Нұра өзені бассейніндегі су қорғау шаралары үшін судың беткі қабатының сапасын қазіргі заманғы бағалау

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасы Йоханнесбургск
Декларациясына қол қоя отырып, ИУВР (су ресурстарын интеграциялық басқару)
принциптерін жүзеге асыру бойынша міндеттерді өзіне алды. Ол сонымен қатар
өзіне Мыңжылдық Декларацияға қол қоя отырып, Мыңжылдық Даму Мақсатына жету
бойынша міндеттерді де алды. Осы екі міндет мақсат арқылы, Қоршаған
ортаның тұрақтылығына кепілдік беру, оның ішінде, 2015 жылға таза ауыз
суына кұдайы қолы жетпейтін, адамдар үлесін екі есеге қысқарту (санитарияны
қосқанда) міндеттермен байланысты және өз үлесін ұлттық стратегия мен
бағдарламаға тұрақты даму принциптерін қосу және табиғи процестердің жоғалу
процестерін қалпына келтіру мақсаттарына қосу. Республикада ЦРТ жетуге
әрекет ету Стратегиясы әзірленді, қоршаған орта ахуалын жақсартуға
бағытталған, мемлекеттік бағдарламалар мен жобалар жүзеге асырылуда.
Тақырып өзектілігі – Нұра өзені бассейні өзіне Орталық Қазақстан біраз
бөлігін қосады. Сонымен қатар өңірдің ары қарайғы даму мәнін анықтайтын
бассейн суының беткі қабатының мәнін білдіреді. Бассейнде табиғи ресурстар
мен өнеркәсіп басымдылығын тиімді пайдалану соңғы жылдары судың
нашарлауының тұрақты беталысы бар, су объектілеріндегі судың қазіргі
заманғы сапасының детальді бағалауын талап етеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Мақсаты: Нұра өзені бассейніндегі су қорғау шаралары үшін судың беткі
қабатының сапасын қазіргі заманғы бағалау.
Мақсаттан жұмыстың мына негізгі міндеттері қалыптасты:
- қоршаған ортаға ластаушы заттар көшінің әсер ететін, Нұра өзені
бассейнінің табиғи шарттарының ерекшеліктерін зерттеу;
- судың беткі қабатының экологиялық ахуалын қазіргі заманғы
зерттеу;
- судың беткі қабатының ластануының негізгі дереккөзін анықтау
және антропогенді әрекетті төмендету бойынша шараларды әзірлеу.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
Жұмыстың ғылыми жаңалығы мен шешімнің түпнұсқалылығы су сапасын
кешенді бағалау кіреді, оған: көп жылдар аралығындағы, жыл маусымдары мен
өзен ұзындығы бойынша, Нұра өзені суының ластану деңгейі серпінін зерттеу;
су сапасының интегралдық көрсеткішін пайдалану; Нұра өзенінің өзін өзі
тазалау процестерін сапалық бағалау және ағыс суының қосылу шарттары
жатады.

Жұмыстың тәжірибелік мәні:
Жұмыс нәтижесінің тәжірибелік мәні, Нұра өзені суының сапасы
монирторингін, сондай-ақ өзен бассейнінде су қорғау шараларын негіздендіру
және жоспарлау барысында пайдалануға болатындығында жатыр.
Автодың жеке үлесі жоғарыда аталған ғылыми нәтижелерді алудан тұрады.
Бөлімді дайындау барысында өткен жылдардағы табиғи зерттеудің қорлық
материалдары, облыстық қоршаған ортаны қорғау органдарының экологиялық
құжаттары, Нұра-Сарысу бассейні су шаруашылығы басқармасының құжаттары,
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамалары пайдаланылды.
Бассейн суының беткі қабатының сапасын бағалау негізіне жататын,
негізгі нақты материалдарға 20 көрсеткіш бойынша 18 ағыс суы сынамасын
талдаудың 1988-1990, 1991-1993, 1997, 2000-2005 жж. кезеңіндегі судың беткі
қабатының мемлекеттік мониторингі нәтижелері кіреді.

1. Нұра өзені бассейнінің табиғи шарт ерекшеліктері

Қарастырудағы аумақтың географиялық ахуалының сипаттық ерекшеліктеріне
терең материкішілік орналасу жатады, яғни атмосфералық ылғалдың негізгі
дереккөзі болып табылатын, теңіздерден үлкен бөлектену. Бұған атмосфералық
шөгінділердің өте аз саны мен қатысты үлкен шөгінділер уақытындағыдай, ауа
температурасының да ауытқу амплиудасы барысындағы, күрт өзгергіш және
құрғақ климатпен байланысты. Сондықтан да өзеннің су көтергіштігі төмен, ал
олардың гидрологиялық режимі әр түрлі.

1. Геологиялық құрылым

Орталық Қазақстан жерінде судың жиналуы ең бастысы аздаған қиыршық
құмның таралуымен қатты кристалды және шөгінді құммен қалыптастқан. Судың
жазықтық бөлігінде төртінші кезеңдік бастпақты-сазды болып таралған.
Нұра өзені бассейніндегі карбонның тұнуы негізінен Қарағанды ауданында
кеңінен таралған, олардың арасында құмдауыттар, сланецтар мен алевролиттер
орын алады.

2. Рельеф

Нұра өзенінің бассейні Қарағанды мен ақмола облысының шегінде
орналасқан. Бассейн аумағы ландшафты-географиялық құрылымының
бірқалыпсыздығымен сипатталады және соған байланысты үлкен жүктемесі бар.
Қарағанды облысының жоғары жағы төбешікті: оның көп бөлігі Орталық
Қазақстан құмдауыты.

3. Климат

Ақмола облысының да, сол сияқты Қарағанды облысының да климатының
негізгі белгісіне оның күрт өзгергіштігі жатады. Бұл аумақтың үлкен су
кеңістігінен алшақта тұрғандығымен, сондай-ақ Орталық Азия даласының жылы
құрғақ субтропикалық ауаға және мреидионалды бағыттағы, арктикалық суық,
ылғалды ауаның облыс шегіне еркін жетуімен байланысты. Жылы жартыжылдық
үшін ауаның жоғары температуралығы, аздаған жауын-шашын мен ауаның тиісті
құрғақтылығы, ал суық кезеңде қақаған қыс пен қар үйінділеріне тән.
Көктем наурыз айының соңы мен – сәуір айының аяғында келеді және бір-
екі ай ғана созылады. Жаз төрт-бес ай болады. Күз, көктем сияқты қысқа
болады. Қыс қарашада басталып, наурызда аяқталады.
Шілде айының орташа айлық температурасы 200с шегінде өзгереді.
Температураның абсолютті максимумы 40-420С жетеді.
1.3.1. Температура

Ауаның орташа жылдық температурасы 1,8-3,0С құрайды. Қарағанды
облысында облыс рельефінің кесілуіне байланысты, солтүстіктен оңтүстікке
қарай ауа температурасының заңды өсуі жиі бұзылады. Оның жоғары бөлігінде
ауаның орташа жылдық температурасы 0-ден 20 С дейін ауытқиды.
Ауа температурасының жыл ішілік жүрісі қысқы кезеңде қатты аязымен,
қысқа көктем мезгілінде жылудың қарқынды өсуімен және жаз айындағы
ыстықтығымен сипатталады.
Біршама ыстық жаз – шілде айының орташа айлық температурасы – 18-22С
ыстық ең суық кезең – қаңтар – 14-17С нөлден төмен.
Ауаның орташа тәуліктік температурасынан кезеңнің орташа ұзақтығы 0С
жоғары - 202-209 күн, +5С жоғары – 171-180 күн, +10С жоғары – 124-149 күн
және +15 жоғары – 81-108 күн. Кей жылдары кезең ұзақтығы 25 күн шегін
құрайды. Қыс айларындағы тәуліктік ампитуда 28-30С құрайды.
Бассейн бойынша ауа температурасының абсолютті минимумы – 49С аяз –
Бесоба (1987 ж.) және Бірлік (1955 ж.) метеостанцияларында тіркелген. Басқа
станциялардағы ең төменгі температура – минус 42-47С шегінде.
Көктемде орташа тәуліктік ауа температурасы 00 арқылы орташа есеппен 5-
12 сәуірде оң температураға өтеді. Жылы кезеңнің орташа ұзақтығы 200-210
күнді құрайды. Біршама жылы кезең – шілде. Бассейн аумағы бойынша ауа
температурасының абсолюттік максимумы +38С-тан (Бесоба және Ақсуаюлы) +42С
дейін (Чкалов атындағы совхоз бен және Бірлік, 1988 ж.) шегінде байқалды.
Аязсыз кезеңнің орташа ұзақтығы метеостанция бойынша жылына 99 күннен
(Бесоба) 134 дейін күн (Қарағанды). Аязсыз кезең болған жылдар тек 64 күнді
құрайды (Бесоба, 1951 ж.) немесе жарты жылға жуық – 182 күн (Қарағанды,
1999 ж.)

1.3.3. Шөгінділер

Бір жыл ішінде шөгінділер өте бірқалыпсыз болып бөлінеді. Жылдың суық
бөлігіне шөгіндінің жылдық сомасының тек 25-30 пайызы ғана. Ең көп
шөгінділер әдетте шілдеде, ең азы ақпан-наурызда байқалады, бірақ қыстың
бірінші айларында да болатын жағдай болады.
Шөгінділердің негізгі массасы әдетте жаңбыр мен қардың көлеміне қарай
аз қарқынды, аз ғана түрде түседі. Шөгінділермен күн саны 0,1 мм көп әдетте
бір жылда 100-120 құрайды, одан шамамен 80шөгіндімен аз күнге 5 мм.
Жоғары температура жағдайында жазғы шөгінділер көбіне топырақтың
үстіңгі қабатын ғана ылғалдандырады және тез буланып жоғалып кетеді. Орта
есеппен бір жылда шөгінділер саны бассейн аумағы бойынша 239 мм-нан
(Бірлік) 334 мм-ға дейін (Корнеевка) ауытқиды. Ең көп шөгінділер шілдеде
(30-50 мм) түседі. Ең азы – қаңтар, ақпан және желтоқсанда – 9-24 мм.
Шөгінділердің ең көп қарқындылығы 20 минутта – 0,9 мм.мин., 1 сағатта –
0,3 мммин (аталған қарқындылық Қарағанды бойынша алынған).

1.3.4. Қар үймесі

Нығыз қар үймесі әдетте қараша айының ортасында болады және сәуірдің
алғашқы күндері бұзыла бастайды. Қар үймесі толығымен , ереже бойынша,
сәуірдің аяғына дейін кетеді.
Қыстағы қардың қалыңдығы орта есеппен 17-26 см, ең көбі – 52 см дейін
(Қарағанды).
Қар үймесіндегі судың орташа қоры 37-78 мм, ең көбі – 175 мм дейін
(1,3).

1.3.5. Ауаның ылғалдығы

Ауаның орташа жылдық қатысты ылғалдығы 66-67 пайыз. Құрғақ күндер
(ылғалдығымен 80 пайыздан аз емес) – 63-90. Орташа жылдық тапшылығы 4,8-5,6
гПа (мб). Шілде айындағы орташа тапшылық 14,9 гПа (Бірлік), орташа қаңтар –
0,4-0,5 гПа дейін.

1.4. Топырақ

Нұра бассейнінде аллювиалды және аллювиалды-пролювиалды түзілімдегі
сазды және механикалық құрамдағы топырақ бар. Қалыптасқан топтырақ, ереже
бойынша, солонцалық кешенді болып табылады. Бұл топырақтар гидрохимияда
басты ион болып аталатын, табиғи тұздың шектеусіз қорына қызмет етеді.
Облыста кеңінен тараған карбонатты қара-қоңыр және карбонатты қоңыр
топырақтың өзіне тән бірнеше қасиеті бар, оның біршама маңыздысына мыналар
жатады:
ауыр (балшық және ауыр балшықты) механикалық құрам мен топырақтың
тығыздылығы;
ауыр механикалық құрам мен топырақтың тығыздылығымен пайда болған
төмен су өткізгіштік;
карбонаттылықтан пайда болған топырақ құрылымының микроагрегациясы;
басқа топырақтармен салыстырғандағы жазғы кезеңде ылғалдың
жетіспеушілігі, бұл топырақтың төмен су өткізгіштігімен және үстіңгі
қабаттағы қысқы-көктемгі шөгінділердің тиімсіз жұмсалуымен түсіндіріледі;
типтік зональды (корбанатты емес) топырақпен салыстырғандағы
төмендетілген жеміс берушілік – барлық аталған теріс қасиеттердің салдары
сияқты.
Топырақ құраушы тұқымның ауыр механикалық құрамы салдары сияқты,
бассейн топырағының фильтрлік қасиеті өте төмен, сондықтан да атмосфералық
шөгіндінің негізгі бөлігі үстіңгі қабатқа жұмсалады және эрозияға
ұшыратады. Бұл процесс әсіресе қар еріген, топырақ әлі топырақ бетіне мұз
қатып тұрған және фильтрлік қасиеттен айрылған кезеңде қарқынды байқалады.
Су эрозиясының нәтижесінде өзенге өзен суын қатты ластандыратын судың
біршама ағыны келіп түседі. Бассейн аумағы бойынша нормативті мұз қату 170-
тен 200 см. дейін. Топырақ тереңдігіндегі ауаның теріс температурасының
біраз ену тереңдігі 350 см дейін жетуі мүмкін.
Топырақтың және топырақ түзуші тұқымның ауыр механикалық құрамының,
сондай ақ қыс кезеңінде топырақтың терең қатуының арқасында, бассейннің
үстіңгі қабатының модулі өте жоғары. Қысқы және ерте көктемгі шөгінділер іс
жүзінде толығымен үстіңгі қабатқа жұмсалады және қар еріген кезде қарқынды
жүреді.

1.5. Өсімдік

Өсімдік жабыны біртектес және шөптік кешенді білдіреді. Орман жоқ.
Өзеннің кейбір жерлерінде өсінді томарлар кездеседі. Иіс дәрежесі біршама –
кейбір учаскелерде 30 пайызға дейін.
Қарағанды облысы ландшафтарының кереметтігімен және жануарлар мен
өсімдіктер әлемінің түрлерімен ерекшеленеді. Сондықтан да табиғи
ландшафтарды, ғажайып және типтік табиғи кешендерді сақтау, сондай-ақ сирек
кездесетін және жоғалып бара жатқан флоралар мен фауналар өзекті мәселе
болып табылады.
Жезқазғанға қосылғанға дейін Қарағанды облысының Меморманқоры 147 039
га, соның ішінде 71,1 мың га орманмен жабылған.
Жезқазған облысына қосылғаннан кейін орман қоры 1997 жылдың 1
қаңтарына 252706 га құрады.
Облыс үшін өзекті мәселеге жасыл екпелер алаңының жетіспеушілігі болып
отыр.
Облыс өсімдігі ұдайы және күшті антропогенді әсерде болады.
Популяциялардың саны мен көлеміне қысқару жүріп жатыр, түрлердің саны да
кеміп жатыр. Орталық Қазақстандағы өсімдік туралы деректерге сүйенсек соңғы
жылдары облыстағы өсімдіктің көп түрлерінің жоғалғанын байқауға болады.
Мысалы, Қарқаралы тауларында 50 жылдары Калякин белгілеген Adiantum venerin
volos, Шренк белгілеген өгейшөп қазіргі уақытта жоқ. Қарқаралық барбарис
соңғы 20 жылда 2-3 рет қана кездесті. Қалалар мен ірі кенттер маңайларында
мыналар толығымен жоғалды: прострел поникающий, тюльпан поникающий, рябчик
малый, хохлатка Шангина және т.б.
Биоәртүрлілікті жоғалтудың басты себептеріне өрт, кесу, күті бойынша
алдын алу бойынша шаралардың жетіспеушілігі, ормнды қалпына келтіруді
жетіспеушілігі, шектен асқан өнер, браконьерлік, жануарлар өмір сүріп
жатқан жерлерді жою, дәрілік және басқа да өсімдіктерді және т.б.
қадағалаусыз жинау және т.б. жатады.

2. Нұра өз. бассейнінің гидрографиясы және зерделенуі

Орталық Қазақстан аумағына гидрографиялық желіні құру ерекшелігі
көбіне оның үстіңгі қабатының сипатымен байланысты. Шығыс және батыс
бөліктердегі төменгі тау рельефтері жалпы батыс, оңтүстік, ішінара
солтүстіктегі орындардың төмендеуі ағынның аумақ орталығынан бөліктің
шетіне бағытталуын анықтайды. Осыған байланысты Орталық Қазақстанның барлық
ірі өзендері орталықтан басталады да, өзенге құйылумен аяқталады және
аллювиалды шөгіндіде жоғалады.
Гидрографияның сипаттық ерекшелігі сирек өзен желісі және көктемгі қар
еріген кезде пайда болатын уақытша су ағынының біршама санына қатысты
болып табылады. Көптеген шағын өзендер аясы тек көктемгі су ағынынан кейін
қысқа мерзімде ғана толығады.

2.1. Өзендер мен уақытша су ағындары

Нұра өзені орталық бөлікті, Қызылтас тауының 1100-1250 м биіктігіндегі
теңіз деңгейін алып жатыр және Теңіз көліне шамамен 304 м. Өзеннің жалпы
ұзындығы 978 км, су жинау алаңы 58,1 мың км2, өзеннің орташа тереңдігі 0,7
промилле.
Нұра өзенінің бассейні Қарағанды (70 пайыз өзеннің су жинау алаңынан
58,1 мың км2) және Ақмола облыстарының (30 пайыз) аумағында орналасқан.
Өзеннің Қарағанды бөлігі 571, Ақмола – 407 (2) тартуы бар.
Өзеннің орташа көпжылдық ағыны (гидропост Романовское, Романовка с.)
619 млн. м3жылына құрайды. Ағын жалпы толық көлемі шамамен 1 млрд. М3
жалпы пайдалы сыйымдылығы 450 млн.м3 22 су қоймасымен және көптеген
құдықтармен реттеледі.
Бассейннің біршама ірі су ағыны 1 кестеде келтірілген.

1 кесте. Нұра бассейніндегі басты өзендер

Су ағынының Қайда түседі Жағалау- Су ағынының Су жиналымының
атауы Және қай жаға- дан қашық- ұзындығы, шм алаңы шм2
лаудан тық
Нұра Теңіз көлі 0 978 60760
55100
Ақбастау Нұра (л) 858 83 1570
Матак Нұра (п) 841 54 2140
1480
Әділсу Нұра (л) - - -
Ащысу Нұра (п) 809 86 2080
Алтынсу Нұра (л) 785 47 -
Шилі Нұра (п) 777 45 -
Теректі Нұра (л) - 42 409
Байбура Нұра (л) 761 26 -
Өткелсіз Ботақара көлі - 47 -
Тұзды Нұра (п) 720 46 554
Баймырза Нұра (п) - 28 -
Шоқай - 44 -
Ашағанды Нұра (п) 677 60 608
Жайылма Нұра (п) 643 22 -
Шерубайнұр Нұра (л) 638 281 15600
Тұматай Шерубайнұр - 20 -
Соқыр Шерубайнұр 6,2 102 3220
Ақсу Нұра (п) 627 17 -
Күйсай Нұра (п) 610 12 -
Қойбас Нұра (л) 604 17 90,8
Өмірзақ Нұра (л) 583 27 325
Есен Нұра (л) 564 85 3430
Құмөзек Нұра (п) 562 19 -
Үлкенқұндызды Нұра (п) 480 115 3150
Сабырқожа Үлкенқұндызды 60 34 -
(л)
Көкпекті Нұра (п) 422 49 974

Ағындардың барлық негізгі желілері өзен ағысының жоғарысында және
ортасында орналасқан, сонда Нұраның негізгі ағыны қалыптасады. 125-м және
11-м шақырымдар арасында, өзен көл топтарының арасынан өтеді, көлдердің ең
ірісі Қорғалжын, оның алаңы 307,5 м БС болғанда 330 шм*.

Өзеннің су жиналымының жоғары бөлігінде ұсаққа арналған типтік (өзен
аңғарларымен бөлінген биік емес холмдар), бөлшектелген ірі рельеф бар, орта
бөлігінде сирек холмдар мен көрші Ишим (Есіл), Құланөтпес өзендеріндегі
әлсіз бейнеленген ылдилы рельефтер бар.
Жоғары және орта ағыстағы өзен аңғары жақсы берілген, ені әдетте 1-2
шм, ірі ағыстар түсетін орындарда – 10 шм дейін. Аңғар ағысының төменгі
бөлігі әдетте анық емес, ондағы аңғар ені 25-30 шм дейін жетеді.
Жоғары және орта ағыстағы ені 0,5-5 шм, төменгіде 20 шм дейін жетеді.
Қорғалжын кенті ауданында ол 100-300 м дейін шөгеді. Жоғары су ағысындағы
су басу 3 м дейін, Нұраның төменгі ағысындағы су басу жалғасы 30-40 күнге
дейін.
Нұра арнасы ағысының ұзындығы 10 шм дейін жиі созылады. Ағыс бөлігі
ескірді. Арнаның ені жоғарғысы 5-10-нан төменгісі 30-40 см дейін. Тереңдігі
2-ден 5 м дейін. Қорғалжын көлінен Теңіз көліне дейінгі арна тар, Асаубалық
көлінен төмен арна әлсіз және тез құрғап қалады. Жағалаулар нық орналасқан.
Биіктігі 10-12 м-ден 0,2-0,5 м. дейін. Ағыс жылдамдығы 0,2-1,5 мс, төменгі
ағыста кейбір жерлерде 0,1 мс аз.

2.2. Су қоймасы және көлдер

Нұра өзенінің ағысы 25 су қоймасымен (одан соңғы жылдары нақты
реттеуді тек 22 ғана жүзеге асырады) және көптеген құдықтармен реттеледі.
Су ыдыстарының жалпы толық көлемі шамамен 1 текше метр жалпы пайдалы
сыйымдылығы 450 млн. м3.
Сергиопольское с. дейін Буденов және Ащысу су қоймасы, Нұра өзенінің
ағысында Ащысу, Ботақара, Өткелсіз арнасында Тұзды, Көкпекті арнасында
Тұзды мен Көкпекті өз. (2 кесте) орналасқан. Одан Буденовское су қоймасы
қазіргі уақытта қираған және 1 млн. м3 судан артық ұстай алмайды. Тұзды іс
жүзінде Тұзды арнасының ағысын басқармайды, себебі ол Иртыш-Қарағанды
арнасында біраттас су қоймасымен бірге тартылады. Ботақара үлкен пайдалы
сыйымдылыққа қатысты 5-10 пайызға дейін қамтамасыз ететін ағысты толық
тартады.
Нұра бассейніндегі су қоймалары мен құдықтарының жалпы бос көлемі
Сергипольское дейін көктемнің алдында 23 млн. м3 көлемінде бағаланады. Су
қоймаларының көбі НПУ дейін толтырылған. Қар қоры аз болған жерлерде ғана
құдықтарда аз болуы мүмкін. Сергипольское с. дейінгі ыдыстардағы ұсталған
су шамамен 20 млн. м3.
Самарқан су қоймасындағы ағыс Сергипольское және Сергипольское –
Самарқан су қоймасының плотинасы аумағындағы ағын бойынша Нұра ө. ағысынан
қалыптасады.
Самарқан плотинасынан төмен Нұра бассейніндегі Шерубайнұр өзеніне
дейінгі Шоқай ар. Коммунар және Шоқай су қоймалары, Ашағанды ар. Ашағанды
су қоймасы құрылды. Қазіргі уақытта Коммунар және Шоқай су қоймасы жөндеуді
қажет етеді және НПУ кезінде суды сақтай алмайды.

2 кесте. Нұра өзені бассейніндегі су қоймасы

Су қоймалары Реттеу Орташа Су қоймаларының Толық
түрлері ағыс млн. көлемі, млн. м3 көлемдегі
м3 алаң, шм2
толық пайдалы
Буденовское Көп. 14,0 12,6 12,3 5,1
Ащысу Көп. 35,0 20,0 18,0 6,8
Ботақара Көп. 18,0 30,6 28,8 15,9
Тұзды Маусым. 10,3 10,0 9,0 5,9
Көкпекті Маусым. 7,2 1,5 1,4 0,4
Самарқан Маусым. 229,0 254,0 87,5 72,0
Коммунар Көп. 1,3 1,2 1,1 0,4
Шоқай Көп. 8,3 5,0 4,6 1,3
Ашағанды Көп. 13,8 5,1 5,0 1,6
Қойбас Көп. 1,6 1,7 1,4 0,8
Тихонов Көп. 1,6 1,5 1,4 0,5
Ақбастау Маусым. 16,1 2,3 2,3 0,8
Тұматай Маусым. 7,3 1,0 1,0 0,7
Краснополенское Маусым. 169,0 4,5 3,5 2,1
Бурминское Маусым. 7,2 2,3 2,1 0,7
Жартас Апта. 181,0 10,5 10,0 5,0
Шерубаинұра Көп. 181,0 247,0 180,0 38,2
Топар Маусым. 16,2 3,2 3,1 1,1
Федоров Көп. 22,0 83,0 12,8 4,3
Чкалов Көп. 3,8 6,4 5,5 2,0
Саранское Көп. 7,5 11,0 8,0 0,4
Интумак Көп. 446,0 190,0 18,0 42,0
Самарский Маусым. 450,0 14,1 14,0 3,9
Комсомольское Көп. 4,1 1,1 1,0 0,4
Сабырқожа Көп. 13,6 1,9 1,8 0,6

Шерубайнұр арнасы бассейнінде 11 су қоймасы және шамамен 30 құдық бар.
Олардың пайдалы сыйымдылығы 235 млн. м3.

Көлдер

Нұра-Сарысу бассейні аумағында шамамен 1800 көл бар. Көлдің біраз
бөлігінде 1 шм2. кем емес су алаңы бар. Нұра бассейнінде 10шм2 артық
алаңмен тек 13 көл бар. Олардың көбі бассейннің ақмола бөлігінде
орналасқан. Нұра Қорғалжын, Шолақ, Шалқар, Біртабан, Жаныбекшалқар,
Ұялашалғын және Жандышалқар арқылы ағады.

Теңіз-Қорғалжын көлі

Қорғалжын қорығы (ЮНЕСКО және басқа да халықаралық ұйымдар терминологиясы
бойынша) Астана қаласынан оңтүстік-батыста орналасқан аумақ. Біршама ірі су
объектілерінен басқа (Теңіз және Қорғалжын көлдері) мұнда көптеген шағын
көлдер бар. Олардың көбі ұдайы Нұра және Құланөтпес өзендеріне құйып
отырады.
Қорғалжын көлі тек жоғары сулылық кезеңінде бірыңғай тұтас болып
табылады. Орта және құрғақ фазаларда көл табаны суды сүйетін өсімдіктермен
қаптаған бөлек-бөлек көлшіктерге бөлінеді. Қорғалжын көлінің құрамына
кіретін ірірек көлшіктерге – Исей, Сұлтанкелді, Қоқай, Асаубалық жатады.
Сурет1.сызба.Қорғалжын қорығы

2004 жылдың ортасында Қорғалжын көлінде ортадан төмен сулылық
байқалды. Көлшіктердің жалпы алаңы шамамен 133 ш шм. құрады, олардың су
массасының көлемі 200 млн. текше м. Жоғары сулылықта көлшіктің сомалық
алаңы 300 млн. текше метрден асқанда 170 ш. Шм. құрады.
Қорық аумағы қызметіне жәрдемдесуші географиялық комиссия деректері
бойынша барынша көп сулылық фазасына (1948-1949 жж.) Қорғалжын көлі
акваторийінің алаңы 297 ш. шм., көлемі 583 млн. текше м., орташа тереңдігі
2,2 м. жетті.
Сол жылдары Теңіз алаңы 654 ш. шм дейін, су массасының көлемі 8Т6 млн.
текше м. дейін, орташа тереңдігі 1,4 м. дейін арты.
Ең аз сулылықта (1964-1965 жж.) Қорғалжын және Теңіз көлдерінің
аумағы, тиісінше, 63-тен 375 ш. шм, көлем – 25 және 150 млн. текше м.,
орташа тереңдік – 1,6 және 0,4 м. кеміді.
Теңіз көлін өлшеу кейінгі жылдары жүргізілген жоқ. Алайда Қорғалжын
қорығы қызметкерлерінен алынған мәліметтерге сүйенсек, проф. Шнитник
анықтаған, көлдегі су деңгейі 50 жылға жуық ортадан төмен болып ұсталып
келе жатыр. Соңғы 15 жылда көтерілу беталысы байқалады. Бұл Нұрадан
ирригацияға су жинаудың азаюымен, сол сияқты Құланөтпес арнасы ағысын бөліп
тұратын, плотинаның қирауымен байланысты.
14 жылғы бақылау деректері бойынша Шалқар және Қорғалжын көлдерінің
арасында орналасқан, Нұра ар. – Алмаз (Алмас) с. гидропостына, су көп
жылдары ағыс Қорғалжында 80 пайызға дейін жетеді, Романовское арқылы өтетін
гидропост – 1 млрд. М3 астам Мысалы, 1990-1991 жж.
Қорғалжын және Теңіз көлдерінің есептік су балансы, Нұра және
Құланөтпес өзендері ағысының орта фазасында, орташакөпжылдыққа жақын,
көлдің оңтайлы деңгейін ұстауды қамтамасыз етеді. Өте төмен сулылықта аумақ
пен көлемнің күрт артуына әсерін тигізеді. Орташакөпжылдықтың өте жоғары
фазасында сулылықтың кейбір төмендеуіне әкеледі.
Ағынсыз жабық іріріек көлдердің қатарына Қарасор тұзды көлі және
Романовское селосында орналасқан, тұзды және ащы көлдер қатары жатады;
олардың біршама үлкені – ащы көл Құмдыкөл (10,5 шм2) және Алакөл тұзды көлі
(15,4 шм2). Ұдайы немесе уақытша су ағысы бар, кең аңғардың төмен
учаскелерінде орын алған, ағысты көлдер кеңінен таралған.

2.3. Арналар

Қ.Сәтбаев атындағы арна

Бассейннің ең ірі гидротехникалық ғимаратқа 1970 ыжлдан бастап
пайдалануға берілген Қ.Сәтбаев атындағы арна жатады.
Жобаға сәйкес арна Орталық Қазақстан облысын сумен қамтамасыз ету
мақсатында жасалды. Арнаның аяқталған және қолданыстағы учаскесінің жалпы
тартымы 457,8 шм. құрайды. Ол Павлодар (272 шм) және Қарағанды (185,8 шм)
облыстары арқылы өтеді. Су жинаудың жобалық қуаттылығы – 105 м3сек,
алайда, ол ешқшан қыста 55 м3сек және жазда 75м3сек асырған жоқ.
Арна Екібастұз және Қарағанды-Теміртау өнеркәсіптік өңірлері үшін
судың негізгі бастау көзі болып табылады. Қарағанды қаласы 85 пайызға
Қ.Сәтбаев атындағы арна суымен қамтамасыз етіледі. 2001 жылы Астана қаласын
сумен қосымша қамтамасыз ету үшін арнадан Ишим өзеніне су құятын және
жинайтын құрылғы жасалды. Арналардың тұрақты жұмыс істеуіне бұл өңірлер
бағынышты, сондықтан да бұл объектінің стратегиялық маңызы жоғары. Сонымен
бірге бүгінгі күні кәсіпорынның экономикалық-қаржылық жағдайы өте күрделі
және нашарлау беталысы бар. Оның басты себебіне арна суын пайдалану
көлемінің тікелей азаюы. Су пайдалану 1990 жылдан бастап 4 рет төмендеді,
ал су беру шығынын пропорционалды азайту мүмкін емес, себебі пайдалану
шығынында электр қуатына жұмсалатын шығын (арнада 22 сусорғы станциясы) 60
пайыздан жоғары. Басқа мәселелерге тағы да су тұтынушылардың төлемсіздік
қабілеті. Сонымен бірге арнада орнатылған, негізгі технологиялық
жабдықтарескірді. Олар 1965-1970 жылдары шығарылды. Техникалық пайдалану
мерзімі 1997-2000 жылдары аяқталды, жабдықтар физикалық және моральдық
тұрғыдан тозды. Негізгі техникалық жабдықтарды жаңарту арнаны пайдалану
кезінде жүргізілмеген.
Сонымен қатар, фильтрлеуге және булауға арнадағы судың жоғалуымен
байланысты мәселелер де орын алады.
Нақты техникалық, экономикалық және қаржылық жағдайды талдау, арнаның
тұрақты жұмыс істеу мәселесін шешу тек одан суды пайдалануды арттыру
есебінен жүргізілу керек екенін көрсетті. Бұл үшін Қарағандыда су
өнеркәсібі өндірісін дамыту және арна жағалауында су пайдаланушы ауыл
шаруашылығын қалпына келтіру керек.

Нұра-Ишим арнасы

Арна 197074 жж. салынды, Астана қ. мен Ақмола облысындағы объектелірге
су беруге арналған. Арнаның басы Нұра өзенінен 335 шм. жерде.
Нұра-Ишим арнасы бойынша Су шаруашылығы балансы Гидрожобасы (1974
ж.) Ақмола облысында 1990 жылғы деңгейде 274,4 млн. м3 - үстіңгі ағыс
есебінен және 20,0 млн. м3 - ағын және кері қайтарылған су.
Астана қ. қамтамасыз ету үшін алғашқы су беру 1972 жылы жүзеге
асырылды. Сонан соң Нұра өз. ртутпен ластануына байланысты, ауыз су және
өнеркәсіпті сумен қамтамасыз етуге тыйым салынды, су бау-бақша учаскелерін
суаруға пайдаланылды.
90 жылдардың басында арна етегіндегі сусорғы станциясы Ишим өз.
техникалық су алуға бағытталды, оның жеткілікті деңгейі Вячеслав су
қоймасының жиі жіберу есебінен ұсталады.
1999 жылдың жазында Нұрадан арна арқылы Астана маңындағы Ишим өзенінің
сулылығын арттыру үшін 2 м3с дейін шығын жұмсалды. Сынамада арна аяғында
ртут пен кадмий бойынша ПДК артуы байқалды (арна басында Нұра өз.
Преображенский гидроторабының артуы болған жоқ).
Арнаның қазіргі ахуалы гидротехникалық жабдықтар сияқты
қанағаттанарлықсыз. Өсімдіктерден тазартуды, ескекті жууды және жөндеуді
қажет етеді. Осы шаралардан кейін Нұра-Ишим арнасы Астана қ. су беру тракты
бола алады.

2.4. Үстіңгі қабат ағысын қалыптастыру ерекшеліктері

Ағыстың қалыптасуы негізінен су жиналымының жоғары және орта
бөліктерінде жүреді, оның жазықтық бөлігі шегінде (Ақмола облысында)
өзеннің су режимі өзінің негізгі белгілерін сақтайды – ерте көктемгі және
жазғы селмен; өте сирек және аз ғана жауатын жаңбырмен.
Өзен режимінің ерекшелігін анықтайтын факторларға Ишим өзеніне
құйылатын көктемгі су бөлігі, сондай-ақ Самарқан су қоймасындағы ағын су
бөлігін ұстау жатады.
Нұра өзенінің 714-695 шақырымында Қарағанды облысының шегінде
орналасқан Самарқан су қоймасының алаңы 75 шм2 және 245 млн. м3 толтыру
көлемімен су режиміне, ең бастысы орташа өзен ағысына айтарлықтай әсер
етеді. Су қоймасының әсер етуі әсіресе Сергипольское селосынан жоғары Нұра
өзенінің жылдық ағысын 70 пайызға дейін ұстағанда, су аз жылдары білінеді.
Самарқан су қоймасы әсерін реттейтін төменгі ағыста қатты жайылады.
Көктемгі суару аяқталғаннан кейін өзендерде төменгі мықты деңгейді
анықтайтын жаздық-күздік дағдарыс басталады. Маусым-шілде айларында
өзендердің көбі кеуіп қалады, су тек бөлек ой-шұқырларда ғана қалады.
Орташа өзендердегі төмен жаздық деңгей шілде-тамыз айларында, ал үлкен
өзендерде – қыркүйекте. Олардың шағын өзендердегі ауытқуы 15-30 см аспайды,
ал үлкен өзендерде – 50 және одан көп см.
Жазда жоғары ағыста, Ақбастау өзенінің ағысына дейін, Пролетарский
селосынан (798 шм) Қорғалжын өзеніне дейін жыл сайын құрғайды, оның
сулылығы аз ғана шамада болады, ал соңғы 11 шм өзенге құйылу толығымен
тоқтатылады.
Бір жыл ішінде ағысты бірқалыпсыз бөлу тән. Су көп жылдар жылдық ағыс
су аз жылдарды бірнеше есе арттыруы мүмкін (4 кесте). Сонымен қатар, Нұра
өз. ағысының берілген ерекшелігіне су көп және су аз жылдар қатарының
кезектесу жатады, бұл өзеннің су ресурсын пайдалануды біршама қиындатады.
Нұра өзенінің ағысы Самарқан, Интұмақ және Самар су қоймаларымен реттеледі.

3 кесте. 2001-2005 жылдардағы Нұра өзені бассейнінің нақты жылдық
ағысы (млн. м3)

№ Өзен атауы Өлшем Жылдар
рс бірлігі
2001 2002 2003 2004 2005
1 Нұра өз. – Көлемі 378,68 1268,95 327,56 1170,57 612,01
Романовское Млн.м3
Бөгеті.
61 205 53 189 99
Нормадан
пайыз
2 Нұра өз. – Көлемі 299,79 446,51 92,65 461,44 215,85
Самарқан су Млн.м3
қоймасы
бө-геті.
Нормадан 152 227 47 234 110
пайыз.
3 Шерубайнұр Көлемі 211,0 512,18 81,53 304,07 74.93
өз. – Млн.м3
Шерубайнұр су
қоймасы
Бөгеті.
Нормадан 117 283 45 168 41
Пайыз.
4 Ащысу өз. Көлемі 21,90 83,25 2,04 32,97 25,47
Млн.м3
Нормадан 63 238 6 94 73
пайыз.
5 Соқыр өз. Көлемі 99,04 146,21 80,39 225,48 87,43
Млн.м3
Нормадан 261 385 212 593 230
пайыз.

Өзендердегі қыс деңгейінің ауытқуы шамалы, себебі олар тек оның
плесалардағы өзгерісін бейнелейді; перекаттар бұл уақытта құрғақ болып
қалады. Жазғы-күзгі және және қыстық межен ұзақтығы 9 (шілде-наурыз) – 11
(мамыр-наурыз) ай.
Көптеген өзендердегі қыстың ең аз деңгейі қарашаға келеді, ал құмды су
жоғалып және плесалар түбіне дейін қатқанда, аз шамадағы құмды су ағыстары
– қаңтар-ақпанға келеді. Қыстық деңгей, ереже бойынша, жазғыдан 20-40 см.
жоғары.
Климаттың құрғақтығына байланысты жаңбыр сирек паводкалар
қалыптастырады. Бұл барынша көп жауған жаңбырға немесе 30-50 мм және одан
көп жаңбыр сериясына ғана тән. Жаңбырлық паводкалар орташа есеппен жылына 3-
5 рет өтеді. Әдетте бұл маусым шілде айларында болады және паводка ұзақтығы
ережедегідей, 5-10 күннен аспайды. Егер су төмен болса, онда шағын
өзендердегі жауын паводкасының шығыны ең көп көктемгіден жоғары болуы
ммүкін. Жалпы жауын ағысының жылдық көлемдегі үлесі әдетте өте төмен.
Өзендердегі мұз қозғалысы сала мен жағалаулар пайда болған сәттен
бастап басталады. Әдетте, күзгі мұз қозғалысы болмайды, себебі бұл кезеңде
өзендер өте аз сулы болады. Нық жағалаулар әдетте қазан айының үшінші
ондығында қалыптасады және 5-10 күн сақталады. Өзеннің бетіне мұз қату
қазан айының соңында – қараша айының басында, кеш немесе ұзаққа созылған
күзде қараша айының екінші жартысында – желтоқсанның басында болады. Мұз
қату 140-160 тәулікке созылады. М.М. Бейлинсон карта-сызбасы бойынша
аумақтағы өзендердің бетіндегі мұз қатудың басталуының орташа мерзімі 6-10
қарашаға жатады, ал мұз қатудың орташа ұзақтығы шамамен 160 күнді құрайды.
Мұз қыстың алғашқы айларында, қар аз және оның жылу беретін қасиеті
әлі толық көлемде пайда болмағанда қарқынды өседі. Желтоқсанда мұздың
қалыңдығы 40-60 см. Сонан соң мұздың өсуі баяулайды, оның үстіне, көп
орындарда – су тереңдігі аз.
Орташа алғанда қыс аяғындағы мұз қалыңдығы 70-100 см, ал қатал қар аз
қыста – 90-120 см жетеді. Мұз қатуға байланысты сең жүргенде су деңгейі 20-
30 см дейін жетеді.
Шағын ағыстарда көктемгі сең жүру де жоқ, ірілерде – су қуаттылығына
байланысты. Су көп жылдары ірі көлдермен салыстырғанда мұз қозғалысы, сең
жүреді. Су аз жылдары мұз тұрған орнында ериді.
Аумақ бойынша өзеннің ашылуы біруақытта жүреді – орта есеппен 5-15
сәуір, кей жылдары наурыз айының ортасынан сәуір айының аяғына дейін
ауытқиды. Ені бойынша мерзім айырмашылығы барлығы 3-5 күнді құрайды. Мұз
режимінің бұл фазадағы ұзақтығы – шамамен 10 күн.
Орталық Қазақстан өзендеріндегі межень жаз мезгілінде де, қыс
мезгілінде де байқалады. Әдеттегідей, жаздық-күзгі межень тікелей қысқыға
өтеді және тек кейбір өзендерде ғана күзгі селдің салдарынан бұзылады.
Қысқы межень кезеңдерінің жеке жылдарға бөлінуі ағыстың гидрокестесі
бойынша жүргізілді. Қысқы меженьге берік мұздың пайда болған сәтінен бастап
күздік жауынға дейін жатты. Қысқы межень басында мұз пайда болмаған
жағдайда 0 0С арқылы ауа температурасына берік өту қолданылды.
Әр жылғы біршама су аз кезең ұзақтығын анықтау үшін аздау шығын
мерзімі белгіленді және су шығыны ең аз су ағынын 10 пайыздан артыққа
көбейтпейтін, кезеңнен алынды (осы шығын мерзіміне дейінгі және кейінгі
уақытты қосқанда). Егер шығындар ең аз мерзімнен кейін 10 пайыздан артатын
болса, онда 10 күн алынады.
Орталық Қазақстан аумағындағы қысқы меженнің біршама су аз кезеңінің
ұзақтығы және көлемі біраз кеңінен өзгереді. Меженнің басы, аяғы және
ұзақтығы климаттық факторлармен анықталады және өзен ағысының биіктігіне
байланысты өзгереді.
Өзен гидрологиялық қатынаста қазақстандық далалық типтегі өзенге
жатады. Өзендегі судың көпжылдық орташа шығыны 19,5 м*сек құрайды.
Романовское с. Нұра өз. орташа көпжылдық ағыны (өзеннің жоғары
сулылығымен) 12,8 м*сек құрайды. 5 пайызбен қамтылған, көпсулы жылда,
өзеннің есептік жылдық ағысы 44 м*сек арттырады. 95 пайызбен қамтылған аз
сулы жылда ағыс 0,16 м*сек (100 жылдық бұл ағыстан жоғары 95 жыл) құрайды
(5 кесте).

2.5. Өзен ағысының гидрологиялық зерттелуі

Қарастырылп жатқан аумақты георафиялық зерттеу 18 ғасырда басталды. 19
ғасырдың аяғында осы саланы жүйелі зерттеу қажеттілігі туындады. Бұл
жұмыстардың мақсатына, әсіресе, сумен қамтамасыз ету дереккөздерін
іздестіру жатты. Экспедициялық зерттеу басым географиялық сипатқа тән болды
және су шығынының эпизодтық өлшемімен көрсетілді.
1996 жылдан бастап Қазақстанда Қонысаударушылық басқармасының
ұйымдастыруымен, гидрологиялық, топырақтық және ботаникалық зерттеулер
жүргізілді. Су шығыны жиі өлшенген жоқ, көп бөлігі меженьде. Революцияға
дейінгі кезеңді зерттеу Қазақстанның физика-географиялық тұрғыдан тануға
қазіргі заманғы көзқарасты қалыптастыруға негіз болды, бірақ аумақтың
гидрологиялық ахуалы мен су ресурстарын сипаттау үшін материалдар аз болды.

Гидрологиялық желіні дамыту Орталық басқарманы 1929 жылы бірыңғай
гидрометеорологиялық қызмет ұйымдастырғаннан кейін басталды.
Қарағанды облысының аумағындағы өзен ағысы мен уақытша су ағыстарын,
гидрологиялық станциялар мен постардың желісі жататын, Қазақ ССР
Гидрометеорологиялық қызмет басқармасы зерттеді. Сонымен қатар, өзен
ағысын, арнайы су шаруашылығы мақсатымен Қазақ ССР Су шаруашылығы
министрлігі, СССР Ішкі істер министрлігі, Қазақ ССР Жер қойнауын қорғау
және геология министрлігі, Гидрожоба және Суарнасыжобасы институттары
зерттеді. Бұл ұйымдардың материалдары, ереже бойынша, ұзақ емес уақытқа бар
және көбіне толық емес. 1958-1960 жылдары КазНИГМИ және ҚазССР УГМС
облыстың батыс бөлігіндегі судың беткі қабаты ресурстарына кешенді
экспедициялық зерттеу жүргізді. Осыған ұқсас экспедициялық зерттеулер 1961-
1963 жылдары ҚазССР УГМС Солтүстік Балқаш жағалауы аумағына жүргізді.
КазНИГМИ және ҚазССР УГМС құрған, экспедициялық пункттердің уақытша
желісі, соңғы жылдары облыстың нашар зерттелген аудандарындағы шағын су
ағыстарында орналасқан, 34 гидрометриялық су бөгеттері бар.
Облыстағы өзен ағысының зерттелуінің сипаттық ерекшелігіне көптеген
постардағы бақылаулардың қысқамерзімділігі және олардың аумақтарда
бірқалыпты болып орналаспауы жатады.
Облыс өзенінің ағысы туралы алғашқы мәліметтер ағымдағы ғасырдың
екінші он жылдығына жатады; 1916 жылдан бастап Романовское с. Нұра өзені
жайлы үздік-үздік мәліметтер бар. Өзен ағысын кеңірек зерттеу СССР
Гидрометеорологиялық қызмет құрылғаннан кейін 1931 жылдан басталды. Бақылау
пункттерінің желілерін дамыту қарастырылған аумақта, жалпы, біршама
бірқалыпсыз болып жүргізілді. 1963 жылға дейін ағысты бақылау облыс пен
кейбір аудан өзендерінде орналасқан, 161 пунктте жүргізілді. Қалған
постылар әр уақытта, көбі қаржыландырудың болмауына байланысты 90 жылдардың
басында жабылып қалды.
Жоғарыда аталған постыларға қысқаша сипаттама:
- Нұра өзені – Сергипольское с. (бақылау 1934 жылдан бастап
үздіксіз жүргізіліп келе жатыр).
- Нұра өзені – Захаровка с. (1975 ж. бастап үздіксіз).
- Нұра өзені – Романовское с. (1961 ж. бастап 1918-1932 жж. жиі
үзілді).
- Шерубайнұр өзені – Қарамұрын ст. (1974 ж. бастап үздіксіз).
Өлшеулі наностар ағысы Нұра өзенінің ртутпен ластануын
зерттеудің маңызды құрамды бөлігі болып табылғандықтан, төменде
өлшеулі наностар ағысын зерттеу бойынша мәліметтер келтіріледі.
Нұра өзені бассейніндегі өлшеулі наностар ағысын бақылауды Казгидромет
13 гидропостыда, соның ішінде тікелей Нұрада 8 постыда: Бесоба с. (1969-
1996 жж.), Пролетарское с. (1954-1996 жж.), Сергипольское с. (1935-1996 жж.
үзіліп), Теміртау қ. (1934-1937 жж. үзіліп), Чкалова с. (1980-1991 жж.),
Волковское с. (1935-1942 жж. үзіліп), Захаровка (1980-1996 жж.),
Романовское (1935-1996 жж.) жүргізді.
ХХ ғасырдың 40 жылдарынан бастап бассейнде су қоймасы, құдықтар жасау
қарбалас жүргізілді. 1973 жылдан бастап Нұра өзеніне Иртыш-Қарағанды
арнасынан су түсе бастады. Осының барлығы, антропогендік қызметтің басқа
элементтерімен бірге, гидрологиялық сипаттаманың, соның ішінде өлшеулі
наностар бойынша деректердің айтарлықтай өзгеруіне әкеліп соғады.
Сурет 11.Карта
3. Нұра өзені бассейнінің экологиялық ахуалына жалпы сипаттама

Нұра өзені бассейні – Қазақстанның ірі индустриалды өңірі. Минералды
шикізат базасы көмір, темір, марганец, мыс, вольфром, молибден, қорғасын,
цинк, әктас және тағы басқалардан тұрады. Мұнда қара және түсті
металлургия, көмір өнеркәсібі, жылуэнергетикасы, машина жасау, химия
өнеркәсібі, құрылыс материалдары, ауыл шаруашылығы кәсіпорындары
орналасқан. Барлық осы өнеркәсіп кешендері өндірістік қызмет нәтижесінде
өңірдің экологиялық жағдайына техногенді ықпалын тигізеді.

3.1. Ауа бассейнінің экологиялық жағдайы

Облыстағы ауа ортасының ахуалы шиеленісті жағдайда қалып отыр, бұл
өнеркәсіп кешенін дамытумен байланысты.
Стационарлық және жылжымалы дереккөздерден атмосфераға түскен жалпы
қалдықтар Қарағанды облысы бойынша 1 млн. т. асаны құрайды. Облыс ауа
ортасының негізгі ластануы ластанудың стационарлық дереккөзіне келеді.
5.1. кесте. 2003 жылғы стационарлық дереккөздерден түскен ластаушы
заттар қалдықтары, мың т.

Қарағанды қ. 62,7
Теміртау қ. 347,2
Балқаш қ. 491,2
Жезқазған қ. 137,3
Сарань қ. 5,2
Шахтинск қ. 5,1
Қаражал 2,3
Приозерск 0,4
Абай 85, 3
Ақтоғай 0,3
Бұхаржырау 2,7
Жаңаарқа 0,8
Қарқаралы 0,5
Нұра 0,8
Осакаровск 1,2
Шет 1
Облыс 1143,9
бойынша барлығы

Автотранспорттан түскен қалдықтар шамамен жылына 100 мың т. құрайды.
Жалпы Қарағанды облысы бойынша ластаушы заттардан түскен қалдықтар
құрамы мыналардан тұрады:
Деоксид күкірті – 686,2 мың тжыл;
Оксид көмірқышқылы – 200,7 мың тжыл;
Азот қышқылы – 38,9 мың тжыл;
Шектеулі көмірсутегі – 1,1 мың тжыл;
Күкіртқышқылы – 0,4 мың тжыл;
Аммиак – 0,2 мың тжыл.
Облыс бойынша атмосфераға тасталған жалпы қалдық көлемі 2004 жылы
1465 мың тоннаны құрады. Ластаушы-кәсіпорындарға қатысты, стационарлық
дереккөзден атмосфераға түскен қалдықтардың негізгі көлемін Қазақмыс
корпорациясы ЖШС және Миталл Стил Темиртау АҚ бөлімшелерінен түскен
қалдықтар құрайды - атмосфераға түскен жалпы қалдықтан 85 пайыз және тек 15
пайызы ғана облыстың барлық басқа табиғат пайдаланушыларына келеді.
Стационарлық дереккөзден атмосфераға түскен ластаушы заттар
қалдықтардың серпінін зерделей келе 2000 жылдан бастап, қалдықтардың 1,1
млн. тоннадан 1,580 млн. тоннаға дейін өскендігін атап өткен жөн. Бұл облыс
кәсіпорындарындағы өндіріс көлемінің арту есебінен болып отыр. Газтүзетін
заттар қалдықтарының артуы (БЦМ ПО жалпы қалдығынан 95 пайызды күкірт
газы құрайды) шикізатта қолданылатын күкірттің көбеюімен байланысты.
Гидрометорталық деректері бойынша Теміртау қ. атмосфералық ауа
тұрақтанды және 90 жылдардың басымен салыстырғанда біршама жақсарды.
Атмосферада көптеген зиянды қосымшалардың болуы шекті рұқсат етілетін
концентрацияны арттырмайды, тек кей жағдайда ғана шекті-рұқсат етілген
концентрацияның артуы байқалады: аммиак 1,3 есе, шаң – 1,3 есе, фенол – 3,7
есе, осы құрам бойынша 90 жылдардың басында 6-10 есе арту тіркелді.
Бүгінгі күні, атмосфералық ауаны қорғауда, Қарағанды облысының
аумағындағы негізгі экономикалық мәселе атмосфералық ауаның БЦМ ПО күкірт
газымен ластануы болып отыр. Оның себебі БЦМ, 1997 жылы, күкірт газын
жоймастан, ұзақ тұрғаннан кейін жұмысқа қосылуы. Бұрын болған күкірт
қышқылы өндірісі күкірт қышқылы мен ескірген технологияларды өткізу
нарығының жоқтығынан қалпына келтірмеу керек деп шешілді.
Төменде 2005 жылғы облыстың біршама ірі объектілері бойынша
атмосферадағы қалдықтар туралы мәліметтер келтірілген.

Миталл Стил Темиртау АҚ УД

Миталл Стил Темиртау АҚ УД бойынша 2005 жылғы рұқсат етілген
қалдықтардың жалпы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.