Несие жүйесіндегі проблемалар, жаһандық дағдарыс жағдайында Қазақстан Республикасының несие жүйесінің даму бағыттары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің дамуы және тұрақтануының
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..6
1.1 Несие жүйесінің мәні, маңызы және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Несие жүйесінің принциптері мен негізгі
функциялары ... ... ... ... ... 10
1.3 Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің парабанктік секторының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .19
2 Несие жүйесіндегі проблемалар, жаһандық дағдарыс жағдайында
Қазақстан Республикасының несие жүйесінің даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. .25
2.1 Несие жүйесіндегі қалыптасқан проблемалар мен несие тәуекелін
басқару
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Қазақстан Республикасында несие мекемелерінің дамуы мен несиелеу
жүйесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .28
2.3 Әлемдік несие жүйесінің дағдарысы және одан шығу
жолдары ... ... .33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
Кіріспе
Курстық жұмыста коммерциялық банктердегі несиелендіру проблемалары
көптеген ТМД елдерінің, соның ішінде Қазақстанның өтпелі экономика кезеңіне
тұспа-тұс келді деуге болады.
Қазақстан Республикасында 1995 жылдың қаңтар айынан бастап банк
жүйесінде өзгерістер басталды, яғни республикада банк жүйесінің тұрақтылығы
айқындалды. Мұның өзіне Ұлттық Банк талаптары және банктер арасындағы
бәсекелестік негіз болды. Ұлттық Банктің негізгі міндеті - барлық
банктердің сапалық қызметін көтеру және әлемдік стандартқа сай топтар құру.
Коммерциялық банктердің төлем жүргізуге мүмкіндіктерінің болмауын
кәсіпорындарға ұзақ мерзімді несие бере алмауын қаржы жүйесінде бірқатар
келеңсіздіктер туындатып қоймай, өндірістердің тұралауына әкелді.
Экономиканың құлдырауы коммерциялық банктерге өзгеріс әкелді.
Қазіргі қоғамдық қатынастарға сәйкес нарықтық қатынастарға көшумен
несиенің рөлі де өсті. Қазіргі уақытта банк кәсіпорындардың шаруашылық
қызметін несиемен қамтамысыз етіп, нәтижесінде өндірістің ауқымы кеңейіп,
оның жұмысы, қызметі, өнімі де ұлғайды.
Банк несиенің маңызы да коммерциялық қызметті қосымша қаржыландыру
мен жаңа мүлік құру бағытында ұзақ мерзімді инвестицияны жүзеге асыруда
кәсіпорындардың құрылымы несие ресурстарын пайдалануында артады. Қарыздар
несие функциясын атқара отырып, түрлі формаларға ие және алынған қаржыны
дұрыс мақсатқа жұмсауға көмектеседі. Кәсіпорын қарызды өзіне қолайлы
формамен вексельдік формада немесе облигация түрінде ала алады.
Осы шартта бухгалтериядағы қарыздар мен несиенің дұрыс
есебінің рөлі өсті. Несие есебінің дұрыстығы банк жетекшілігіне, оның
көлемі мен құрылымына байланысты, мұның өзі алынған қаржыға анализ жасауға
мүмкіндік береді. Несие операциялары банктік коммерциялық мекеме сияқты
негізгі дәстүрлі қызметі болып табылады. Несие ұсыну оның кәсіпорын
фирмалары, компаниялар, мемлекеттік кәсіпорындар, жеке тұлғаларды
инвестициялық және тұтынушылық бағытта қаржыландыру басты экономикалық
функциясы.
Банк негізгі кіріс көзін несие операцияларынан табады. Бірқатар
банктерге ссудалық операциялар 70 пайызға жуық кіріс әкелді. Банктердің
несие функциялары олардың қызмет көрсететін аймақтарының экономикалық хал-
ахуалына байланысты, өйткені банктік несиелер жаңа кәсіпорындардың өсуі мен
осы аймақтарда жұмыс орындарының артуы мен олардың экономикалық
өміршеңдігін қамтамасыз етеді. Экономикалық тұрақтылықтың орнамауынан
Қазақстандық коммерциялық банктер несиені бірнеше жылдық қысқа мерзімге
ғана береді.
Қарастырылатын мәселенің маңыздылығы мен деңгейі. Несие жүйесінде
несиелердің формалары мен әдістерінің несие қатынастарын тәжірибеде
ұйымдастыруға ықпалы зор. Банк нарықтық қатынастардың субъектісі ретінде
өзінің ресурстарына иелік етеді, ссудалар мен несие бойынша проценттік
ставкалар ұсынады.
Несиелер банк пен клиенттің қарым-қатынасы негізінде қорытылады, яғни
несие сомасы мен проценттік ставка өлшемі, оның ұсыну әдісі мен қайтару
мерзімі несие келісім шарттарында айқын көрсетіледі. Несие тек несиені
төлеуге мүмкіндігі бар тұғаларға ғана беріледі. Қазіргі уақытта несие
механизмінде несиелендіру банктік бақылау жасауда қатаң талаптар жоқ деуге
болады.
Несие қатынастары негізінде клиент пен банк үшін пайдалылық жатыр.
Несиелердің жаңа заманғы үлгісінің ерекшеліктері мынадай:
- клиент банкті өзі таңдайды, яғни ол түрлі банктерден ссуда алуға
құқығы бар, мұның өзі банктер арасындағы бәсекелестікті дамытады. Несие
клиенттерге және басқаларға да беріледі. Басқалар дегеніміз банкте есеп
шоты жоқ жеке тұлғалар.
- банк өзінің ресурстарына иелік етеді, сондықтан да ол ссуда
ұсынуда шарттар қояды.
- несиелендіру жеке тұтынушылық, бір реттік несие ретінде
жүзеге асырылады.
- банк беретін несие көлемі банктің кіріс көлеміне байланысты.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі құқықтық нормативтерді, бір
адамға берілетін несие сомасын бекітеді.
- дәстүрлі несиелендіру принциптері - жеделдік пен қамтамасыз
ету өз қалпын сақтайды.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеу мақсаты Қазақстанда
несие жүйесінің қызмет көрсету нарығында банктік несиелендіруді дамыту
жөнінде маңызды әлеуметтік-экономикалық мәнге ие ғылыми негізделген
ұсынымдар мен ұсыныснамалар, оны шешуді қамтамасыз ететін ірі ғылыми
мәселелердің жобасын әзірлеу.
Көрсетілген мақсаттарға жету үшін жұмыста келесідей міндеттер
қойылған:
1. Несиелік қызмет көрсету нарығында банктік несиенің дамуының
теоретикалық аспектілері мен әлеуметтік бағытын анықтау. Несиелік қызмет
көрсету мен банк өнімдерінің теоретикалық мәнін негіздеу.
2. Банктік несие қызметін көрсетудің халықаралық тәжірибесі мен оны
Қазақстанда пайдаланудың мүмкін болатын перспективаларын қарастыру.
3. Халыққа несиелік қызметті ұсыну, бөлшек нарықтың ерекшелігі мен
заңдылығын зерттеу жөніндегі коммерциялық банктердің отандық тәжірибесін
жария ету.
4. Халық пен коммерциялық банктер ара-қатынасындағы тәуекелдер
факторлары мен оларды реттеудің жолдарын ашып көрсету.
5. Банк қызметіндегі халықтың қажеттілігін анықтауда әдістемелік
тәсілдерді негіздеу.
6. Жеке тұлғалардың қаржылық жағдайын және оның несие қабілеттілігін
талдаудың әдістемесінің жобасын әзірлеу.
7. Жаңа банктік қызмет көрсетулерді құру мен олардың бәсекелестік
артықшылығы жөнінде банктің инновациялық саясатына маркетингтік тәсілдерді
анықтау.
Банктердің жаңа несиелері мен қызметтерін құру жөнінде зерттеулердің
әдістемелік жобасын әзірлеу, халыққа несиелік қызмет көрсету нарығында
коммерциялық банктердің қызметіндегі маркетингтік бағыт зерттеу пәні болып
саналады.
Несиелік қызмет көрсету барысында Республикадағы коммерциялық
банктердің іс жүзіндегі тәжірибесі мен олардың халықты несиелеу мен несие
тәуекелін басқарудың нарықтық стратегиясын құру зерттеу обьектісін
құрайды.
Курстық жұмыс деңгейінде несие жүйесінде, несиелік қызмет көрсету
нарығында банктік несиелендіруді дамыту мәселесін зерттеуде жұмыстың ғылыми
жаңалығы анықталады.
Зерттеу барысында алынған біршама маңызды мәселелер және олардың
ғылыми жаңалығы келесілерден тұрады:
- кешенділік, үзіліссіздік, әлеуметтік жағдайға бейімделу
қағидаларына негізделген; несиелеуден шығатын, халыққа қызмет
көрсету нарығында коммерциялық банктердің маркетингтік
стратегиясын құрудың теориялық аспектілерін зерделеу.
- азаматтардың несие алу мүмкіншілігінің есебінен банктің
несиелеу қызметіне халықтың әлеуетті сұранысын болжау мен
анықтау жөнінде ұсыныс түрінде жоба әзірлеу.
- банктің несие саясатының негізделген жолын жүзеге асыру,
несиенің түрлері, соның ішінде тұрғын үй құрылысын ипотекалық
несиелеу жөнінде халыққа банктік қызмет көрсетудің жаңа
түрлерін енгізу.
Зерттеу нәтижесін жүзеге асыру мен тәжірибелік мәні. Несие жүйесіндегі
банктік несиелеудің теориясы мен тәжірибесі саласында зерттеу нәтижелерін
ары қарай өңдеу үшін алынған қортындылар мен ұсыныстарды жетілдіру.
1 Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің дамуы және тұрақтануының
теориялық негіздері
1.1 Несие жүйесінің мәні, маңызы және құрылымы
Нарықтық экономикада несие-банк жүйесі маңызды роль атқарады. Ол
арқылы кәсіпорындар, ұйымдар мен халықтың ақшалай есеп айырсулары мен
төлемдерінің едәуір көлемі жүргізіледі, сондай-ақ ол уақытша еркін ақша
құралдарын, халықтың жинақ ақшалары мен табыстарын белсенді әрекет етуші
капиталға айналдырады, көптеген әр алуан несиелік, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және басқа да операцияларды
орындайды.
Өндіріске қатысты екінші кезекте бола тұра, несие жүйесі оған үнемі
және едәуір дәрежеде ықпал етті. Ол ақша жинақтарының масштабын бірнеше
есеге кеңейтеді, ақша құралдарының бір саладан екінші салаға құйылуын
қамтамасыз етіп, сол арқылы өндіріс тиімділігінің өсуіне ықпал етеді.
Несие жүйесінің ролі мен маңызы бірқатар көрсеткіштермен сипатталады:
несиелік салымдардың жалпы көлемі, кәсіпорындар мен ұйымдардың негізгі және
айналым капиталының қалыптасуындағы банктік ссудалардың үлесі, жалпы төлем
айналымы және тағы да басқалары.
АҚШ несиелік қатынастардың даму дәрежесі, банктік операциялардың
шаруашылықтың өндірістік және тұтынушылық аясын қамтуы, несиелік мекемелер
жүйесінің әр алуандығы және тармақтылығы, қаржылық капитал топтарының қуаты
бойынша әлемнің басқа елдерінен алда келеді.
Американдық несие жүйесінің әрекет ету ауқымы жөнінде төмендегі
цифрлар түсінік бере алады. Несие мекемелері арқылы қолма-қолсыз есеп
аудару жолымен жүзеге асырылатын жылдық төлемдік айналымның басым бөлігі 80-
жылдардың басына қарай 60-65 трлн доллар деп бағаланған.
Несие жүйесі арқылы американдық шаруашылықта қолданылатын ақша
капиталының орташа есеппен ¾ бөлігі өтеді.
Несие мекемелері арқылы айналатын ақша қаржыларының орташа жылдық
соммасы 1989 жылы 700 млрд долларды құрды.
Несие жүйесі өз қызметін атқарған кезде несиелік қатынастар туындайды.
Несиелік мекемелер және әр түрлі субъектілер арасында қайтарымдылық және
төлем шарттары негізінде уақытша еркін ақша қаражатын жинақтау және қайта
бөлістіру жөніндегі экономикалық байланыстары несиелік қатынастардың
мазмұнын анықтайды.
Бірақ несиелік қатынастардың мазмұны ақша капиталының жинақталуымен
және оны заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың уақытша пайдалануына берумен
ғана шектелмейді. Несиелеу процесінде өндірістік құнға, яғни ұдайы
өндірістің ақша айналымына арналған төлем құралдарының қосымша массасы
қалыптасады. Төлем айналымының үлкен ағымы несие жүйесі арқылы өтеді,
төлеушілер мен несиелік мекемелер арасында, несиелік мекемелер мен алушылар
арасында экономикалық қатынастарды қалыптастырады.
Несие жүйесі елдегі ақша айналымын реттейді, заңды және жеке
тұлғаларға әр түрлі қызметтерді көрсетеді, соның нәтижесінде несиелік
экономикалық қатынастар туындайды.
Несиелік қатынастардың екі түолі сипаты бар және шаруашылық
субъектілері үшін де, несие жүйесі мекемелері үшін де, бірдей дәрежеде
қажет болады. Несие мекемелерінде ақшаны сақтау – несиелік ресурстардың
құрылуын, ал оларды экономика мен халықтың қажеттілігі үшін орналастыру –
несие беруді білдіреді.
Екі жақты қатынастар мыналардың арасында болады: шаруашылық ұйымдары
мен несие жүйесі, несие жүйесі мен халық, мемлекет пен несие жүйесі,
несиелік мекемелер арасында, әр түрлі мемлекеттердің несиелік мекемелері
арасында.
Жоғарыда анықтағанымыздай, несиелік қатынастар несие экономикалық
категориясының әрекет етуі кезінде ақша формасында жүзеге асырылады.
Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісін несие формасы сипаттайды. Ол
несиелік қатынастардың мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді. Несиелік
қатынастардың формасы мен мазмұны диалектикалық бірлікте болады. Несиелік
қатынастардың формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және олардың дамуын
ынталандыруы тиіс. өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік қатынастар
мазмұнының және несие формасының өзгеруіне әкеледі.
Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай. Тауарлық несие
коммерциялық несиенің алғашқы негізін қалайды. Шаруашылық жүргізуші
субьектілердің ссуданы бір-біріне беруі кезінде бұл несие ақша формасына
өзгереді. Оның мәнісі мынада, яғни алушы субьект несие берушіге алынған
тауарлық несиенің дәлелі ретінде вексель, кепілдік қағаздарды немесе басқа
құжаттарды жазып береді, несие беруші оларды ақша формасында ссуда алу үшін
банкке ұсынады. Бұл жерде несиелік қатынастардың жүргізуші субьектілері
ретінде шаруашылық субьектілері және банк саналады. Оның мазмұнындағы
өзгерістер салдарынан несиелік қатынастардың тауарлық формасы ақша
формасына ұласады. Осылайша, тауар формасы негізінде несиенің, ең алдымен
банктік несиенің ақшалай формасы туындайды және дамиды.
Несиелік қатынастардың, несие формаларының және несиелік мекемелердің
жиынтығы кең мағынада несие жүйесі түсінігін құрайды.
Тар мағынадағы несие жүйесі – бұл несие-қаржы қатынастарын
ұйымдастырушы, ақша жүйесін реттеуші және елде басқа да қаржы қызметтерін
көрсетуші несие мекемелерінің желісі.
Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа да несиелік
мекемелердің, несиелік операцияларды жүзеге асыруды ұйымдастырудың құқықтық
формалары мен тәсілдемелерінің жиынтығымен сипатталады. Несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың екі жүйесі бар: банктік және банктік емес
институттар шеңберінде. Сәйкесінше несиелік жүйенің екі негізгі буыны
қалыптасады: банктік мекемелер және мамандандырылған несие-қаржы
мекемелері.
Несие жүйесі несиелік операциялардың көлемінің функционалдық
мамандануымен және несиелік мекемелердің санымен, сонымен бірге
шаруашылықты жүргізудің жекелеген субьектілеріне ұсынылатын қаржы-несие
қызметтерінің санымен сипатталады.
Қазіргі кездегі несие жүйесі бұрынғы жүйеден төмендегі белгілер
бойынша өзгешеленеді:
- банктік капиталдың және банктік монополиялардың шоғырлану және
орталықтануы;
- несиелік мекемелердің әр алуан түрлері арасындағы бәсекенің күшеюі;
- банктің капиталдың өнеркәсіптік капиталмен байланысуы және қаржылық
капиталдың калыптасуы;
- несиелік, соның ішінде монополистік мекемелер қызметінің ғаламдануы мен
интернационалдануы және континент аралық халықаралық несиелік
монополиялардың пайда болуы.
Экономикалық тарихи-экономикалық дамуының әрбір сатысына несиелік істі
ұйымдастырудың өзі типі, несие-ақша қызметіндегі сәйкес сұраныстарға жауап
беретін несиелік жүйенің өз құрылымы сәйкес келеді. Мысалы, КСРО-ның
жоспарлық орталықтандырылған экономикасына Мемлекеттік банк басқарған
несиелік жүйенің қатаң орталықтанған құрылымы сәйкес келеді, нарықтық
экономика үшін басқасы, яғни банктік және банктік емес мекемелердің
демонополизацияланған құрылымының қең желісі сәйкес келеді.
Қазіргі кездегі несие жүйесінің күрделі, көп буындық құрылымы бар.
Егер несиелік мекемелердің өз клиенттеріне көрсететін қызметтер сипатын
жіктеменің негізі етіп алсақ, онда қазіргі кездегі несиелік жүйенің үш
маңызды элементін бөліп көрсетуге болады:
- Орталық ( эмиссиялық ) банк;
- коммерциялық банктер;
- мамандандырылған несие мекемелері (сақтандыру, жинақтық, ипотекалық,
сенімгерлік және тағы басқа).
Шаруашылық буындардың ұсынатын несие-қаржы қызметтерінің функционалдық
мамандануы, көлемі мен санына сәйкес несиелік жүйенің ядросын банктік жүйе
құрайды, ал несие институттарының қызметін үйлестіруші ортақ орган болып –
Орталық банк есептеледі.
Орталық банк – бірінші деңгейдегі басты мемлекеттік банк, мемлекеттік,
халықтық және ұлттық банк деп аталуына тәуелсіз кез келген елдің ақша-несие
институты.Орталық банк – бұл банктердің банкі . ол заңды және жеке
тұлғалармен операцияларды жүргізбейді. Оның клиенттері – коммерциялық
банктер және басқа несиелік мекемелер, сонымен бірге үкіметтік үйымдар,
оларға әр алуан қызметтер ұсынады.
Орталық банк тікелей ықпал ету және реттеу, бақылау мен қадағалау
қызметтерін банктік мекемелерге ғана қатысты орындайды. Орталық банк
несиелік жүйенің басқа буындарына негізінен тек жанама ықпал етеді, ол
несиелік және ақшалай операциялардың, нарықтың әр алуан секторларының,
қаржы-несие қызметтерінің өзара байланысынан көрініс табады.
Коммерциялық банктер ссудалық капитал нарығының әр түрлі секторларында
әрекет етуші көп қызметті мекемелер болып табылады. Олар кәсіпкерлік
тәжірибеде танымал қаржылық операциялар мен қызметтердің басым бөлігін
орындайды. Коммерциялық банктер дәстүр бойынша кез келген елдің несие
жүйесінің базалық жүйесі ролін атқарады.
Олар бұрынғысынша үкіметтің, іскер топтардың және миллиондаған жеке
тұлғалардың салымдарын жинақтаушы қаржы орталығы болып табылады. Ссудалық
және инвестициялық операциялар арқылы коммерциялық банктер әр түрлі қарыз
алушылар үшін өз қорларына жол ашады. 2005 жылдың басына қарай Қазақстанда
35 банк әрекет етті.
Мамандандырылған қаржы-несие мекемелері (оларды басқаша парабанктер
деп атайды) нарықтық экономикадағы несиелік жүйенің маңызды және объективті
қажетті буыны болып табылады. Бұл мекемелерсіз экономиканың әр түрлі
буындарында және халыққа көрсететін несие жүйесінің қызметтері толық болмай
қалады.
Парабанктік мекемелер не клиенттердің белгіленген типтеріне қызмет
көрсетуге, не банктік қызметтің бір-екі түрін жүзеге асыруға бағытталады.
Олардың қызметі көп жағдайда нарықтың шағын сегментіне қызмет көрсетуге,
арнайы клиенттерге қызметтерді және де арнайы қызметтерді ұсынуға
негізделеді.
Бұл мекемелер үшін екі жақты тәуелділік тән болады: бір жағынан,
несиелік-есеп айырсу операцияларын жүзеге асырумен байланыса отырып, олар
Орталық банктің сәйкес талаптарын негізге алуы тиіс; екінші жағынан,
белгілі бір қаржылық, сақтандыру, инвестициялық немесе басқа операцияларға
мамандана отырып, олар сәйкес ведомстволардың реттеуші ықпалына түседі.
АҚШ-тың несие жүйесі өте дамыған болып табылады, оған өнеркәсібі
дамыған елдер бағдарланады, ол орталықсыздандырылған деп есептеледі және өз
құрамына Федералды резервтік жүйені (елдің орталық банкі қызметін
атқарады), 15 мың коммерциялық банкті, инвестициялық және жинақ банктерін,
ссуда сақтаушы ассоцияцияларды, қаржылық компанияларды, несиелік
кооперативтерді, сақтандыру компаниялары мен зейнетақы қорларын, әлеуметтік
сақтандыру қорларын, өзара несие қоғамдарын, сақтандыру депозиттері
институттарын және т.б. кіргізеді, олар 55 мыңнан астам деп есептеледі.
АҚШ-тың несие жүйесіне қарама-қайшы Жапондық несие жүйесі
орталықтандырылған деп сипатталады. Оған 13 ірі коммерциялық қалалық, 64
аймақтық банк, ұзақ мерзімді несиелік 3 банк және 7 траст-банк кіреді.
Орталық банк – Жапон банкі. Мамандандырылған қаржы-несие мекемелерінің
тізімі шамамен АҚШ еліне ұқсас келеді.
КСРО күйрегенге дейін Қазақстанның өзіндік несие жүйесі болмады. Оның
аумағында дербес филиалдар емес, қатаң орталықтандырылған, абсолютті
монополиялық банктік және банктік емес мекемелердің бөлімшелері әрекет
етті. Мұндай несие жүйесі өзінің төмен тиімділігін көрсеткенін атап өту
керек. Осы жағдайларда 80-жылдардың ортасында екі деңгейлі несие жүйесін
құру ұмтылысы жасалды. Жоғары деңгейде КСРО Мемлекеттік банкі, екінші
деңгейде бес мамандандырылған банк тұрды. Банктік емес несие институттары
жүйесі іс жүзінде болмады.
Қазақстанның несие жүйесі 1999 жылдан бастап өз егемендігін алғаннан
кейін қалыптасты.
Қазақстанның несие жүйесі орталық банк – Қазақстан Республикасы Ұлттық
банкінен, екінші деңгейлі 35 банктен, олардың ішінде 2 мемлекеттік
(Қазақстан Даму банкі, Қазақстан Құрылыс-жинақ банкі), 83 несиелік
серіктестік (оның ішінде 50 ауылдық), 157 микронесиелік ұйымдар, 75
ломбард, Қазпошта акционерлік қоғамы бастаған пошталық-жинақ жүйесі, 36
сақтандыру компаниясы, 16 мемлекеттік емес жинақ ұлттық қоры, 6 жаңа
инвестициялық қор, Қазақстанның мемлекеттік қоры және басқалардан тұрады.
Сонымен Қазақстан Республикасының несие жүйесі 3 буыннан тұрады.
Олардың әрқайсысының да нарықтық экономикадағы алатын орыны орасан зор.
Қазақстандағы несие жүйесінің тәжірибесін зерттей келе бұл тәжірибелердің
озық шетел тәжірибелерінен алынғандығы анықталып отыр. Қазақстан
Республикасының ішкі құрылымдық және географиялық орналасу ерекшеліктері -
ескеріліп, экономика салаларын несиелеу барысында несие жүйесінің буындары
коммерциялық банктермен, несиелік серіктестіктермен және баса да несиелік
мекемелермен бүгінгі таңда қолданылуда. Осы несие жүйесіндегі жағымды және
кедергі болатын факторлар анықталып ұсынылып отыр.
1.2 Несие жүйесінің принциптері мен негізгі функциялары
Несие жүйесінің ұйымдастырылуы мен жұмыс істеуі негізінде белгіленген
принциптер жатыр. Экономиканың нарықтық қатынастарға өтуі кезінде оларды
былайша тұжырымдауға болады: елдегі банк ісін ұйымдастыруға мемлекеттік
монополия, банктік емес инститтуттармен үйлестіре отырып, банк жүйесінің
екі деңгейлі банк жүйесін құру, елдегі ақша-несие саясатының біртұтастығы,
несиелік мекемелер жүйесін барынша дамыту, оларды қызмет көрсету орындарына
жақындату, мемлекеттік валюталық монополия, Орталық банктің автономиясы.
Банк ісіне мемлекеттік монополия ұғымы мемлекеттің банктердің құрылуы
мен жойылуын бақылауға, банктік операцияларды жүргізу ретін және ережелерін
заңды бекітуінің айрықша құқығы ретінде түсіндіріледі. Ұлттық банк
Қазақстан Республикасы аумағында банктерді құруға рұқсат береді және
банктер мен олардың филиалдарын тіркеу кітабын жүргізеді. Ұлттық банк
рұқсатты беру кезінде орындалатын банктік операциялардың шеңберін
анықтайды.
Нарықтық экономиканың ерекшеліктері банктік емес мекемелермен олардың
компаниялары, несиелік одақтары, зейнетақы қорлары, ақша нарығының өзара
қорларымен үйлескен әр түрлі деңгейдегі банктік жүйенің қажеттілігін талап
етеді. Бұл институттардың барлығы негізінен халықтың жинақтарын жұмылдыруға
және оларды ипотекалық тұтыну несиесіне қолдануға маманданады.
Өзара жинақтау банктері өзара кәсіпорындар типі бойынша
ұйымдастырылған, оларды арнайы кеңес басқарады. Олар халықтың салымдарын
жұмылдырады және оларды жылжымайтын мүлік пен бағалы қағаздар кепіліне
инвестициялайды, сонымен бірге коммерциялық және тұтынушылық ссуданы
ұсынады.
Қарыз-жинақтау бірлестіктері халық жинақтарының салымдық
операцияларымен айналысады және оларды жылжымайтын мүлікті сатып алу үшін
(тұрғын үйді сатып алу үшін активтің 23 бөлігі) пайдаланады.
Несиелік ссудалар - кәсіподақтар, ірі кәсіпорындар, шіркеулер
тарапынан ұйымдастырылатын кооперативтік типтегі жинақ мекемелері.
Ресурстар сатулар және үлестік акциялар есебінен жинақталады, ол акциялар
кез келген сәтте кооператив тарапынан сатып алынады. Олар негізінен үш
мүшелеріне үсақ ссудаларды беру үшін қолданылады.
Сақтандыру компаниялары біздің сақтандыру ұйымдары орындайтын
операциялармен айналысады. Олардың пассивтері сақтандыру жарналарынан және
активті операцияларынан түсетін табыстардан тұрады, олар ұзақ мерзімдік
бағалы қағаздардағы сақтандыру төлемдерін төлумен қатар тұрғын үйлердің
кепілдерін де төлейді.
Жеке меншік және мемлекеттік зейнетақы қорлары халықтың салымдарын
тарта отырып, ірі капиталды иеленеді және оны акциялар мен облигацияларды
сатып алуға салады, шағын несиелерді береді.
Ақша нарығының өзара қорлары депозиттік сертификаттардың, қазынашылық
вексельдердің пайларын сату арқылы инвестициялық капиталды жинақтайды және
оны нарықта айналымда жүрген қысқа мерзімдік бағалы қағаздардан тұратын
активтер портфелін қалыптастыруға бағыттайды. Бағалы қағаздардан түсетін
табыстар акционерлерге төленеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының
Орталық банкі және Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жоғары деңгейі
болып табылады.
Банк ісінің әлемдік тәжірибесі мынаны көрсетеді, яғни барлық елдердегі
несиелік институттардан орталық банктер бөлініп шығады, олар елдің бүкіл
несие жүйесін басқаруда басты рольді атқарады.
Олардың басшылық ролі мемлекет берген кең ауқымды өкілеттіктерге
байланысты айқындалады. Банктердің банк қызметтерін, ақша-несие эмиссиясын
жүзеге асыруына байланысты орталық банктер коммерциялық, яғни екінші
деңгейлі банктердің қызметін әкімшілік бақылау және оларға шынайы
экономикалық ықпал ету құқықтарын иеленеді.
Коммерциялық банктер несиелік саясатты жүргізуде және өз клиенттеріне
әр алуан қызметтерді көрсетуде толық дербестік алған.
Нарықтық экономикада банктік емес институттарды құрмайынша кез келген
елдің несие жүйесі аяқталмаған болып саналады. Халықтың салымдарын толық
тарту және өзгермелі нарықтық экономиканың сұраныстарын толық
қанағаттандыру мүддесін осы институттарды құруды талап етеді, олар
органикалық тұрғыда несие жүйесін толықтырады, оны байыта түседі,
экономикадағы өзгерістерге өте икемді әрі сезімтал болады.
Экономиканы басқара отырып мемлекет ортақ ақша-несие саясатын
жүргізеді, оның маңызды құралы болып Ұлттық банк табылады. Бұл принцип
айналымдағы ақша массасын реттеу арқылы ұлттық валютаның ішкі және сыртқы
тұрақтылығын қамтамасыз ету, ақша-несие саясаты, жалпы экономикалық саясат
және оның әлемдік экономикаға интеграциялануы саласында республиканың
мүдделерін қорғау үшін қажет болады.
Несие жүйесін құрудың басты принципі – несие мекемелерінің желісін
барынша дамыту және оларға барлық ақша операцияларының шоғырландыру, яғни
шаруашылық буындардың бос ақша құралдарын банктерде сақтау, есеп
айырсуларды қолма-қолсыз жолмен жүргізу.
Қазіргі таңда Қазақстан аумағында 385 бөлімшесі мен филиалдары бар 35
банк орналасқан.
Барлық ақша айналымының несие жүйесінде шоғырлануы несиелік
ресурстарды бір арнаға жинауға және оларды елдің халық шаруашылығына ұтымды
бағыттауға мүмкіндік береді.
Біздің еліміздегі және шет елдегі несие жүйесінің автономдығының
едәуір дәрежесі экономиканың қалыпты дамуын қамтамасыз ету мақсатында ақша-
несие және валюталық тұрақтылықты қолдау сияқты міндетінен туындайды.
Қазақстан Республикасы Үлттық банкінің үкіметтен салыстырмалы
тәуелсіздігінің негізгі белгісі – бұл бюджетке қатысты сұрақты шешу.
Мемлекеттік қаржылар және банк жүйесін заңды түрде шектеудің, яғни Ұлттық
банк қаржысын үкіметтің пайдалану мүмкіндігін шектеудің маңыздылығы зор.
Ұлттық банктің басқа клиенттері сияқты Үкімет те сәйкес келісім
негізінде әрбір несие бойынша қайтарымдылық, мерзімділік және төлемділік
шарттарында ссуда алады.
Әрбір несие бойынша Үкімет нарықтық пайыздық қойылымдары бар құнды
қағаздарды шығарады. Оларды сатып алу мерзімі 6 айдан аспауы тиіс, бірақ та
Қазақстан Республикасы тарапынан жыл соңына дейін созылуы мүмкін.
АҚШ-та, Жапонияда, Англияда, Канадада және тағы басқа елдерде үкіметті
тікелей несиелеу іс жүзінде кездеспейді, ал Германияда, Голландияда,
Францияда заңмен шектелген, Австриядағы заң үкіметтік несиенің алтынмен
және конверсияланатын валютамен 100 пайыз көлемінде қамтамасыз етілуін
талап етеді.
Экономидағы несиелік қатынастар әдістемелік негізде, оның
прициптерінің элементтері ретінде ссудалық операциялар нарығындағы кез
келген операцияларды тәжірибелік ұйымдастыруда қатаң қадағаланады. Бұл
принциптер несие дамуының алғашқы сатысында көрініс тапты, одан әрі жалпы
мемлекеттік несие заңнамасында көрініс тапты.
Несиенің қайтарымдылығы.
Бұл принцип кредитордан қаржылық ресурстарды қарыз алушы оны
қолданғаннан кейін уақытында қайтару міндеттілігін көрсетеді. Ол сондай-ақ
белгілі бір ссуданы несиелік ұйым шотына ақша аударуға сәйкес жүзеге
асырылады. Ол банктің несиелік ресурстарын уақытында қайтарылуын қамтамасыз
етеді.
Несиелендірудің отандық тәжірибесінде орталықтандырылған жоспарлы
экономика талаптарына сәйкес қайтарымсыз ссуда деген түсінік қалыптасты.
Несиелендірудің бұл формасы кең тарап, әсіресе аграрлық секторда және
мемлекеттік несиелік мекемелерге ссуда ұсынуда көрініс тапты, оның қайтару
қарыз алушының қаржылық жағдайына байланысты жүзеге асырылды.
Қайтарымсыз ссудалар бюджеттік субсидиялардың қосымша формалары болып
табылады, ол бюджеттің есеп бөлімінің тұрақты фальсификациясы болды.
Нарықтық экономика талаптарына сәйкес қайтарымсыз ссуда деген түсінік
жоспарлы жеке кәсіпорын түсінігіне сәйкес келеді.
Несиенің жеделдігі.Ол белгілі бір мезгілде, несиелік келісімшартта
немесн құжатта көрсетілген мерзімге сәйкес жүзеге асырылады. Егер бұл
талаптар бұзылса, қайтарым проценттері көбейеді, ал одан әрі талаптар
бұзылса, қаржылық талаптарды ұсыну сот тәртібімен жүзеге асырылады. Оң
қолдық ссудалар несиелік келісімшартта анықталмайды. Сонымен қатар оң
қолдық несие туралы келісімшартта оның төлем жасау мерзімі көрсетілмесе де
көрсетілген прициптерді қадағалау қамтамасыз етіледі.
Несиенің ақысы. Ссудалық пайыз.Бұл прицип бойынша қарыз алушы банктен
алған несиелік ресурстарды уақытында төлеуге, оны қолдану құқы беріледі.
Несиеге төлем жасау қарыз алушы мен кредитор арасындағы қосымша шотқа
байланысты қолдануға сәйкес жүргізіледі. Қарастырылған прициптерді
орындауда үш негізгі функция бар:
- жеке тұлғалар кірісі мен заңды тұлғалар кірістерін тарату;
- ссудалық капиталды сала, салааралық және халықаралық деңгйдетарату
арқылы өндірісті ұйымдастыру;
- экономика дамуының кризисті шартында-банк клиенттерінің ақша
жинақтарын антиинфляциялық қорғау.
Ссудалық пайыз мөлшері.
Ол ссудалық капиталда алынған жылдық кіріс сомасы
қатынастарымен анықталады.
Несиенің рөлін айқындай отырып, несие төлемі
жоспарлы экономикада қолданылады, несиелік ресурстардың көп
бөлігі мемлекеттік банк мекемелерінде уақытында, процентсіз негізде
төлем жасауға бағытталады.
Дәстүрлі механизмнен айырмашылығы - несие бағасы ссудалық капитал
нарығында сұраныстың көбейгендігін көрсетеді және ол бір деңгейдегі
факторларға тәуелді:
- нарықтық экономиканың дамуы (ссудалық пайыз көбейеді, бір
уақыттарда төмендейді);
- инфляциялық процесс деңгейі;
- мемлекеттік несиенің бағыты, ол орталық банктің есеп саясаты
арқылы коммерциялық банктердің жұмысын үйлестіру шаралары арқылы жүзеге
асырылады;
- халықаралық несие нарығындағы жағдай;
- жеке және заңды тұлғалардың ақша жинақтау динамикасы
(олардың қысқаруына орай ссудалық пайыз көбейеді);
- өндіріс динамикасы, ол потенциалды қарыз алушылар категориясына
сәйкес несиелік ресурс қажеттілігімен анықталады;
Несиенің қамтамасыз етілуі.
Бұл прицип бойынша кредитордың мүлкін қорғау несиені ссуда немесе
қаржылық кепілдік арқылы жүзеге асырылады.
Жалпы экономикалық тұрақсыздық, отандық талаптар негізінде актуальді.
Несиенің бағыттық маңызы. Кредитордан алынған несиелік операциялардың
көп түрлері таратылады. Несиелік келісімшарт бөліміне сәйкес тәжірибелік
көрініс табылады, ол берілген ссуда бойынша негізі бағыт бекітіледі. Сондай-
ақ бұл шарттарды қадағалау банктік бақылау жасау процесінде
көрініс табады.
Берілген міндеттеменің бұзылуы несиені мерзімінен бұрын
төлеу немесе айыппұл негізінде көрінеді.
Несиеннің дифференциалды жағы. Бұл принцип несиелік ұйымдардың
потенциалды қарыз алушыға дифференциалды қатынасын анықтайды. Оны тарату
негізі банк арқылы жүзеге асырылады.
Қоғамның экономикалық жұесінде несиенің орны мен рөлі ең алдымен оның
орындайтын функцияларымен анықталады.
Таратылым функциясы. Нарықтық экономика талаптарына ссудалық капитал
нарығы тәуелсіз қаржылық ресурстар бір шаруашылық қызметтен басқаларға
бағытталады. Несие экономиканың шағын қозғаушысы, қосымша қаржылық
ресурстар капиталының дамыған объектілерін қамтамасыз етеді.
Мемелекеттік несие жүйесінде несиелік ресурстарды сала мен аймақта
қолданады. Олардың дамуы жеке шаруашылық субъектілерімен жүргізіледі.
Бұл функция да несиеде қаржылық ресурстар уақытша өндіріс және сауда
капиталы ретінде белгіленеді. Шаруашылықтың субъектілері шығындар мен қатар
қаржылық ресурстар жетіспеушілігін анықтайды. Сондықтан да ссудалар жеке
мүлік ретінда қарыз алушылар категориялар негізінде таратылады.
Капитал концентрациясының жеделдігі. Капиталдың концентрация процесі
экономика дамуы тұрақтылығы қажетті шарты және шаруашылық
субъектісі болып табылады. Бұл сауалды шешуге түсімнің қосымша
массасы қамтамасыз етіледі.
Тауар айналымға қызмет ету. Бұл функция процесі тауарлық, қолма қол
ақша жеделдігіне әсер етеді. Ақша айналымы жүйесіне вексель, чектер,
несиеліы карточкалар, т.б. кіреді. Олар жеке қолма қол операцияларды
қамтамасыз етеді, сондай- ақ сыртқы және халықаралық рынокте
экономикалық механизмді жеделдетеді.
Ғылыми-техникалық прогресс жеделдігі. Соңғы жылдары ғылыми техникалық
прогресс кез келген мемлекет пен жеке шаруашылық субъектілерінің
экономикалық дамуының анықтауша факторы болып табылады. Несие рөлі
ғылыми техникалық ұйымдар қызметімен өлшенеді. Несие
инновациялық процестерді ғылыми өндірістер мен технологияларға
енгізуде жүзеге асырылады.
Шығындар кәсіпорындар мен банктік ұзақ мерзімді
ссудаларымен қаржыландырылады.
Сонымен, несие дегеніміз - кредитор мен қарыз алушы
арасындағы экономикалық қатынас.
Нарықтық экономика талаптарына несие келесі функцияларды
орындайды:
- уақытша тәуелсіз ақша жүйесіне аккумуляция;
- қайтарым негізінде ақша жүйесін тарату;
- несиелік операциялар құру;
- ақша айналымы көлемін зерттеу.
Несиенің негізгі принциптері - жеделдік, қайтарым.
Несиелендіру қиын процесс болып табылады, ол бірқатар сатылардан
тұрады.
Бағдарлама, ол елдер мен аймақтар макроэкономикалық жағдайлар
бағасы ретінде көрінеді. Банк-кредитордың ссуда алушылармен
жұмысқа дайындығы, сыртқы нормативтік құжаттар негізінде беріледі.
Жүргізілген зерттеулермен банк жетекшілігі белгілі бір мерзімге несие
саясаты бойнша меморандум қабылдайды. Бұл құжаттарға мыналар қажет:
Банк несиелік жұмыстарының негізгі бағыттары, нақты несиелік қызмет
көрсеткіштері (нормативтер мен лимиттер).
а) несие мен депозиттер қатынасы;
ә) жеке капитал мен активтер қатынасы;
б) несиелік портфель сегменттерінің лимиттері (бір сала
бойынша кәсіпорын несиенің лимиті, жекеменшік иелігі, несиелендіру түрлері
және т.б.). лимит өлшемі 25 пайыздан кем емес;
в) клиенттік лимиттер:
- акционерлер үшін;
- қарт адамдар үшін;
- жаңа клиенттер үшін;
- бөгде адамдар үшін;
г) несиелендірудің географиялық лимиттері (филиалдар үшін
сапалы несиелік жұмыстар, белгіленген аймақтарда операциялар жүргізу талап
етіледі);
д) жұмыста кепілдік, рәсімдеу стандарттары, баға маржасы, т.б. талап
ету.
е) құжатық рәсімдеу мен несие алудағы талаптар;
ж) несиелік маржылар мен механихмдердің деңгейін оның өзгеріс шешімін
қабылдауда жоспарлау.
Сыртқы банктің несиелік жұмыстары бойынша нормативті құжаттары
мыналарда көрініс табады;
а несиелік процестерді ұйымдастыру;
ә) қарыз алушыдан құжаттар мен несиелік келісім-шарттар сызбасы мен
стандарттарын талап ету;
б) баға анықтамасын жүргізу.
Осы құжаттарды қабылдау арқылы ғана ішкі банктің
жұмысқа, несиелендірудің екінші бағанына дайындығын сөз етуге болады.
Екінші стадия - банктік ссудаларды ұсыну.
Әрбір банктегі қабылданған бағыттарға сәйкес несиелік құрылымдар
қызметкерлері ссуда алуға тапсырыс беруді жүзеге асырады. Несиелендіру
түрлері арқылы (инвестициялық, қысқа мерзімді, жеке тұлғаларды
несиелендіру, заңды тұлғаларды несиелендіру, тұтынушылық, жеке
кәсіпкерлерді несиелендіру) қажетті құжаттар дайындалады. Бұл жерде
несиелік құрылым қызметкері құжат ұсынғандығы, рыноктік мүмкіндіктер мен
операциялар жөнінде экономикалық анализ жүргізуі тиіс.
Осындай жұмыс жүргізу үшін қызметкерден маркетинг туралы білімі,
макроэкономика туралы білімі, ауыл шаруашылығы дамуының салалық, аймақтық
тенденциясы талап етіледі.
Талдау жүргізу негізінде несиелендірудің оңтайлы әдісін таңдау,
несиелендіру мерзімі, ссудалық ставка түрі, ссуданы төлеу талап етіледі.
Қазіргі заманғы банк тәжірибесінде қамтамасыз ету проблемасы жетекші
мәселелердің біріне айналып отыр. Бірақ Қазақстанда банктердегі
тарату кризисі мен банкроттық несиелік құрылымдар қызметімен қамтамасыз
етіледі.
Барлық қарызгердің міндеттері туралы берілген тәсілдер ссуда алушыны
өз міндеттерін уақытында орындауға мүмкіндік береді. Сондықтан да
міндеттемелермен қамтамасыз ету қарыз алушымен байланысты.
Ссуда шаруашылық операцияларды жүзеге асыру үшін берілуі қажет.
Қамтамасыз ету-банктің несие алу үшін қаржылық проектісі. Егер кредиттік
байламдар негізі қарызбен байланысты болса, банк үшін кредиттік жүйе тиімді
болмақ.
Қазақстандық банктерді несиемен қамтамасыз ету мәселесі бірінші орында
тұр. Мұның өзі банк операциялары негізінде арнайы информациялық
агенттіктерде жүзеге асырылады.
Несие уақытында қайтарылмаса, банк нарықтық бағаны қарыз алушының
уақытында төлем жасауын қамтамасыз етеді.
Банк үшін кәсібі рынок қызметкерлерімен тығыз байланыс оның сапалы
қызметін арттырады. Профессионалдар тауарға сапалы зерттеу жүргізуде қарыз
алушыға тауардың сызбасын ұсынады. Білікті эксперттер банкке төмен сапалы,
ақауы көп тауарларды төмен бағаға ұсынады.
Несие ұсынудағы маңызды процедуралар.
Несиелік процестің үшінші стадиясы-қолданылған несиеге бақылау жасау.
Ссудаларды қолдану банк төлемдерін шаруашылық-қаржылық қызмет үшін
ұсынылады.
Ссудаларды қолданудың ең басты шарты-несиелік кірісті банк төлемін
немесе проценттік ақшаны төлеу.
Банк несие беруді қарыз алушыларға өзінің тұрақтылығын көрсете алады,
кірістік мүмкіндіктерді пайдалана алады. Несиені төлеу банкке өте қымбатқа
түседі. Сондықтан да несиелік саясат барлық кіріс ресурстарын дұрыс
қолдануға бағытталады.
Ссудаларды төлеу қиындығы бірдей көрінеді. Бұл процесс белгілі бір
уақыт аралығында көрінеді. Банктің тәжірибелі қызметкері қаржылық қиындық
процестерінің белгілерін байқап үлгеріп, түзетулер негізе алады. Шара
қолдана отырып, осы процестен шыға алады. Банктің шығындары қарыз бен
проценттерді уақытында төленбегендігіне ғана байланысты емес. Банкке
келетін шығындар басқа да жағдайларға байланысты:
- мерзімі өскен және төленбеген несиелер салымшылар
мен инвесторлардың сенімсіздігін туғызады;
- әкімшілік шығындар көбейеді, проблемалық ссудалар ерекшке
несиелік тұлғаны қажет етеді;
- білікті мамандардың басқа жұмысқа ауысуы да операция түсімін
төмендетеді;
- осылардың барлығы банкті банкротқа ұшыратуы мүмкін, қарыздың
өтелмеуі банкті тығырыққа тірейді.
Ссудаларды төлеу қиындығының негізгі себептері мыналар:
1. Банк қызметкерлері жіберген қателіктер қатаң түрде бақылауға алынуы
тиіс. Ең жиі кездесетін заң бұзушылықтар:
- қарыз алушмен дұрыс қарым-қатынас жасамау;
- қаржылық анализдің дұрыс жүргізілмеуі;
- ссуданың дұрыс құрылымының болмауы;
- ссудамен қажетті қамтамасыз етілмеу;
- ссуданың құжаттық рәсімдеріндегі қателіктер;
- ссуданы төлеу кезінде қарыз алушыға дұрыс бақылау жасалмауы;
- жетекшілердің мәселелері;
- банкпен қатынастың тез өзара өзгеруі, байланыс жасамау;
- қызметкерлердің ауысуы;
- жаңа кәсіпорындардың құрылуы;
- қаржылық есептердің дұрыс құрылмауы;
- тауар бағасының бекітілмуі;
- нарықтық талаптардың төмендеуі;
- операциялық бақылау жасалмау;
- маңызды клиенттерді жоғалту;
- ескерген жабдықтарды ауыстыру.
Қарыз алушының басқа іскер адамдармен қарым-қатынасының өзгеруіменбанк
мыналарды аша алады;
- қарыз алушыдан тауарға төлем жасауда жеңілдіктер ұсыну;
- сақтандыруларды тарату.
Банк қарыз алушы төлемдерді кешіктірсе оның жеке мүлікін тәркілеуге
құқығы бар.
2. Ссуда алуда компания жұмысындағы кедергілер:
- дұрыс жетекшілік жасалмау;
- тауар сапасының төмендігі;
- болашақ рынок бағасындағы қателіктер, жарнамалық компания
жоспарының жоқтығынан маркетингтің болмауы;
- қаржылық компанияларға бақылау жасалмау.
- несиені уақытында төлеу қиындарға жол бермеуге талпыныс жасалмауы.
Егер қарыз алушының қаржылық ахуалы нашарласа төленбеуі мүмкін.
Бұл жағдайларды болдырмау мына жолмен шешіледі:
- қаржылық есептер анализі;
- қарыз алушы адаммен жеке контактілер;
- басқа банк бөлімдерімен мәліметтер алмасу.
Несие қызметінде қарыз алушы банктен баланс, кіріс пен шығыс есептері
туралы құжаттар талап етуге құқылы.
Банк мыналарға назар аудару тиіс:
- қаржылық есептердің мерзімінде ұсынылмауы;
- дебиторлық төлемнің көбеюі;
- қордың төмендеуі;
- қысқа мерзімді активтердің төмендеуі;
- қысқа мерзімді төлемдердің өсуі;
- таратылу коэффициентінің төмендеуі;
- актив сомасында негізгі капитал бөлімінің көбеюі;
- сату көлемінің төмендеуі;
- мерзімі өткен қарыздардың өсуі;
- коммерциялық несиелендіру талаптарының өзгеруі.
Банк үшін клиенттер оның филиалдарымен, жетекшілік ететін кадрлармен
тығыз байланысты болуы қажет. Банк қызметкерлері мына фактілерді есте
ұстауы тиіс:
- қарыз алушының позициясын көрсету. Сондай-ақ банк позициясында
көрсетуі қажет.
Несие қызметкерлері компания өкілдерімен кездесу ұйымдастырып,
мәселелерді талқына салуы тиіс. Бұл үшін банк клиентпен жұмысты әрі қарай
жалғастыруы қажет.
Егер клиентті өзгерту мүмкін болса, келесі жоспарды енгізуге болады:
- активтерді сату;
- шығындардың қысқаруы;
- маркетингтік стратегияның өзгеруі;
- жетекшілер мен белгіленген жаңа тұлғаларды ауыстыру.
3. Несиелік процестің төртінші стадиясы-банктік ссудаларын қайтарымы.
Ссудаларды қайтару сома процентеріне сәйкес жүзеге асырылады. Егер қарыз
алушы ссуда процентін төлеп, тек кредиттік істі жабу ғана қалса, ол банкте
перспективалық несиеге ие болады.
Егер ссудалар қайтарылмай, проценттер төленбесе, онда банктің несиелік
құрылымдарының барлық қызметкерлері осы несие проблемасын шешуі тиіс.
Сонымен, жалпы Қазақстан Республикасының жаңа экономикалық саясатқа
бағдар алуына байланысты, несие жүйесің принциптері мен атқаратын
қызметтерін қарастыра келе несие жүйесі ел экономикасын кетерудегі басты
қағидалары екендігін атап өткім келеді. Несие жүйесі экономикалық өсудің
басты факторы екендігі анық, олай болса оны неге әлемдік деңгейге
көтермеске. Сондай ақ несие жүйесі өзінен өзі дамитын механизм емес, оған
әрине мемлекет, қоғам, әрбір тұлға жағдай жасауға талпынулары қажет.
Өйткені еліміздің жерінің өте үлкен аймақтарды алып жатуына байланысты
несие жүйесін дамыту мүмкіндігі мен қажеттігі ешкімнің қарсылығын туғызбауы
керек.
1.3 Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің парабанктік секторының
қалыптасуы
Несие жүйесі ұғымы банк жүйесі ұғымына қарағанда кеңірек, яғни несие
жүйесі тұрақтана келіп өзге де несиелік мекемелер қамтылады. Әр елдің
өзіндік ерекшелігіне қарай несие немесе банк жүйесінің тұрақтану құрылымы
қалыптасады. Экономикаға несие-қаржылық, ақша-есеп және т.б. қызмет
түрлерін көрсететін негізінен жеке несие мекемелері. Қазіргі несие жүйесі
күрделі, әрі көп буынды құрылым. Егер несие мекемелерінің клиенттерге
көрсететін қызмет түрлерін негізге алғанда несие жүйесі үш (3) элементтен
құралады: Ұлттық банк, коммерциялық банктер, ломбардтар мен ауылдық несие
серіктестіктері және микрокредиттік ұйымдар. Оны 1-ші кестеден көруге
болады.
Коммерциялық банктер – қарыз капиталы нарығының әртүрлі секторларында
қызмет ететін көп қызметті мекемелер болып табылады. Олар кәсіпкерлік
тәжірибесінде көптеген қаржылық операцияларды орындайды. Коммерциялық
банктер кез келген елдің несие жүйесінде әдеттегідей негізгі, базалық буын
ролін атқарады. Олар қарыздық және инвестициялық операциялар арқылы
өздерінің әртүрлі қорларына қарыз алушылардың қол жеткізуге мүмкіндік
береді. Банктердің активті қарыздық операцияларын қарастырайық. Кәсіпорын,
фирма қарызды өздерінің тауарлы қорларын толықтыру, жалақыны төлеу, жабдық
сатып алу үшін және т.б.; ауыл шаруашылық кәсіпорындар, фирмалар -
өздерінің тұқым, жанар, жағар май және тыңайтқыш сатып алу шығындарын жабу
үшін; бір реттік тұтынушылар – автомобиль, үй, ұзақ пайдаланатын тауарлар
және т.б. сатып алу үшін; үкімет – ағымдағы шығындарды қаржыландыру үшін
алады. Бұл қарыз алушылардың барлығы қарызды негізінен табыс алу мақсатында
шоғырландырған ақша қаражаттарын орналастыратын коммерциялық банктерден
алады.
Кесте 1
Қазақстан Республикасының несие жүйесі.
Несиелік операцияны ұйымдастырудың басты ерекшелігі – мұнда несиелік
шарт және кепіл міндеттемелері болмайды. Ссуданы кепілге беру барысында
клиент кепілге зат қойғандығын куәландыратын және ссуда алғандығын
растайтын құжат немесе кепіл билетін алады. Онда қарыз алушының
реквизиттері және мәміленің басты шарты көрсетіледі.
Несие жүйесінің екінші деңгейіне ауылдық несие серіктестіктері жатады.
Несиелік серіктестіктер - өз мүшелеріне несие-есеп айырысу қызметін
көрсету мақсатында құрылған несиелік мекеме.
Несиелік серіктестіктердің жарғылық капиталы пай қосу және міндетті
кіру жарнасын төлеу жолымен қалыптасады. Мұндағы қосқан үлестер мүшеліктен
шығып қалған жағдайда қайтарылмайды. Несиелік серіктестіктердің мүшелеріне
кооперативтер, жалгерлік кәсіпорындар, банктер, шағын және орта бизнес,
жеке тұлғалар кіреді. Несиелік серіктестіктердің басты пассив
операцияларына – салымдарды тарту және займдарды орналастыру; актив
операцияларына – ссудалық, комиссиондық, сауда-делдалдық операциялары
жатады.
Несиелік серіктестіктердің бір түріне ауыл шаруашылығы несиелік
қоғамдары жатады. Оның құрылтайшысы: Орталық банк, коммерциялық және
мамандандырылған банктер, үкімет құрылымдары, жеке және заңды тұлғалар бола
алады. Олардың басты қызметі – ауыл шаруашылығына несие-есеп айырысу
қызметін көрсету; шаруашылық заттарын, мал, тұқым, тыңайтқыш сатып алу
шығындарын және өзге де жұмыстарды несиелеу. Ауыл шаруашылық несие
серіктестіктерінің клиенттеріне шаруа қожалықтары, фермерлер, сондай ақ
ауыл шаруашылық кәсіпорындары жатады. Негізгі операциялары: қысқа және орта
мерзімге ссудалар беру және салымдар қабылдау, делдалдық қызмет. Ауыл
шалушылық несиелік серіктестіктерді ұйымдастырудың басты ерекшелігі –
олардың қызметінің бірқатар салық жеңілдіктеріне ие болуы, атап айтсақ,
табыс салығынан босауы, сондай ақ оған үлес қосушыларға да салықтық
жеңілдіктер болады.
Революцияға де йінгі Қазақстанда, бүкіл елдегі сияқты, кредиттік
кооперативтер арасында кредиттік серіктестіктер басым болды. 1914 жылғы 1
қаңтардағы жағдай бойынша барлық Ресей империясында 9540 кредиттік және
3480 несие – жинақ серіктестіктері, Қазақстанда – тиісінше 252 және 93
болды.Демек, жинақ-несие серіктестіктеріне қарағанда кредиттік
серіктестіктер 3 есеге жуық көп болды. Соңғылары елдің орталық және
солтүстік бөлігінде, Оралда, Сібірде және Қазақстанда басым болды. Жалпы
алғанда, кредиттік мекемелердің және атап айтқанда кредиттік
кооперативтердің саны бойынша бірінші орынды Ақмола облысы иеленді: 1914
жылдың басында Қазақстандағы 345 кредиттік кооперативтің 142-сі (117
кредиттік және 25 несие-жинақ серіктестіктері), яғни 41 % - ы осында жұмыс
істеді.
Бірінші кредиттік серіктестіктер (Николаев және Явленский) 1899 жылы
Ақмола облысының Петропавл уезінде құрылды. Бірінші дүниежүзілік соғыстың
алдындағы соңғы 3 жылда (1911-1913жж.) облыста кредиттік мекемелер өте тез
құрылды. Жыл сайын орташа алғанда 34 серіктестік құрылды.
Осы жылдары кредиттік серіктестіктердің тез өсуінің маңызды
себептерінің бірі 1911 жылғы астықтың шықпай қалуынан зардап шеккен
шаруалардың кредитті аса қажет етуі болып табылды. Кредиттік және несие-
жинақ серіктестіктерінің үлгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің дамуы және тұрақтануының
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..6
1.1 Несие жүйесінің мәні, маңызы және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Несие жүйесінің принциптері мен негізгі
функциялары ... ... ... ... ... 10
1.3 Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің парабанктік секторының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .19
2 Несие жүйесіндегі проблемалар, жаһандық дағдарыс жағдайында
Қазақстан Республикасының несие жүйесінің даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. .25
2.1 Несие жүйесіндегі қалыптасқан проблемалар мен несие тәуекелін
басқару
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Қазақстан Республикасында несие мекемелерінің дамуы мен несиелеу
жүйесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .28
2.3 Әлемдік несие жүйесінің дағдарысы және одан шығу
жолдары ... ... .33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
Кіріспе
Курстық жұмыста коммерциялық банктердегі несиелендіру проблемалары
көптеген ТМД елдерінің, соның ішінде Қазақстанның өтпелі экономика кезеңіне
тұспа-тұс келді деуге болады.
Қазақстан Республикасында 1995 жылдың қаңтар айынан бастап банк
жүйесінде өзгерістер басталды, яғни республикада банк жүйесінің тұрақтылығы
айқындалды. Мұның өзіне Ұлттық Банк талаптары және банктер арасындағы
бәсекелестік негіз болды. Ұлттық Банктің негізгі міндеті - барлық
банктердің сапалық қызметін көтеру және әлемдік стандартқа сай топтар құру.
Коммерциялық банктердің төлем жүргізуге мүмкіндіктерінің болмауын
кәсіпорындарға ұзақ мерзімді несие бере алмауын қаржы жүйесінде бірқатар
келеңсіздіктер туындатып қоймай, өндірістердің тұралауына әкелді.
Экономиканың құлдырауы коммерциялық банктерге өзгеріс әкелді.
Қазіргі қоғамдық қатынастарға сәйкес нарықтық қатынастарға көшумен
несиенің рөлі де өсті. Қазіргі уақытта банк кәсіпорындардың шаруашылық
қызметін несиемен қамтамысыз етіп, нәтижесінде өндірістің ауқымы кеңейіп,
оның жұмысы, қызметі, өнімі де ұлғайды.
Банк несиенің маңызы да коммерциялық қызметті қосымша қаржыландыру
мен жаңа мүлік құру бағытында ұзақ мерзімді инвестицияны жүзеге асыруда
кәсіпорындардың құрылымы несие ресурстарын пайдалануында артады. Қарыздар
несие функциясын атқара отырып, түрлі формаларға ие және алынған қаржыны
дұрыс мақсатқа жұмсауға көмектеседі. Кәсіпорын қарызды өзіне қолайлы
формамен вексельдік формада немесе облигация түрінде ала алады.
Осы шартта бухгалтериядағы қарыздар мен несиенің дұрыс
есебінің рөлі өсті. Несие есебінің дұрыстығы банк жетекшілігіне, оның
көлемі мен құрылымына байланысты, мұның өзі алынған қаржыға анализ жасауға
мүмкіндік береді. Несие операциялары банктік коммерциялық мекеме сияқты
негізгі дәстүрлі қызметі болып табылады. Несие ұсыну оның кәсіпорын
фирмалары, компаниялар, мемлекеттік кәсіпорындар, жеке тұлғаларды
инвестициялық және тұтынушылық бағытта қаржыландыру басты экономикалық
функциясы.
Банк негізгі кіріс көзін несие операцияларынан табады. Бірқатар
банктерге ссудалық операциялар 70 пайызға жуық кіріс әкелді. Банктердің
несие функциялары олардың қызмет көрсететін аймақтарының экономикалық хал-
ахуалына байланысты, өйткені банктік несиелер жаңа кәсіпорындардың өсуі мен
осы аймақтарда жұмыс орындарының артуы мен олардың экономикалық
өміршеңдігін қамтамасыз етеді. Экономикалық тұрақтылықтың орнамауынан
Қазақстандық коммерциялық банктер несиені бірнеше жылдық қысқа мерзімге
ғана береді.
Қарастырылатын мәселенің маңыздылығы мен деңгейі. Несие жүйесінде
несиелердің формалары мен әдістерінің несие қатынастарын тәжірибеде
ұйымдастыруға ықпалы зор. Банк нарықтық қатынастардың субъектісі ретінде
өзінің ресурстарына иелік етеді, ссудалар мен несие бойынша проценттік
ставкалар ұсынады.
Несиелер банк пен клиенттің қарым-қатынасы негізінде қорытылады, яғни
несие сомасы мен проценттік ставка өлшемі, оның ұсыну әдісі мен қайтару
мерзімі несие келісім шарттарында айқын көрсетіледі. Несие тек несиені
төлеуге мүмкіндігі бар тұғаларға ғана беріледі. Қазіргі уақытта несие
механизмінде несиелендіру банктік бақылау жасауда қатаң талаптар жоқ деуге
болады.
Несие қатынастары негізінде клиент пен банк үшін пайдалылық жатыр.
Несиелердің жаңа заманғы үлгісінің ерекшеліктері мынадай:
- клиент банкті өзі таңдайды, яғни ол түрлі банктерден ссуда алуға
құқығы бар, мұның өзі банктер арасындағы бәсекелестікті дамытады. Несие
клиенттерге және басқаларға да беріледі. Басқалар дегеніміз банкте есеп
шоты жоқ жеке тұлғалар.
- банк өзінің ресурстарына иелік етеді, сондықтан да ол ссуда
ұсынуда шарттар қояды.
- несиелендіру жеке тұтынушылық, бір реттік несие ретінде
жүзеге асырылады.
- банк беретін несие көлемі банктің кіріс көлеміне байланысты.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі құқықтық нормативтерді, бір
адамға берілетін несие сомасын бекітеді.
- дәстүрлі несиелендіру принциптері - жеделдік пен қамтамасыз
ету өз қалпын сақтайды.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеу мақсаты Қазақстанда
несие жүйесінің қызмет көрсету нарығында банктік несиелендіруді дамыту
жөнінде маңызды әлеуметтік-экономикалық мәнге ие ғылыми негізделген
ұсынымдар мен ұсыныснамалар, оны шешуді қамтамасыз ететін ірі ғылыми
мәселелердің жобасын әзірлеу.
Көрсетілген мақсаттарға жету үшін жұмыста келесідей міндеттер
қойылған:
1. Несиелік қызмет көрсету нарығында банктік несиенің дамуының
теоретикалық аспектілері мен әлеуметтік бағытын анықтау. Несиелік қызмет
көрсету мен банк өнімдерінің теоретикалық мәнін негіздеу.
2. Банктік несие қызметін көрсетудің халықаралық тәжірибесі мен оны
Қазақстанда пайдаланудың мүмкін болатын перспективаларын қарастыру.
3. Халыққа несиелік қызметті ұсыну, бөлшек нарықтың ерекшелігі мен
заңдылығын зерттеу жөніндегі коммерциялық банктердің отандық тәжірибесін
жария ету.
4. Халық пен коммерциялық банктер ара-қатынасындағы тәуекелдер
факторлары мен оларды реттеудің жолдарын ашып көрсету.
5. Банк қызметіндегі халықтың қажеттілігін анықтауда әдістемелік
тәсілдерді негіздеу.
6. Жеке тұлғалардың қаржылық жағдайын және оның несие қабілеттілігін
талдаудың әдістемесінің жобасын әзірлеу.
7. Жаңа банктік қызмет көрсетулерді құру мен олардың бәсекелестік
артықшылығы жөнінде банктің инновациялық саясатына маркетингтік тәсілдерді
анықтау.
Банктердің жаңа несиелері мен қызметтерін құру жөнінде зерттеулердің
әдістемелік жобасын әзірлеу, халыққа несиелік қызмет көрсету нарығында
коммерциялық банктердің қызметіндегі маркетингтік бағыт зерттеу пәні болып
саналады.
Несиелік қызмет көрсету барысында Республикадағы коммерциялық
банктердің іс жүзіндегі тәжірибесі мен олардың халықты несиелеу мен несие
тәуекелін басқарудың нарықтық стратегиясын құру зерттеу обьектісін
құрайды.
Курстық жұмыс деңгейінде несие жүйесінде, несиелік қызмет көрсету
нарығында банктік несиелендіруді дамыту мәселесін зерттеуде жұмыстың ғылыми
жаңалығы анықталады.
Зерттеу барысында алынған біршама маңызды мәселелер және олардың
ғылыми жаңалығы келесілерден тұрады:
- кешенділік, үзіліссіздік, әлеуметтік жағдайға бейімделу
қағидаларына негізделген; несиелеуден шығатын, халыққа қызмет
көрсету нарығында коммерциялық банктердің маркетингтік
стратегиясын құрудың теориялық аспектілерін зерделеу.
- азаматтардың несие алу мүмкіншілігінің есебінен банктің
несиелеу қызметіне халықтың әлеуетті сұранысын болжау мен
анықтау жөнінде ұсыныс түрінде жоба әзірлеу.
- банктің несие саясатының негізделген жолын жүзеге асыру,
несиенің түрлері, соның ішінде тұрғын үй құрылысын ипотекалық
несиелеу жөнінде халыққа банктік қызмет көрсетудің жаңа
түрлерін енгізу.
Зерттеу нәтижесін жүзеге асыру мен тәжірибелік мәні. Несие жүйесіндегі
банктік несиелеудің теориясы мен тәжірибесі саласында зерттеу нәтижелерін
ары қарай өңдеу үшін алынған қортындылар мен ұсыныстарды жетілдіру.
1 Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің дамуы және тұрақтануының
теориялық негіздері
1.1 Несие жүйесінің мәні, маңызы және құрылымы
Нарықтық экономикада несие-банк жүйесі маңызды роль атқарады. Ол
арқылы кәсіпорындар, ұйымдар мен халықтың ақшалай есеп айырсулары мен
төлемдерінің едәуір көлемі жүргізіледі, сондай-ақ ол уақытша еркін ақша
құралдарын, халықтың жинақ ақшалары мен табыстарын белсенді әрекет етуші
капиталға айналдырады, көптеген әр алуан несиелік, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және басқа да операцияларды
орындайды.
Өндіріске қатысты екінші кезекте бола тұра, несие жүйесі оған үнемі
және едәуір дәрежеде ықпал етті. Ол ақша жинақтарының масштабын бірнеше
есеге кеңейтеді, ақша құралдарының бір саладан екінші салаға құйылуын
қамтамасыз етіп, сол арқылы өндіріс тиімділігінің өсуіне ықпал етеді.
Несие жүйесінің ролі мен маңызы бірқатар көрсеткіштермен сипатталады:
несиелік салымдардың жалпы көлемі, кәсіпорындар мен ұйымдардың негізгі және
айналым капиталының қалыптасуындағы банктік ссудалардың үлесі, жалпы төлем
айналымы және тағы да басқалары.
АҚШ несиелік қатынастардың даму дәрежесі, банктік операциялардың
шаруашылықтың өндірістік және тұтынушылық аясын қамтуы, несиелік мекемелер
жүйесінің әр алуандығы және тармақтылығы, қаржылық капитал топтарының қуаты
бойынша әлемнің басқа елдерінен алда келеді.
Американдық несие жүйесінің әрекет ету ауқымы жөнінде төмендегі
цифрлар түсінік бере алады. Несие мекемелері арқылы қолма-қолсыз есеп
аудару жолымен жүзеге асырылатын жылдық төлемдік айналымның басым бөлігі 80-
жылдардың басына қарай 60-65 трлн доллар деп бағаланған.
Несие жүйесі арқылы американдық шаруашылықта қолданылатын ақша
капиталының орташа есеппен ¾ бөлігі өтеді.
Несие мекемелері арқылы айналатын ақша қаржыларының орташа жылдық
соммасы 1989 жылы 700 млрд долларды құрды.
Несие жүйесі өз қызметін атқарған кезде несиелік қатынастар туындайды.
Несиелік мекемелер және әр түрлі субъектілер арасында қайтарымдылық және
төлем шарттары негізінде уақытша еркін ақша қаражатын жинақтау және қайта
бөлістіру жөніндегі экономикалық байланыстары несиелік қатынастардың
мазмұнын анықтайды.
Бірақ несиелік қатынастардың мазмұны ақша капиталының жинақталуымен
және оны заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың уақытша пайдалануына берумен
ғана шектелмейді. Несиелеу процесінде өндірістік құнға, яғни ұдайы
өндірістің ақша айналымына арналған төлем құралдарының қосымша массасы
қалыптасады. Төлем айналымының үлкен ағымы несие жүйесі арқылы өтеді,
төлеушілер мен несиелік мекемелер арасында, несиелік мекемелер мен алушылар
арасында экономикалық қатынастарды қалыптастырады.
Несие жүйесі елдегі ақша айналымын реттейді, заңды және жеке
тұлғаларға әр түрлі қызметтерді көрсетеді, соның нәтижесінде несиелік
экономикалық қатынастар туындайды.
Несиелік қатынастардың екі түолі сипаты бар және шаруашылық
субъектілері үшін де, несие жүйесі мекемелері үшін де, бірдей дәрежеде
қажет болады. Несие мекемелерінде ақшаны сақтау – несиелік ресурстардың
құрылуын, ал оларды экономика мен халықтың қажеттілігі үшін орналастыру –
несие беруді білдіреді.
Екі жақты қатынастар мыналардың арасында болады: шаруашылық ұйымдары
мен несие жүйесі, несие жүйесі мен халық, мемлекет пен несие жүйесі,
несиелік мекемелер арасында, әр түрлі мемлекеттердің несиелік мекемелері
арасында.
Жоғарыда анықтағанымыздай, несиелік қатынастар несие экономикалық
категориясының әрекет етуі кезінде ақша формасында жүзеге асырылады.
Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісін несие формасы сипаттайды. Ол
несиелік қатынастардың мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді. Несиелік
қатынастардың формасы мен мазмұны диалектикалық бірлікте болады. Несиелік
қатынастардың формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және олардың дамуын
ынталандыруы тиіс. өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік қатынастар
мазмұнының және несие формасының өзгеруіне әкеледі.
Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай. Тауарлық несие
коммерциялық несиенің алғашқы негізін қалайды. Шаруашылық жүргізуші
субьектілердің ссуданы бір-біріне беруі кезінде бұл несие ақша формасына
өзгереді. Оның мәнісі мынада, яғни алушы субьект несие берушіге алынған
тауарлық несиенің дәлелі ретінде вексель, кепілдік қағаздарды немесе басқа
құжаттарды жазып береді, несие беруші оларды ақша формасында ссуда алу үшін
банкке ұсынады. Бұл жерде несиелік қатынастардың жүргізуші субьектілері
ретінде шаруашылық субьектілері және банк саналады. Оның мазмұнындағы
өзгерістер салдарынан несиелік қатынастардың тауарлық формасы ақша
формасына ұласады. Осылайша, тауар формасы негізінде несиенің, ең алдымен
банктік несиенің ақшалай формасы туындайды және дамиды.
Несиелік қатынастардың, несие формаларының және несиелік мекемелердің
жиынтығы кең мағынада несие жүйесі түсінігін құрайды.
Тар мағынадағы несие жүйесі – бұл несие-қаржы қатынастарын
ұйымдастырушы, ақша жүйесін реттеуші және елде басқа да қаржы қызметтерін
көрсетуші несие мекемелерінің желісі.
Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа да несиелік
мекемелердің, несиелік операцияларды жүзеге асыруды ұйымдастырудың құқықтық
формалары мен тәсілдемелерінің жиынтығымен сипатталады. Несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың екі жүйесі бар: банктік және банктік емес
институттар шеңберінде. Сәйкесінше несиелік жүйенің екі негізгі буыны
қалыптасады: банктік мекемелер және мамандандырылған несие-қаржы
мекемелері.
Несие жүйесі несиелік операциялардың көлемінің функционалдық
мамандануымен және несиелік мекемелердің санымен, сонымен бірге
шаруашылықты жүргізудің жекелеген субьектілеріне ұсынылатын қаржы-несие
қызметтерінің санымен сипатталады.
Қазіргі кездегі несие жүйесі бұрынғы жүйеден төмендегі белгілер
бойынша өзгешеленеді:
- банктік капиталдың және банктік монополиялардың шоғырлану және
орталықтануы;
- несиелік мекемелердің әр алуан түрлері арасындағы бәсекенің күшеюі;
- банктің капиталдың өнеркәсіптік капиталмен байланысуы және қаржылық
капиталдың калыптасуы;
- несиелік, соның ішінде монополистік мекемелер қызметінің ғаламдануы мен
интернационалдануы және континент аралық халықаралық несиелік
монополиялардың пайда болуы.
Экономикалық тарихи-экономикалық дамуының әрбір сатысына несиелік істі
ұйымдастырудың өзі типі, несие-ақша қызметіндегі сәйкес сұраныстарға жауап
беретін несиелік жүйенің өз құрылымы сәйкес келеді. Мысалы, КСРО-ның
жоспарлық орталықтандырылған экономикасына Мемлекеттік банк басқарған
несиелік жүйенің қатаң орталықтанған құрылымы сәйкес келеді, нарықтық
экономика үшін басқасы, яғни банктік және банктік емес мекемелердің
демонополизацияланған құрылымының қең желісі сәйкес келеді.
Қазіргі кездегі несие жүйесінің күрделі, көп буындық құрылымы бар.
Егер несиелік мекемелердің өз клиенттеріне көрсететін қызметтер сипатын
жіктеменің негізі етіп алсақ, онда қазіргі кездегі несиелік жүйенің үш
маңызды элементін бөліп көрсетуге болады:
- Орталық ( эмиссиялық ) банк;
- коммерциялық банктер;
- мамандандырылған несие мекемелері (сақтандыру, жинақтық, ипотекалық,
сенімгерлік және тағы басқа).
Шаруашылық буындардың ұсынатын несие-қаржы қызметтерінің функционалдық
мамандануы, көлемі мен санына сәйкес несиелік жүйенің ядросын банктік жүйе
құрайды, ал несие институттарының қызметін үйлестіруші ортақ орган болып –
Орталық банк есептеледі.
Орталық банк – бірінші деңгейдегі басты мемлекеттік банк, мемлекеттік,
халықтық және ұлттық банк деп аталуына тәуелсіз кез келген елдің ақша-несие
институты.Орталық банк – бұл банктердің банкі . ол заңды және жеке
тұлғалармен операцияларды жүргізбейді. Оның клиенттері – коммерциялық
банктер және басқа несиелік мекемелер, сонымен бірге үкіметтік үйымдар,
оларға әр алуан қызметтер ұсынады.
Орталық банк тікелей ықпал ету және реттеу, бақылау мен қадағалау
қызметтерін банктік мекемелерге ғана қатысты орындайды. Орталық банк
несиелік жүйенің басқа буындарына негізінен тек жанама ықпал етеді, ол
несиелік және ақшалай операциялардың, нарықтың әр алуан секторларының,
қаржы-несие қызметтерінің өзара байланысынан көрініс табады.
Коммерциялық банктер ссудалық капитал нарығының әр түрлі секторларында
әрекет етуші көп қызметті мекемелер болып табылады. Олар кәсіпкерлік
тәжірибеде танымал қаржылық операциялар мен қызметтердің басым бөлігін
орындайды. Коммерциялық банктер дәстүр бойынша кез келген елдің несие
жүйесінің базалық жүйесі ролін атқарады.
Олар бұрынғысынша үкіметтің, іскер топтардың және миллиондаған жеке
тұлғалардың салымдарын жинақтаушы қаржы орталығы болып табылады. Ссудалық
және инвестициялық операциялар арқылы коммерциялық банктер әр түрлі қарыз
алушылар үшін өз қорларына жол ашады. 2005 жылдың басына қарай Қазақстанда
35 банк әрекет етті.
Мамандандырылған қаржы-несие мекемелері (оларды басқаша парабанктер
деп атайды) нарықтық экономикадағы несиелік жүйенің маңызды және объективті
қажетті буыны болып табылады. Бұл мекемелерсіз экономиканың әр түрлі
буындарында және халыққа көрсететін несие жүйесінің қызметтері толық болмай
қалады.
Парабанктік мекемелер не клиенттердің белгіленген типтеріне қызмет
көрсетуге, не банктік қызметтің бір-екі түрін жүзеге асыруға бағытталады.
Олардың қызметі көп жағдайда нарықтың шағын сегментіне қызмет көрсетуге,
арнайы клиенттерге қызметтерді және де арнайы қызметтерді ұсынуға
негізделеді.
Бұл мекемелер үшін екі жақты тәуелділік тән болады: бір жағынан,
несиелік-есеп айырсу операцияларын жүзеге асырумен байланыса отырып, олар
Орталық банктің сәйкес талаптарын негізге алуы тиіс; екінші жағынан,
белгілі бір қаржылық, сақтандыру, инвестициялық немесе басқа операцияларға
мамандана отырып, олар сәйкес ведомстволардың реттеуші ықпалына түседі.
АҚШ-тың несие жүйесі өте дамыған болып табылады, оған өнеркәсібі
дамыған елдер бағдарланады, ол орталықсыздандырылған деп есептеледі және өз
құрамына Федералды резервтік жүйені (елдің орталық банкі қызметін
атқарады), 15 мың коммерциялық банкті, инвестициялық және жинақ банктерін,
ссуда сақтаушы ассоцияцияларды, қаржылық компанияларды, несиелік
кооперативтерді, сақтандыру компаниялары мен зейнетақы қорларын, әлеуметтік
сақтандыру қорларын, өзара несие қоғамдарын, сақтандыру депозиттері
институттарын және т.б. кіргізеді, олар 55 мыңнан астам деп есептеледі.
АҚШ-тың несие жүйесіне қарама-қайшы Жапондық несие жүйесі
орталықтандырылған деп сипатталады. Оған 13 ірі коммерциялық қалалық, 64
аймақтық банк, ұзақ мерзімді несиелік 3 банк және 7 траст-банк кіреді.
Орталық банк – Жапон банкі. Мамандандырылған қаржы-несие мекемелерінің
тізімі шамамен АҚШ еліне ұқсас келеді.
КСРО күйрегенге дейін Қазақстанның өзіндік несие жүйесі болмады. Оның
аумағында дербес филиалдар емес, қатаң орталықтандырылған, абсолютті
монополиялық банктік және банктік емес мекемелердің бөлімшелері әрекет
етті. Мұндай несие жүйесі өзінің төмен тиімділігін көрсеткенін атап өту
керек. Осы жағдайларда 80-жылдардың ортасында екі деңгейлі несие жүйесін
құру ұмтылысы жасалды. Жоғары деңгейде КСРО Мемлекеттік банкі, екінші
деңгейде бес мамандандырылған банк тұрды. Банктік емес несие институттары
жүйесі іс жүзінде болмады.
Қазақстанның несие жүйесі 1999 жылдан бастап өз егемендігін алғаннан
кейін қалыптасты.
Қазақстанның несие жүйесі орталық банк – Қазақстан Республикасы Ұлттық
банкінен, екінші деңгейлі 35 банктен, олардың ішінде 2 мемлекеттік
(Қазақстан Даму банкі, Қазақстан Құрылыс-жинақ банкі), 83 несиелік
серіктестік (оның ішінде 50 ауылдық), 157 микронесиелік ұйымдар, 75
ломбард, Қазпошта акционерлік қоғамы бастаған пошталық-жинақ жүйесі, 36
сақтандыру компаниясы, 16 мемлекеттік емес жинақ ұлттық қоры, 6 жаңа
инвестициялық қор, Қазақстанның мемлекеттік қоры және басқалардан тұрады.
Сонымен Қазақстан Республикасының несие жүйесі 3 буыннан тұрады.
Олардың әрқайсысының да нарықтық экономикадағы алатын орыны орасан зор.
Қазақстандағы несие жүйесінің тәжірибесін зерттей келе бұл тәжірибелердің
озық шетел тәжірибелерінен алынғандығы анықталып отыр. Қазақстан
Республикасының ішкі құрылымдық және географиялық орналасу ерекшеліктері -
ескеріліп, экономика салаларын несиелеу барысында несие жүйесінің буындары
коммерциялық банктермен, несиелік серіктестіктермен және баса да несиелік
мекемелермен бүгінгі таңда қолданылуда. Осы несие жүйесіндегі жағымды және
кедергі болатын факторлар анықталып ұсынылып отыр.
1.2 Несие жүйесінің принциптері мен негізгі функциялары
Несие жүйесінің ұйымдастырылуы мен жұмыс істеуі негізінде белгіленген
принциптер жатыр. Экономиканың нарықтық қатынастарға өтуі кезінде оларды
былайша тұжырымдауға болады: елдегі банк ісін ұйымдастыруға мемлекеттік
монополия, банктік емес инститтуттармен үйлестіре отырып, банк жүйесінің
екі деңгейлі банк жүйесін құру, елдегі ақша-несие саясатының біртұтастығы,
несиелік мекемелер жүйесін барынша дамыту, оларды қызмет көрсету орындарына
жақындату, мемлекеттік валюталық монополия, Орталық банктің автономиясы.
Банк ісіне мемлекеттік монополия ұғымы мемлекеттің банктердің құрылуы
мен жойылуын бақылауға, банктік операцияларды жүргізу ретін және ережелерін
заңды бекітуінің айрықша құқығы ретінде түсіндіріледі. Ұлттық банк
Қазақстан Республикасы аумағында банктерді құруға рұқсат береді және
банктер мен олардың филиалдарын тіркеу кітабын жүргізеді. Ұлттық банк
рұқсатты беру кезінде орындалатын банктік операциялардың шеңберін
анықтайды.
Нарықтық экономиканың ерекшеліктері банктік емес мекемелермен олардың
компаниялары, несиелік одақтары, зейнетақы қорлары, ақша нарығының өзара
қорларымен үйлескен әр түрлі деңгейдегі банктік жүйенің қажеттілігін талап
етеді. Бұл институттардың барлығы негізінен халықтың жинақтарын жұмылдыруға
және оларды ипотекалық тұтыну несиесіне қолдануға маманданады.
Өзара жинақтау банктері өзара кәсіпорындар типі бойынша
ұйымдастырылған, оларды арнайы кеңес басқарады. Олар халықтың салымдарын
жұмылдырады және оларды жылжымайтын мүлік пен бағалы қағаздар кепіліне
инвестициялайды, сонымен бірге коммерциялық және тұтынушылық ссуданы
ұсынады.
Қарыз-жинақтау бірлестіктері халық жинақтарының салымдық
операцияларымен айналысады және оларды жылжымайтын мүлікті сатып алу үшін
(тұрғын үйді сатып алу үшін активтің 23 бөлігі) пайдаланады.
Несиелік ссудалар - кәсіподақтар, ірі кәсіпорындар, шіркеулер
тарапынан ұйымдастырылатын кооперативтік типтегі жинақ мекемелері.
Ресурстар сатулар және үлестік акциялар есебінен жинақталады, ол акциялар
кез келген сәтте кооператив тарапынан сатып алынады. Олар негізінен үш
мүшелеріне үсақ ссудаларды беру үшін қолданылады.
Сақтандыру компаниялары біздің сақтандыру ұйымдары орындайтын
операциялармен айналысады. Олардың пассивтері сақтандыру жарналарынан және
активті операцияларынан түсетін табыстардан тұрады, олар ұзақ мерзімдік
бағалы қағаздардағы сақтандыру төлемдерін төлумен қатар тұрғын үйлердің
кепілдерін де төлейді.
Жеке меншік және мемлекеттік зейнетақы қорлары халықтың салымдарын
тарта отырып, ірі капиталды иеленеді және оны акциялар мен облигацияларды
сатып алуға салады, шағын несиелерді береді.
Ақша нарығының өзара қорлары депозиттік сертификаттардың, қазынашылық
вексельдердің пайларын сату арқылы инвестициялық капиталды жинақтайды және
оны нарықта айналымда жүрген қысқа мерзімдік бағалы қағаздардан тұратын
активтер портфелін қалыптастыруға бағыттайды. Бағалы қағаздардан түсетін
табыстар акционерлерге төленеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының
Орталық банкі және Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жоғары деңгейі
болып табылады.
Банк ісінің әлемдік тәжірибесі мынаны көрсетеді, яғни барлық елдердегі
несиелік институттардан орталық банктер бөлініп шығады, олар елдің бүкіл
несие жүйесін басқаруда басты рольді атқарады.
Олардың басшылық ролі мемлекет берген кең ауқымды өкілеттіктерге
байланысты айқындалады. Банктердің банк қызметтерін, ақша-несие эмиссиясын
жүзеге асыруына байланысты орталық банктер коммерциялық, яғни екінші
деңгейлі банктердің қызметін әкімшілік бақылау және оларға шынайы
экономикалық ықпал ету құқықтарын иеленеді.
Коммерциялық банктер несиелік саясатты жүргізуде және өз клиенттеріне
әр алуан қызметтерді көрсетуде толық дербестік алған.
Нарықтық экономикада банктік емес институттарды құрмайынша кез келген
елдің несие жүйесі аяқталмаған болып саналады. Халықтың салымдарын толық
тарту және өзгермелі нарықтық экономиканың сұраныстарын толық
қанағаттандыру мүддесін осы институттарды құруды талап етеді, олар
органикалық тұрғыда несие жүйесін толықтырады, оны байыта түседі,
экономикадағы өзгерістерге өте икемді әрі сезімтал болады.
Экономиканы басқара отырып мемлекет ортақ ақша-несие саясатын
жүргізеді, оның маңызды құралы болып Ұлттық банк табылады. Бұл принцип
айналымдағы ақша массасын реттеу арқылы ұлттық валютаның ішкі және сыртқы
тұрақтылығын қамтамасыз ету, ақша-несие саясаты, жалпы экономикалық саясат
және оның әлемдік экономикаға интеграциялануы саласында республиканың
мүдделерін қорғау үшін қажет болады.
Несие жүйесін құрудың басты принципі – несие мекемелерінің желісін
барынша дамыту және оларға барлық ақша операцияларының шоғырландыру, яғни
шаруашылық буындардың бос ақша құралдарын банктерде сақтау, есеп
айырсуларды қолма-қолсыз жолмен жүргізу.
Қазіргі таңда Қазақстан аумағында 385 бөлімшесі мен филиалдары бар 35
банк орналасқан.
Барлық ақша айналымының несие жүйесінде шоғырлануы несиелік
ресурстарды бір арнаға жинауға және оларды елдің халық шаруашылығына ұтымды
бағыттауға мүмкіндік береді.
Біздің еліміздегі және шет елдегі несие жүйесінің автономдығының
едәуір дәрежесі экономиканың қалыпты дамуын қамтамасыз ету мақсатында ақша-
несие және валюталық тұрақтылықты қолдау сияқты міндетінен туындайды.
Қазақстан Республикасы Үлттық банкінің үкіметтен салыстырмалы
тәуелсіздігінің негізгі белгісі – бұл бюджетке қатысты сұрақты шешу.
Мемлекеттік қаржылар және банк жүйесін заңды түрде шектеудің, яғни Ұлттық
банк қаржысын үкіметтің пайдалану мүмкіндігін шектеудің маңыздылығы зор.
Ұлттық банктің басқа клиенттері сияқты Үкімет те сәйкес келісім
негізінде әрбір несие бойынша қайтарымдылық, мерзімділік және төлемділік
шарттарында ссуда алады.
Әрбір несие бойынша Үкімет нарықтық пайыздық қойылымдары бар құнды
қағаздарды шығарады. Оларды сатып алу мерзімі 6 айдан аспауы тиіс, бірақ та
Қазақстан Республикасы тарапынан жыл соңына дейін созылуы мүмкін.
АҚШ-та, Жапонияда, Англияда, Канадада және тағы басқа елдерде үкіметті
тікелей несиелеу іс жүзінде кездеспейді, ал Германияда, Голландияда,
Францияда заңмен шектелген, Австриядағы заң үкіметтік несиенің алтынмен
және конверсияланатын валютамен 100 пайыз көлемінде қамтамасыз етілуін
талап етеді.
Экономидағы несиелік қатынастар әдістемелік негізде, оның
прициптерінің элементтері ретінде ссудалық операциялар нарығындағы кез
келген операцияларды тәжірибелік ұйымдастыруда қатаң қадағаланады. Бұл
принциптер несие дамуының алғашқы сатысында көрініс тапты, одан әрі жалпы
мемлекеттік несие заңнамасында көрініс тапты.
Несиенің қайтарымдылығы.
Бұл принцип кредитордан қаржылық ресурстарды қарыз алушы оны
қолданғаннан кейін уақытында қайтару міндеттілігін көрсетеді. Ол сондай-ақ
белгілі бір ссуданы несиелік ұйым шотына ақша аударуға сәйкес жүзеге
асырылады. Ол банктің несиелік ресурстарын уақытында қайтарылуын қамтамасыз
етеді.
Несиелендірудің отандық тәжірибесінде орталықтандырылған жоспарлы
экономика талаптарына сәйкес қайтарымсыз ссуда деген түсінік қалыптасты.
Несиелендірудің бұл формасы кең тарап, әсіресе аграрлық секторда және
мемлекеттік несиелік мекемелерге ссуда ұсынуда көрініс тапты, оның қайтару
қарыз алушының қаржылық жағдайына байланысты жүзеге асырылды.
Қайтарымсыз ссудалар бюджеттік субсидиялардың қосымша формалары болып
табылады, ол бюджеттің есеп бөлімінің тұрақты фальсификациясы болды.
Нарықтық экономика талаптарына сәйкес қайтарымсыз ссуда деген түсінік
жоспарлы жеке кәсіпорын түсінігіне сәйкес келеді.
Несиенің жеделдігі.Ол белгілі бір мезгілде, несиелік келісімшартта
немесн құжатта көрсетілген мерзімге сәйкес жүзеге асырылады. Егер бұл
талаптар бұзылса, қайтарым проценттері көбейеді, ал одан әрі талаптар
бұзылса, қаржылық талаптарды ұсыну сот тәртібімен жүзеге асырылады. Оң
қолдық ссудалар несиелік келісімшартта анықталмайды. Сонымен қатар оң
қолдық несие туралы келісімшартта оның төлем жасау мерзімі көрсетілмесе де
көрсетілген прициптерді қадағалау қамтамасыз етіледі.
Несиенің ақысы. Ссудалық пайыз.Бұл прицип бойынша қарыз алушы банктен
алған несиелік ресурстарды уақытында төлеуге, оны қолдану құқы беріледі.
Несиеге төлем жасау қарыз алушы мен кредитор арасындағы қосымша шотқа
байланысты қолдануға сәйкес жүргізіледі. Қарастырылған прициптерді
орындауда үш негізгі функция бар:
- жеке тұлғалар кірісі мен заңды тұлғалар кірістерін тарату;
- ссудалық капиталды сала, салааралық және халықаралық деңгйдетарату
арқылы өндірісті ұйымдастыру;
- экономика дамуының кризисті шартында-банк клиенттерінің ақша
жинақтарын антиинфляциялық қорғау.
Ссудалық пайыз мөлшері.
Ол ссудалық капиталда алынған жылдық кіріс сомасы
қатынастарымен анықталады.
Несиенің рөлін айқындай отырып, несие төлемі
жоспарлы экономикада қолданылады, несиелік ресурстардың көп
бөлігі мемлекеттік банк мекемелерінде уақытында, процентсіз негізде
төлем жасауға бағытталады.
Дәстүрлі механизмнен айырмашылығы - несие бағасы ссудалық капитал
нарығында сұраныстың көбейгендігін көрсетеді және ол бір деңгейдегі
факторларға тәуелді:
- нарықтық экономиканың дамуы (ссудалық пайыз көбейеді, бір
уақыттарда төмендейді);
- инфляциялық процесс деңгейі;
- мемлекеттік несиенің бағыты, ол орталық банктің есеп саясаты
арқылы коммерциялық банктердің жұмысын үйлестіру шаралары арқылы жүзеге
асырылады;
- халықаралық несие нарығындағы жағдай;
- жеке және заңды тұлғалардың ақша жинақтау динамикасы
(олардың қысқаруына орай ссудалық пайыз көбейеді);
- өндіріс динамикасы, ол потенциалды қарыз алушылар категориясына
сәйкес несиелік ресурс қажеттілігімен анықталады;
Несиенің қамтамасыз етілуі.
Бұл прицип бойынша кредитордың мүлкін қорғау несиені ссуда немесе
қаржылық кепілдік арқылы жүзеге асырылады.
Жалпы экономикалық тұрақсыздық, отандық талаптар негізінде актуальді.
Несиенің бағыттық маңызы. Кредитордан алынған несиелік операциялардың
көп түрлері таратылады. Несиелік келісімшарт бөліміне сәйкес тәжірибелік
көрініс табылады, ол берілген ссуда бойынша негізі бағыт бекітіледі. Сондай-
ақ бұл шарттарды қадағалау банктік бақылау жасау процесінде
көрініс табады.
Берілген міндеттеменің бұзылуы несиені мерзімінен бұрын
төлеу немесе айыппұл негізінде көрінеді.
Несиеннің дифференциалды жағы. Бұл принцип несиелік ұйымдардың
потенциалды қарыз алушыға дифференциалды қатынасын анықтайды. Оны тарату
негізі банк арқылы жүзеге асырылады.
Қоғамның экономикалық жұесінде несиенің орны мен рөлі ең алдымен оның
орындайтын функцияларымен анықталады.
Таратылым функциясы. Нарықтық экономика талаптарына ссудалық капитал
нарығы тәуелсіз қаржылық ресурстар бір шаруашылық қызметтен басқаларға
бағытталады. Несие экономиканың шағын қозғаушысы, қосымша қаржылық
ресурстар капиталының дамыған объектілерін қамтамасыз етеді.
Мемелекеттік несие жүйесінде несиелік ресурстарды сала мен аймақта
қолданады. Олардың дамуы жеке шаруашылық субъектілерімен жүргізіледі.
Бұл функция да несиеде қаржылық ресурстар уақытша өндіріс және сауда
капиталы ретінде белгіленеді. Шаруашылықтың субъектілері шығындар мен қатар
қаржылық ресурстар жетіспеушілігін анықтайды. Сондықтан да ссудалар жеке
мүлік ретінда қарыз алушылар категориялар негізінде таратылады.
Капитал концентрациясының жеделдігі. Капиталдың концентрация процесі
экономика дамуы тұрақтылығы қажетті шарты және шаруашылық
субъектісі болып табылады. Бұл сауалды шешуге түсімнің қосымша
массасы қамтамасыз етіледі.
Тауар айналымға қызмет ету. Бұл функция процесі тауарлық, қолма қол
ақша жеделдігіне әсер етеді. Ақша айналымы жүйесіне вексель, чектер,
несиеліы карточкалар, т.б. кіреді. Олар жеке қолма қол операцияларды
қамтамасыз етеді, сондай- ақ сыртқы және халықаралық рынокте
экономикалық механизмді жеделдетеді.
Ғылыми-техникалық прогресс жеделдігі. Соңғы жылдары ғылыми техникалық
прогресс кез келген мемлекет пен жеке шаруашылық субъектілерінің
экономикалық дамуының анықтауша факторы болып табылады. Несие рөлі
ғылыми техникалық ұйымдар қызметімен өлшенеді. Несие
инновациялық процестерді ғылыми өндірістер мен технологияларға
енгізуде жүзеге асырылады.
Шығындар кәсіпорындар мен банктік ұзақ мерзімді
ссудаларымен қаржыландырылады.
Сонымен, несие дегеніміз - кредитор мен қарыз алушы
арасындағы экономикалық қатынас.
Нарықтық экономика талаптарына несие келесі функцияларды
орындайды:
- уақытша тәуелсіз ақша жүйесіне аккумуляция;
- қайтарым негізінде ақша жүйесін тарату;
- несиелік операциялар құру;
- ақша айналымы көлемін зерттеу.
Несиенің негізгі принциптері - жеделдік, қайтарым.
Несиелендіру қиын процесс болып табылады, ол бірқатар сатылардан
тұрады.
Бағдарлама, ол елдер мен аймақтар макроэкономикалық жағдайлар
бағасы ретінде көрінеді. Банк-кредитордың ссуда алушылармен
жұмысқа дайындығы, сыртқы нормативтік құжаттар негізінде беріледі.
Жүргізілген зерттеулермен банк жетекшілігі белгілі бір мерзімге несие
саясаты бойнша меморандум қабылдайды. Бұл құжаттарға мыналар қажет:
Банк несиелік жұмыстарының негізгі бағыттары, нақты несиелік қызмет
көрсеткіштері (нормативтер мен лимиттер).
а) несие мен депозиттер қатынасы;
ә) жеке капитал мен активтер қатынасы;
б) несиелік портфель сегменттерінің лимиттері (бір сала
бойынша кәсіпорын несиенің лимиті, жекеменшік иелігі, несиелендіру түрлері
және т.б.). лимит өлшемі 25 пайыздан кем емес;
в) клиенттік лимиттер:
- акционерлер үшін;
- қарт адамдар үшін;
- жаңа клиенттер үшін;
- бөгде адамдар үшін;
г) несиелендірудің географиялық лимиттері (филиалдар үшін
сапалы несиелік жұмыстар, белгіленген аймақтарда операциялар жүргізу талап
етіледі);
д) жұмыста кепілдік, рәсімдеу стандарттары, баға маржасы, т.б. талап
ету.
е) құжатық рәсімдеу мен несие алудағы талаптар;
ж) несиелік маржылар мен механихмдердің деңгейін оның өзгеріс шешімін
қабылдауда жоспарлау.
Сыртқы банктің несиелік жұмыстары бойынша нормативті құжаттары
мыналарда көрініс табады;
а несиелік процестерді ұйымдастыру;
ә) қарыз алушыдан құжаттар мен несиелік келісім-шарттар сызбасы мен
стандарттарын талап ету;
б) баға анықтамасын жүргізу.
Осы құжаттарды қабылдау арқылы ғана ішкі банктің
жұмысқа, несиелендірудің екінші бағанына дайындығын сөз етуге болады.
Екінші стадия - банктік ссудаларды ұсыну.
Әрбір банктегі қабылданған бағыттарға сәйкес несиелік құрылымдар
қызметкерлері ссуда алуға тапсырыс беруді жүзеге асырады. Несиелендіру
түрлері арқылы (инвестициялық, қысқа мерзімді, жеке тұлғаларды
несиелендіру, заңды тұлғаларды несиелендіру, тұтынушылық, жеке
кәсіпкерлерді несиелендіру) қажетті құжаттар дайындалады. Бұл жерде
несиелік құрылым қызметкері құжат ұсынғандығы, рыноктік мүмкіндіктер мен
операциялар жөнінде экономикалық анализ жүргізуі тиіс.
Осындай жұмыс жүргізу үшін қызметкерден маркетинг туралы білімі,
макроэкономика туралы білімі, ауыл шаруашылығы дамуының салалық, аймақтық
тенденциясы талап етіледі.
Талдау жүргізу негізінде несиелендірудің оңтайлы әдісін таңдау,
несиелендіру мерзімі, ссудалық ставка түрі, ссуданы төлеу талап етіледі.
Қазіргі заманғы банк тәжірибесінде қамтамасыз ету проблемасы жетекші
мәселелердің біріне айналып отыр. Бірақ Қазақстанда банктердегі
тарату кризисі мен банкроттық несиелік құрылымдар қызметімен қамтамасыз
етіледі.
Барлық қарызгердің міндеттері туралы берілген тәсілдер ссуда алушыны
өз міндеттерін уақытында орындауға мүмкіндік береді. Сондықтан да
міндеттемелермен қамтамасыз ету қарыз алушымен байланысты.
Ссуда шаруашылық операцияларды жүзеге асыру үшін берілуі қажет.
Қамтамасыз ету-банктің несие алу үшін қаржылық проектісі. Егер кредиттік
байламдар негізі қарызбен байланысты болса, банк үшін кредиттік жүйе тиімді
болмақ.
Қазақстандық банктерді несиемен қамтамасыз ету мәселесі бірінші орында
тұр. Мұның өзі банк операциялары негізінде арнайы информациялық
агенттіктерде жүзеге асырылады.
Несие уақытында қайтарылмаса, банк нарықтық бағаны қарыз алушының
уақытында төлем жасауын қамтамасыз етеді.
Банк үшін кәсібі рынок қызметкерлерімен тығыз байланыс оның сапалы
қызметін арттырады. Профессионалдар тауарға сапалы зерттеу жүргізуде қарыз
алушыға тауардың сызбасын ұсынады. Білікті эксперттер банкке төмен сапалы,
ақауы көп тауарларды төмен бағаға ұсынады.
Несие ұсынудағы маңызды процедуралар.
Несиелік процестің үшінші стадиясы-қолданылған несиеге бақылау жасау.
Ссудаларды қолдану банк төлемдерін шаруашылық-қаржылық қызмет үшін
ұсынылады.
Ссудаларды қолданудың ең басты шарты-несиелік кірісті банк төлемін
немесе проценттік ақшаны төлеу.
Банк несие беруді қарыз алушыларға өзінің тұрақтылығын көрсете алады,
кірістік мүмкіндіктерді пайдалана алады. Несиені төлеу банкке өте қымбатқа
түседі. Сондықтан да несиелік саясат барлық кіріс ресурстарын дұрыс
қолдануға бағытталады.
Ссудаларды төлеу қиындығы бірдей көрінеді. Бұл процесс белгілі бір
уақыт аралығында көрінеді. Банктің тәжірибелі қызметкері қаржылық қиындық
процестерінің белгілерін байқап үлгеріп, түзетулер негізе алады. Шара
қолдана отырып, осы процестен шыға алады. Банктің шығындары қарыз бен
проценттерді уақытында төленбегендігіне ғана байланысты емес. Банкке
келетін шығындар басқа да жағдайларға байланысты:
- мерзімі өскен және төленбеген несиелер салымшылар
мен инвесторлардың сенімсіздігін туғызады;
- әкімшілік шығындар көбейеді, проблемалық ссудалар ерекшке
несиелік тұлғаны қажет етеді;
- білікті мамандардың басқа жұмысқа ауысуы да операция түсімін
төмендетеді;
- осылардың барлығы банкті банкротқа ұшыратуы мүмкін, қарыздың
өтелмеуі банкті тығырыққа тірейді.
Ссудаларды төлеу қиындығының негізгі себептері мыналар:
1. Банк қызметкерлері жіберген қателіктер қатаң түрде бақылауға алынуы
тиіс. Ең жиі кездесетін заң бұзушылықтар:
- қарыз алушмен дұрыс қарым-қатынас жасамау;
- қаржылық анализдің дұрыс жүргізілмеуі;
- ссуданың дұрыс құрылымының болмауы;
- ссудамен қажетті қамтамасыз етілмеу;
- ссуданың құжаттық рәсімдеріндегі қателіктер;
- ссуданы төлеу кезінде қарыз алушыға дұрыс бақылау жасалмауы;
- жетекшілердің мәселелері;
- банкпен қатынастың тез өзара өзгеруі, байланыс жасамау;
- қызметкерлердің ауысуы;
- жаңа кәсіпорындардың құрылуы;
- қаржылық есептердің дұрыс құрылмауы;
- тауар бағасының бекітілмуі;
- нарықтық талаптардың төмендеуі;
- операциялық бақылау жасалмау;
- маңызды клиенттерді жоғалту;
- ескерген жабдықтарды ауыстыру.
Қарыз алушының басқа іскер адамдармен қарым-қатынасының өзгеруіменбанк
мыналарды аша алады;
- қарыз алушыдан тауарға төлем жасауда жеңілдіктер ұсыну;
- сақтандыруларды тарату.
Банк қарыз алушы төлемдерді кешіктірсе оның жеке мүлікін тәркілеуге
құқығы бар.
2. Ссуда алуда компания жұмысындағы кедергілер:
- дұрыс жетекшілік жасалмау;
- тауар сапасының төмендігі;
- болашақ рынок бағасындағы қателіктер, жарнамалық компания
жоспарының жоқтығынан маркетингтің болмауы;
- қаржылық компанияларға бақылау жасалмау.
- несиені уақытында төлеу қиындарға жол бермеуге талпыныс жасалмауы.
Егер қарыз алушының қаржылық ахуалы нашарласа төленбеуі мүмкін.
Бұл жағдайларды болдырмау мына жолмен шешіледі:
- қаржылық есептер анализі;
- қарыз алушы адаммен жеке контактілер;
- басқа банк бөлімдерімен мәліметтер алмасу.
Несие қызметінде қарыз алушы банктен баланс, кіріс пен шығыс есептері
туралы құжаттар талап етуге құқылы.
Банк мыналарға назар аудару тиіс:
- қаржылық есептердің мерзімінде ұсынылмауы;
- дебиторлық төлемнің көбеюі;
- қордың төмендеуі;
- қысқа мерзімді активтердің төмендеуі;
- қысқа мерзімді төлемдердің өсуі;
- таратылу коэффициентінің төмендеуі;
- актив сомасында негізгі капитал бөлімінің көбеюі;
- сату көлемінің төмендеуі;
- мерзімі өткен қарыздардың өсуі;
- коммерциялық несиелендіру талаптарының өзгеруі.
Банк үшін клиенттер оның филиалдарымен, жетекшілік ететін кадрлармен
тығыз байланысты болуы қажет. Банк қызметкерлері мына фактілерді есте
ұстауы тиіс:
- қарыз алушының позициясын көрсету. Сондай-ақ банк позициясында
көрсетуі қажет.
Несие қызметкерлері компания өкілдерімен кездесу ұйымдастырып,
мәселелерді талқына салуы тиіс. Бұл үшін банк клиентпен жұмысты әрі қарай
жалғастыруы қажет.
Егер клиентті өзгерту мүмкін болса, келесі жоспарды енгізуге болады:
- активтерді сату;
- шығындардың қысқаруы;
- маркетингтік стратегияның өзгеруі;
- жетекшілер мен белгіленген жаңа тұлғаларды ауыстыру.
3. Несиелік процестің төртінші стадиясы-банктік ссудаларын қайтарымы.
Ссудаларды қайтару сома процентеріне сәйкес жүзеге асырылады. Егер қарыз
алушы ссуда процентін төлеп, тек кредиттік істі жабу ғана қалса, ол банкте
перспективалық несиеге ие болады.
Егер ссудалар қайтарылмай, проценттер төленбесе, онда банктің несиелік
құрылымдарының барлық қызметкерлері осы несие проблемасын шешуі тиіс.
Сонымен, жалпы Қазақстан Республикасының жаңа экономикалық саясатқа
бағдар алуына байланысты, несие жүйесің принциптері мен атқаратын
қызметтерін қарастыра келе несие жүйесі ел экономикасын кетерудегі басты
қағидалары екендігін атап өткім келеді. Несие жүйесі экономикалық өсудің
басты факторы екендігі анық, олай болса оны неге әлемдік деңгейге
көтермеске. Сондай ақ несие жүйесі өзінен өзі дамитын механизм емес, оған
әрине мемлекет, қоғам, әрбір тұлға жағдай жасауға талпынулары қажет.
Өйткені еліміздің жерінің өте үлкен аймақтарды алып жатуына байланысты
несие жүйесін дамыту мүмкіндігі мен қажеттігі ешкімнің қарсылығын туғызбауы
керек.
1.3 Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің парабанктік секторының
қалыптасуы
Несие жүйесі ұғымы банк жүйесі ұғымына қарағанда кеңірек, яғни несие
жүйесі тұрақтана келіп өзге де несиелік мекемелер қамтылады. Әр елдің
өзіндік ерекшелігіне қарай несие немесе банк жүйесінің тұрақтану құрылымы
қалыптасады. Экономикаға несие-қаржылық, ақша-есеп және т.б. қызмет
түрлерін көрсететін негізінен жеке несие мекемелері. Қазіргі несие жүйесі
күрделі, әрі көп буынды құрылым. Егер несие мекемелерінің клиенттерге
көрсететін қызмет түрлерін негізге алғанда несие жүйесі үш (3) элементтен
құралады: Ұлттық банк, коммерциялық банктер, ломбардтар мен ауылдық несие
серіктестіктері және микрокредиттік ұйымдар. Оны 1-ші кестеден көруге
болады.
Коммерциялық банктер – қарыз капиталы нарығының әртүрлі секторларында
қызмет ететін көп қызметті мекемелер болып табылады. Олар кәсіпкерлік
тәжірибесінде көптеген қаржылық операцияларды орындайды. Коммерциялық
банктер кез келген елдің несие жүйесінде әдеттегідей негізгі, базалық буын
ролін атқарады. Олар қарыздық және инвестициялық операциялар арқылы
өздерінің әртүрлі қорларына қарыз алушылардың қол жеткізуге мүмкіндік
береді. Банктердің активті қарыздық операцияларын қарастырайық. Кәсіпорын,
фирма қарызды өздерінің тауарлы қорларын толықтыру, жалақыны төлеу, жабдық
сатып алу үшін және т.б.; ауыл шаруашылық кәсіпорындар, фирмалар -
өздерінің тұқым, жанар, жағар май және тыңайтқыш сатып алу шығындарын жабу
үшін; бір реттік тұтынушылар – автомобиль, үй, ұзақ пайдаланатын тауарлар
және т.б. сатып алу үшін; үкімет – ағымдағы шығындарды қаржыландыру үшін
алады. Бұл қарыз алушылардың барлығы қарызды негізінен табыс алу мақсатында
шоғырландырған ақша қаражаттарын орналастыратын коммерциялық банктерден
алады.
Кесте 1
Қазақстан Республикасының несие жүйесі.
Несиелік операцияны ұйымдастырудың басты ерекшелігі – мұнда несиелік
шарт және кепіл міндеттемелері болмайды. Ссуданы кепілге беру барысында
клиент кепілге зат қойғандығын куәландыратын және ссуда алғандығын
растайтын құжат немесе кепіл билетін алады. Онда қарыз алушының
реквизиттері және мәміленің басты шарты көрсетіледі.
Несие жүйесінің екінші деңгейіне ауылдық несие серіктестіктері жатады.
Несиелік серіктестіктер - өз мүшелеріне несие-есеп айырысу қызметін
көрсету мақсатында құрылған несиелік мекеме.
Несиелік серіктестіктердің жарғылық капиталы пай қосу және міндетті
кіру жарнасын төлеу жолымен қалыптасады. Мұндағы қосқан үлестер мүшеліктен
шығып қалған жағдайда қайтарылмайды. Несиелік серіктестіктердің мүшелеріне
кооперативтер, жалгерлік кәсіпорындар, банктер, шағын және орта бизнес,
жеке тұлғалар кіреді. Несиелік серіктестіктердің басты пассив
операцияларына – салымдарды тарту және займдарды орналастыру; актив
операцияларына – ссудалық, комиссиондық, сауда-делдалдық операциялары
жатады.
Несиелік серіктестіктердің бір түріне ауыл шаруашылығы несиелік
қоғамдары жатады. Оның құрылтайшысы: Орталық банк, коммерциялық және
мамандандырылған банктер, үкімет құрылымдары, жеке және заңды тұлғалар бола
алады. Олардың басты қызметі – ауыл шаруашылығына несие-есеп айырысу
қызметін көрсету; шаруашылық заттарын, мал, тұқым, тыңайтқыш сатып алу
шығындарын және өзге де жұмыстарды несиелеу. Ауыл шаруашылық несие
серіктестіктерінің клиенттеріне шаруа қожалықтары, фермерлер, сондай ақ
ауыл шаруашылық кәсіпорындары жатады. Негізгі операциялары: қысқа және орта
мерзімге ссудалар беру және салымдар қабылдау, делдалдық қызмет. Ауыл
шалушылық несиелік серіктестіктерді ұйымдастырудың басты ерекшелігі –
олардың қызметінің бірқатар салық жеңілдіктеріне ие болуы, атап айтсақ,
табыс салығынан босауы, сондай ақ оған үлес қосушыларға да салықтық
жеңілдіктер болады.
Революцияға де йінгі Қазақстанда, бүкіл елдегі сияқты, кредиттік
кооперативтер арасында кредиттік серіктестіктер басым болды. 1914 жылғы 1
қаңтардағы жағдай бойынша барлық Ресей империясында 9540 кредиттік және
3480 несие – жинақ серіктестіктері, Қазақстанда – тиісінше 252 және 93
болды.Демек, жинақ-несие серіктестіктеріне қарағанда кредиттік
серіктестіктер 3 есеге жуық көп болды. Соңғылары елдің орталық және
солтүстік бөлігінде, Оралда, Сібірде және Қазақстанда басым болды. Жалпы
алғанда, кредиттік мекемелердің және атап айтқанда кредиттік
кооперативтердің саны бойынша бірінші орынды Ақмола облысы иеленді: 1914
жылдың басында Қазақстандағы 345 кредиттік кооперативтің 142-сі (117
кредиттік және 25 несие-жинақ серіктестіктері), яғни 41 % - ы осында жұмыс
істеді.
Бірінші кредиттік серіктестіктер (Николаев және Явленский) 1899 жылы
Ақмола облысының Петропавл уезінде құрылды. Бірінші дүниежүзілік соғыстың
алдындағы соңғы 3 жылда (1911-1913жж.) облыста кредиттік мекемелер өте тез
құрылды. Жыл сайын орташа алғанда 34 серіктестік құрылды.
Осы жылдары кредиттік серіктестіктердің тез өсуінің маңызды
себептерінің бірі 1911 жылғы астықтың шықпай қалуынан зардап шеккен
шаруалардың кредитті аса қажет етуі болып табылды. Кредиттік және несие-
жинақ серіктестіктерінің үлгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz