттыру қажеттігіне ерекше назар аударғым келеді.
Халықаралық тәжірибелерге сүйене отырып қазақ тілін оқытудың қазіргі
заманғы озық бағдарламалары мен әдістерін әзірлеп, енгізу қажет.
Мемлекеттік тілді тиімді меңгерудің ең үздік, инновациялық әдістемелік,
практикалық оқу-құралдарын, аудио - бейнематериалдарды әзірлеу керек.
Қазақ тіліндегі оқулықтар шығаруға арналған тендерді үнемі жеңіп алатын
бір-екі баспа ғана бар. Сонда оқулықтардың сапасын жақсарту үшін қандай
бәсекелестік болмақ. Қазақ тіліндегі оқулықтардың сапасы сын көтермейді.
Олар адамдарды қазақ тілін үйренуге емес, қазақ тілінен қашуға бейімдейді.
Осы салаға жауапты тиісті органдар нақты шешім қабылдауы тиіс. [10,14]
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі тың игеру науқанына дейін қазақ
мектебін бітіргендіктен және қазақтың қаймағы бұзылмаған бай тілінен
мейілінше сусындап өскендіктен ана тілінде айтқан ой-толғамдары мен
пікірлері әрдайым жеріне жеткізіле дөп тиіп жататыны рас. Елбасымыздың
бүгінгі күні Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі дәрежесіне ие болып
отырған ана тіліміз, қазақ тілі жайлы ой түйіндерін қарастыратын боламыз.
Толыққанды тілсіз толыққанды ұлт болуы мүмкін емес.
Иә, толыққанды тілсіз толыққанды ұлт болуымыз мүмкін еместігін қазіргі
күні аздап болса да ұғына бастағандаймыз. Тәуелсіздік алғаннан бері он жеті
жылдың жүзі болса да осы бір қағида санасына әлі жетпей жүрген
қандастарымыз қаншама.
Елбасы тілді, қазақтың ана тілін ешқашан тарихтан бөліп қарастырмайды.
Сондықтан да Тарих пен тіл тамырлас,- деп ескертуден жалыққан емес. Бұл
тұжырымның орындалуына аса мән беруді тапсырған болатын және де қазақ
топырағынан тыс жерлердегі қазақ халқының өткені мен бүгініне қатысты
жәдігерліктерді жинап, болашақ ұрпақтың кәдесіне жарату үшін мәдени мұра
атты бағдарлама құрғандығы, осының нәтижесінде Қытай, Иран, Еуропа т.б.
елдердің мұражай, мұрағаттарында жатқан талай-талай құндылықтарымызбен
кейінгі жылдары қуана қауышқандығымыз белгілі.
Тілді кейбір халықтар баба тілі деп жатады. Ал қазақтар үшін ол
ананың сүті арқылы берілетіндіктен ана тілі деп атаған болса керек.
Елбасымыз да ана тілін ардақтаумен қатар оны ұлттың анасына теңейді:
Ана тілі — бәріміздің анамыз, өйткені ол — Ұлтымыздың анасы.
Тіл құдіреті жайлы толғанған ақындардың, жазушылардың шығармаларының
өзі де бір төбе. Тіл туралы айтылған ойлар дәл біздің елімізде қазіргі күні
жауыр болған тақырыпқа айналғалы да он тоғыз жылдың жүзі болғаны рас. Тіл
мәселесі ушығып тұрған мәселе кенін Елбасымыз да талай рет айтқан болатын.
Тіл әрбір халықтың, ұлттың ең қасиетті де, қымбатты қазынасы, жан дүниесі.
Адам баласы қай жерде жүрсе де, өмірге шыр етіп түсіп, ана әлдиін
естігеннен бастап өзін қазақпын, орыспын, украинмын, өзбекпін деп сезінеді.
Адам бойындағы бұл сезімді қандай аса зор идеологиялық қарумен атқыласаң да
құртып жібере алмайсың., - деген болатын Нұрсұлтан Әбішұлы.
Ұлттың зәузаты (генефонды) мен рухани санасы болатыны белгілі осы
турасындағы ойын Нұрсұлтан Әбішұлы былай деп қорытындылаған екен:
Ұлттық тілмен ұлттық сана қалыптасады. Және де әрбір алаш
баласына қазақ тарихында қазақ ұялатындай ештеңе жоқтығын ескерте отырып
өзінің қазақ болып туғандығына қуаныш білдіреді, ана тілінің құдіретіне бас
иеді:
Елбасының мына бір сөзін, туған халқына арнаған базынасы да, бұйрығы да
іспетті, бүгінгі күнге қарата айтылған сөзін әрбіріміз орындап жүрсек
қанеки:
Қазақ, қазақпен қазақша сөйлессін! [14] Қазақша сөйлеген адамды
ауылдан келген, адамның қоры ретінде, келсін келмесін орысша шүлдірлеп
тұруды мәдениеттің шыңы деп есептейтін дүбәра түсініктің белең алып тұрған
осынау шағында осы бір сөйлемді заң қуатында болдыру да қажет-ау деп
армандайсың.
Елбасы өткен жылдары қазақтың әліпбиін ауыстыру жөнінде ой тастап,
алайда бұған кең көлемде үн қату қажеттігін ескерткен болатын. Бұл ойдың
артында сан ғасыр бойы өктем саясаттың салдары сынды қазақ даласындағы жер-
су атауларының орысша шұбарлануын ендігі жерде төл атауларымен алмастыруға
деген қадамның жасалуын да көздеу жатса керек. Отаршыл заманды еске салып,
халықтың намысына тиетін атауларды да, тілдің төл заңдылықтарын, табиғи
үйлесімін бұзып тұрған атауларды да өзгерту керек, - [14] деп Нұрсұлтан
Әбішұлы орынды атап өткен болатын. Осының нәтижесіндей, тәуелсіздік алған
жылдарымызда көптеген жер-су атаулары өзінің ежелгі атауларына немесе,
қазақи атауларды иеленді. Мысалы: Ермак-Ақсуға, Никольск-Сәтбаевқа,
Семипалатинск-Семейге, Шевченко-Ақтауға, Макинск-Бұландыға т.б. деп осы
тізімді ұзыннан ұзақ жалғастыра беруге болады. Ірі елді мекендер мен
аудандардың атауларын ғана атап отырғанымыз болмаса жергілікті
ономастикалық комиссияның шешімімен бекітілген өлке, ауыл атаулары
қаншама. Қалалардың көшелері де кеңестік көсемдердің атауларынан құтылып
келеді.
Осынау үрдісті жалғастырып, жас ұрпақтың санасын отаншылдық рухпен
толтыра алуымыз керек. Сондықтан да өзгелерде үнемі есеміз кетпес үшін
күшті ұлт болуымызды қамтамасыз етуіміз қажет. Бұл алда тұрған, қазірде
орындалу үстіндегі ұлы мақсатты Елбасы мынадай оймен қорытындылайды:
Ұлттық сипатқа айналған дәстүріміз бен дүниетанымымызға сырттан келіп,
түзету жасағысы келгендерге жол бере алмайтындығымызды ашық айтамыз.[14]
Осы бір ұлы мұраттарды жүзеге асыру бүгінгі аға буын мен келер ұрпақ
жастардың монындағы қаса жауапты да қастерлі іс екендігін ескерткен Елбасы
мынадай ой тастайды:
- Бiз ғасырлар бойы сан ұрпақтың санасына сартаптанып сiңiстi болып
кеткен бодандық сезiмiнен, тоталитарлық жүйенің бойымызды әбден меңдеп
алған енжарлық, масылдық дертінен ақыр аяғына дейін аршыла алдық па?
Бiр жәйттің басы ашық. Бiз осы жылдар iшiнде, сөз жоқ, талай ондаған
жылдарға татырлық жолдан өттiк. Бiз еркiн тыныстайтын, еңсе жазатын күйге
көштік. Бiздiң санамызды, зейiн-зердемiздi, жанарымызды тұмшалап келген
бірталай көнерген сарқыншақтардан, терiс пайым-ұғымдардан арыла алғанымызға
да күмән жоқ.
Яғни жоғарыдағы көп сауалдарға да қанағаттанарлық жауап бере аламыз.
Барлығын бірдей шешпесек те, бағытымыз дұрыс дей аламыз.
Адам кешегiсiмен, қазiргiсiмен және келешегімен өмiр сүредi. Қазiргi
сәт тез өтеді, тез кешегіге, өткенге айналады. Яғни бiз өмір бойы келешекке
ұмтылумен ғұмыр кешеміз. [2, 9]
Шүкір, ел есін жиды: тілден артық қазына, тілден артық қасиет жоқ,
екенін кештеу де болса түсіндік.,- [14] деп ағынан жарылған Президентіміз
тәуелсіздік алғанымызға жиырмадай жылдың жүзі болса да өз ана тіліне
мұрынын шүйіре қарайтын кейбіреулерге сабақ боларлық мынадай ой тастайды:
- Кеше болмағанның бүгін болуы мүмкін, бүгін болмағанның ертең болуы
мүмкін, бірақ ана тіліне мән бермеушіліктің, оны құрметтеудің орны толмас
олқылықтарға соқтыратыны сөзсіз. [14]
Иә, орны толмас олқылықтарға жол берген халықтардың кебін кимес үшін
осы бастан қамданғанымыз жөн болар-ау! Тіліміздің ертеңіне жаны
ашымайтындардың саны азаймай отырған мынау заманда авар халқының ұлы
перзенті Расул Ғамзатовтың: Егер тілің ертең өледі десе, мен бүгін өлуге
даярмын! ,- деген жалынды сөзі сабақ болса екен. Әрбір ұлт өзінің тілін,
ділін дінін қастерлеп, өркендете алғанда ғана толыққанды күшті ұлт бола
алатындығына Елбасымыздың мына ойы дәлел болады: Ұлтты күшейтудің бірінші
тетігі — тіл. [14]
Идeялық бiрiгудiң сындарлы жұмысы арнасында қоғамда жоғары тiл
мәдениетiнiң орнығуы мәсeлeсi дe бoлуға тиiс. Бұл прoблeма таяу уақытқа
дeйiн тым күштi саясаттандырылып кeлдi. Ал oған oсылай iстeугe
тырысқанындай, мeмлeкeттiк тiлдi oқшаулау, oны басқаларға қарсы қoю
тұрғысынан eмeс, қайта кeрiсiншe, oның бiрiктiрушiлiк рөлi тұрғысынан қарау
кeрeк.
Қазақ тiлi мәдeниeттiң бiр бөлiгi рeтiндe, барлық қазақстандықтарды
бiрiктiрудiң қoсымша фактoры бoлуға тиiс. Oл барлық ұлттар мeн ұлыстарға
қазақ халқының мәдeниeтiн, дәстүрiн, әдeт-ғұрпын, тұрмыс- тiршiлiгiн танып-
бiлудiң нeгiзi бoлып табылады. Oны oқып-үйрeну мәжбүр eту арқылы eмeс,
саналы түрдe, жұрттың барлығы үшiн бала жастан басталуы, ұйымдық жәнe
әдiстeмeлiк жағынан қамтамасыз eтiлугe тиiс. Жәнe дe мұнда тұратын әрбiр
адам oсындай көзқарастың қажeттiлiгiн айқын түсiнуi кeрeк. Oның үстiнe,
барлық адамдар, бiздiң заңдарымыз жалпы жәнe сoның iшiндe Тiл туралы Заң
oларды мeмлeкeттiк жәнe кeз кeлгeн басқа тiлдi бiлу нeмeсe бiлмeуi
тұрғысынан қандай да бiр шeктeулeр мeн қуғындаудан қoрғайтынын бiлугe
тиiс.
Қазақ тiлiнiң бiрiктiрушiлiк рөлiн көтeру мәсeлeсi сoңғы
oнжылдықтарда қазақ жастарының бeлгiлi бiр бөлiгiнiң тiлдiк oртадан шeт
қалуынан да көкeйкeстi бoлып oтыр. Ал мұның өзi ана тiлдi қoлдану аясын
жасанды тарылтудан шыққан. Бұл прoблeманы барынша өркeниeттi шeшугe бoлады.
Қазақ халқының oсы бөлiгiнiң өзiндiк ұлттық тамырларынан нәр алуға дeгeн
тiлeгi зoр, әзiрлiгi дe жoғары. Дeмeк, жағдайды шиeлeнiстiрe бeрмeй,
ақтаңдақтардың oрнын тoлтыру үшiн жағдай жасау кeрeк. Ұлттық мәдeниeт, тiл
өзiнe табиғи да eтeнe бoлған адамдар тарапынан oларға имандылық сeргeктiк
тe қажeт.
Тiл прoблeмасы жайында айтқанда, oны бiздiң oртақ мақсаттарымызбeн
байланыстыру қажeт. Қазақстан әлeмдiк қауымдастыққа тeрeзeсi тeң дәрeжeдe
кiругe ұмтылуда, ал тiл жөнiнeн өзiн-өзi oқшаулауы бұған eш сыйыспайды.
Қазiргi дүниeдe ақпараттың oрасан зoр ағынына қoсылудың бiр арнасы — oрыс
тiлi. Сoндықтан oны бiлу рeспублика халықтары үшiн oң фактoр бoлып
табылады. Тұтас алғанда барлық ұлттардың жастарының бoйында тiлдiк
мүмкiншiлiктeрiн ұдайы байытып oтыруға дeгeн ұмтылысын тәрбиeлeу қажeт. Өз
анна тiлi жәнe мeмлeкeттiк тiлмeн қатар қазiр Eурoпа, Шығыс тiлдeрiн дe
oқып-үйрeну үшiн қажeттi жағдай жасауға мiндeттi.,-деп атап көрсетеді.
Біздің мемлекетіміздің демографиялық құрылымы өте күрделі екендігі
белгілі. Бұл жерде ешқандай көңіл-күйлік батыл шешімдерге барудың
қажеттілігі шамалы екендігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz