Нар заман мен зар заман поэзиясында тарихи оқиғалардың көрініс беруі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I тарау. ХY – ХYIII ғасырлардағы тарихи хал - ахуал.
1.1.Қазақ хандығы мен жыраулық
дәстүр ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 9
1.2.Тарихи оқиға тудырған шығармалардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..15
II тарау. Нар заман мен зар заман поэзиясында тарихи оқиғалардың көрініс
беруі.
2.1. ХY – ХYII ғасырлардағы жыраулар поэзиясының тарихи
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2. Жоңғар шапқыншылығына қарсы күрес
сарыны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..37
2.3. Зар заман ақындарының шығармаларында Ресей отаршылдығының
бейнеленуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Пайдаланылған
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...61
Қосымшалар.
Тақырыптың өзектілігі: Жыраулар мұраларында кездесетін оқиғалар тарихи
шындықпен сәйкес келетіндігіне орай жұмыстың орасан зор өзектілігі
туындайды.Өркениетке бет алған әр халық, ел өзін - өзі терең танып білуі
керек.Өзінің қайдан шыққанын, кім болғанын, бүгінгіге қалай жеткенін,
бастан не кешіп, не көргенін көзге елестете алмайынша, қазіргі деңгейге
ненің арқасында ие болып, қандай тар жол, тайғақ кешулерді бастан
өткергендерін білмейінше, халқымыз қанша тер төгіп, табан тоздырғанын, қан
төгіп, жан бергенін терең сезінбейінше, кез – келген халық өзінің құнын,
бағасын жете бағалай білмейді. Сондықтан да тәуелсіздік жолына түскен
Қазақстанның зиялы қауымы халықтың өткен тарихын зерделеп, ғылыми негізде
бір ізге түсіріп, танып – білуге шұғыл қадамдар жасауда.
Өткен кезеңдерге шегініс жасап, бір мезет соған мән берсек, ХY –
ғасырда мемлекет ретінде танылған Қазақстанның тарихында ақтаңдақтар әлі де
жетерлік. Соның бірі – халқымыздың жыраулар тарихының әлі де болса терең
зерттелмей келгендігі. Солардың ішіндегі зерттелмей қалып отырған тың
дүниесінің бірі - жыраулар әдебиетінің тарихилығы Соңғы жылдардағы қазақ
жерінде болып жатқан түбегейлі өзгерістер, республикамыздың тәуелсіздік
жолына нық түсуі халқымыздың төл тарихының сан қырлары мен салаларына
бүгінгі күнгі көзқарастар тұрғысынан қарап пайымдауды қажет етеді. Жыраулар
әдебиетін айта берсе, жаза берсе бағзы заманның айнасы, елмен елдің алтын
әрпінен жылнамасы дерлік.
Әдеби зерттеу - әдеби зерттеу үшін емес, ел игілігі, ұрпақ
мәдениеті үшін қажет. Ол белгілі ұлттың көркемдік мұрасын іріктейді, басым
шығармаларды халықтың өзіне екшеп ұсынады. Міне осы салада тарихшылар мен
әдебиетті зерттеушілер сан алуан зерттеулер жүргізді. Бірақ өмірбаяны
әріден басталатын қазақтардың тарихи тектері мен мәдени мұралары түгелдей
айтылып бітті деп қол қусырып отыруға әсте болмайды. Әлі де айтылмаған,
сыры ашылмаған тарихи мұраларымыз баршылық. Қазіргі жыраулар мен ақындар
олардың атқарған қызметтері туралы пікірлер қалыптасты деуге болады.
Қоғам дамуының қазіргі кезеңінде, жаңаша ой – пікірімен
көзқарастың қалыптасу белесінде халқымыздың өткен жолы мен оның рухани
түлеуін тану құралы ретіндегі тарих ғылымының көкейкестілігі, мән –
мағынасы күрт кеңейіп толыға түсуде. Соның нәтижесінде, әсіресе жыраулар
мен ақындар анықтамасы, оларға тән ерекшеліктер, өлеңдік түрлер, дәстүрлі
әдеби орта сырлары тағы басқа ғылыми мәнді мәселелер айқындала түсті.
Ақтаңдақтар – қазақ әдебиетінің тарихын зерттеудің жеке бір
проблемасы немесе, оның бүкіл даму жолын түгел қамтыған күрделі мәселе.
Фольклордан бастап, қазақ әдебиетінің барлық тарихи кезеңдеріндегі даму
жолында туған шығармалар мен ақындардың бірін барға санап, бірін өмірде
болмағандай сызып тастап келгенде, жеткеніміз – осы. Социалистік емес
қоғамдарда жасалған, сол кездегі халықтың ұғым- түсінігін, дүние танымын
танытатын әдеби туындылар социалистік, коммунистік көзқараспен сұрыпталып,
көбі ескілікті уағыздайды деген сылтаумен қолданудан шығып қалды. Осының
нәтижесінде елдің тәуелсіздігін, сыртқы басқыншылыққа қарсы күрес идеясын
жырлаған әдебиет ұлтшыл атанды. Әдебиет жасаушы ұлы қайраткерлер
буржуазияшыл, ұлтшыл халық жауы деген атақтар жамылып, жазаға
тартылды. Бүгін қазақ халқы ұлттық тәуелсіздігін танып, егеменді ел болып
жатқан тұста оның ұзақ ғасырлар бойы жасаған мәдени мұрасын түгендеп алу,
оны бүгінгі заманның игілігіне жарату осы тұрғыда аса үлкен міндет болып
отыр. Халық бастан кешкен өмірдің алуан түрлі сипаты мен тарихи дамудың
өзгешелігіне сәйкес қазақтар да өз әдебиетін жаңартып, мазмұны мен түрі
жағынан жаңа үлгі туғызып отырған. Қазақтың ұлт болып қалыптасып, дербес
мемлекетке ие болу тұсында туған жыраулар поэзиясының ерекшеліктерін де осы
тұрғыдан түсінген жөн. Өнер алды қызыл тіл деп халық бұл тұста да
шешендері мен билерінің, жырауларының ұлағатты сөздеріне құлақ тосқан.
Елдік тұтастықтың күн тәртібіне қойылуымен байланысты ең алдында бірлік
сөзін айтқан шешендер, жыраулар зор беделге ие болған. Олар елдің ақылгөйі,
көсемі, данасы ролін атқарған.Олардың ақыл сөзіне, үлгілі ғибратты ой –
пікіріне ел билеушілер де ден қойған. Оны түсіну үшін Абылай алдындағы
Бұқардың беделі мен құрметін еске алудың өзі жеткілікті. Асан қайғы,
Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Ақтамберді, Тәтіқара жыраулардың шығармашылық
өнерімен таныс адам олардың ой толғаулары халықтық афоризмге, өмір сыры
жайлы философиялық толғамдарға бай екенін аңғарады. Олардың поэзиясы замана
жайлы ойларға, болмыс тіршіліктегі өзгерістер жайын шерткен әлеуметтік мән
- мағынаға толы келеді. Тәуелсіздік жолындағы күреспен байланысты туған
жауынгерлік жырлар жыраулар поэзиясына жаңа азаматтық,қаһармандық пафос
дарытты.
ХYIII – ХIХ ғасырларда қазақ әдебиетінде ұлттық тәуелсіздік
тақырыбы айрықша мағынаға ие бола дамыды. Бір жағынан жоңғар шапқыншылары,
екінші жағынан орыс отаршылары қысқан халық басындағы ауыр қайғы әдебиеттің
де азаматтық биіктікке көтерілуіне тікелей жол ашты. Ел тағдыры, оны
қорғаушы азаматтар тұлғасы, өзгерістердің әлеуметтік сипаты, патриоттық пен
опасыздық, тұрақтылық, тұрлаусыздық, икемделгіш мінездер – барлығы ақындар
тілінде тың бейне тауып, әдебиет тақырыбының байи, кеңи түскенін танытады.
Кіші жүздің Ресейге қосылуы орыс әкімшілігінің Орта жүз бен орта жүздің
жаулауын тездетті. Отаршылдық қилы – қилы проблемалар туғызды. Ең алдымен
отаршылдық үкімет билігі жағдайындағы адам тағдыры күн тәртібіне қойылды.
Поэзия арқалы өнер. Оның тағдыры әлеуметтік ортамен тұтас. Ақын
шабыты кез – келген жерде келмейді, кезі келген жерде келетіні белгілі.
Поэзияның өрелі тұстары халық ғұмырнамасының соқталы кезеңдерімен орайлас.
Дүниежүзілік тарих толысу үстінде. Әлемдегі бірде – бір халық өткенін толық
меңгерді деуге болмайды. Сондықтан тарихи кезеңдерге поэзия тарихы арқылы
зерде жүгірту, өткенді бағдарлау, әсіресе, қазақ баласы үшін, қажеттілік.
Себебі: өткеніміз айғақты жазба мәліметтер мен айғақты деректерге жұтаң,
оның есесіне, керісінше, поэтикалық мәдениетіміз көл – көсір, қатпар –
қатпар...
Жыраулық поэзия – халық мәдениетінің төл басы ғана емес, іргетасы
да. Халқымыздың дәстүрлі мәдени өрбуінің басты ерекшелігі – рухани
мәдениеттің кейбір салаларының материалдық мәдениетке қарағанда біршама
озық түсуі. Ал ілкі қазақ өнерінің тәжі – сөз өнері, поэзия. Алайда поэзия
әдеби дәулет қана емес, философия тарихы, қазақи ой тарихының бастамасы. Ол
- әлеуметтік, философиялық, тарихи, эстетикалық, адамгершілік ақыл – ойдың
тоғысқан жері. Өмір өзегімен өрілмеген өлең - тұл. Сондықтан поэзия тағдыры
әлеуметтік ортамен тұтас. Ақындар мен жыраулар дәйім заман ағымына орай
домбыраларын күйлеп отырған екен. Бес ғасыр аясында қазақ әлеуметі қандай
тағдыр кешсе, оның ізі ақын – жыраулар мұрасында анық таңбаланып тұр.
Ғасырлар қойнауына неғұрлым тереңдеген сайын, қадым замана лебі солғұрлым
анық өседі.
Жебелей жебе жүгірген
Ерлердің арғымақтан игі малы болар ма?!
Жағаласса жыртылмас,
Ерлердің жеңсізден игі тоны болар ма?!
Дулығалы бас кескен
Ерлердің алдаспаннан игі қолы болар ма?!
Осы шумақтың әлеуметтік тарихымыздың қай кезеңінде туғанын дәл басып айту
оңай – ақ. Ата жауымен арпалыста қан кешіп жүрген хас батырдың жағаласса
жыртылмас жеңсіз тонды, торғайкөз ақсауытты армандауында жастық жалын
мен романтикалық өркеуделік жебелей жебе жүгірген арғымақтық эпикалық
әскери – соғыс тұлғасымен қабаттас. Мұндай түбегейлі патриоттық лептің
себебі бар. ХIY – ХY ғасырлар шебінде көрініс көшпелі Қазақ ордасы
ортағасырлық дала төскейіне
Алаң, алаң, алаң жұрт!
Ақ – ала ордам қонған жұрт!
Салп – салпыншақ анау үш өзен,
Салуалы менің ордам қонған жер...
деп жаһанға жар сала, аттың жалы, түйенің қомында орнады. Қоңсыларын
ығыстыра, заңды несібесін талап ете келді. Сондықтан жаңа түлеген жас
жамиғат – Қазақ хандығының жібек баулы байрағын сахара желіне желбірете нық
орнатпақ болды. Жыраулар ұлыс ісінен жалтарғанды тезге салды, көнбеген
жанның басына өлеңімен ылаң түсірді. Заманның саяси - әлеуметтік хал –
ахуалына орай, поэзия өмірге белсене араласып кетті, ел ісінен оқшау тұра
алмады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Көне дәуірлерден, ХY ғасырдан келе жатқан
сондай қазыналарымыздың бірі жыраулар – жыраулар поэзиясы. Ұлттық сөз
өнеріміздің тарихында, қазақтың рухани әлемінде ақын – жыраулар поэзиясы
айрықша орын алады. Жыраулар мен ақындардың қоғамдағы рөлі, олардың
шығармашылық ерекшеліктері хақында әдебиет пен тарих ғылымдарында бірқатар
уақыттан бері әңгіме болып келеді.
Негізінен, жаугершілік уақыттарда туып, тарих көшіне ілескен
жыраулық өнер тұлпар мініп ту байлап, жауға шаптым айғайлап замандардың
атыс – шабыс дерегі емес – өткір, өр, сұлу өлең, аруақты бабаларымыздың
арманы мен ардағы жатқан сиқырлы жыр дүниесі.
Қазақ әдебиетіндегі жыраулар өнернамасының пайда болу, туу
себептері, оның толығу, даму, кемелдену кезеңдері; жекелеген жыраулардың
өмірбаян деректерін жүйелеп, шығармашылық мұрасының сақталу, басылым,
зерттелу жайы жөнінен, жырау поэзиясының көркемдік өзгешеліктері ұзақ уақыт
бойы қазақ әдебиетінің бар мұрасын жиып, бағалап, саралап, бастырудың тұтас
шаруасының аясында қамтылып келген іс. Қазақ әдебиетінің жүздеген, тіпті
мыңдаған жылдық тарихы бар асыл мұрасының жасау тарихын жекелеген
жыраулардың қазақ әдебиеті тарихындағы орны жайлы тұжырым, тоқтамдарды
ілгеріде өткен, беріде жасаған қазіргі уақыттағы Ш.Уәлиханов, В.Радлов,
Х.Досмұхамедұлы, А.Байтұрсынов, М.Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов,
Ә.Қоңыратбаев, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев,
Ы.Дүйсенбаев, Х.Сүйіншәлиев, З.Ахметов, Р.Бердібаев, Ә.Дербісәлин,
Р.Сыздықова, М.Мағауин, Қ.Келімбетов, М.Жолдасбеков, С.Негимов,
Б.Әбілқасымов, С.Дәуітов, Ш.Қуанғанов, т.б. ғалымдарымыздың еңбектерінен
табамыз.
Қазақ поэзиясын ең алғаш классификациялаған Шоқан Уәлиханов қазақ
өлеңін: жыр, жоқтау, қайым (айтыс) қара өлең, өлең деп беске бөлді. Жырау
деген сөздің алғаш тасқа басылып берілуі де осы Шоқан зерттеуі сияқты.
Түркі халықтарының мәдениет үлгілерін жинап, бастырушы әрі ғылыми жүйеге
алғаш түсіруші В.Радлов қазақ өлеңінің тақырыптық, мазмұндық жақтан жіктеп
отырып қайсыбір көркемдік өзгешеліктерін де нақты айқын тұжырымдайды.
Жыраулар әдебиетіндегі қазақ тарихының жырлануы тарих деректерінің дамуына
көптеген зерттеушілердің қызығушылығын тудырады. Сондықтан зерттелу деңгейі
біршама қомақты. Қазақтың жыраулық өнері үлкен ауқымды тақырыпқа жатады.
Қазақ жырауларының шығармашылығында қазақ тарихының қилы кезеңі рухани –
мәдени дамуы көрініс тапқан.
Аталмыш тақырып аумағынан қатысты көптеген зерттеуші ғалымдар
ғылыми жұмыстар жазғанын атап өткен жөн. Бірақ ғылыми еңбектердің көбісі
әдебиет тұрғысында ғана жазылған. Сондықтан зерттеушілеріміздің жыраулар
поэзиясын жалпылама қамтығанымен оның нақты ерекшелігі тарихи тұрғыда толық
қамтылмаған. Проблемалардың жекелеген қырларын зерттеуге арналған, жыраулар
өкілдерінің өмірбаяндық деректеріне, олардың саяси және дүниетанымдық
көзқарастарына тереңірек бойлаған еңбектер шықты. Солардың ішінде жарық
көргені Х. Сүйіншәлиев Қазақ әдебиетінің тарихы деген іргелі еңбегін атап
өткен. Қарастырылып отырған тақырыптың көптеген мәселелері Бес ғасыр
жырлайды, Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет, ХY – ХYIII ғасырлардағы
қазақ поэзиясы еңбектерінде қарастырылған. Арнаулы әдебиеттерде бұл мәселе
ішінара зерттелгенімен, оларды тереңірек зерттеп бір жүйеге келтіру
бүгінгі күннің міндеті болып табылады.
Зерттеліп отырған тақырып ұлт тарихы мен мәдениетін тұтас
қарастыруымен маңызды. Тарихи дерек – дәйекке толы шығармаларда автор
аталып отырған оқиғаның ортасында жүреді. Сол себепті де көзбен көргенін
көңілмен түйіп тарихи шындықты көркем шындыққа айналдырады. Осыған
байланысты диплом жұмысына қойылған міндеттер:
- Жыраулар шығармаларының – тарихи дерек ретіндегі рөлін көрсету.
- Жыраулық дәстүрдің мәнін ашу;
- Текстологиялық талдау жасау;
- Көркемдік шешім мен тарихи шындықты салыстыру;
- Нар заман мен зар заман поэзиясын сараптау;
Жұмыстың басты мақсаты: Жыраулар мұрасын тарихи деректің басты көзі екенін
таныту.
Жыраулар халқымыздың тарихында елеулі негіз қалдырған тұлғаларымыздың бірі.
Жырау деген кім? Ол нені жырлаған? Қазақ жыршы, жыраулары мен
дүниеүзілік жыраулар жырларындағы байланыс, олардың айырмашылығы.
Жырау - ауыз әдебиетінің ежелгі өкілдерінің бірі, ірі қоғамдық
мәселелерді қозғайтын толғау жырларды шығарып айтушы. Жырау сонау көне
замандардың өзінде, ең алдымен ақын ретінде танылған сияқты. Жыр, жыршы
ұғымын қазақ әдебиетінде алғаш зерттеушілердің бірі, қазақтағы жырмен
өлеңнің түр, мазмұн құрылысындағы айырмашылық белгілерін алғаш танып
әңгімелеген – Құрбанғали Халид Жыршы дегеніміз – ол өлеңшілердей емес, өз
жанынан шығарып айтатын дарын қасиеті бар адам, ақындардың бір бөлімін
жыршы дейді,ал жырдың қисынға құралған (қиыннан қиысқан) үш сөзден
тұратын нақыл, өсиет сөздері басым - деп көрсетсе, М.Мағауин ХY – ХYIII
ғасырлар әдебиетінде жүкті көтерген жыраулар болды. Жыраулардың ең сүйікті
жанры толғау еді.
Д.Лихачев ХI – ХIII ғасырлардағы жанрлардың пайда болуы туралы айта келіп,
мұның өзі фольклор мен жазба әдебиетінің екі аралығында туып келгенін
дәлелдейді. Орыс әдебиетінің басы болып саналатын Игорь полкі туралы
жырдың тууына да осы өреде танып бағалайды. Толғауларда жырау өзінің
өмірін, болмыс жайлы ойларын, замана жайлы түйгендерін айтады, белгілі
оқиғаларға көзқарасын білдіреді - дейді.
Зерттеу жұмысының қамтитын мерзімі: ХY – ХYIII ғасыр аяғы. Аталған уақыттың
әлеуметтік саяси өмірі үлкен өзгерістерге толы болды. Күрделі де әр алуан
қайшылығы мол оқиғалардың қазақ қоғамына үлкен әсерін тигізбей қойған жоқ,
осы уақытта жыраулардың ел болу, жер болу мәселесінде билеушілерге ақыл
кеңес бере отырып өзінің ықпалын тигізді.
Зерттеудің географиялық шеңбері: Бүкіл Дешті – Қыпшақ немесе қазіргі
Қазақстан территориясы аумағы.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Жыраулар жырларының зерттелу аясы
кеңейіп, қазақ ақын – жыраулары өкілдерінің еңбектерінде көтерілген
біршама мәселелер талданып, дереккөз ретінде орыны толықтырылды.
Зерттеудің методологиялық негізі: Негізгі тақырыбы жыраулар
шығармашылығындағы гуманистік таным алынды. Мәселені тарихи қажеттілік
ретінде, тарихи тағылым тұрғысынан қарастырдық.
I тарау. ХY – ХYIII ғасырлардағы тарихи хал - ахуал.
1.1. Қазақ хандығы мен жыраулық дәстүр.
Таза мінсіз асыл тас
Су түбінде жатады,
Таз мінсіз асыл сөз
Ой түбінде жатады.
Су түбінде жатқан тас
Жел толқытса шығады,
Ой түбінде жатқан сөз
Шер толқытса шығады.
ХIII ғасырдың басындағы монғол басқыншылығы Қазақстанның жерінде
жергілікті халықтың біртұтас ел болып қалыптасуына ұзақ уақыт кедергі
жасады. Монғол басқыншылары көптеген қалалар мен елді мекендерді,
егіншілік ошақтарын талқандап, өлкенің өндіргіш күштерін күйзелтті.
Мұндағы экономикалық және мәдени байланыстарды бұзды. Көптеген бейбіт
халық: егінші, малшы, зергер тағы басқа да кәсіп иелері қырылды. Ірі ру
тайпалардың бірсыпырасы қоныс аударуға мәжбүр болды. Мәселен, қыпшақтардың
бір бөлігі Қазақстанның Солтүстігі мен Батыс Сібірге көшті. Монғол
феодалдарының әсіресе Шығыс Қазақстан мен Жетісуда таңдаулы жайылымдарды
тартып алуы жергілікті халықтың басқа жерлерге жиі ығысуына әсерін
тигізді. Монғол әмірлері өз үстемдігін берік ұстау үшін жаулап алған
елдерді ұлыстарға бөліп, этникалық жағынан туыстас жергілікті халықты бір
– бірінен бөліп тастауға тырысты.
ХIY – ХY ғасырларда феодалдық қатынастардың нығаюы негізінде
Моғолстан, Ақ Орда, Әбілқайыр хандығы, Ноғай ордасында толассыз тоқтамай
жүріп жатқан соғыстар мен тартыстарға қарамастан, халықтар арасында өзара
бірігу, топтасуға ұмтылу процесі барған сайын белең ала бастады.
Қазақстанның ежелгі тайпалары өз мекендерінің табиғи – жағрафиялық,
экономикалық және саяси оқшаулануының тарихи қалыптасқан жағдайларына
(түрлі тайпалық одақтар мен ертедегі феодалдық мемлекеттерге кіруі)
байланысты этникалық жағынан біртұтастық пен бүтіндікке ұмтыла отырып, үш
негізгі этникалық – шаруашылық топқа бөлінеді. Яғни, жағрафиялық жағдайына
байланысты үш жүз қалыптасты.Ұлы, Орта және Кіші жүз. Бұлардың орталығы
Оңтүстік Қазақстан, Орталық Қазақстан және Батыс Қазақстан болды. Осы
арада қазақтың үш жүзіндегі тайпалардың бірыңғай болмағанын айту керек.
Мәселен, Арғын, Қыпшақ, Алшын, сондай – ақ басқа руларға жататындар үш
жүздің қай – қайсысында да кездеседі. Үш жүздің пайда болуына ертедегі ел
билеудің әскери тәртіпке негізделуінің де әсер етуі де ықтимал. Қазақтың
үш жүзі ешқашан бір – бірімен жауласып, өзара алауыздыққа, араздыққа барып
алакөз болып көрмеген. Керісінше, олар қазаққа қауіп төнгенде, халықтың
тағдыры шешілер сәтте хандары, қарашасы, батырлары, билері бәрі де бір
жерден табылып, мәселені бірігіп шешіп отырған. Жоңғарларға қарсы соғыста
солай болды. Қазақтар үш жүздің бірлігін қадірлеп, қастерлеп келе жатқан
халық. Төле бидің Жүзге бөлінгеннің жүзі күйсін деуі де осыдан. [15, 64-
65 б.]
Қазақстан тарихындағы маңызды мәселелердің бірі қазақ хандығының
құрылуы болып табылады. ХY ғасырдың 50 – 60 жылдарында этносаяси
процестердің нәтижесінде, яғни аймақтағы жерлердің бір саяси құрылымға
бағынуы, қазақ жүздері мен тайпаларының бірігуі, ұзақ уақытқа созылған
халықтық құрылымның аяқталуы қазақ хандығының құрылуына, оның алдында
болған оқиғалар ықпал етіп, оның тарихи алғышарттары дайындалған болатын.
Хандықтың құрылуының алғышарттарын оның алдындағы он – он бес жыл
бұрынғы оқиғалардан емес, одан 100 – 150 жыл бұрынғы оқиғалардан іздеу
керек. Алтын Орданың сол қанаты Ақ Орда (Көк Орда) қазіргі Қазақстан
аумағының көп бөлігін қамтыған мемлекеттік құрылым болды. Астанасы Сығанақ
қаласы болған Ақ Орда мемлекеті ХIY ғасырдан, Орыс ханның кезінен бастап
дербес саясат жүргізе бастады. 1357 жылы Алтын Орданың ұлы ханы Жәнібек
өлгеннен кейін үлкен ұлыстың саяси жағдайы қиындайды, аумалы – төкпелі
дүрбелең кезең басталады. Жошыдан тараған әулеттер арасында тақ билігі
үшін күрес өзара соғыстарға айналады. Айналасы жиырма жылда жиырма хан
ауысады, барлығы да өзара қырқыс нәтижесінде қаза болады. Міне, осындай
аумалы – төкпелі дүрбелең кезінде Ақ Орда хандарының әулеті де Алтын Орда
тағына ұмтылады. Солардың арасында ұлы хан дәрежесіне қол жеткізгендердің
бірі Жошы ұрпағы Орыс хан еді.
Ақ Ордада билік тізгінін ұстаған Тоқтамыстың сыртқы саясаттағы
әрекеттері жер жаһанды жаулап алуға ұмтылған Ақсақ Темірмен күрес үстінде
өтеді. Ақ Орданы жеке мемлекет ретінде сақтап қалуға ұмтылған Барақ ханның
да күш қайраты бұған жетпейді. 1428 жылы Барақ хан опасыздықпен
өлтіріледі. Алтын Орданың шығыс бөлігінде тағы да береке кетеді. Тақ үшін
күрес басталады. Бұл күресте Әбілқайыр жеңіске жетіп өз мемлекетін құрады.
Бірақ Әбілқайыр мемлекетінің құрылымы берік болмады, оның ішкі жағдайы
тұрақсыз болды. Міне, осы жағдай қазақ хандығының құрылуына жол ашты.
Әбілқайыр ханның 1457 жылы ойраттардан ойсырай жеңілуі оның беделін
біржолата түсіреді. Жеңілістің ашуын Әбілқайыр хан өз қарамағындағылардан
алады, өзінің билігін мойындамағандарды жазалай отырып, қатал тәртіп
орната бастады.
Өзінің тынымсыз соғыстар мен таластар және Әбілқайырдың қатал
шаралары халық бұқарасының жағдайына ауыр тиді. Биліктен шеттетілген Жошы
ұрпақтары Жәнібек пне Керейдің және Махмұт пен Уәлидің маңына көптеген ру
және тайпа көсемдері топтаса бастады. Хан билігіне наразы болған халықтың
өзара топтасып сыртқа кетуі бұл ғана емес еді. Әбілқайырға деген наразылық
уақыт өте келе ашық жаулыққа ұласады. Орыс ханның ұрпақтары Керей мен
Жәнібек бастаған үлкен топ Әбілқайыр билігінен бас тартады да, соңына
енген барлық жұртымен іргесін көтеріп бір күнде ауа көшеді және қазақ
халқының алғашқы іргесін Шу мен Қозыбасқа тігіп, хандықтың шаңырағын
көтереді. Бұл Мұхаммед Хайдар Дулатидың жазбасы бойынша хижраның 870 жылы
(1464 – 1465жылдар) еді. Бірақ кейбір тарихшылар қазақ хандығының құрылуын
одан әрі 1456- 1457 жылдарға дейін ұзартады.
Бүлік шығарған туыстарын тәртіпке шақырмақ болып Әбілқайыр хан
1468 жылы үлкен қол жинап Шу бойына аттанады. Керей мен Жәнібек те қапы
қалмай ұрысқа дайындалады. Бірақ суға түсіп, әскерлердің алға жылжуы
қиындайды және осы кезде кенеттен Әбілқайыр хан қайтыс болып, тарихта орны
боларлықтай шайқас өтпей қалады. Әбілқайыр хан өлгеннен кейін ол құрған
мемлекеттің іргесі шайқалады. Ірі тайпалар мен рулардың көп бөлігі Керей
мен Жәнібек ханға көшеді, олардағы шаңырақ саны екі жүз мыңға жетеді.
Әбілқайыр хандығын қалпына келтірмек болған оның ұлы Шейх – Хайдардың
әрекетінен ештеңе шықпайды. Осы кездегі Моғолстан мемлекетіндегі өзара
тартыс пен оның әлсіреуі де қазақ хандығына қаз – қаз түрып іргесін
кеңейтуге жағдай жасады. Қазақ хандығы алғашқы кезде Батыс Жетісу жерін,
Шу мен Талас алқаптарын иеленді. Моғолстан хандары Есен Бұғы мен Жүністің
қазақтардың Жетісу жеріне одан әрі жылжуын тоқтатарлық күштері болмады.
Қазақ хандығының құрылуына ХY ғасырдың екінші жартысында
Қазақстан жерінде екі мемлекеттің - Әбілқайыр хандығы (Көшпелі өзбек
мемлекеті) мен Моғолстанның ішкі саяси ахуалы нақты жол ашты. Өйткені, бұл
мемлекеттердегі көшпелі ақсүйек – сұлтандардың экономикалық күш – қуаты
артып, олардың әрқайсысы өз иеліктерінде жеке билік жүргізуге ұмтылды,
феодалдық талас – тартыс күшейді. Сөйтіп бұл мемлекеттердің тарихи
біріккен елдігінен айырылып, күйреуіне алып келді.
Қазақ хандығының құрылуы қазақ халқының тарихындағы аса маңызды
оқиға болды. Ол ұлан – байтақ өңірді мекендеген қазақ ру – тайпаларының
басын қосып шоғырландыруда, қазақтың этникалық территориясын біріктіруде
маңызды роль атқарды. Қазақ хандығының қалыптасуы қазақтың байырғы
заманнан басталған өз алдына жеке ел болып бірігу жолындағы күресін
біржолата аяқтауда шешуші кезең болуымен ерекшеленеді.
Қазақ хандығының құрылуы Жетісу жеріндегі ру – тайпалардың оның
қол астына бейбіт жолмен көшуін қамтамасыз етті. Қазақтардың біртұтас
мемлекеттігінің пайда болуы қазақ жүздерінің, жалпы қазақ халқы
қалыптасуының маңызды факторларының бірі болды. ХY ғасырдың екінші
жартысында оңтүстік – шығыс Қазақстанның халқы өлкенің басқа аймақтарымен
шаруашылық, этникалық және саяси қатынастары одан әрі жалғасып, күшейе
түсті. [16, 86-88 б.]
Жырау – ақпа – төкпе импровизатор, өлең сөзді қару еткен өнер
адамы, халықтың қамын ойлай білетін парасаты мол ел ағасы, қысылғанда жол
табар ақылшысы, уақыт, оқиға сырын, замана бағыт – бағдарын ақыл
таразысына салып салмақтай білетін, болжағаны болып, айтқаны келетін
тапқыр да көреген абызы, қисық кеткенді қылышпен емес сөзбен сілейтін,
бұйрық берер әміршісі, жөні келгенде жыр мен қаруды бірдей жұмсап, жауға
аттанар жауынгері. Олар ел тағдырын шешер ірі оқиғалар мен аса мәнді
көкейкесті мәселелер жайында толғаған. Халық өзгелерден гөрі қайғырғанда
демеп, қуанғанда қанат бітіріп, ақыл қосатын асыл сөз иесі жырауларды
қатты қадірлеген.
Жыраулар әлеуметтік мәні зор, келелі мәселелерді жырласа, ақындар
өмірмен қоян – қолтық, бетпе – бет келіп санқилы тақырыпта өлеңдер
шығарған. Халқымыздың поэзиялық мұрасын атадан балаға ұластырып, айтып
жеткізушілер – жыраулар мен ақындар. Ол мұралар ішінде жыраулар мен
ақындардың төл шығармалары да, оларға әріден жеткен бағзы жырлар да, сол
дәуірде туған эпостық туындылар да бар. Демек, жыраулар мен ақындар
желілі жырларды тудыруға атсалысып, өзі қадір тұтқан поэзиялық мұраларды
жырлап, таратып отырған. Бұл дәстүр қазақ, қарақалпақ, қырғыз, өзбек,
түрікмен, ноғай, т. б. Халықтарда бүгінге дейін сақталып, дами түсуде.
ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы жыраулар мен ақындар елдік, ерлік, өмір,
заман хақында толғаған. Олар бағзы шығыс поэзиясы дәстүрінде өмірдің
өтпелілігін жырлап, ізгілік пен инабатты дәріптеген. Заманның ойлы
перзенті ретінде өмірдің сан алуан мәселелерін сарапқа салып, гуманистік
тұрғыда философиялық – дидактикалық тұжырымдар жасап, атамекенді қорғау,
ел бірлігін сақтау мәселелерін көтерген.
Ақын, жыраулар мұрасында сол дәуірдегі талай тайпалар басынан
өткен тарихи іздер сайрап жатыр. Әр дәуірдің ірі, іргелі оқиғалары,
көрнекті адамдары тарихи тұрғыда нақты, дәлдікпен көрінбесе де жыраулар
мен ақындардың өз басы жағдайлары, жыр жолдарында кездесетін адамдармен
қарым – қатынасы, олардың сыртқы һәм ішкі бейнесі, сол замандағы бірқатар
оқиғалар анық байқалады. Мысалы: Асан жырламаса – Жәнібек; Шалкиіз
жырламаса – Темір, Әзике, Мансұр; Бұқар, Үмбетей, Тәтіқара жырламаса -
Абылай; Байтоқ, Жанұзақ, Махамбет жырламаса – Жәңгір хан поэзия жолдарында
қалмас еді. Тәтіқараның Кеше тоқыраулы судың бойынан, Бұқардың Ал,
тілімді алмасаң толғауларынан Абылай өмірінің кейбір деректерін,
Үмбетейдің Бөгембай өлімін Абылай ханға естіртуінен қалмақ пен қазақ
арасындағы шайқас көріністерін тани аламыз. Абылайдың қалмақпен соғыста
Шарышты өлтіруі, кейін Қалмақ әскерінің Абылайды қапыда алып, Тәшкенде
зынданға салуы, үш жүзден тоқсан адам барып Абылайды босатуы, Абылайдың
бұл тұтқыннан үш ауыз сөзбен құтылуы сияқты деректер де бар. Сол сияқты
Бұқардағы қырық сан қара қалмақты, Шалдағы тоқсан баулы айтайын тор
өзбек, тоқсан баулы тор өзбек айырылыпты, Таңбалының моласы деген жерде
сияқты деректер тарихтың көнеріп, көмескі тартқан беттерін айқындауға
септігін тигізеді.
Жыраулар мен ақындар дәуір шындығын қандай дәрежеде болса да көре
білгенмен өз ортасы ықпалынан, өз заман ауанынан аулақ кете алмаған.
Негізінен, гуманистік рухта жырласа да, кей кезде өздері күнбе – күн
мадақтап отырған хан, билердің көзқарасын да мансұқ ете алмаған. Мысалы,
туған жер бейнесін тебірене толғаған Қазтуған сезім серпінімен шалқыған
тұста жарлысы мен байы тең деп асыра әсерлей суреттеп, реалистік арнадан
ауытқып та кетеді. Елді жайлы қоныстан әкеттің деп ханды тура тілдеп
отыратын Асан бірде: Қатын алдың қарадан, Айырылдың хандық жорадан,
десе, Бұқар Абылайға: Қатын алма қарадан, қара тумас сарадан, - деп
толғайды. Бұл тұста да әлеуметтік теңіздік үстемдік еткен патриархалдық –
феодалдық қоғамдағы үстем тап өкілдерінің көзқарасы айқын елес береді.
Ақын, жыраулар хан қасында болып, оның мәртебесі мен мерейін асыруға
қаншама қызмет еткенмен, өмір шындығын жырлаудан ауытқи алмаған.Реті
келгенде хан мен бектің ұнамсыз қылық, ыңғайсыз істерін де ашық айтып,
батыл әшкерелеп отырған. Замана шындығын, дәуір сырын бейнелеген жолдар
ақын, жыраулар мұрасында аз емес. Мұндай реалистік элементтер Қырында
киік жайлаған, Әй,хан, мен айтпасам білмейсің сияқты Асан
толғауларында, Би темірге айтқаны, Алай Яным сияқты Шалкиіз
толғауларында, Ақтамберді, Бұқар, Көтеш, т.б. ақын жыраулар мұраларында да
мол. Төрден орын тимейді патша болсын малы азға (Асан) – бұл айна
қатесіз заман шындығы еді. Сүйгенінен ер жігітім айырылса, Жүрегімнің
басындағы қан болар (Шалкиіз) - әлеуметтік теңсіздік көрінісі. Аспан
ұшып, Арқа кезіп көп жүріп, әділдікті еш көрмедім көзіммен, Ақ сүйектер
әрі – бері тартысса, әзиз орда абдырарға ұқсайды, Әзиз орда алпыс болып
таралса, Ауыр ноғай аз боларға ұқсайды - бұл сол дәуірдің Шалкиіз
байқаған шын сыры, бақ, дәреже, даңқ жолындағы текетірес салдарынан
бірлік, береке ыдыраған ноғай ордасының ауыр халі еді. Сондай – ақ
Ақтамберді жырларында жетім көрген зорлық, зомбылық, Шалкиіз, Бұқар
толғауларында жалғыздың жапа шегуі біршама шынайы суреттелген.Бұл әуен
кейінгі дәуір ақыны Шортанбайда да бар. Ақтамберді де, Бұқар да, Шортанбай
да шаруа мен жалшы халін көре білді, бірақ, ол халден құтылу жолын айта
алған жоқ. Бірақ сол дәуірлердегі ой – сана эволюциясына, халық өмірінің
даму процесіндегі тарихи жағдайларға байланысты жәй болатын. Ал, сол
нашарларға қабырғасы қайыса білудің өзі аталмыш дәуір поэзиясы үшін
ілгерілеу еді.
Аздың ісі бітер ме?!
Көптің ісі жетер ме?!
Көп ішінде бір жалғыз,
Сөйлеп те сөзі өтер ме?!
Бұл тап қайшылығы мол, әлеуметтік теңсіздік үстемдік еткен дәуірлерге тән
бір кезде Шалкиіз көре білген сыр еді. Бұқар өмірдің осы тектес ащы
шындығын айта білумен қатар: Жарлы байға теңеліп, жарыса қонбас демеңіз,
деп басталатын шумақта бір орында мәңгі тұрар, өзгермейтін нәрсе жоқ,
жарлы байға, жалғыз көпке теңелер дегендей дүниені даму, өзгеру рухында
көре білді. Ал, Көтеш ақынның Қаратаудың басынан көш келеді шумақтарында
халық басынан өткен қайғылы кезеңнің реалистік суреті бар.
Әдетте, автор тарихи жағдайға, өмір шындығына өң беріп, ой
қосады. Демек, көркем шығарма – суреткер қиялына бөленген өмірдің көркем
шежіресі. ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясы туралы да осыны айтамыз.
Әйтсе де, бұл дәуір мұраларында ақын, жырау қиялынан туған образ
кездеспейді.Көбінесе жыраулар мен ақындар поэзиясындағы мекен, кісі аттары
тарихи деректерге сәйкес келеді. ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы жыраулар мен
ақындарда жан – жақты сомдалған адам образы болмағанмен шебер бейнеленген
портреттер мен мінездеулер, батырдың жан – күйін суреттеу
эпизодтары,батырлар мінген сәйгүлік сипаттары біршама бар. Ал, мінез –
құлық нормаларын, жақсы, жаман әдеттерді қарама – қарсы қойып шендестіре
суреттеу де кездеседі.
Ақын, жыраулар өз дәуірінің белгілі батырлары мен хан, билерінің
сыртқы, ішкі сипаттарын бейнелеген. Халық әуеліде жұртқа танымал тарихи
адамдарды ғана құмарта тыңдаса керек. Мысалы: Асан толғауларындағы Ай,
хан, мен айтпасам білмейсің шумағында өркөкірек, менмен, такапар ханның
сыртқы бейнесі көз алдыңызға келеді.
Ал, Бұқар Бөгембай батырдың ерлігін баса айтып былай мінездейді:
Қиядан қиқу төгілсе,
Аттың басын тартпаған.
Қисапсыз қол көрінсе,
Қорқып жаудан қайтпаған.
Ақын, жыраулар батырлар мінер сәйгүлік пен тұлпарды да шебер суреттеген.
Жауынгер жырау Атамберді армандаған мықты да берік, сұлу да сымбатты,
жүйрік те төзімді арғымақтар мен тұлпарлардың сыртқы бейнесі осындай.
ХY – ХYIII ғасырлардағы жыраулар мен ақындар поэзиясы – қазақтың
таза өз тілінде туған қуатты да құнарлы, философиялық – дидактикалық
өмірлік мәні бар терең мұра.
1.2. Тарихи оқиға тудырған шығармалардың сипаттамасы.
ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясының жайын сөз етпес бұрын атап
өтерлік мәселенің бірі – жалпы ақын, жырау, жыршылардың әріден, қазақ
халқы өз алдына жеке халық боп қалыптасу дәуірінен (ХІҮ-ХҮ ғ.ғ.) бұрынғы
тұстан келе жатқандығы. Түркі тілдес халықтардың қалыптасуына негіз болған
ру, тайпа, ұлыстарда ақын, жырау, жыршылардың көп болғаны, тіпті ірі
талант иелерінің өмір сүргенін дәлелдейтін деректер аз емес. Бұдан шығатын
қорытынды – түркі тілдес рулар мен тайпаларды ауыз әдебиетімен қатар жеке
ақын, жырау поэзиясының көне замандардан бері белгілі арнамен, дәстүрлер
аясында өмір сүру фактісі, даму шындығы. Олардың баршасы біздің
заманымызға жеткен жоқ, жетуі қиын да еді. Бұл өзге мәселе.
Қазақстан жерін мекендеген, - деп жазады Ә.Марғұлан, - ежелгі
тайпалардың қоғамдық өмірінде ақынның қандай рөл атқарғанын ертедегі
үйсін, қаңлы, т.б. руларында болған... жазушылар атап көрсетеді. Ақынның
осы рөлі Орхон, Талас бойынан табылған Білге – Қаған мен оның інісі
Күлтегін (ҮІІ ғасырдың соңы ҮІІІ ғасырдың басы) ескерткіштеріндегі
жазбаларда айқынырақ көрінеді. Бұларда өлеңді шығарушы ақынның өзіндік
ерекшелігі, ежелгі ақындық тәсілдер мен эпикалық дәстүрлерді жасаудағы
рөлі байқалады. Күлтегін жазбасында тұрмыс-салт поэзиясына тән мотивтердің
(жоқтау) кейін эпосқа айналғанын көреміз. Түркі тілдес халықтарға ортақ
жазба ескерткіштердің ішінде ақын, жыршы (сказитель) туралы бір алуан
деректі Махмұд Қашқаридың ХІ ғасырдың 70 жылдарында жазылған Диван –
луғат - әт - түрк кітабынан табамыз. Мұнда бір емес, бірнеше автордың
аттары аталады. Солардың ішінде ең көрнектісі – Шөже ақын.
Шамамен ХҮ ғасырдың орта тұсында парсы тілінде жазылған Шаджарат
– ал -әт-түрк (Түріктер шежіресі, авторы белгісіз) деп аталатын еңбекте
өзге бір түркі тілдес тайпа ақынын кездестіреміз. Ол – Ұлық жыршы. Ұлық
жыршы ХІІІ ғасырдың алғашқы жарымында Орта Азия жеріндегі эмирлердің
бірінің төңірегінде өмір сүрген. 1227 жылы Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошы
жорықта жүріп өлгенде. Оның өлімін ханға естіртетін адам табылмайды. Сонда
қатал да қаһарлы ханның алдына тек поэзия ғана, поэзия тілін меңгерген
адам ғана бара алады. Елді, жерді жазықсыз қан төгуден бір сәт поэзия ғана
құтқарады. Бұл фактіден түркі тілдес елдерде көне заманның өзінде
поэзияның өмір мен өлім тәрізді аса маңызды мәселелерге араласу тәрізді
аса үлкен қоғамдық рөлі мен қызметін, сондай-ақ, поэзия тілімен естірту,
жоқтау дәстүрінің осы елдерде сонау арғы замандардан келе жатқанын
көреміз. Адамзат тарихында осындай фактінің алуан түрі кездеседі.
Александр Македонский Фивы қаласын жаулап алып, тас – талқанын шығарып
қиратқанда жалғыз-ақ Пиндар ақынның үйіне ештеңе тигізбеген екен. Бұл да
поэзияның барша тірліктен жоғары тұрған ұлы күшін танытса керек, т.б.
Парсы авторының ХҮ ғасырда парсы тілінде жазылған еңбегінде түркі
тіліндегі жырдың арада екі жүз жыл өткеннен кейін сол бастапқы қалпында
берілуі және осы өлеңнің біздің заманымызға дейін әуелгі қалпын сақтап
ауызша жетуі-өте бір қызғылықты жай. [1,8-9 б.]
Қазақ поэзиясының, қазақ жазба әдебиетінің түп тамыры қадым
замандарға барып тіреледі.Дәуіріне сай дамыған мәдениеті,төл жазуы болған
бабаларымыз ілкі орта ғасырлардың өзінде (Y-YIII ғасырлар) мәңгі өлмес
мұралар жасады.Ғылымда Орхон-Енисей жазулары аталатын, түркі
тайпаларының байырғы қоныс-мекендерінде көне түркі жазуымен тасқа қашалып
қалдырылған бұл тамаша ескерткіштер қазір адамзат мәдениетінің даму
тарихындағы ең елеулі мұралардың бірі саналады.Орхон-Енисей жәдігерлерінің
мазмұн байлығы,ой тереңдігі және таза көркемдік қасиеттері көне түркі
тайпаларының арасында сөз өнерінің жоғары өреге жеткендігін айғақтайды.
Ержүрек қолбасы Күлтегіннің, білікті мемлекет қайраткерлері Тонүкүктің
құлпытасына қашалған жазулардағы көптеген көркем бейнелер,қанатты сөздер,
ұтқыр тіркестер қазақ тілінде күні бүгінге дейін қолданылады.
Түркі қағанаттары құлағаннан (YIIIғасыр) соңғы жерде түркі
әлеміндегі әдеби өмір орталығы тікелей Қазақстан жеріне – Жетісу мен Сыр
бойына ауысады.Өзіндік сипатқа ие дала мәдениетімен қоса қала мәдениеті де
өркендейді.Осы кезеңде бірталай түркі тайпаларының ислам дінін қабылдауына
байланысты,бұған дейін кеңінен қолданылып келген руна жазуын және ғылымда
ұйғыр жазуы деп аталатын екінші бір көне түркі жазуын араб жазуы алмастыра
бастайды.Өлкенің әкімшілік, экономикалық және мәдени орталықтарына
айналған ірі қалаларда маңына оқымыстылар, діндар ғұламалар топтасқан
үлкен мешіттер салынады, мектептер, медреселер ашылады.Дәл осы кезеңде
қазіргі қазақ жерінен мұсылман әлемінде мұғалім әс-сани-мәшһүр
Аристотельден соңғы екінші ұстаз атанған әбунасыр әл-Фарабидің өсіп шығуы
кездейсоқ емес-ті. Және Отырардан қанаттанған ұлы ғалым жапанда өнген
жалғыз бәйтерек болып қалған жоқ.Сол көне күндерде жасаған, шығыста
кеңінен танылған астроном әрі математик Аббас Жауһари, филолог Ысқақ әл-
Фараби,географ Жанақ әл-Қимақи сияқты оқымыстылар отандық білім мен
мәдениеттің биік өресін танытады.
Бұл дәуірде жасалған әдеби мұралардың дені өлкеде ешқашан
толастамаған қырғын соғыстар кезінде жойылады,енді біразы уақыт шаңы
астында із-түзсіз жоғалады.Ал біздің заманымызға жеткен үлгілердің
ішінднгі ең көнесі,әрі көлемдісі – 1069 жылы жазылған атақты дидактикалық
шығарма – Құтадғу білік- (Құтты білім).Поэма авторы Юсуф Хас Хаджиб Шу
алқабындағы Баласағұн қаласының тұрғыны еді. Екінші бір елеулі ескерткіш –
Түркістан қаласынан шыққан софы ақын Қожа Ахмет Яссауидің (1166 жылы
өлген) Диуани хикмат(Дана уағыздар топтамасы) атты өлеңдер жинағы.
Қыпшақ диалектісінде жазылған Яссауи өлеңдері өз кезінде сахарадағы
көшпенділер арасына кеңінен тарады.
Бұдан соңғы ғасырларда жасаған, қазақ әдебиеті тарихына белгілі
мөлшерде қатысы бар ақын-жазушылардың ішінен Хакім-Ата (ХII ғасыр) мен
Ғали (ХIII ғасыр), Дүрбек пен Сейф Сарайи (ХIY ғасыр) есімдерін атауға
болады.Махмұд Қашғари жазған түркі тілдерінің сөздігі Диуани лұғат-ат-
түрік (1074) және қыпшақ (құман) тілінің сөздігі Кодекс куманикус
(1303) сияқты ескерткіштер де көне дәуірдегі қазақ поэзиясы,қазақ
фольклоры туралы мол мағлұмат,құнды деректер береді.
Атап айту керек, сөз болып отырған Y-ХIY ғасырларда туыстас түркі
тайпалары әлі айқын ұлттық жікке бөліне қоймаған еді.Әр түрлі тарихи,
саяси және қоғамдық жағдайлардың әсерімен туыстас рулар бірде өзара
қосылып, бірде қайта ыдырап сапырылыса көшіп жатты. Міне,осының бәрі әдеби
шығармалардың сыр-сипатына, тіліне әсер етпей қойған жоқ.Біздің
заманымыздағы түрколог ғалымдар ескіден жеткен мұралардың көпшілігінің
қазіргі түркі халықтарының қайсысына нақты тиесілі екендігін дөп басып
айта алмайды.Бұл мүмкін де емес.Сондықтан орта ғасырлардан қалған түркі
ескерткіштері қазіргі қазақ, өзбек, қырғыз, ноғай, түркмен т.б. туыстас
халықтардың бәріне ортақ әдеби мұра, солардың бәрінің де әдебиетінің басы
болып есептеледі.
ХIII ғасырдың алғашқы жартысында бүкіл Дешті-Қыпшақ ұлан-асыр
Шыңғыс хан империясының бір бөлігіне айналып, Жошы ұлысы (орыс
жылнамаларында Алтын Орда) атала бастады. Жаулаушылардың құрамындағы
монғол тектілерден түркі тектілер әлдеқайда басым еді.Қанша қырылғанымен,
жергілікті түркі тілді халық та біржола жойылып кетпеген.Осының
нәтижесінде, Жошы ұлысындағы монғолдардың үлес салмағы шамалы ғана болып
шығады. Араб тарихшысы әл-Омаридың айтуынша көп ұзамай-ақ монғолдар түркі
тайпаларының арасына сіңіп, жойылып кетеді. Бүкіл ел қайтадан
қыпшақтанады. Қыпшақ тілі мемлекет тіліне айналады, қалың бұқара ғана
емес, Шыңғыс ұрпағы хан – сұлтандар да өздерін қыпшақ санайды. Сөйтіп,
ақыр түбінде жеңіске жеткен жаулаушылар емес, жауланушылар болып шығады.
Алайда ХІІІ ғасырдың аяқ кезінің өзінде-ақ Алтын Орданың негізін
салушы Батудың ағасы Орда-Ежен ұрпақтарының иелігіндегі Дешті-Қыпшақтың
шығыс бөлігі дербес саясат жүргізуге тырысады. Және көп ұзамай, Көк Орда
деген атпен ту көтеріп, сөз жүзінде Алтын Ордаға тәуелді болғанымен, іс
жүзінде дербес мемлекет ретінде өмір сүре бастайды. Сырдариядан Түменге,
Тарбағатайдан Жайыққа дейінгі кең байтақ даланы иемденген. Астанасы ежелгі
Сығанақ қаласында болған бұл жаңа ұлыстың халқы өзбек-қазақ, немесе жай
ғана өзбек, я қазақ аталады.
1428 жылы атағы Алтын Орданың өзін тітіреткен Барақ хан өлген соң
ұлыс билігі Жошының кіші ұлы Шейбанның ұрпағы Әбілқайыр ханның қолына
өтеді. Хандықтағы саяси күрес біржола ушығады. Әбілқайырға қарсы оппозиция
басында Орда-Ежен-Барақ ұрпақтары Керей мен Жәнібек сұлтандар тұрады. Бұл
күрес ақыры Әбілқайыр мемлекетінің екіге жарылуына әкеп соғады. 1456 жылы
Керей, Жәнібек сұлтандар өз жағындағы руларымен бірге Жетісуға қоныс
аударады. Моғолстанмен шектес жерде, Шу өзені бойында құрылған жаңа хандық
қазақ атымен аталады.
Құрамында екі жүз мыңдай ғана халқы бар, жері де біршама шағын
Қазақ Ордасы біраз күш жинап, өзінің саяси жағдайын нығайтқан соң, бұрынғы
Көк Орда жерін түгел қайтып алу жолындағы күресін бастайды. Көршілерімен
жүргізілген сәтті соғыстар нәтижесінде және әр түрлі қолайлы тарихи
жағдайлардың әсерімен айналасын елу жыл ішінде қазақтар Жоңғар Алатауынан
Еділдің төменгі ағысына, Сырдариядан Есілге дейінгі аралықтағы кең байтақ
территорияның бірден бір қожасына айналады. Жердің кеңеюі және осы кезде
ыдырап, кері кете бастаған Ұлы Орда, Маңғыт (ноғай) ұлысы,Сібір хандығы
мен Моғолстан шегіндегі тұтас рулардың,әртүрлі топтар мен жеке адамдардың
жаппай миграциясы нәтижесінде ХYI ғасырдың бас кезінде Қазақ Ордасындағы
халықтың саны бір миллионнан асады.Бұл – қазақтардың жаңа жерлер жаулап
алуы, жергілікті халықты ассимиляциялауы нәтижесінде жүзеге асқан іс емес,
ана тілі, ата салты, әдет-ғұрпы ортақ, туыстас рулардың өздерінің байырғы
ата - мекен жерінде жаңа бір ұлыс құрамында қауымдасуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I тарау. ХY – ХYIII ғасырлардағы тарихи хал - ахуал.
1.1.Қазақ хандығы мен жыраулық
дәстүр ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 9
1.2.Тарихи оқиға тудырған шығармалардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..15
II тарау. Нар заман мен зар заман поэзиясында тарихи оқиғалардың көрініс
беруі.
2.1. ХY – ХYII ғасырлардағы жыраулар поэзиясының тарихи
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2. Жоңғар шапқыншылығына қарсы күрес
сарыны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..37
2.3. Зар заман ақындарының шығармаларында Ресей отаршылдығының
бейнеленуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Пайдаланылған
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...61
Қосымшалар.
Тақырыптың өзектілігі: Жыраулар мұраларында кездесетін оқиғалар тарихи
шындықпен сәйкес келетіндігіне орай жұмыстың орасан зор өзектілігі
туындайды.Өркениетке бет алған әр халық, ел өзін - өзі терең танып білуі
керек.Өзінің қайдан шыққанын, кім болғанын, бүгінгіге қалай жеткенін,
бастан не кешіп, не көргенін көзге елестете алмайынша, қазіргі деңгейге
ненің арқасында ие болып, қандай тар жол, тайғақ кешулерді бастан
өткергендерін білмейінше, халқымыз қанша тер төгіп, табан тоздырғанын, қан
төгіп, жан бергенін терең сезінбейінше, кез – келген халық өзінің құнын,
бағасын жете бағалай білмейді. Сондықтан да тәуелсіздік жолына түскен
Қазақстанның зиялы қауымы халықтың өткен тарихын зерделеп, ғылыми негізде
бір ізге түсіріп, танып – білуге шұғыл қадамдар жасауда.
Өткен кезеңдерге шегініс жасап, бір мезет соған мән берсек, ХY –
ғасырда мемлекет ретінде танылған Қазақстанның тарихында ақтаңдақтар әлі де
жетерлік. Соның бірі – халқымыздың жыраулар тарихының әлі де болса терең
зерттелмей келгендігі. Солардың ішіндегі зерттелмей қалып отырған тың
дүниесінің бірі - жыраулар әдебиетінің тарихилығы Соңғы жылдардағы қазақ
жерінде болып жатқан түбегейлі өзгерістер, республикамыздың тәуелсіздік
жолына нық түсуі халқымыздың төл тарихының сан қырлары мен салаларына
бүгінгі күнгі көзқарастар тұрғысынан қарап пайымдауды қажет етеді. Жыраулар
әдебиетін айта берсе, жаза берсе бағзы заманның айнасы, елмен елдің алтын
әрпінен жылнамасы дерлік.
Әдеби зерттеу - әдеби зерттеу үшін емес, ел игілігі, ұрпақ
мәдениеті үшін қажет. Ол белгілі ұлттың көркемдік мұрасын іріктейді, басым
шығармаларды халықтың өзіне екшеп ұсынады. Міне осы салада тарихшылар мен
әдебиетті зерттеушілер сан алуан зерттеулер жүргізді. Бірақ өмірбаяны
әріден басталатын қазақтардың тарихи тектері мен мәдени мұралары түгелдей
айтылып бітті деп қол қусырып отыруға әсте болмайды. Әлі де айтылмаған,
сыры ашылмаған тарихи мұраларымыз баршылық. Қазіргі жыраулар мен ақындар
олардың атқарған қызметтері туралы пікірлер қалыптасты деуге болады.
Қоғам дамуының қазіргі кезеңінде, жаңаша ой – пікірімен
көзқарастың қалыптасу белесінде халқымыздың өткен жолы мен оның рухани
түлеуін тану құралы ретіндегі тарих ғылымының көкейкестілігі, мән –
мағынасы күрт кеңейіп толыға түсуде. Соның нәтижесінде, әсіресе жыраулар
мен ақындар анықтамасы, оларға тән ерекшеліктер, өлеңдік түрлер, дәстүрлі
әдеби орта сырлары тағы басқа ғылыми мәнді мәселелер айқындала түсті.
Ақтаңдақтар – қазақ әдебиетінің тарихын зерттеудің жеке бір
проблемасы немесе, оның бүкіл даму жолын түгел қамтыған күрделі мәселе.
Фольклордан бастап, қазақ әдебиетінің барлық тарихи кезеңдеріндегі даму
жолында туған шығармалар мен ақындардың бірін барға санап, бірін өмірде
болмағандай сызып тастап келгенде, жеткеніміз – осы. Социалистік емес
қоғамдарда жасалған, сол кездегі халықтың ұғым- түсінігін, дүние танымын
танытатын әдеби туындылар социалистік, коммунистік көзқараспен сұрыпталып,
көбі ескілікті уағыздайды деген сылтаумен қолданудан шығып қалды. Осының
нәтижесінде елдің тәуелсіздігін, сыртқы басқыншылыққа қарсы күрес идеясын
жырлаған әдебиет ұлтшыл атанды. Әдебиет жасаушы ұлы қайраткерлер
буржуазияшыл, ұлтшыл халық жауы деген атақтар жамылып, жазаға
тартылды. Бүгін қазақ халқы ұлттық тәуелсіздігін танып, егеменді ел болып
жатқан тұста оның ұзақ ғасырлар бойы жасаған мәдени мұрасын түгендеп алу,
оны бүгінгі заманның игілігіне жарату осы тұрғыда аса үлкен міндет болып
отыр. Халық бастан кешкен өмірдің алуан түрлі сипаты мен тарихи дамудың
өзгешелігіне сәйкес қазақтар да өз әдебиетін жаңартып, мазмұны мен түрі
жағынан жаңа үлгі туғызып отырған. Қазақтың ұлт болып қалыптасып, дербес
мемлекетке ие болу тұсында туған жыраулар поэзиясының ерекшеліктерін де осы
тұрғыдан түсінген жөн. Өнер алды қызыл тіл деп халық бұл тұста да
шешендері мен билерінің, жырауларының ұлағатты сөздеріне құлақ тосқан.
Елдік тұтастықтың күн тәртібіне қойылуымен байланысты ең алдында бірлік
сөзін айтқан шешендер, жыраулар зор беделге ие болған. Олар елдің ақылгөйі,
көсемі, данасы ролін атқарған.Олардың ақыл сөзіне, үлгілі ғибратты ой –
пікіріне ел билеушілер де ден қойған. Оны түсіну үшін Абылай алдындағы
Бұқардың беделі мен құрметін еске алудың өзі жеткілікті. Асан қайғы,
Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Ақтамберді, Тәтіқара жыраулардың шығармашылық
өнерімен таныс адам олардың ой толғаулары халықтық афоризмге, өмір сыры
жайлы философиялық толғамдарға бай екенін аңғарады. Олардың поэзиясы замана
жайлы ойларға, болмыс тіршіліктегі өзгерістер жайын шерткен әлеуметтік мән
- мағынаға толы келеді. Тәуелсіздік жолындағы күреспен байланысты туған
жауынгерлік жырлар жыраулар поэзиясына жаңа азаматтық,қаһармандық пафос
дарытты.
ХYIII – ХIХ ғасырларда қазақ әдебиетінде ұлттық тәуелсіздік
тақырыбы айрықша мағынаға ие бола дамыды. Бір жағынан жоңғар шапқыншылары,
екінші жағынан орыс отаршылары қысқан халық басындағы ауыр қайғы әдебиеттің
де азаматтық биіктікке көтерілуіне тікелей жол ашты. Ел тағдыры, оны
қорғаушы азаматтар тұлғасы, өзгерістердің әлеуметтік сипаты, патриоттық пен
опасыздық, тұрақтылық, тұрлаусыздық, икемделгіш мінездер – барлығы ақындар
тілінде тың бейне тауып, әдебиет тақырыбының байи, кеңи түскенін танытады.
Кіші жүздің Ресейге қосылуы орыс әкімшілігінің Орта жүз бен орта жүздің
жаулауын тездетті. Отаршылдық қилы – қилы проблемалар туғызды. Ең алдымен
отаршылдық үкімет билігі жағдайындағы адам тағдыры күн тәртібіне қойылды.
Поэзия арқалы өнер. Оның тағдыры әлеуметтік ортамен тұтас. Ақын
шабыты кез – келген жерде келмейді, кезі келген жерде келетіні белгілі.
Поэзияның өрелі тұстары халық ғұмырнамасының соқталы кезеңдерімен орайлас.
Дүниежүзілік тарих толысу үстінде. Әлемдегі бірде – бір халық өткенін толық
меңгерді деуге болмайды. Сондықтан тарихи кезеңдерге поэзия тарихы арқылы
зерде жүгірту, өткенді бағдарлау, әсіресе, қазақ баласы үшін, қажеттілік.
Себебі: өткеніміз айғақты жазба мәліметтер мен айғақты деректерге жұтаң,
оның есесіне, керісінше, поэтикалық мәдениетіміз көл – көсір, қатпар –
қатпар...
Жыраулық поэзия – халық мәдениетінің төл басы ғана емес, іргетасы
да. Халқымыздың дәстүрлі мәдени өрбуінің басты ерекшелігі – рухани
мәдениеттің кейбір салаларының материалдық мәдениетке қарағанда біршама
озық түсуі. Ал ілкі қазақ өнерінің тәжі – сөз өнері, поэзия. Алайда поэзия
әдеби дәулет қана емес, философия тарихы, қазақи ой тарихының бастамасы. Ол
- әлеуметтік, философиялық, тарихи, эстетикалық, адамгершілік ақыл – ойдың
тоғысқан жері. Өмір өзегімен өрілмеген өлең - тұл. Сондықтан поэзия тағдыры
әлеуметтік ортамен тұтас. Ақындар мен жыраулар дәйім заман ағымына орай
домбыраларын күйлеп отырған екен. Бес ғасыр аясында қазақ әлеуметі қандай
тағдыр кешсе, оның ізі ақын – жыраулар мұрасында анық таңбаланып тұр.
Ғасырлар қойнауына неғұрлым тереңдеген сайын, қадым замана лебі солғұрлым
анық өседі.
Жебелей жебе жүгірген
Ерлердің арғымақтан игі малы болар ма?!
Жағаласса жыртылмас,
Ерлердің жеңсізден игі тоны болар ма?!
Дулығалы бас кескен
Ерлердің алдаспаннан игі қолы болар ма?!
Осы шумақтың әлеуметтік тарихымыздың қай кезеңінде туғанын дәл басып айту
оңай – ақ. Ата жауымен арпалыста қан кешіп жүрген хас батырдың жағаласса
жыртылмас жеңсіз тонды, торғайкөз ақсауытты армандауында жастық жалын
мен романтикалық өркеуделік жебелей жебе жүгірген арғымақтық эпикалық
әскери – соғыс тұлғасымен қабаттас. Мұндай түбегейлі патриоттық лептің
себебі бар. ХIY – ХY ғасырлар шебінде көрініс көшпелі Қазақ ордасы
ортағасырлық дала төскейіне
Алаң, алаң, алаң жұрт!
Ақ – ала ордам қонған жұрт!
Салп – салпыншақ анау үш өзен,
Салуалы менің ордам қонған жер...
деп жаһанға жар сала, аттың жалы, түйенің қомында орнады. Қоңсыларын
ығыстыра, заңды несібесін талап ете келді. Сондықтан жаңа түлеген жас
жамиғат – Қазақ хандығының жібек баулы байрағын сахара желіне желбірете нық
орнатпақ болды. Жыраулар ұлыс ісінен жалтарғанды тезге салды, көнбеген
жанның басына өлеңімен ылаң түсірді. Заманның саяси - әлеуметтік хал –
ахуалына орай, поэзия өмірге белсене араласып кетті, ел ісінен оқшау тұра
алмады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Көне дәуірлерден, ХY ғасырдан келе жатқан
сондай қазыналарымыздың бірі жыраулар – жыраулар поэзиясы. Ұлттық сөз
өнеріміздің тарихында, қазақтың рухани әлемінде ақын – жыраулар поэзиясы
айрықша орын алады. Жыраулар мен ақындардың қоғамдағы рөлі, олардың
шығармашылық ерекшеліктері хақында әдебиет пен тарих ғылымдарында бірқатар
уақыттан бері әңгіме болып келеді.
Негізінен, жаугершілік уақыттарда туып, тарих көшіне ілескен
жыраулық өнер тұлпар мініп ту байлап, жауға шаптым айғайлап замандардың
атыс – шабыс дерегі емес – өткір, өр, сұлу өлең, аруақты бабаларымыздың
арманы мен ардағы жатқан сиқырлы жыр дүниесі.
Қазақ әдебиетіндегі жыраулар өнернамасының пайда болу, туу
себептері, оның толығу, даму, кемелдену кезеңдері; жекелеген жыраулардың
өмірбаян деректерін жүйелеп, шығармашылық мұрасының сақталу, басылым,
зерттелу жайы жөнінен, жырау поэзиясының көркемдік өзгешеліктері ұзақ уақыт
бойы қазақ әдебиетінің бар мұрасын жиып, бағалап, саралап, бастырудың тұтас
шаруасының аясында қамтылып келген іс. Қазақ әдебиетінің жүздеген, тіпті
мыңдаған жылдық тарихы бар асыл мұрасының жасау тарихын жекелеген
жыраулардың қазақ әдебиеті тарихындағы орны жайлы тұжырым, тоқтамдарды
ілгеріде өткен, беріде жасаған қазіргі уақыттағы Ш.Уәлиханов, В.Радлов,
Х.Досмұхамедұлы, А.Байтұрсынов, М.Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов,
Ә.Қоңыратбаев, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев,
Ы.Дүйсенбаев, Х.Сүйіншәлиев, З.Ахметов, Р.Бердібаев, Ә.Дербісәлин,
Р.Сыздықова, М.Мағауин, Қ.Келімбетов, М.Жолдасбеков, С.Негимов,
Б.Әбілқасымов, С.Дәуітов, Ш.Қуанғанов, т.б. ғалымдарымыздың еңбектерінен
табамыз.
Қазақ поэзиясын ең алғаш классификациялаған Шоқан Уәлиханов қазақ
өлеңін: жыр, жоқтау, қайым (айтыс) қара өлең, өлең деп беске бөлді. Жырау
деген сөздің алғаш тасқа басылып берілуі де осы Шоқан зерттеуі сияқты.
Түркі халықтарының мәдениет үлгілерін жинап, бастырушы әрі ғылыми жүйеге
алғаш түсіруші В.Радлов қазақ өлеңінің тақырыптық, мазмұндық жақтан жіктеп
отырып қайсыбір көркемдік өзгешеліктерін де нақты айқын тұжырымдайды.
Жыраулар әдебиетіндегі қазақ тарихының жырлануы тарих деректерінің дамуына
көптеген зерттеушілердің қызығушылығын тудырады. Сондықтан зерттелу деңгейі
біршама қомақты. Қазақтың жыраулық өнері үлкен ауқымды тақырыпқа жатады.
Қазақ жырауларының шығармашылығында қазақ тарихының қилы кезеңі рухани –
мәдени дамуы көрініс тапқан.
Аталмыш тақырып аумағынан қатысты көптеген зерттеуші ғалымдар
ғылыми жұмыстар жазғанын атап өткен жөн. Бірақ ғылыми еңбектердің көбісі
әдебиет тұрғысында ғана жазылған. Сондықтан зерттеушілеріміздің жыраулар
поэзиясын жалпылама қамтығанымен оның нақты ерекшелігі тарихи тұрғыда толық
қамтылмаған. Проблемалардың жекелеген қырларын зерттеуге арналған, жыраулар
өкілдерінің өмірбаяндық деректеріне, олардың саяси және дүниетанымдық
көзқарастарына тереңірек бойлаған еңбектер шықты. Солардың ішінде жарық
көргені Х. Сүйіншәлиев Қазақ әдебиетінің тарихы деген іргелі еңбегін атап
өткен. Қарастырылып отырған тақырыптың көптеген мәселелері Бес ғасыр
жырлайды, Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет, ХY – ХYIII ғасырлардағы
қазақ поэзиясы еңбектерінде қарастырылған. Арнаулы әдебиеттерде бұл мәселе
ішінара зерттелгенімен, оларды тереңірек зерттеп бір жүйеге келтіру
бүгінгі күннің міндеті болып табылады.
Зерттеліп отырған тақырып ұлт тарихы мен мәдениетін тұтас
қарастыруымен маңызды. Тарихи дерек – дәйекке толы шығармаларда автор
аталып отырған оқиғаның ортасында жүреді. Сол себепті де көзбен көргенін
көңілмен түйіп тарихи шындықты көркем шындыққа айналдырады. Осыған
байланысты диплом жұмысына қойылған міндеттер:
- Жыраулар шығармаларының – тарихи дерек ретіндегі рөлін көрсету.
- Жыраулық дәстүрдің мәнін ашу;
- Текстологиялық талдау жасау;
- Көркемдік шешім мен тарихи шындықты салыстыру;
- Нар заман мен зар заман поэзиясын сараптау;
Жұмыстың басты мақсаты: Жыраулар мұрасын тарихи деректің басты көзі екенін
таныту.
Жыраулар халқымыздың тарихында елеулі негіз қалдырған тұлғаларымыздың бірі.
Жырау деген кім? Ол нені жырлаған? Қазақ жыршы, жыраулары мен
дүниеүзілік жыраулар жырларындағы байланыс, олардың айырмашылығы.
Жырау - ауыз әдебиетінің ежелгі өкілдерінің бірі, ірі қоғамдық
мәселелерді қозғайтын толғау жырларды шығарып айтушы. Жырау сонау көне
замандардың өзінде, ең алдымен ақын ретінде танылған сияқты. Жыр, жыршы
ұғымын қазақ әдебиетінде алғаш зерттеушілердің бірі, қазақтағы жырмен
өлеңнің түр, мазмұн құрылысындағы айырмашылық белгілерін алғаш танып
әңгімелеген – Құрбанғали Халид Жыршы дегеніміз – ол өлеңшілердей емес, өз
жанынан шығарып айтатын дарын қасиеті бар адам, ақындардың бір бөлімін
жыршы дейді,ал жырдың қисынға құралған (қиыннан қиысқан) үш сөзден
тұратын нақыл, өсиет сөздері басым - деп көрсетсе, М.Мағауин ХY – ХYIII
ғасырлар әдебиетінде жүкті көтерген жыраулар болды. Жыраулардың ең сүйікті
жанры толғау еді.
Д.Лихачев ХI – ХIII ғасырлардағы жанрлардың пайда болуы туралы айта келіп,
мұның өзі фольклор мен жазба әдебиетінің екі аралығында туып келгенін
дәлелдейді. Орыс әдебиетінің басы болып саналатын Игорь полкі туралы
жырдың тууына да осы өреде танып бағалайды. Толғауларда жырау өзінің
өмірін, болмыс жайлы ойларын, замана жайлы түйгендерін айтады, белгілі
оқиғаларға көзқарасын білдіреді - дейді.
Зерттеу жұмысының қамтитын мерзімі: ХY – ХYIII ғасыр аяғы. Аталған уақыттың
әлеуметтік саяси өмірі үлкен өзгерістерге толы болды. Күрделі де әр алуан
қайшылығы мол оқиғалардың қазақ қоғамына үлкен әсерін тигізбей қойған жоқ,
осы уақытта жыраулардың ел болу, жер болу мәселесінде билеушілерге ақыл
кеңес бере отырып өзінің ықпалын тигізді.
Зерттеудің географиялық шеңбері: Бүкіл Дешті – Қыпшақ немесе қазіргі
Қазақстан территориясы аумағы.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Жыраулар жырларының зерттелу аясы
кеңейіп, қазақ ақын – жыраулары өкілдерінің еңбектерінде көтерілген
біршама мәселелер талданып, дереккөз ретінде орыны толықтырылды.
Зерттеудің методологиялық негізі: Негізгі тақырыбы жыраулар
шығармашылығындағы гуманистік таным алынды. Мәселені тарихи қажеттілік
ретінде, тарихи тағылым тұрғысынан қарастырдық.
I тарау. ХY – ХYIII ғасырлардағы тарихи хал - ахуал.
1.1. Қазақ хандығы мен жыраулық дәстүр.
Таза мінсіз асыл тас
Су түбінде жатады,
Таз мінсіз асыл сөз
Ой түбінде жатады.
Су түбінде жатқан тас
Жел толқытса шығады,
Ой түбінде жатқан сөз
Шер толқытса шығады.
ХIII ғасырдың басындағы монғол басқыншылығы Қазақстанның жерінде
жергілікті халықтың біртұтас ел болып қалыптасуына ұзақ уақыт кедергі
жасады. Монғол басқыншылары көптеген қалалар мен елді мекендерді,
егіншілік ошақтарын талқандап, өлкенің өндіргіш күштерін күйзелтті.
Мұндағы экономикалық және мәдени байланыстарды бұзды. Көптеген бейбіт
халық: егінші, малшы, зергер тағы басқа да кәсіп иелері қырылды. Ірі ру
тайпалардың бірсыпырасы қоныс аударуға мәжбүр болды. Мәселен, қыпшақтардың
бір бөлігі Қазақстанның Солтүстігі мен Батыс Сібірге көшті. Монғол
феодалдарының әсіресе Шығыс Қазақстан мен Жетісуда таңдаулы жайылымдарды
тартып алуы жергілікті халықтың басқа жерлерге жиі ығысуына әсерін
тигізді. Монғол әмірлері өз үстемдігін берік ұстау үшін жаулап алған
елдерді ұлыстарға бөліп, этникалық жағынан туыстас жергілікті халықты бір
– бірінен бөліп тастауға тырысты.
ХIY – ХY ғасырларда феодалдық қатынастардың нығаюы негізінде
Моғолстан, Ақ Орда, Әбілқайыр хандығы, Ноғай ордасында толассыз тоқтамай
жүріп жатқан соғыстар мен тартыстарға қарамастан, халықтар арасында өзара
бірігу, топтасуға ұмтылу процесі барған сайын белең ала бастады.
Қазақстанның ежелгі тайпалары өз мекендерінің табиғи – жағрафиялық,
экономикалық және саяси оқшаулануының тарихи қалыптасқан жағдайларына
(түрлі тайпалық одақтар мен ертедегі феодалдық мемлекеттерге кіруі)
байланысты этникалық жағынан біртұтастық пен бүтіндікке ұмтыла отырып, үш
негізгі этникалық – шаруашылық топқа бөлінеді. Яғни, жағрафиялық жағдайына
байланысты үш жүз қалыптасты.Ұлы, Орта және Кіші жүз. Бұлардың орталығы
Оңтүстік Қазақстан, Орталық Қазақстан және Батыс Қазақстан болды. Осы
арада қазақтың үш жүзіндегі тайпалардың бірыңғай болмағанын айту керек.
Мәселен, Арғын, Қыпшақ, Алшын, сондай – ақ басқа руларға жататындар үш
жүздің қай – қайсысында да кездеседі. Үш жүздің пайда болуына ертедегі ел
билеудің әскери тәртіпке негізделуінің де әсер етуі де ықтимал. Қазақтың
үш жүзі ешқашан бір – бірімен жауласып, өзара алауыздыққа, араздыққа барып
алакөз болып көрмеген. Керісінше, олар қазаққа қауіп төнгенде, халықтың
тағдыры шешілер сәтте хандары, қарашасы, батырлары, билері бәрі де бір
жерден табылып, мәселені бірігіп шешіп отырған. Жоңғарларға қарсы соғыста
солай болды. Қазақтар үш жүздің бірлігін қадірлеп, қастерлеп келе жатқан
халық. Төле бидің Жүзге бөлінгеннің жүзі күйсін деуі де осыдан. [15, 64-
65 б.]
Қазақстан тарихындағы маңызды мәселелердің бірі қазақ хандығының
құрылуы болып табылады. ХY ғасырдың 50 – 60 жылдарында этносаяси
процестердің нәтижесінде, яғни аймақтағы жерлердің бір саяси құрылымға
бағынуы, қазақ жүздері мен тайпаларының бірігуі, ұзақ уақытқа созылған
халықтық құрылымның аяқталуы қазақ хандығының құрылуына, оның алдында
болған оқиғалар ықпал етіп, оның тарихи алғышарттары дайындалған болатын.
Хандықтың құрылуының алғышарттарын оның алдындағы он – он бес жыл
бұрынғы оқиғалардан емес, одан 100 – 150 жыл бұрынғы оқиғалардан іздеу
керек. Алтын Орданың сол қанаты Ақ Орда (Көк Орда) қазіргі Қазақстан
аумағының көп бөлігін қамтыған мемлекеттік құрылым болды. Астанасы Сығанақ
қаласы болған Ақ Орда мемлекеті ХIY ғасырдан, Орыс ханның кезінен бастап
дербес саясат жүргізе бастады. 1357 жылы Алтын Орданың ұлы ханы Жәнібек
өлгеннен кейін үлкен ұлыстың саяси жағдайы қиындайды, аумалы – төкпелі
дүрбелең кезең басталады. Жошыдан тараған әулеттер арасында тақ билігі
үшін күрес өзара соғыстарға айналады. Айналасы жиырма жылда жиырма хан
ауысады, барлығы да өзара қырқыс нәтижесінде қаза болады. Міне, осындай
аумалы – төкпелі дүрбелең кезінде Ақ Орда хандарының әулеті де Алтын Орда
тағына ұмтылады. Солардың арасында ұлы хан дәрежесіне қол жеткізгендердің
бірі Жошы ұрпағы Орыс хан еді.
Ақ Ордада билік тізгінін ұстаған Тоқтамыстың сыртқы саясаттағы
әрекеттері жер жаһанды жаулап алуға ұмтылған Ақсақ Темірмен күрес үстінде
өтеді. Ақ Орданы жеке мемлекет ретінде сақтап қалуға ұмтылған Барақ ханның
да күш қайраты бұған жетпейді. 1428 жылы Барақ хан опасыздықпен
өлтіріледі. Алтын Орданың шығыс бөлігінде тағы да береке кетеді. Тақ үшін
күрес басталады. Бұл күресте Әбілқайыр жеңіске жетіп өз мемлекетін құрады.
Бірақ Әбілқайыр мемлекетінің құрылымы берік болмады, оның ішкі жағдайы
тұрақсыз болды. Міне, осы жағдай қазақ хандығының құрылуына жол ашты.
Әбілқайыр ханның 1457 жылы ойраттардан ойсырай жеңілуі оның беделін
біржолата түсіреді. Жеңілістің ашуын Әбілқайыр хан өз қарамағындағылардан
алады, өзінің билігін мойындамағандарды жазалай отырып, қатал тәртіп
орната бастады.
Өзінің тынымсыз соғыстар мен таластар және Әбілқайырдың қатал
шаралары халық бұқарасының жағдайына ауыр тиді. Биліктен шеттетілген Жошы
ұрпақтары Жәнібек пне Керейдің және Махмұт пен Уәлидің маңына көптеген ру
және тайпа көсемдері топтаса бастады. Хан билігіне наразы болған халықтың
өзара топтасып сыртқа кетуі бұл ғана емес еді. Әбілқайырға деген наразылық
уақыт өте келе ашық жаулыққа ұласады. Орыс ханның ұрпақтары Керей мен
Жәнібек бастаған үлкен топ Әбілқайыр билігінен бас тартады да, соңына
енген барлық жұртымен іргесін көтеріп бір күнде ауа көшеді және қазақ
халқының алғашқы іргесін Шу мен Қозыбасқа тігіп, хандықтың шаңырағын
көтереді. Бұл Мұхаммед Хайдар Дулатидың жазбасы бойынша хижраның 870 жылы
(1464 – 1465жылдар) еді. Бірақ кейбір тарихшылар қазақ хандығының құрылуын
одан әрі 1456- 1457 жылдарға дейін ұзартады.
Бүлік шығарған туыстарын тәртіпке шақырмақ болып Әбілқайыр хан
1468 жылы үлкен қол жинап Шу бойына аттанады. Керей мен Жәнібек те қапы
қалмай ұрысқа дайындалады. Бірақ суға түсіп, әскерлердің алға жылжуы
қиындайды және осы кезде кенеттен Әбілқайыр хан қайтыс болып, тарихта орны
боларлықтай шайқас өтпей қалады. Әбілқайыр хан өлгеннен кейін ол құрған
мемлекеттің іргесі шайқалады. Ірі тайпалар мен рулардың көп бөлігі Керей
мен Жәнібек ханға көшеді, олардағы шаңырақ саны екі жүз мыңға жетеді.
Әбілқайыр хандығын қалпына келтірмек болған оның ұлы Шейх – Хайдардың
әрекетінен ештеңе шықпайды. Осы кездегі Моғолстан мемлекетіндегі өзара
тартыс пен оның әлсіреуі де қазақ хандығына қаз – қаз түрып іргесін
кеңейтуге жағдай жасады. Қазақ хандығы алғашқы кезде Батыс Жетісу жерін,
Шу мен Талас алқаптарын иеленді. Моғолстан хандары Есен Бұғы мен Жүністің
қазақтардың Жетісу жеріне одан әрі жылжуын тоқтатарлық күштері болмады.
Қазақ хандығының құрылуына ХY ғасырдың екінші жартысында
Қазақстан жерінде екі мемлекеттің - Әбілқайыр хандығы (Көшпелі өзбек
мемлекеті) мен Моғолстанның ішкі саяси ахуалы нақты жол ашты. Өйткені, бұл
мемлекеттердегі көшпелі ақсүйек – сұлтандардың экономикалық күш – қуаты
артып, олардың әрқайсысы өз иеліктерінде жеке билік жүргізуге ұмтылды,
феодалдық талас – тартыс күшейді. Сөйтіп бұл мемлекеттердің тарихи
біріккен елдігінен айырылып, күйреуіне алып келді.
Қазақ хандығының құрылуы қазақ халқының тарихындағы аса маңызды
оқиға болды. Ол ұлан – байтақ өңірді мекендеген қазақ ру – тайпаларының
басын қосып шоғырландыруда, қазақтың этникалық территориясын біріктіруде
маңызды роль атқарды. Қазақ хандығының қалыптасуы қазақтың байырғы
заманнан басталған өз алдына жеке ел болып бірігу жолындағы күресін
біржолата аяқтауда шешуші кезең болуымен ерекшеленеді.
Қазақ хандығының құрылуы Жетісу жеріндегі ру – тайпалардың оның
қол астына бейбіт жолмен көшуін қамтамасыз етті. Қазақтардың біртұтас
мемлекеттігінің пайда болуы қазақ жүздерінің, жалпы қазақ халқы
қалыптасуының маңызды факторларының бірі болды. ХY ғасырдың екінші
жартысында оңтүстік – шығыс Қазақстанның халқы өлкенің басқа аймақтарымен
шаруашылық, этникалық және саяси қатынастары одан әрі жалғасып, күшейе
түсті. [16, 86-88 б.]
Жырау – ақпа – төкпе импровизатор, өлең сөзді қару еткен өнер
адамы, халықтың қамын ойлай білетін парасаты мол ел ағасы, қысылғанда жол
табар ақылшысы, уақыт, оқиға сырын, замана бағыт – бағдарын ақыл
таразысына салып салмақтай білетін, болжағаны болып, айтқаны келетін
тапқыр да көреген абызы, қисық кеткенді қылышпен емес сөзбен сілейтін,
бұйрық берер әміршісі, жөні келгенде жыр мен қаруды бірдей жұмсап, жауға
аттанар жауынгері. Олар ел тағдырын шешер ірі оқиғалар мен аса мәнді
көкейкесті мәселелер жайында толғаған. Халық өзгелерден гөрі қайғырғанда
демеп, қуанғанда қанат бітіріп, ақыл қосатын асыл сөз иесі жырауларды
қатты қадірлеген.
Жыраулар әлеуметтік мәні зор, келелі мәселелерді жырласа, ақындар
өмірмен қоян – қолтық, бетпе – бет келіп санқилы тақырыпта өлеңдер
шығарған. Халқымыздың поэзиялық мұрасын атадан балаға ұластырып, айтып
жеткізушілер – жыраулар мен ақындар. Ол мұралар ішінде жыраулар мен
ақындардың төл шығармалары да, оларға әріден жеткен бағзы жырлар да, сол
дәуірде туған эпостық туындылар да бар. Демек, жыраулар мен ақындар
желілі жырларды тудыруға атсалысып, өзі қадір тұтқан поэзиялық мұраларды
жырлап, таратып отырған. Бұл дәстүр қазақ, қарақалпақ, қырғыз, өзбек,
түрікмен, ноғай, т. б. Халықтарда бүгінге дейін сақталып, дами түсуде.
ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы жыраулар мен ақындар елдік, ерлік, өмір,
заман хақында толғаған. Олар бағзы шығыс поэзиясы дәстүрінде өмірдің
өтпелілігін жырлап, ізгілік пен инабатты дәріптеген. Заманның ойлы
перзенті ретінде өмірдің сан алуан мәселелерін сарапқа салып, гуманистік
тұрғыда философиялық – дидактикалық тұжырымдар жасап, атамекенді қорғау,
ел бірлігін сақтау мәселелерін көтерген.
Ақын, жыраулар мұрасында сол дәуірдегі талай тайпалар басынан
өткен тарихи іздер сайрап жатыр. Әр дәуірдің ірі, іргелі оқиғалары,
көрнекті адамдары тарихи тұрғыда нақты, дәлдікпен көрінбесе де жыраулар
мен ақындардың өз басы жағдайлары, жыр жолдарында кездесетін адамдармен
қарым – қатынасы, олардың сыртқы һәм ішкі бейнесі, сол замандағы бірқатар
оқиғалар анық байқалады. Мысалы: Асан жырламаса – Жәнібек; Шалкиіз
жырламаса – Темір, Әзике, Мансұр; Бұқар, Үмбетей, Тәтіқара жырламаса -
Абылай; Байтоқ, Жанұзақ, Махамбет жырламаса – Жәңгір хан поэзия жолдарында
қалмас еді. Тәтіқараның Кеше тоқыраулы судың бойынан, Бұқардың Ал,
тілімді алмасаң толғауларынан Абылай өмірінің кейбір деректерін,
Үмбетейдің Бөгембай өлімін Абылай ханға естіртуінен қалмақ пен қазақ
арасындағы шайқас көріністерін тани аламыз. Абылайдың қалмақпен соғыста
Шарышты өлтіруі, кейін Қалмақ әскерінің Абылайды қапыда алып, Тәшкенде
зынданға салуы, үш жүзден тоқсан адам барып Абылайды босатуы, Абылайдың
бұл тұтқыннан үш ауыз сөзбен құтылуы сияқты деректер де бар. Сол сияқты
Бұқардағы қырық сан қара қалмақты, Шалдағы тоқсан баулы айтайын тор
өзбек, тоқсан баулы тор өзбек айырылыпты, Таңбалының моласы деген жерде
сияқты деректер тарихтың көнеріп, көмескі тартқан беттерін айқындауға
септігін тигізеді.
Жыраулар мен ақындар дәуір шындығын қандай дәрежеде болса да көре
білгенмен өз ортасы ықпалынан, өз заман ауанынан аулақ кете алмаған.
Негізінен, гуманистік рухта жырласа да, кей кезде өздері күнбе – күн
мадақтап отырған хан, билердің көзқарасын да мансұқ ете алмаған. Мысалы,
туған жер бейнесін тебірене толғаған Қазтуған сезім серпінімен шалқыған
тұста жарлысы мен байы тең деп асыра әсерлей суреттеп, реалистік арнадан
ауытқып та кетеді. Елді жайлы қоныстан әкеттің деп ханды тура тілдеп
отыратын Асан бірде: Қатын алдың қарадан, Айырылдың хандық жорадан,
десе, Бұқар Абылайға: Қатын алма қарадан, қара тумас сарадан, - деп
толғайды. Бұл тұста да әлеуметтік теңіздік үстемдік еткен патриархалдық –
феодалдық қоғамдағы үстем тап өкілдерінің көзқарасы айқын елес береді.
Ақын, жыраулар хан қасында болып, оның мәртебесі мен мерейін асыруға
қаншама қызмет еткенмен, өмір шындығын жырлаудан ауытқи алмаған.Реті
келгенде хан мен бектің ұнамсыз қылық, ыңғайсыз істерін де ашық айтып,
батыл әшкерелеп отырған. Замана шындығын, дәуір сырын бейнелеген жолдар
ақын, жыраулар мұрасында аз емес. Мұндай реалистік элементтер Қырында
киік жайлаған, Әй,хан, мен айтпасам білмейсің сияқты Асан
толғауларында, Би темірге айтқаны, Алай Яным сияқты Шалкиіз
толғауларында, Ақтамберді, Бұқар, Көтеш, т.б. ақын жыраулар мұраларында да
мол. Төрден орын тимейді патша болсын малы азға (Асан) – бұл айна
қатесіз заман шындығы еді. Сүйгенінен ер жігітім айырылса, Жүрегімнің
басындағы қан болар (Шалкиіз) - әлеуметтік теңсіздік көрінісі. Аспан
ұшып, Арқа кезіп көп жүріп, әділдікті еш көрмедім көзіммен, Ақ сүйектер
әрі – бері тартысса, әзиз орда абдырарға ұқсайды, Әзиз орда алпыс болып
таралса, Ауыр ноғай аз боларға ұқсайды - бұл сол дәуірдің Шалкиіз
байқаған шын сыры, бақ, дәреже, даңқ жолындағы текетірес салдарынан
бірлік, береке ыдыраған ноғай ордасының ауыр халі еді. Сондай – ақ
Ақтамберді жырларында жетім көрген зорлық, зомбылық, Шалкиіз, Бұқар
толғауларында жалғыздың жапа шегуі біршама шынайы суреттелген.Бұл әуен
кейінгі дәуір ақыны Шортанбайда да бар. Ақтамберді де, Бұқар да, Шортанбай
да шаруа мен жалшы халін көре білді, бірақ, ол халден құтылу жолын айта
алған жоқ. Бірақ сол дәуірлердегі ой – сана эволюциясына, халық өмірінің
даму процесіндегі тарихи жағдайларға байланысты жәй болатын. Ал, сол
нашарларға қабырғасы қайыса білудің өзі аталмыш дәуір поэзиясы үшін
ілгерілеу еді.
Аздың ісі бітер ме?!
Көптің ісі жетер ме?!
Көп ішінде бір жалғыз,
Сөйлеп те сөзі өтер ме?!
Бұл тап қайшылығы мол, әлеуметтік теңсіздік үстемдік еткен дәуірлерге тән
бір кезде Шалкиіз көре білген сыр еді. Бұқар өмірдің осы тектес ащы
шындығын айта білумен қатар: Жарлы байға теңеліп, жарыса қонбас демеңіз,
деп басталатын шумақта бір орында мәңгі тұрар, өзгермейтін нәрсе жоқ,
жарлы байға, жалғыз көпке теңелер дегендей дүниені даму, өзгеру рухында
көре білді. Ал, Көтеш ақынның Қаратаудың басынан көш келеді шумақтарында
халық басынан өткен қайғылы кезеңнің реалистік суреті бар.
Әдетте, автор тарихи жағдайға, өмір шындығына өң беріп, ой
қосады. Демек, көркем шығарма – суреткер қиялына бөленген өмірдің көркем
шежіресі. ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясы туралы да осыны айтамыз.
Әйтсе де, бұл дәуір мұраларында ақын, жырау қиялынан туған образ
кездеспейді.Көбінесе жыраулар мен ақындар поэзиясындағы мекен, кісі аттары
тарихи деректерге сәйкес келеді. ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы жыраулар мен
ақындарда жан – жақты сомдалған адам образы болмағанмен шебер бейнеленген
портреттер мен мінездеулер, батырдың жан – күйін суреттеу
эпизодтары,батырлар мінген сәйгүлік сипаттары біршама бар. Ал, мінез –
құлық нормаларын, жақсы, жаман әдеттерді қарама – қарсы қойып шендестіре
суреттеу де кездеседі.
Ақын, жыраулар өз дәуірінің белгілі батырлары мен хан, билерінің
сыртқы, ішкі сипаттарын бейнелеген. Халық әуеліде жұртқа танымал тарихи
адамдарды ғана құмарта тыңдаса керек. Мысалы: Асан толғауларындағы Ай,
хан, мен айтпасам білмейсің шумағында өркөкірек, менмен, такапар ханның
сыртқы бейнесі көз алдыңызға келеді.
Ал, Бұқар Бөгембай батырдың ерлігін баса айтып былай мінездейді:
Қиядан қиқу төгілсе,
Аттың басын тартпаған.
Қисапсыз қол көрінсе,
Қорқып жаудан қайтпаған.
Ақын, жыраулар батырлар мінер сәйгүлік пен тұлпарды да шебер суреттеген.
Жауынгер жырау Атамберді армандаған мықты да берік, сұлу да сымбатты,
жүйрік те төзімді арғымақтар мен тұлпарлардың сыртқы бейнесі осындай.
ХY – ХYIII ғасырлардағы жыраулар мен ақындар поэзиясы – қазақтың
таза өз тілінде туған қуатты да құнарлы, философиялық – дидактикалық
өмірлік мәні бар терең мұра.
1.2. Тарихи оқиға тудырған шығармалардың сипаттамасы.
ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясының жайын сөз етпес бұрын атап
өтерлік мәселенің бірі – жалпы ақын, жырау, жыршылардың әріден, қазақ
халқы өз алдына жеке халық боп қалыптасу дәуірінен (ХІҮ-ХҮ ғ.ғ.) бұрынғы
тұстан келе жатқандығы. Түркі тілдес халықтардың қалыптасуына негіз болған
ру, тайпа, ұлыстарда ақын, жырау, жыршылардың көп болғаны, тіпті ірі
талант иелерінің өмір сүргенін дәлелдейтін деректер аз емес. Бұдан шығатын
қорытынды – түркі тілдес рулар мен тайпаларды ауыз әдебиетімен қатар жеке
ақын, жырау поэзиясының көне замандардан бері белгілі арнамен, дәстүрлер
аясында өмір сүру фактісі, даму шындығы. Олардың баршасы біздің
заманымызға жеткен жоқ, жетуі қиын да еді. Бұл өзге мәселе.
Қазақстан жерін мекендеген, - деп жазады Ә.Марғұлан, - ежелгі
тайпалардың қоғамдық өмірінде ақынның қандай рөл атқарғанын ертедегі
үйсін, қаңлы, т.б. руларында болған... жазушылар атап көрсетеді. Ақынның
осы рөлі Орхон, Талас бойынан табылған Білге – Қаған мен оның інісі
Күлтегін (ҮІІ ғасырдың соңы ҮІІІ ғасырдың басы) ескерткіштеріндегі
жазбаларда айқынырақ көрінеді. Бұларда өлеңді шығарушы ақынның өзіндік
ерекшелігі, ежелгі ақындық тәсілдер мен эпикалық дәстүрлерді жасаудағы
рөлі байқалады. Күлтегін жазбасында тұрмыс-салт поэзиясына тән мотивтердің
(жоқтау) кейін эпосқа айналғанын көреміз. Түркі тілдес халықтарға ортақ
жазба ескерткіштердің ішінде ақын, жыршы (сказитель) туралы бір алуан
деректі Махмұд Қашқаридың ХІ ғасырдың 70 жылдарында жазылған Диван –
луғат - әт - түрк кітабынан табамыз. Мұнда бір емес, бірнеше автордың
аттары аталады. Солардың ішінде ең көрнектісі – Шөже ақын.
Шамамен ХҮ ғасырдың орта тұсында парсы тілінде жазылған Шаджарат
– ал -әт-түрк (Түріктер шежіресі, авторы белгісіз) деп аталатын еңбекте
өзге бір түркі тілдес тайпа ақынын кездестіреміз. Ол – Ұлық жыршы. Ұлық
жыршы ХІІІ ғасырдың алғашқы жарымында Орта Азия жеріндегі эмирлердің
бірінің төңірегінде өмір сүрген. 1227 жылы Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошы
жорықта жүріп өлгенде. Оның өлімін ханға естіртетін адам табылмайды. Сонда
қатал да қаһарлы ханның алдына тек поэзия ғана, поэзия тілін меңгерген
адам ғана бара алады. Елді, жерді жазықсыз қан төгуден бір сәт поэзия ғана
құтқарады. Бұл фактіден түркі тілдес елдерде көне заманның өзінде
поэзияның өмір мен өлім тәрізді аса маңызды мәселелерге араласу тәрізді
аса үлкен қоғамдық рөлі мен қызметін, сондай-ақ, поэзия тілімен естірту,
жоқтау дәстүрінің осы елдерде сонау арғы замандардан келе жатқанын
көреміз. Адамзат тарихында осындай фактінің алуан түрі кездеседі.
Александр Македонский Фивы қаласын жаулап алып, тас – талқанын шығарып
қиратқанда жалғыз-ақ Пиндар ақынның үйіне ештеңе тигізбеген екен. Бұл да
поэзияның барша тірліктен жоғары тұрған ұлы күшін танытса керек, т.б.
Парсы авторының ХҮ ғасырда парсы тілінде жазылған еңбегінде түркі
тіліндегі жырдың арада екі жүз жыл өткеннен кейін сол бастапқы қалпында
берілуі және осы өлеңнің біздің заманымызға дейін әуелгі қалпын сақтап
ауызша жетуі-өте бір қызғылықты жай. [1,8-9 б.]
Қазақ поэзиясының, қазақ жазба әдебиетінің түп тамыры қадым
замандарға барып тіреледі.Дәуіріне сай дамыған мәдениеті,төл жазуы болған
бабаларымыз ілкі орта ғасырлардың өзінде (Y-YIII ғасырлар) мәңгі өлмес
мұралар жасады.Ғылымда Орхон-Енисей жазулары аталатын, түркі
тайпаларының байырғы қоныс-мекендерінде көне түркі жазуымен тасқа қашалып
қалдырылған бұл тамаша ескерткіштер қазір адамзат мәдениетінің даму
тарихындағы ең елеулі мұралардың бірі саналады.Орхон-Енисей жәдігерлерінің
мазмұн байлығы,ой тереңдігі және таза көркемдік қасиеттері көне түркі
тайпаларының арасында сөз өнерінің жоғары өреге жеткендігін айғақтайды.
Ержүрек қолбасы Күлтегіннің, білікті мемлекет қайраткерлері Тонүкүктің
құлпытасына қашалған жазулардағы көптеген көркем бейнелер,қанатты сөздер,
ұтқыр тіркестер қазақ тілінде күні бүгінге дейін қолданылады.
Түркі қағанаттары құлағаннан (YIIIғасыр) соңғы жерде түркі
әлеміндегі әдеби өмір орталығы тікелей Қазақстан жеріне – Жетісу мен Сыр
бойына ауысады.Өзіндік сипатқа ие дала мәдениетімен қоса қала мәдениеті де
өркендейді.Осы кезеңде бірталай түркі тайпаларының ислам дінін қабылдауына
байланысты,бұған дейін кеңінен қолданылып келген руна жазуын және ғылымда
ұйғыр жазуы деп аталатын екінші бір көне түркі жазуын араб жазуы алмастыра
бастайды.Өлкенің әкімшілік, экономикалық және мәдени орталықтарына
айналған ірі қалаларда маңына оқымыстылар, діндар ғұламалар топтасқан
үлкен мешіттер салынады, мектептер, медреселер ашылады.Дәл осы кезеңде
қазіргі қазақ жерінен мұсылман әлемінде мұғалім әс-сани-мәшһүр
Аристотельден соңғы екінші ұстаз атанған әбунасыр әл-Фарабидің өсіп шығуы
кездейсоқ емес-ті. Және Отырардан қанаттанған ұлы ғалым жапанда өнген
жалғыз бәйтерек болып қалған жоқ.Сол көне күндерде жасаған, шығыста
кеңінен танылған астроном әрі математик Аббас Жауһари, филолог Ысқақ әл-
Фараби,географ Жанақ әл-Қимақи сияқты оқымыстылар отандық білім мен
мәдениеттің биік өресін танытады.
Бұл дәуірде жасалған әдеби мұралардың дені өлкеде ешқашан
толастамаған қырғын соғыстар кезінде жойылады,енді біразы уақыт шаңы
астында із-түзсіз жоғалады.Ал біздің заманымызға жеткен үлгілердің
ішінднгі ең көнесі,әрі көлемдісі – 1069 жылы жазылған атақты дидактикалық
шығарма – Құтадғу білік- (Құтты білім).Поэма авторы Юсуф Хас Хаджиб Шу
алқабындағы Баласағұн қаласының тұрғыны еді. Екінші бір елеулі ескерткіш –
Түркістан қаласынан шыққан софы ақын Қожа Ахмет Яссауидің (1166 жылы
өлген) Диуани хикмат(Дана уағыздар топтамасы) атты өлеңдер жинағы.
Қыпшақ диалектісінде жазылған Яссауи өлеңдері өз кезінде сахарадағы
көшпенділер арасына кеңінен тарады.
Бұдан соңғы ғасырларда жасаған, қазақ әдебиеті тарихына белгілі
мөлшерде қатысы бар ақын-жазушылардың ішінен Хакім-Ата (ХII ғасыр) мен
Ғали (ХIII ғасыр), Дүрбек пен Сейф Сарайи (ХIY ғасыр) есімдерін атауға
болады.Махмұд Қашғари жазған түркі тілдерінің сөздігі Диуани лұғат-ат-
түрік (1074) және қыпшақ (құман) тілінің сөздігі Кодекс куманикус
(1303) сияқты ескерткіштер де көне дәуірдегі қазақ поэзиясы,қазақ
фольклоры туралы мол мағлұмат,құнды деректер береді.
Атап айту керек, сөз болып отырған Y-ХIY ғасырларда туыстас түркі
тайпалары әлі айқын ұлттық жікке бөліне қоймаған еді.Әр түрлі тарихи,
саяси және қоғамдық жағдайлардың әсерімен туыстас рулар бірде өзара
қосылып, бірде қайта ыдырап сапырылыса көшіп жатты. Міне,осының бәрі әдеби
шығармалардың сыр-сипатына, тіліне әсер етпей қойған жоқ.Біздің
заманымыздағы түрколог ғалымдар ескіден жеткен мұралардың көпшілігінің
қазіргі түркі халықтарының қайсысына нақты тиесілі екендігін дөп басып
айта алмайды.Бұл мүмкін де емес.Сондықтан орта ғасырлардан қалған түркі
ескерткіштері қазіргі қазақ, өзбек, қырғыз, ноғай, түркмен т.б. туыстас
халықтардың бәріне ортақ әдеби мұра, солардың бәрінің де әдебиетінің басы
болып есептеледі.
ХIII ғасырдың алғашқы жартысында бүкіл Дешті-Қыпшақ ұлан-асыр
Шыңғыс хан империясының бір бөлігіне айналып, Жошы ұлысы (орыс
жылнамаларында Алтын Орда) атала бастады. Жаулаушылардың құрамындағы
монғол тектілерден түркі тектілер әлдеқайда басым еді.Қанша қырылғанымен,
жергілікті түркі тілді халық та біржола жойылып кетпеген.Осының
нәтижесінде, Жошы ұлысындағы монғолдардың үлес салмағы шамалы ғана болып
шығады. Араб тарихшысы әл-Омаридың айтуынша көп ұзамай-ақ монғолдар түркі
тайпаларының арасына сіңіп, жойылып кетеді. Бүкіл ел қайтадан
қыпшақтанады. Қыпшақ тілі мемлекет тіліне айналады, қалың бұқара ғана
емес, Шыңғыс ұрпағы хан – сұлтандар да өздерін қыпшақ санайды. Сөйтіп,
ақыр түбінде жеңіске жеткен жаулаушылар емес, жауланушылар болып шығады.
Алайда ХІІІ ғасырдың аяқ кезінің өзінде-ақ Алтын Орданың негізін
салушы Батудың ағасы Орда-Ежен ұрпақтарының иелігіндегі Дешті-Қыпшақтың
шығыс бөлігі дербес саясат жүргізуге тырысады. Және көп ұзамай, Көк Орда
деген атпен ту көтеріп, сөз жүзінде Алтын Ордаға тәуелді болғанымен, іс
жүзінде дербес мемлекет ретінде өмір сүре бастайды. Сырдариядан Түменге,
Тарбағатайдан Жайыққа дейінгі кең байтақ даланы иемденген. Астанасы ежелгі
Сығанақ қаласында болған бұл жаңа ұлыстың халқы өзбек-қазақ, немесе жай
ғана өзбек, я қазақ аталады.
1428 жылы атағы Алтын Орданың өзін тітіреткен Барақ хан өлген соң
ұлыс билігі Жошының кіші ұлы Шейбанның ұрпағы Әбілқайыр ханның қолына
өтеді. Хандықтағы саяси күрес біржола ушығады. Әбілқайырға қарсы оппозиция
басында Орда-Ежен-Барақ ұрпақтары Керей мен Жәнібек сұлтандар тұрады. Бұл
күрес ақыры Әбілқайыр мемлекетінің екіге жарылуына әкеп соғады. 1456 жылы
Керей, Жәнібек сұлтандар өз жағындағы руларымен бірге Жетісуға қоныс
аударады. Моғолстанмен шектес жерде, Шу өзені бойында құрылған жаңа хандық
қазақ атымен аталады.
Құрамында екі жүз мыңдай ғана халқы бар, жері де біршама шағын
Қазақ Ордасы біраз күш жинап, өзінің саяси жағдайын нығайтқан соң, бұрынғы
Көк Орда жерін түгел қайтып алу жолындағы күресін бастайды. Көршілерімен
жүргізілген сәтті соғыстар нәтижесінде және әр түрлі қолайлы тарихи
жағдайлардың әсерімен айналасын елу жыл ішінде қазақтар Жоңғар Алатауынан
Еділдің төменгі ағысына, Сырдариядан Есілге дейінгі аралықтағы кең байтақ
территорияның бірден бір қожасына айналады. Жердің кеңеюі және осы кезде
ыдырап, кері кете бастаған Ұлы Орда, Маңғыт (ноғай) ұлысы,Сібір хандығы
мен Моғолстан шегіндегі тұтас рулардың,әртүрлі топтар мен жеке адамдардың
жаппай миграциясы нәтижесінде ХYI ғасырдың бас кезінде Қазақ Ордасындағы
халықтың саны бір миллионнан асады.Бұл – қазақтардың жаңа жерлер жаулап
алуы, жергілікті халықты ассимиляциялауы нәтижесінде жүзеге асқан іс емес,
ана тілі, ата салты, әдет-ғұрпы ортақ, туыстас рулардың өздерінің байырғы
ата - мекен жерінде жаңа бір ұлыс құрамында қауымдасуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz