Нығмет Ғабдуллин – қазақ драматургиясын зерттеуші
Мазмұны
I.КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
II.НЕГІЗГІ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..5
2. 1. Нығмет Ғабдуллин – қазақ драматургиясын зерттеуші
2. 2. Шеберлік сыры
III.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
IV. ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазан төңкерісіне дейін қазақ елінің
ұлттық театры да, ұлттық драматургиясы де болмағаны мәлім. Халықтың дені
дала жайлап, көшпелі тіршілікке бейімделген жұртта ол кезде сахна өнерінің
орнығып, өркендеуіне мүмкіншілік жағдайы да жоқ еді. Драматургияның қанат
жайып өсуі үшін ең алдымен оған бой жаздырар өнер орны – театр керек.
Бұрынғы әдебиетімізде поэзия дамығанда, проза да өсуге өріс тапқанда, ал
драматургияның тіпті қарасы көрінбей келуінің басты бір үлкен себебі, міне,
осында, яғни, ұлттық театрдың болмауында деп білеміз.
Рас, төңкерістен бұрынғы әдебиетімізде драматургиялық шығармалар
жасауға ниет қылған бірен-саран талапкерлер болған. К.Тоғысыв деген адам
қазақ жұрттың тұрмысынан алып Надандық құрбаны атты пьеса жазып, бұл
шығармасын ол әуелі (1914 жылы) Айқап журналында жариялап, соңынан (1915
жылы) Уфа қаласында жеке кітапша етіп бастырып шығарған. Қазақ тұрмысынан
жазылып, 1915 жылы Айқап журналында басылған, қазақ тілінде жарияланған
екінші пьеса – А.Лиханов деген автордың орыс тілінде туған Манап атты
шығармасының аудармасы.
Қазақ әдебиеті тарихын ықыласпен зерттеген ғалым Ы.Дүйсенбаев
Драматургиялық шығармалардың революциядан бұрынғы кейбір нұсқалары
туралы деген еңбегінде (Қазақ ССР Ғылым академиясының хабарлары) 1955 ж.)
қазақ драматургиясын тудыруға өздерінің әл-қатарынша әрекет еткен кейбір
авторлардың есімін атайды, олардың бір кездерде жазылған, ауыл жастарының
сауық кештерінде ойналған, бірақ бүгінде түпнұсқалары сақталмаған азын-
аулақ пьесалары жөнінде дәлелді айғақтар арқылы мағлұмат береді.
Қазақ совет әдебиетінде шын мәніндегі драматургия Кеңес революциясынан
кейін ғана туып, еркін көктеп дамуға мүмкіндік алды. Ескі дүниені төңкеріп
тастаған ұлы революция патшалық Россияның қол астындағы езілген
халықтардың басына бостандық әперіп, қолын бақытқа жеткізумен қатар,
бұрынғы бұратана ұлттардың өмір тіршілігіне , тұрмыс күйіне зор
жаңалықтар әкелді. Қазақ елі өміріне Кеңес жеңісі әкелген сондай үлкен
жаңалықтардың бірі – сахна өнері, театр мәдениеті еді.
Әрине, ұлттық сахна өнеріміз бір күнде орныңа қалған жоқ, оның жас
тарихына лайық қалыптасу жолы, өрлеу сатылары бар. Міне, осы жолда, қазақ
совет әдебиетінің, бүгінде жұртшылығымыз қадірлеп отырған аса көрнекті
өкілдерінің сіңірген қызметі айрықша зор; Ғабит Мүсірепов – сол
қайраткерлердің біреуі.
Жазушы өзінің драматург ретінде қадамын кеңестік жаңа тақырыпқа арнап
пьеса жазудан бастады. Бейімбет Майлинмен бірігіп, Шабуыл атты драма
жазды (1931 ж). Шабуыл пьесасы – Ұлы Октябрьдің Қазақстан топырағында
қалай өтіп, қазақ еңбекшілерінің қалай қатысқанын көрсетуге арналған
пьеса, - дейді Ғ.Мүсірепов осы шығарма туралы.
Ғ.Мүсірепов 1934 жылы қазақ халқының тамаша лиро-эпосы Қыз Жібек
жырының халықтық нұсқасына сүйеніп, Қыз Жібек пьесасын (либретто) жазды.
Халық ауыз әдебиеті шығармасының негізінде реалистік пьеса жасауға
талаптанған драматург, бұл пьесасында жырдың фольклорлық үлгісінің финалын
өзгертіп алғанымен, түпкі нұсқаның қалпын онша бұзған жоқ.
Қазақстан жазушыларының ІІІ съезінде қазақ совет драматургиясы туралы
жасалған баяндамасында М.Әуезов Мүсіреповтің Қозы Көрпеш – Баян сұлу
пьесасын: Қазақ драматургиясының ғана емес, соңғы он бес жыл ішіндегі бар
қазақ әдебиетінің көркем шығарма туғызу жолындағы биік белінің бірі, - деп
бағалады. Аса көрнекті кеңес драматургі А.Корнейчук Қозы Көрпеш – Баян
сұлу пьесасын советтік драматургияның қырқыншы жылдардан кейінгі уақытта
жасалған үздік үлгілерінің қатарында айрықша атап көрсетті. [А.Корнейчук. 3
томдық шығармалар жинағы, М., 1956, 3 –том, 325-бет].
Драмалық тартысы, оқиға шиеленісі қабат-қабат, архитектоникалық бітімі
шебер қалыптасқан, поэзиялық мәнерге бөлінген Қозы Көрпеш – Баян сұлу
пьесасы арқылы өзінің шебер драматург екенін жақсы әйгілеген Ғабит
Мүсірепов онан кейінгі жылдарда тарихи және советтік тақырыпта елеулі-
елеулі пьесалар жазды.
Ол 1941 жылы қазақтың өткен ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген
әйгілі әнші ақыны Ақан сері Қорамсаұлы туралы Ақан сері - Ақтоқты
трагедиясын жазды. Бұл шығарма Ғабиттің драматургтік шеберлігін айрықша
танытты және автордың ғана емес, жалпы қазақ совет драматургиясының аса
елеулі табысы болды.
Ғ.Мүсіреповтің революция тақырыбына арналған келесі драматургиялық
шығармасы – Тұтқын қыз пьесасы. Автор бұл шығармада революцияның дауылды
жылдарында ақтардың қолына қапыда тұтқынға түсіп қалған қазақ қызының
ерлігін, биік адамгершілік қасиетін суреттейді.
Ғ.Мүсірепов творчествосында Ұлы Отан соғысының ерлік тақырыбы үлкен
орын алады. Совет жауынгерлерінің майдандағы қаһармандық батырлығы тамаша
сипатталған Қазақ солдаты романы және басқа әңгімелерімен қатар, жазушы
Ұлы Отан соғысы тақырыбына арнап драматургия саласында – Полковник Чудов
(1943) және М.Әуезовпен бірігіп Қыныптан қылыш (1945) пьесаларын жазды.
Полковник Чудовта ер жүрек совет жауынгерлерінің майдандағы батырлығы,
олардың сын сағатта шыңдала түскен ұлы достығы суреттеледі. Ал Баспасөз
салалары бойынша әлемдік өркениет биігіне көтерілді. ҚазақтыҚыныптан қылышң
– атақты генерал Панфилов дивизиясы өмірінен алынып жазылған шығарма.
Мұнда сол даңқты дивизия қаһармандарының бастарынан өткен әр түрлі күрделі
хал сипатталады.
Ғабит Мүсірепов – дүниежүзілік классикалық әдебиеттің ұлы өкілдерінің
драмалық шығармаларын және кеңестік драматургияның үздік үлгілерін қазақ
тіліне шебер аударушы жазушыларымыздың бірі. Ол Шекспирдің Антоний мен
Клеопатра, Мольердің Сараң, А.Островскийдің таланттылар мен
табынушылар, Я.Галанның Таң алдында, Л.Леоновтың Шапқыншылық,
К.Симоновтың Орыс адамдары, А.Софроновтың Москвалық салт пьесаларын
қазақ тіліне аударды. Көркем сөздің ұстасы Ғабит бұл шығармаларда
түпнұсқаның мәнерлі болуын, тілдік-өрнек-нақышын, қазақ оқырмандары мен
көрермендерінің жүрегіне жылы тигізіп, шебер жеткізе алады. Қазақ кеңес
драматургиясының өсу жолында, қазақ әдебиетіндегі аударма өнерінің
жетілуінде, майталман жазушының бұл аудармаларының өнегелік, тәрбиелік мәне
үлкен.
Көркем әдебиеттің өркендеуіне ықпал ететін жағдайдың бірі - әдебиет
мәселесі жайында, қаламгер еңбегі тұрғысында толғанған ойлар, барды танып,
жоқты көрсетіп, табысқа жетудің жолын меңзеп айтқан маңызды сындар болмақ.
Ғабит Мүсіреповтің қазақ драматургиясы мен ұлттық театр өнеріміздің келелі
проблемалары жөнінде терең ойлар түйген сын пікірлері - өз алдына үлкен
бір сала.
Қазақ кеңес драматургиясының даму тарихын, өсу жолындағы асу-
белдерін, жетістік табыстарын анықтап тануда Ғ.Мүсірепов драматургиясын
жан-жақты зерттеудің үлкен маңызы бар деп білеміз.
II. 2. 1. Нығмет Ғабдуллин – қазақ драматургиясын зерттеуші
Пьеса – драма, комедия-әдебиеттің
ең қиын формасы,- дейді Горький.
Қиын болатын себебі бар. Проза мен лирикада автор кейіпкерлердің
әрекеттерін, олардың жан-дүниесіндегі құбылыстарды, жүректегі сезімдерін өз
тарапынан еркін түсіндіріп отыра алады. Ал, драматургияда авторға мұндай
мүмкіншіліктер жоқ және кейіпкерлердің іс-әрекетіне де, шығарманың
көлеміне де қатаң шек қойылады. Пьесада дәл қазір өтіп жатқандай боп
көрінуге керек. Сол оқиғалар сипатынан кейіпкерлердің өткен өмірін де,
келешегін де білеміз. Автор пьесада драматургияның қатаңталабына оқиғаны
бағындырады, бірақ геройлардың іс-әрекетінің даму заңдылығын берік ұстауға
тиіс.
Драматургияның осындай қатаң шарты драматургтен зор шеберлікті талап
етеді.
Драматургиялық шығармада оқиғалар біздің көз алдымызда дәл қазір өтіп
жатқандай боп көрсетілуі үшін оған ерекше күшті сюжет керек. Пьеса
кейіпкері іс-әрекет үстінде көрінуге тиісті. Егер геройдың характері оның
іс-әрекеті арқылы айқындалмаса, кейіпкер тек оқиғаларды баяндауыш ғана боп
қалса, драмалық шығармада оқушы мен көрушіні қызықтырарлық қуат болмайды.
Ал, қызғылықсыз пьеса, Алексей Толстойдың бейнелеп айтқанындай,
идеялардың, ой-пікірі мен образдардың мазары боп шығады.
Драмалық шығарма адам жанының терең сырларын ашуға тиіс, адам
оқиғаны, өз қалауынша, бірде олай, бірде былай етіп, бірде олай, бірде
былай тәмәмдап, оқиғаға үстемдік жүргізеді (Белинскии).
Драма кейіпкері, Белинский сөзімен айтсақ: Өзіне ғана тән ерекшелік
сипаты бар жеке адам. Ұлы сыншы бұл пікірді ірі характерге байланысты
айтады. Адам өмірінің кез келген жағдайы драмаға өзек бола алмайды. Осы
туралы ұлы Дидроның – драма адам өміріндегі ең маңызды, өнегелі, дүйім
жұртқа қызықты жағдай ғана бейнеленуі керек , - деген сөзі бүгінде де
зор мәнге ие. Көркем өнер шығармасы өмірдің жалпыға бірдей қызғылықты
жағдайын суреттегенде ғана мағыналы болатындығын Чернышевский де айтқан.
Пьесада жырланған сезімдер, толғанған күйлер, жалпы жұртқа бірдей
қызығылықты мәні болса ғана, оқушы мен көрушінің жанын тербеп, көңіліне
толқын салады, ой-арманын ұштайды. Бұдан кеп шығатын қорытынды мынау:
ақиқат өмірдің кез келген құбылысы драматургиялық шығармаға объекті бола
алмайды. Пьесаға арқау болу үшін ақиқат өмір құбылысының өзінде қажетті
драматургиялық элементтер болғаны керек деп, әдебиет зерттеушісі
Е.Холодовтың айтқаны әбден орынды.
Драматургиялық шығармада кейіпкерлердің сипаттарын олардың күрес
үстіндегі іс-әрекеттері айқындайды. Драмалық герой белгілі бір мақсат үшін
күреседі, оның осы мақсаты биік болса, соған орай, іс-әрекеті де маңызды
болса, характердің күші ерекше зорайып көрінеді.
Драматургия өмірде болған оқиғаларды сол күйінде көрсете салуға тиісті
емес, шешімі табылмаған жайларды шешу, дағдыдан теріс ауған құбылыстарды
түзеу жолындағы күрес үстіндегі ірі іс-әрекеттерді бейнелеуі керек. Өйткен,
көркем өнердің міндеті - өмір келбетін көрсетіп қою ғана емес, Чернышевский
айтқандай, өмірді ұғындыруға да, өмір құбылыстарына үкім шығаруға да
тиісті ол. Өмірдің драмантизмін көрсететіндей ірі іс-әрекеттерді
бейнелегенде ғана пьеса реалистік сипат алады.
Кеңес революциясымен нұрланып, идеялық жаңа бағытта даму жолына түскен
кеңестік драматургия жиырмасыншы-отызыншы жылдарда ерекше өркендеп, кеңес
әдебиетінің даңқын көтерген тамаша пьесалар дүниеге келді. Осы жылдары
жазылған М.Горькийдің Егор Булычов және басқалар, Достигаев және
басқалар; В.Маяковскийдің құрылыс-бітімі, мәнер-ырғағы ерекше Баян,
Клоп пьесалары кеңестік драматургияны тың өріске шығарады.
Кеңестік драматургияның, әсіресе орыс әдебиетінің бұл зор табыстары
туысқан республикалар әдебиетінде, әсіресе бұрын драматургия жанры өркендей
алмаған ұлттар әдебиетінде осы жанрдың қалыптасып, дамуына үлкен ықпал
жасайды.
Қазақ әдебиетінде Октябрь революциясынан кейін ғана жаралған ұлттық
драматургиямыздың алғашқы қарлығаштары С.Сейфуллин Бақыт жолында,
М.Әуезовтың Еңлік-Кебек пьесалары.
Бұрыннан қалыптасқан дәстүрі жоқ драматургия жанры бізде бірден
өркендеп кете алмады. Октябрьден кейін алғашқы жылдарда драматургия қазақ
совет әдебиетінде ең кенжелеу дамыған жанр болды деген пікірді біз де
құптаймыз.
Драматургия әдебиеттің ең қиын жанры болуының және бір себебі – оның
театр өнерімен сабақтасатындығында. Драматургияның өсуі театр өнерінің
өркендеуіне ықпал етеді. Міне, сондықтан, драматургия шығармасына да, мұны
жасаушы драматургке де жүктелер жауапкершілік айрықша зор болмақ.
Октябрь жеңісінен кейін Қазақстанның мәдени өмір саласында алға
қойылған ең басты міндеттерінің біреуі – қазақтың ұлттық театрын
ұйымдастыру үшін оның сахнасына шығарарлық пьесалар жасау міндеті болатын.
Қазақтың театр өнері біздің заманымызда басталғанына біз қуанамыз, - деп
жазды Мұхтар Әуезов. Бірақ сол қуанышпен бірге бұл сияқты ірі өнердің
келешегі үшін жауапты екенімізді де ұмытпауымыз керек. Сондықтан бұл
мәселеге үлкен сақтықпен кірісіп, көп ойланып, ептеп басу керек [М.Әуезов.
Уақыт және әдебиет. А., 1962, 28-бет].
Жазушы бұл арада – үлкен сақтық, көп ойлану, ептеп басу- деген
сөздерді тегін айтып отырған жоқ. Драматургияның қиындығын, театр сахнасына
қажетті пьеса жазу ісіне ірі дайындықпен, жеткілікті біліммен келуге
керектігін ескертеді.
Сонымен, Ғ.Мүсірепов драматургияға қадам басарында әуелі прозада
қаламын ұштап алып, әрі театр өнерін өркендетудің практикалық істеріне
белсене араласып, жаңа жанрға жақсы дайындықпен келген. Бұл – бір жағдай.
Назар аударатын екінші бір жай – Ғ.Мүсіреповтің алғашқы әңгімелерінің
өзінде –ақ, шығармадағы шиыршық атқан оқиғалар өрісінен, қаһармандар
арасындағы шиеленіскен тартыстан, шарт-шұрт айқасып қалатын әрекеттерден,
кейіпкерлердің тілінен - әр адамның мінез –құлқын дәл білдіретін
диалогтардан жазушының драматургияға икемі ап-анық көрініп тұрады. Максим
Горький творчествосын зерттеуші көрнекті оқымысты Б.Михайловский Горькидің
алғашқы әңгімелерін Драмалық новелланың тамашы үлгілері деп баға берген
еді.
[Творческие искания молодого Горького М.Л. 1949, 60-бет]. Сонда оның
айрықша атап айтқаны – Горький әңгімелеріндегі конфликтінің және
кейіпкерлер сөзінің драматургия шығармасына сай келіп жатқан келісімі
болатын. Дәл осы пікірді Ғабит Мүсіреповтың алғашқы әңгімелері турасында
айтуға болады.
Қазақ совет драматургиясының өсу жолын сөз еткенде, бәріміз де мына
бір мәселені ең алдымен атап көрсетіп отырмыз: қазақ әдебиетінде бұрын
өрісі болмаған драматургия жанрын қалыптастырып дамытуда, сондай-ақ ұлттық
сахына өнерін өркендету де, осы үлкен жүктің салмағын өз арқаларына
түсірген сөз зергерлері бұл жаңа өнерді көктетудің екі бұлағын дұрыс тауып,
түзу бағыт ұстады. Ол қос бұлақтың бірі – драматургиялық шығарма жасауға
қызықты күресі, тартысы қою, мол материал берген жаңа өмір тақырыбы болса,
екіншісі- халықтың сан ғасырлар бойы қасиеттеп сақтап келген, өзі жасаған
бай әдеби мұрасы еді. Қазақ драматургтері, міне, осы қос арнадан өз
шығармаларына берік арқау тапты.
Осы кезеңнен бастап жаңа әдебиеттің жаңа жанрының ең басты, ең ардақты
тақырыптары болды. Мұны игеруге қазақ қаламгерлері құлшына кірісті. Сол
алдыңғы легтк Ғабит Мүсірепов, Бейімбет Майлинмен бірігіп, Шабуыл
пьесасын жазған еді. Бірақ жаңа тақырыпты бірден меңгеріп кету жеңіл
болмады. Мұның басты себебі –М.Әуезовтың дұрыс атап көрсеткендей, жаңа
адамды толық білудің жеткіліксіздігіне сабақталып жатыр. Жаңа қаһарманның
сахнада көрсетілген образын бейнелеу үшін , жалаң ұранға ұрынбай, адамның
іштей жаңаруының рухани дүмпулерін, жан-дүниеде болатын сапалық
өзгерістерді, неше алуан толқынды күйлерді терең ашуға керек.
Әр халықтың өз тарихының ұзақ жолында жасаған көркем қазынасын еш
заманда рәсуә етпейді, ерекше қадірлеп, әрқашан да дәуірдің кәдесіне
жаратып отырады.
Қазақ әдебиетіндегі асыл мұра – халық фольклоры шығармаларының
негізінде жазылған пьесалар ұлттық драматургиямыздың қалыптасып, өсу
жолының үлкен өрісін танытатыны рас. Біздің әдебиетте халықтық жыр, аңыз
негізінде туған тұңғыш драмалық шығарма - Еңлік- Кебек. Ең алғаш 1917
жылы жазылып, қазақ сахнасында енді орнар үлкен бір жаңалықтың, - театрлық
мәдениеттің алғашқы ұшып келген қарлығашындай боп, бірінші рет кең
жайлауда, киіз үйде ойналған осы пьесаға жалғаса, тақырып жағынан үндесе,
кейіннен бірнеше пьесалар туады. М.Әуезов Айман-Шолпан, Қобыланды,
Бекет батыр, Қалқаман-Мамыр, Ғ.Мүсірепов Қыз Жібек, Қозы Көрпеш-Баян
сұлу, Жұмат Шанин Арқалық батыр, Сағыр Қамалов Ер Тарғын, Ә.Тәжібаев
Жомарттың кілемі, Көтерілген күмбез, Ш.Хұсайынов Алдар Көсе, Ә.Әбішев
Қамбар, Қапан Сатыбалдин Аягөз ару секілді пьесалар жазылды.
Ауыз әдебиеті шығармаларының негізінде туған бұл пьесаларды драмалық
құрылысы және жазылу мәнері тұрғысынан қарағанда, екі жікке ажыратуға
болады. Негізі өзегі ауыз әдебиетінде жатқанмен, драматургияның биік
талабына сай жаңаша бітім, өрнек тауып, - түпкі төркінге – драмалық оқиғаны
ширата түсетін, дәуір келбетін танытатын соны әрекеттер қосып, жаңа сапады
туған шығармаларды бір топқа жатқызар ек; ал ауыз әдебиетіндегі үлгіні
драматургиялық қалыпқа ғана түсіріп, түпкі төркінді жөнді өзгеріске
ұшыратпай, оқиғалардың фольклордегі желісін қуалай жазылған шығармаларды
екінші топқа қосар едік.
Бұл екінші топқа қосатын пьесалар – жазушыларымыздың үйрену кезіндегі,
ауыз әдебиеті тақырыбынан алып, реалистік шығарма жасау жолындағы бастапқы
байқаулар, алғашқы тәжірибелер болатын. Біздің әдебиетімізде бұрыннан
қалыптасқан, бекіген дәстүр жоқ драматургия жанрының өсу-жетілуінің
бастапқы шағында мұндай тәжірибеге соқпай өту қиын еді.
Ғабит Мүсіреповтің Қыз Жібек пьесасын біз екінші топқа жатқызамыз.
Әуелі музыкалық драма деген атпен тауып, кейін операның либреттосына
айналған бұл пьеса – қазақ халқының көркем тілді ғашықтық жырларының аса
бір асылы – Қыз Жібек дастанының негізінде жазылған. Жазушы жырдың
халыққа ең әйгілі вариантын таңдап, бұдан әмеңгерлік мотивті алып тастап,
асыл адамгершілікті дәріптейтін қасиетін арттырып, махабат бостандығы
идеясын тереңдете түседі.
Бұл шығарма адамгершілік сұлу сезімді – кіршіксіз, таза махаббатты
толғайды. Ал махаббат сезімі мәңгі жас, оның ыстық лебі ешқашанда
суымайды.
Жібек алты ағаның арасындағы жалғыз өскен, үлде мен бүлдеге оранып
ержеткен байдың қызы. Байлықты белшесінен кешіп жүріп сән-салтанат құрам
десе, әкесінің дәулеті соған жетеді. Бірақ махаббат азаттығын аңсаған
Жібектің көңілін байлық-дәулет алдарқата қоймайды. Ыстық сезімді, кіршіксіз
таза жүрегі болғанымен, күші әлсіз ару бұл қатал заңнан шошынып
қорқады.Іштегі мұң шерді құрбыларына ғана шағады. Көзінен бұршақтап жас
төгеді.Әділетсіз заңға қарсылығы осы ғана.
Жәй таныс сырласыма, мұңдасыма
Көз таныс заманының тұлғасына
Еркі жоқ, есепте жоқ, ескеру жоқ,
Неткен күн арнап туған қыз басына?..
Несі ерсі, кімге қорлық, сол да көп пе,
Еркімен өзі қонса ұясына?
Жібек заман сиқын, қыз басына теңсіздік көріп отыр. Ол өз қасіретін
ойлап қамыққанда, барша құрбы-достарының да жүрегіндегі шерді есіне алып
мұңаяды.
Жібек – мөлдір сезімнің, шынайы арманның иесі; оның жалғыз ғана
аңсағаны – бас бостандығы, махаббат азаттығы. Ол осы аңсағанына жетемін деп
дәмеленіп талпынған еді, бірақ оның жақсы арманын зұлымдық қиып кетті.
Ал,заманның қара күшіне қарсы кеп айқасар қайрат Жібекте жоқ. Сондықтан
оның қолынан бар келгені қарғыс қана.
Елді құртқан қарақшы,
Ел болып сені қарғасын.
Үрім-бұтақ, зәу- затың
Мендей болып зарласын.
Қаңғырып қалсаң далада,
Қасыға бір жан бармасын!
Зарлаған мен қарғаған
Алдына салып айдасын!
деп, қарғыс айтады ол Бекежанға. Жазықсыз ару өстып қана зұлымдықтан өш
алған болады.
Еркіндікті аңсаған Жібекті мерт қылған – қатыгез заман; сол қара
дүниенің Базарбайдай, Бекежандай қатал күш иелері. Базарбай тас жүрек адам,
ол ешқандай мейрімді, аяушылықты білмейді. Базарбайлар заманның аяуды
білмес қатаң заңы бар. Сол тәртіп берік сақталуға керек. Базарбайлардың
үкімі осы. Төлеген әке рұқсатынсыз жар таңдап, Базарбайлар заманының
тәртібін бұзады. Сондықтан да Төлегеннің әрекетін Базарбай сұмдық көріп,
қарғыс айтып, қатал үкім қылады, - Төлеген Жібекке аттанғанда оның қасына
ешбір серік ерттірмейді. Қауіп-қатері мол алыс сапарға Төлеген қамкөңілмен
амалсыз жалғыз аттанады. Қатал әке өз баласын шын өлімге жібереді. Төлеген
ата салтын бұзып, заманның дәстүріне қарсы қылық жасады.Бірақ сұм заманның
қара күші оны ілгері аттатпады, желкесін қиып жіберді. Адал аңғал
Төлегенді қаражүрек Бекежан алдап соғып, қапыда мерт қылады.
Бекежан –сол Базарбайлар заманының қолшоқпары. Оның жүрген жері
бүлік, лаң.
Қанды қолмен,жасырман,
Құс ұшырман басымнан.
Қаны тамған қанжармын...
дейді Бекежан өзі де.
Біз жоғарыда Қыз Жібек пьесасын екінші топқа, яғни ауыз
әдебиетіндегі үлгі, драматургиялық қалыпқа ғана түсіп, түпкі төркіні жөнді
өзгеріске ұшырамай, оқиғалардың фольклордегі желісін қуалай жазылған
шығармалардың санатына жатқыздық. Және бұларды – драматургиямыздың жас
кезіндегі, реалистік драма жасау жолындағы алғашқы тәжірибелер деп атап
өттік. Қыз Жібек пьесасында нағыз драмаға тән терең тартыс, кеңтыныс жоқ
деп, үстірт үкім шығара салсақ, мұнымыз ағаттық болар еді. Бұл шығарма
бұлай жазылмай, басқаша жазылуы керек еді деп, қолымызда бардан жоқты
іздесек, ол да – теріс. Қыз Жібек пьесасының өз мәнері өз бойына шақ
қалыбы бар; оған осы тұрғыдан қарасақ, жасалған қалпына орай баға берсек,
мұның әсем қаланған шығарма екенін көреміз.
Халық фольклоры материалы негізінде реалистік пьеса жасағанда,
оқиғаны қоюлатып, тартысты шиеленістіріп, идеяны тереңдету үшін, халық жыры
қаһарманының образына, әрине, тың бояулар қосылады.[Е.Ысмайылов Халық
қазынасын кірлетуге жол жоқ Социалистік Қазақстан, 1937, №14]
Ғабит Мүсіреповтің халық ауыз әдебиеті шығармасының негізінде жазылған
келесі пьесасы – Қозы Көрпеш – Баян сұлу трагедиясы. Жазушы бұл
шығармаға ел аузындағы белгілі жырда баяндалатын қайғылы оқиғаны арқау
етіп алады да, оны тың өрісте дамытып, тарихи қоғамдық мәнін тереңдетіп,
жаңаша сапады шешеді; образдардың таптық бетін айқындай түсу үшін
әрекеттердің шеңберін ұлғайтыт, драмалық тартысты дәуірдің әлеуметтік
жағдайына байланыстыра суреттеп, зұлымдық пен адамгершіліктің арасындағы
қатаң күрестің терең қоғамдық сырын ашады. Қозы Көрпеш – Баян сұлу
трагедиясы асыл адамгершіліктің, сұлу махаббаттың күйін шертеді. Және де
бұл күй – бағы заманның екі бейбақ ғашығының шерін ғана қозғайтын жадағай
әуенде қалып қоймай, сол заман рухына, өмір құбылысына қабыса жырланады.
Трагедия толған мөлдір сезімдер, асыл адамгершілік күйлер – халық бойындағы
сұлу қасиеттердітанытады; ал зұлымдық иелерінің әрекеттері, мінездері –
қоғамның үстем, озбыр табына тән.
Қозы Көрпеш – Баян сұлу трагедиясы жөнінде қазақ әдеби сынында әр
түрлі пікірлер болып келді. Солардың бәрінде де бұл шығарманың көркемдік
сапасының жоғарылығы, драмалық құрылысының ерекше қызықтылығы,
тартымдылығы айрықша аталады.
М.Әуезов Қазақстан жазушыларының ІІІ съезінде қазақ драматургиясы
туралы жасаған баяндамасында Қозы Көрпеш – Баян сұлу трагедиясын: Қазақ
әдебиетінің көркем шығарма туғызу жолындағы биік белгінің бірі деп
бағалай келіп, мынадай пікір түйеді: Ал енді осындай ірі қасиеттерін
атаумен қатар, реалистік пьеса жасау жолындағы ізденгіз зор талаптарды
еске ала отырып, соны осы ең жақсы деген пьесаның өзіне өлшеу-мөлшер етіп
байқасақ, нені көреміз? Көретініміз – бұл пьеса реалистік пьеса болып
шықпайды. Бұл – романтизм ... Романтизм Шиллер үлгісіндегі романтизм,
қайталап айтамын, Шекспир үлгісіндегі емес, анық Коварство и любовь
стильіндегі, Шиллерше шыққан романтизм Қозы Көрпеш – Баян сұлу пьесасының
көркемдік стилі мен ішкі болмысы қалыптайды.
Қазақ әдебиетін қызыға зерттеуші орыс ғалымдарының бірі – москвалық
әдебиетші З.Кедрина былай деп жазды: Қозы Көрпеш – Баян сұлу трагедиясы -
драмалық құрылысы нық, шиеленіскен тартысы бар, оқиға дамуы ширақ, алғашқы
кездегі қазақ драмасына тән көп сөзділіктен ада шығарма. Бірақ сонда да,
бұл пьеса толығынан реалистік пьеса емес, жазушы әр геройдың характері
негізінен бір-бір ғана сезімді басым етіп алған, сол себепті оның
геройларының образдары реалистік кеңдікте, алуан қырлы бітімде қалыптана
алмаған [З.Кедрина Из живого источника].
1960 жылы Москвада СССР Ғылым Академиясы орыс тілінде шығарған қазақ
әдебиеті тарихының очеркінде Ғ.Мүсреповтің бұл пьесасына былайша берілген
анықтама бар: Қазақтар арасында бағы заманнан белгілі жыр желісінде
жазылған Қозы Көрпеш – Баян сұлу пьесасында жас жігіт Көрпеш пен қыз
Баянның қайғылы тағдыры баяндалады. Олар өздерінің адамшылық қасиеті үшін,
махаббат еркіндігі үшін күресіп, ескі әдет-ғұрыптың қатаң күші алдында
тайсақтамайды. Жас адамдар өздерінің махаббат сезіміне ақырына дейін адал
күйде мерт болады. Драматург романтикалық сипаттағы әсерлі образдар
жасады.
Әдебиеттегі негізгі ағым немесе бағыт екеу: романтизм мен реализм, -
деп көрсетті ұлы Горький, Жазуды қалай үйренгенім туралы деген әйгілі
мақаласында.
- Романтизмдегі және де айрықша екі түрлі бағытты тану шарт: пассив
романтизм, - бұл шындықты боямалап, адамды онымен бітістіруге, немесе,
шындықтан аулақтатып, адамды өзінің ішкі дүниесіне үмітсіз үңілтуге,
өмірдің тылсым сыры жайындағы махаббат турасындағы, өлім жөніндегі
ойларға, - ақыл көзімен, пайымдауменшешуге болмайтын, тек ғылыммен ғана
шешілетін жұмбақтарға берілтуге тырысады.
Сырт қарағанда, геройлардың соншалық жалындаған сезімдерін ойлағанда,
Қозы Көрпеш – Баян сұлуды Шиллердің Зұлымдық пен махаббатына
ұқсастыруға болар еді. Бірақ геройлардың ішкі болмысына, әрекеттерді
туғызған жағдайларға тереңірек үңілсек бұл екі пьесаның бір-бірінен жырақ
сипаттарын танимыз.
Қозы Көрпеш – Баян сұлу трагедиясында көрсетілген зұлымдық, пьесаның
ақыр аяғында да сол зұлымдық қалпында қалады.
Ә.Тәжібаев Қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуы деп аталатын
кітабында бізге мынандай сын айтады.: Шиллер жайында да, оған дейінгі және
онымен тұстас ағартушы гуманистер жайында да мұндай пікірлердің айтылғанын
көп естігенбіз. Нығымен тесол сарынға әуен қосады да, - Шиллер зұлымдықты
көрсетсе де, ақырында оған ақын кеңшілік жасайтындай түсіндіреді.
Пьесалардың барлығына тән бір ортақ сипат бар – үлкенді –кішілі
мінездерімен көрінген әр кейіпкер өздерінің әрекеттері арқылы дәуірдің,
тарихтың, уақыттың шындығын әйгілеп отырады, белгілі бір әлеуметтік ортаның
характерін ашады. Реализм шығармасының негізгі қасиеті осында болса керек.
Біздіңше мәселе образдың бір қырынан ғана көрінуінде емес, сол қырдың
өмірлік шындықты қаншалық дәрежеде көрсете алуында болса керек. Егер
образ өзінің бір ғана сипатта көрінген қалпымен, белгілі бір әлекметтік
ортаның бір қырын жақсылап танытса, сөйтіп қоғамның, дәуірдің шындығын
білдірсе, ол – реализм талабына сай болғаны.
Сонымен жоғарыда өзіміз айтқан жағдайларға сүйене келіп, біз Қозы
Көрпеш – Баян сұлуды реалистік шығарма дейміз. Мұндағы романтикалық
сипаттарға сөзіміздің бас жағында тоқталдық: ... Ірі суреткерлерде реализм
мен романтизм әрқашан да бірігіп тұрғандай... - дейді Горький, -
романтизм мен реализмнің бұл жымдасуы біздің үлкен әдебиетімізге, әсіресе
тән, және бұл оның бойына ерекше сипат беріп, дүниежүзі әдебиетіне барған
сайын айрықша терең ықпал етерлік қуат бітіреді. Қозы Көрпеш – Баян
сұлудағы романтизм де – реализммен астасып, жымдасып кеткен романтизм.
Осындай қасиет бұл пьесаны социалистік реализм алаңына шығарды.
Қозы Көрпеш – Баян сұлу пьесасы қазақ сахынасында 1940 жылы
көрсетілген еді. Спектакльді Қазақтың академиялық драма театры қойған
болатын. Пьеса бірнеше тілге аударылып, советтік туысқан ұлттар
театрларының сахналарында да қойылды. Қозы Көрпеш – Баян сұлуды,
Махаббат туралы дастан деген атпен, Москваның драма театры орыс тілінде
алғаш қойғанда, астаналық Вечерняя Москва газеті былай деп жазды:
Махаббат туралы дастан - поэзияға бөленген, әсерлі, салтанатты
спектакль... Ғабит Мүсірепов пьесасының табысы- қазақ совет
драматургиясының көркемдік жағынан көркейіп жетілгендігінің, творчестволық
өскендігінің күмәнсіз айғағы [Вечерняя Москва 27.07. 1950 ж.].
Дүние жүзілік әдебиетте сараңдардың – Гобсектей, Грандедей,
Гарпагондей, Плюшкиндей керемет шебер жасалған образдары бар. Солардың
сараңдық мінезіне Қарабай мінезі де ұқсас. Бірақ Қарабай олардың
көлеңкесінде қалып қойған тұлға емес, өзінің айрықша бітімі, анық
ерекшелігі бар сом образ.
Мәдениеті ұлттық дәстүрдегі негіздерін сақтай отырып, ғаламдық рухани
кеңістіктегі өзіндік орнын жоғалтпай өркендеу бағытынан айрылмай, өзге
ұлттар мен мәдениеттердің озық жетістіктерін игеруден қалыспауында әрине,
халқымыздың талантты тұлғаларының зор ықпалды үлесі бар. М.Әуезов,
С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин тағлымдары рухани аймақтағы ұлттық
өрлеуіміздің ұйытқысы болды.
Ақан сері өзінің думанды жақсы ортасынан бөлініп, Науан хазіреттің
мешітіне барғанда дін өсиетін уағыздап отырған бұл ұядан әділет көремін деп
үміттенген еді. Бірақ мешіт — қаталдық пен жауыздықтың, надандық-
топастықтың ұясы екенін көз жеткізіп, таниды да, қатты түңіліп, бұл қараңғы
қатал қапастан безіп шығады. Ақан — жақсылықты аңсап, жақсы күнді тілеп,
әділет жолын іздеген, бірақ қараңғы түнек қамаған жаңа жас күш. Бұған жол
нұсқап, алдынан жарқырап тұрған жарық жүлдыз жоқ, айналасының бәрі де
қараңғы түнек, Ақанның жүрер жолы күңгірт. Сондықтан ол оң бағытын дұрыс
таба алмай, мешіт-ке де адасып барып қалды. Ақан ол қапастан бұлқынып
шығып, әділет жолын іздеп, тағы да шарқ ұрады. Тура жолға бірден түсіп кете
алмай, көп қиналып, жан азабын тартады. Міне, Ақан сері басындағы
трагедиялық хал осыдан туып жатыр. Ол өмірдегі зұлымдықтың төркінін танып,
жауыздықпен айқасқанда, әділет ұранын ту ғып көтереді, өзінің жақсылықты,
жақсы күнді аңсаған ежелгі арманын жоғалтпайды, асыл жанды адамға деген
сенімі ада болмайды, қайта күрес үстінде шынайыланып, сұлулана түседі.
Ақанның бұл сұлу сезімі Ақтоқтыға арналған махаббатынан айрықша жарқырап
көрінеді.
Ақан — жан сезімі жалындаған күшті адам. Әділет жолын шарқ ұрып іздеп
жүріп, зұлымдықтың жартасына маңдайын қатты соғып алғанда да ол жуасып,
шегініп кетпейді, қайта өршеленіп, үдей түседі. Бағытын дәл таба алмай,
іздеген жолына тура кеп түсе алмай жүрген Ақанның санасында үлкен тартыс
өтіп жатады. Хазірет қасынан қабындаған зұлымдық көріп түршіккен ақын жаны
қайдан сая табарын әдепкіде аңдай да алмай қалады. Бірақ Ақан мешіттен
безіп шықты, бұл тамұққа адасып келген ізіне ол қайыра айналып кеп түспек
емес. Ақын алаулаған жанына сәл тыным беріп, өз бағытының алды-артын
абайлайды.
Өтпес үнсіз бәрі де, бір босанар тұтқын ой! - міне, ақын жанының медеуі.
Хазіреттен тарап жатқан зұлымдықтың шеті-шегі жоқ болса да, ақын шер жұтып,
қайғыға көміліп қалмайды, адалдық пен зұлымдық айқасында түбі әділет жеңіп
шығатынына кәміл сенеді. Көңілге орнаған сенім бойға қайрат бітіреді.
Заманның жастарының ешқашан да құбыжық мінезі жоқ, бірақ олардың
жансырын әлбетте Ақанның өзі ұға алмай қалады. Мұның да себебі бар. Өмірден
тура жолды таба алмай, хазіреттің сарнаған ортасына адасып барып қалған
Ақан, одан сұмдық көріп безіп шығып, әділет жолын енді-енді ғана дұрыс
бағдарлай бастаған.
Лә иләһә еллә алла! деп,
Ашып едім бұл өмірдің есігін.
Аяқ бассам бір ағузы
Күбір-күбір ішінен,
Кіріп келсем, қап-қараңғы тамұқ екен кіргенім!
Қызса бойым, Туласа ойым, Басқа-көзге төпелеп,
Өз қолымнан тұсап, матап, тұтқын етіп беріп ем.
Енді мынау — арманда өткен дер кезеңнің...
Құйрығына жармасқалы отырған жан сарыны...
Ақаннан босатуды өтінеді. Ақан сүйгеніне зорлық жасай алмайды, тағдырдың
бұл мазағына көнбеске лажы болмайды. Ақтоқты атастырған жеріне ұзатылады.
Барған жерінде тыныш өмір кешіп, бірнеше баланың анасы атанып, жасы
жетпістен асқанда қайтыс болады.
Ақтоқтының айттырған күйеуі Жалмұқан —Сүтемген деген атақты байдың
баласы. Пьесадағы Сердалы ақын — шынында ақын болған, көптеген өлеңдер,
қиссалар жазған. Ақанның тұстасы, әрі қоныстасы. Ел аузында қалған сөзге
қарағанда Сердәлі Ақанның әншілік, ақындық өнеріне қызғанышпен қараған
сияқты.
Міне, тарихи ақиқаттар осындай. Драматург тарихи адамдардың әрекет-
күрестерін өмірде шын болған қалпынша ала салмаған, тарихтық жағдайларды
пьесаның негізгі идеясына бағындырып, қажетті жерінде өзгертіп те алған.
Көркем әдебиетте бүл әбден жөн нәрсе. Суреткер тарихи драмада, тарихты
өзінің идеясына тек кереге ғып қана алып, тарихты бұзуға толық қақысы бар,—
деп жазған Белинский,— Шиллердің Филипі мен дон-Карлосы тарихтың Филипі мен
дон-Карлосына еш ұқсамайды, бірақ тарихи шындыққа сай емес олар, адам
жанының, адам жүрегінің шындығына, поэзия шындығына соншама сай, өйткені
бұлар ойдан шығарылмаған, жоқтан қиыстырылмаған, өмірге өздері келген.
[Белинский. Собр. соч., 1948, I том. 233-бет].;
Мүсрепов тарихи Ақанды трагедияның орталық геройы етіп алады да, сол әнші-
ақын өмір сүрген кездің шындығын терең ашып көрсету үшін, қарама-қарсы екі
дүниенің, яғни нұрлы ақыл-ойдың дүлей, топас надандықпен айқасын, бірден
қызу басталып, ширақ үдеп-дамитын күрес үстінде сипаттайды. Ақан сері —
Ақтоқтыдағы әр кейіпкер — ақиқат өмірдің өзінен еш қоспасыз, өзгеріссіз
күйде алынғандай жанды образ, драматург шебер мүсіндеген әр бейне ақиқат
өмірдің нақ шындығын танытады. Көрнекті театр сыншысы Евгений Сурковтың:
Ақан сері — мөлдір, шынайы түрдегі шындықтың өзі, тек содан соң ғана,
өзіндік ерекше психологиялық астары бар драмалық герой деген сөзі орынды
айтылған. [Театр. 1959, № 3, 59-бет].
Ақан сері — Ақтоқты трагедиясы жөнінде түрлі авторлардың, әр алуан
дәрежеде жазылған мақала-рецензиялары бар, бұлардың бірқатарында шығарманың
тақырыбы мен идеялық мазмұнына жалпыға мәлім ақиқат тұрғысынан баға беру
басымырақ та, әр образдың болмыс-бітіміне, сол образ арқылы танылатын
шындықтың ішкі сырына терең бойлау жағы жетіспейді. Міне, сондықтан да
кейбір әдебиетшілер Ақан серінің басындағы қайғылы күйді Гамлеттің
трагедиялық халіне ұқсатады да, Ақан — қазақтың Гамлет! деп түйеді.
[Осындай пікірді жоғарыда аталған кітабының 273-бетінде 3. Кедрина да
білдіреді].
Даңқты Шекспирдің, Белинский сөзімен айтқанда, ақиқат өмірдің бөлек бір
түтас дүниесін танытатын әйгілі трагедиясындағы Гамлет басына орнаған айық-
пас қасірет неден туған еді? Ұлы патшаның баласы — жас Гамлет білім
қызығына беріліп, жат елде жүргенде сүйікті әкесінің кенеттен қаза болған
суық хабарын естиді. Ұлы патшаның желге қақтырмай, күнге күйдірмей мәпелеп
баққан, жалындап сүйген зайыбы, ері өлісімен-ақ, бәрін де тез ұмытып,
Решала екінші біреуге құшағын ашып, некесін қидырады, және де бөтен емес,
өзінің өлген күйеуінің туған інісіне тиеді, сөйтеді де оны патшаның алтын
тағына отырғызады. Міне, осыны көргенде Гамлеттің өмір туралы асыл
армандары дауыл шайқағандай астан-кестен болады. Өлген әкесінің елесі
Гамлеттің көзіне көрініп, оны өлтірген өзінің туған інісі екенін сездіреді.
Бұл сұмдықты білгенде Гамлеттің таза, асыл жаны қатты түршігіп, өзінің
тамаша сұлу сезімін жерге көмеді. Ол өзінің сүйіктісі Офелияға да аса ауыр
сөз айтып, сенімсіздік білдіреді. Өйткені, ері өлгенде қара жамылып,
қайғырудың орнына, күйеуінің інісімен неке қиысып, думан құрған шешесінің
опасыздығы Гамлеттің жалпы әйел затына деген бұрынғы асыл сезімінің бәрін
тас-талқан етеді. Өмір жөнінде Гамлеттің сұлу арманы, тамаша идеялы бар
еді, ал өмірдің шын ақиқат қалпы оның армандағанының мүлде керісіңше болып
шығады. Міне, Гамлет басындағы трагедия осыдан туады. Ақырында Гамлет мерт
болады. Бұған қарсы күш-қуатты да,
Ұстатпаса,
Жұлып тастап жүріп кетсе,
Топырақ құшып көшкен елдің жұртында
Қалсам сонда қайтпекпін?
Аһ, ол кезім!
Мың бұралып, жүз толқындап,
Келіп тұрған ән бар еді бойымда.
Басқа теуіп,
Бет-аузына түкіріп,
Көрместей ғып қуып едім маңымнан.
Жатсам — түстен, тұрсам — естен
Шығармысың өтеуі жоқ осы арман!
Көк жиекке көз салуға,
Әр төбеге бір шықтым.
Бұл өмірден мағына іздеп,
Асау ойды әр қияға бір салдым.
Жөн таба алмай қүр сандалдым,
Әр аралға бір қамалдым,
Өмір теңіз — таба алмадым өткелін...
Айсыз түнде адасқан жан,
Қол бұлғаған талай отты көрсем де,
Бұрылмадым, кете бардым —
Адасқанның алды жөн!
Әр аруаққа бір түнеумен,
Әр есікті бір қағумен,
Арманда өткен көп өмірдің
Өтеуі жоқ өкінішті осы да...
Міне, ақын жүрегіндегі зар-қайғы. Өмірден мағына іздеп шарқ ұрып, бірақ
жөн таба алмай құр сандалып, айсыз түнде адасқан жанның көкірегіне толған
улы шері — осы шер. Ақан жаны әлсіз болса, осы шерден сарғайып, үні
әлсіреп, торығып қалар еді. Ал, ол адасумен өткен көп күніне күйзеле
өкініп, енді қалған ғұмырында мұндай өтеуі жоқ өкінішке тап болмауға серт
түйіп, қайрат жияды.
Жоқ, жетіпті бір Ақанның басына!
Ішке толған шер мен шемен
Шыққалы тұр сыртыма.
Татымы жоқ бос өмірден,
Талмаураған көп ұйқыдан,
Лә иләһә әллә алладан — Бездім міне біржола!
Сен орнатар қараңғылық,
Сен боп келер зұлымдықпен Арпалысып өтермін!..
Адасып, жығыла жаздап барып, әйтеуір көңілі ояу қалғандықтан бетін түзеп,
оң бағытын, түзу жөнін шамалап алған ақын, енді өзінің күресінің мағынасын,
алысар дүшпаны кім екенін анық ұғына бастайды;
бұрынғы сүйікті ортасының құшағына қайта барып кіреді; бойына қайрат
бітірер, өнеріне нәр берер, арманына медеу болар сүйенішті сол асыл ортадан
табады. Ескі көшке ере алмай қалып, жаңа көшті бастай алмай әрі-сәріге
салынған қадірлі ақынын дос қауым жазғырмайды, сағынышты жүрекпен ыстық
құшағына бөлеп алады. Шабыт көзі табылған соң, ақын тілінен тамылжыған
тәтті сөз де, әнші көмейден құйқылжыған әсем ән де еркін ағындап төгіледі.
Ақанның ендігі бар мұраты — осы қалың елінің ортасында боп, өнерімен
олардың көңілін көтеріп қуанту, мұңдыны жадыратып, жылағанды жұбату,
Ақанның санасында арпалысқан ескілік пен жаңалық тартысында қызулы жас ой
жеңіп шығып, ақынның көп қиналыс көріп келген жаны, енді осыдан кейін,
біразырақ тыным алғандай болады. Осы шағында Ақан жастықтың сұлу
қасиеттерін, махаббаттың сырлы күйлерін шертетін бір алуан жыр толғайды.
Халыққа жаққан бұл әуен, бірақ қара қамшы науандарға ұнамайды. Ақан
салған еркін әнді тыюға әмір қылады хазірет. Адамгершіліктің күйін тербеген
ән де, әділет жолын қуған ақын да, топастық пен қаталдықтың жартасына тағы
кеп соғылады. Қалай жүрсе де — оқталып тұрған зұлымдық. Бағытын түзеп,
қасіреттен айыға бастаған ақынның жаны тағы да қайғы қамап, жүректің шерін
ұлғайтады. Трагедиялық бір халден енді-енді ғана сауыға бастаған Ақан
басына әуелгісінен де ауыр, жаңа дерт түседі. Он саусағынан өнер тамған
Ақтоқтыдай өнер иесін — ешкімге қиянаты жоқ жазықсыз аяулы аруды Ақан сері
Ләйлім деп сүйіп еді, қатал хазірет бір-біріне ынтыққаң екі ғашыққа қамшы
үйіріп, асыл махаббатқа зорлық жасайды. Зұлымдықтың қара шоқпары бұл жолы
Ақанның өзіне тура келіп тиеді. Ақанның бұрынғы көрген зұлымдықтары бұған
тіке соқпай, мұның көз алдынан ғана өтіп жатқан. Сонда ақын шешуі жоқ
жұмбаққа қалып, көргеніне құр таңданып көп дағдарған, асыл жаны азапқа
түсіп, ұзақ қиналған. Зұлымдық иесіне Ақанның бұл кездегі қарсылығы да
әлсіз болатын.
Науан хазіреттің Мәрзиядай жазықсыз, панасыз жанды тірідей көмдірткен
сұмдығын көргенде ақын жаны қатты түршігіп, зұлымдыққа қарсы тұңғыш рет
бетпе-бет кеп қақтығысады. Бірақ қасарысқан қатты айқасқа түсе алмайды,
жауыздыққа лағынет сөзін айтады да, зұлымдық тарап жатқан ордадан безіп
шығады. Бүйткенімен азат дүниеге шыға алмайды, зұлымдық оған қуғын
көрсетеді. Ақанның басындағы трагедиялық хал айықпай, асқынып ұлғая
беруінің сыры осында.
Өзіне дос қауымның ыстық құшағына қайта кеп кірген Ақан, енді осы қадірлі
жұртының жүрегіндегі күйін ғана шертіп, заманнан жәбір көргенді әнімен
жұбатып қана отырмаққа бекінген еді. Еркіндікті қуғындаған зұлымдық, әділет
күйін толғаған ақын үнін тұншықтырып тастамақ боп ұмтылды. Науан бастаған
топас топ Ақанның домбырасын быт-шыт қып, ақынның тәніне таяқ тигізді;
Жалмұқандай зорлықшылар Ақанның көңіліне шер толтырады. Осыншама зорлыққа
ақын жаны қалай шыдасын! Ақан бұрынғысынша күңіреніп кете бермейді, енді
зұлымдыққа тіке оқталып қарсы келеді.
Міне, Ақанның хазіретке ендігі жерде айтар сөзі:
Хазірет, неге қалмайсың соңымнан?
Түпсіз к,ара тұңғиықсың...
Әні менен сәні емес пе ед елдің?
Неге өшіктің осыған?
Жылатуын сен жылатсаң,
Уатуын мен уатам...
...Жарға жақын қалыпсың,
Қарашы артыңа!
Алақанын жайып, келіп тұрған кімдер, кімдер артында? Өксіп өткен
өмірлер, кебінін сүйреткен өліктер келіп тұр! Қарашы артыңа, қарашы!
Міне, оның опасыз Сердәліні қанжардай өткір сөз-бен түйреп тұрып айтқаны:
Біріне көнбеймін тірі боп, Қамшыдан басқа қару ұстап көргем жоқ,
Сендерге қарсы қолыма не түссе де талғаман. Ақан қолы қанжарды қалай
ұстайды екен, Осы шығар көрмектерің?
Ақанның озбыр мен опасызды жұрт алдында қатал әшкерелеп айтқан бұл
сөздері олардың үрейін ұшырады. Әділет үні өктем естіледі. Бірақ Ақан
езілген бұқараны обырларға қарсы күреске шақырушы емес, ол — әділет
ұранының жаршысы ғана. Өзіне тірек болар ортадан жырылып бөлініп кетіп,
маңдайы тасқа тигенде ғана адасқанын біліп, есін тез жиып, сүйікті тобына
қайта кеп қосылған, бірақ Науандар заманын теңкеріп тастау үшін халықтық
көтерілістің керектігін ұғына алмаған Ақан, зұлымдықпен көбі-несе жалғыз
айқасады. Ақан әділет ұранын туғып көтеріп, зұлымдықты ойрандамақ болады,
бірақ әлі келмейді, Надандықтай жартасты кеудесімен екпіндеп кеп
соққанда, өзі қансырап қалады. Ақтоқтыны озбырлық шеңгелінен арашалап ала
алмай күйзелген шағында ол: Енді нем бар қарайлайтын артыма? Бар сұлудың
барар жері — қара жер, мен де апарып әнді сонда көмейін,— деп тіршіліктен
безгісі де келеді. Зұлымдықтан қуғын көріп, көп соққыдан қансыраған Ақан
Ақтоқтының қазасы үстінде өзіне өзі қанжар сала да жаздайды.
Көп күшіген, көп құзғындар!
Алдың зындан, артың ажал!
Аяйтұғын кімің бар?
Қансырадым көп соққыңнан,
Қара түнді қаламаймын,
Сендер де енді тыныңдар!
Бірақ сол сөз — әлсіздіктің белгісі емес, Ақанның тауы шағылып, әлі
біткенін білдірмейді; бұл сөз — зұлымдықтан жәбір көрген жаралы жанның кек
кернеген жүрегінен бұрқ етіп шыққан ызаның жалыны, зұлымдықпен жалғыз
алысып, оған әлі келмеген күрескердің ішінен қайнап төгілген зығырданы.
Егер бұл сөз зұлымдық соққысынан қансыраған жаралы жанның өмірден күдер
үзіп, үміті қиылғанын, жауыздыққа қарсы қайта айқасқа шығуға әл-дәрмені
қалмағанын танытса, Ақан осы жан арпалысының үстінде не өзін мерт қып тынар
еді, немесе күңіреніп, күйзеліп, елден безіп кете барар еді. Жоқ, Ақан
ерлік мінез керсетті. Ақтоқтының қайғылы ауыр қазасы Ақанның жанына мәңгі
айықпас дерт те салды, Ақанның санасын да дүр сілкінтіп, жүрегіне
зұлымдыққа қарсы жаңа күрестің жалынды ұшқынын да түсіріп кетті.
Трагедияның ақырында: Баста, Балта аға! Қара жарға соқтықтым деп, тая
соғып, тізгін тартқан жерім жоқ. Тасқа салсам, мұқалмайтын найзамды, ел
кегіне суарып бер найзамды. Сол кегіңді ту етермін енді қалған жасыма! Тарт
Құлагерді көлденең!— дейді Ақан. Оның ендігі тірегі де, бағдаршысы да
халық. Сондықтан ендігі жердегі Ақан жеңілмеуге де тиіс.
Ақанның Балтаға қарап айтқан осы жалынды сөзі арқылы драматург бусанып
тұрған тарихтың тынысын да жақсы аңғартады. Қазақ халқы феодалдық-
патриархалдық тәртіптің қамытын киіп, науандардың қамшысының астында жәбір
шегіп, енді бұрынғыша үнсіз жүре бермек емес, зұлымдық дүниесіне қарсы
шыққан орыс еңбекшілерінің ереуіл-көтерілістерінің дүмпуі қазақ сахарасына
да жетіп жатқанды, қазақ жұртының қараңғы санасына азаттық, теңдік
күресінің сәулесі түсе бастағанды, халқымызды 1916 жылғы ұлт-азаттық
қозғалысқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I.КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
II.НЕГІЗГІ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..5
2. 1. Нығмет Ғабдуллин – қазақ драматургиясын зерттеуші
2. 2. Шеберлік сыры
III.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
IV. ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазан төңкерісіне дейін қазақ елінің
ұлттық театры да, ұлттық драматургиясы де болмағаны мәлім. Халықтың дені
дала жайлап, көшпелі тіршілікке бейімделген жұртта ол кезде сахна өнерінің
орнығып, өркендеуіне мүмкіншілік жағдайы да жоқ еді. Драматургияның қанат
жайып өсуі үшін ең алдымен оған бой жаздырар өнер орны – театр керек.
Бұрынғы әдебиетімізде поэзия дамығанда, проза да өсуге өріс тапқанда, ал
драматургияның тіпті қарасы көрінбей келуінің басты бір үлкен себебі, міне,
осында, яғни, ұлттық театрдың болмауында деп білеміз.
Рас, төңкерістен бұрынғы әдебиетімізде драматургиялық шығармалар
жасауға ниет қылған бірен-саран талапкерлер болған. К.Тоғысыв деген адам
қазақ жұрттың тұрмысынан алып Надандық құрбаны атты пьеса жазып, бұл
шығармасын ол әуелі (1914 жылы) Айқап журналында жариялап, соңынан (1915
жылы) Уфа қаласында жеке кітапша етіп бастырып шығарған. Қазақ тұрмысынан
жазылып, 1915 жылы Айқап журналында басылған, қазақ тілінде жарияланған
екінші пьеса – А.Лиханов деген автордың орыс тілінде туған Манап атты
шығармасының аудармасы.
Қазақ әдебиеті тарихын ықыласпен зерттеген ғалым Ы.Дүйсенбаев
Драматургиялық шығармалардың революциядан бұрынғы кейбір нұсқалары
туралы деген еңбегінде (Қазақ ССР Ғылым академиясының хабарлары) 1955 ж.)
қазақ драматургиясын тудыруға өздерінің әл-қатарынша әрекет еткен кейбір
авторлардың есімін атайды, олардың бір кездерде жазылған, ауыл жастарының
сауық кештерінде ойналған, бірақ бүгінде түпнұсқалары сақталмаған азын-
аулақ пьесалары жөнінде дәлелді айғақтар арқылы мағлұмат береді.
Қазақ совет әдебиетінде шын мәніндегі драматургия Кеңес революциясынан
кейін ғана туып, еркін көктеп дамуға мүмкіндік алды. Ескі дүниені төңкеріп
тастаған ұлы революция патшалық Россияның қол астындағы езілген
халықтардың басына бостандық әперіп, қолын бақытқа жеткізумен қатар,
бұрынғы бұратана ұлттардың өмір тіршілігіне , тұрмыс күйіне зор
жаңалықтар әкелді. Қазақ елі өміріне Кеңес жеңісі әкелген сондай үлкен
жаңалықтардың бірі – сахна өнері, театр мәдениеті еді.
Әрине, ұлттық сахна өнеріміз бір күнде орныңа қалған жоқ, оның жас
тарихына лайық қалыптасу жолы, өрлеу сатылары бар. Міне, осы жолда, қазақ
совет әдебиетінің, бүгінде жұртшылығымыз қадірлеп отырған аса көрнекті
өкілдерінің сіңірген қызметі айрықша зор; Ғабит Мүсірепов – сол
қайраткерлердің біреуі.
Жазушы өзінің драматург ретінде қадамын кеңестік жаңа тақырыпқа арнап
пьеса жазудан бастады. Бейімбет Майлинмен бірігіп, Шабуыл атты драма
жазды (1931 ж). Шабуыл пьесасы – Ұлы Октябрьдің Қазақстан топырағында
қалай өтіп, қазақ еңбекшілерінің қалай қатысқанын көрсетуге арналған
пьеса, - дейді Ғ.Мүсірепов осы шығарма туралы.
Ғ.Мүсірепов 1934 жылы қазақ халқының тамаша лиро-эпосы Қыз Жібек
жырының халықтық нұсқасына сүйеніп, Қыз Жібек пьесасын (либретто) жазды.
Халық ауыз әдебиеті шығармасының негізінде реалистік пьеса жасауға
талаптанған драматург, бұл пьесасында жырдың фольклорлық үлгісінің финалын
өзгертіп алғанымен, түпкі нұсқаның қалпын онша бұзған жоқ.
Қазақстан жазушыларының ІІІ съезінде қазақ совет драматургиясы туралы
жасалған баяндамасында М.Әуезов Мүсіреповтің Қозы Көрпеш – Баян сұлу
пьесасын: Қазақ драматургиясының ғана емес, соңғы он бес жыл ішіндегі бар
қазақ әдебиетінің көркем шығарма туғызу жолындағы биік белінің бірі, - деп
бағалады. Аса көрнекті кеңес драматургі А.Корнейчук Қозы Көрпеш – Баян
сұлу пьесасын советтік драматургияның қырқыншы жылдардан кейінгі уақытта
жасалған үздік үлгілерінің қатарында айрықша атап көрсетті. [А.Корнейчук. 3
томдық шығармалар жинағы, М., 1956, 3 –том, 325-бет].
Драмалық тартысы, оқиға шиеленісі қабат-қабат, архитектоникалық бітімі
шебер қалыптасқан, поэзиялық мәнерге бөлінген Қозы Көрпеш – Баян сұлу
пьесасы арқылы өзінің шебер драматург екенін жақсы әйгілеген Ғабит
Мүсірепов онан кейінгі жылдарда тарихи және советтік тақырыпта елеулі-
елеулі пьесалар жазды.
Ол 1941 жылы қазақтың өткен ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген
әйгілі әнші ақыны Ақан сері Қорамсаұлы туралы Ақан сері - Ақтоқты
трагедиясын жазды. Бұл шығарма Ғабиттің драматургтік шеберлігін айрықша
танытты және автордың ғана емес, жалпы қазақ совет драматургиясының аса
елеулі табысы болды.
Ғ.Мүсіреповтің революция тақырыбына арналған келесі драматургиялық
шығармасы – Тұтқын қыз пьесасы. Автор бұл шығармада революцияның дауылды
жылдарында ақтардың қолына қапыда тұтқынға түсіп қалған қазақ қызының
ерлігін, биік адамгершілік қасиетін суреттейді.
Ғ.Мүсірепов творчествосында Ұлы Отан соғысының ерлік тақырыбы үлкен
орын алады. Совет жауынгерлерінің майдандағы қаһармандық батырлығы тамаша
сипатталған Қазақ солдаты романы және басқа әңгімелерімен қатар, жазушы
Ұлы Отан соғысы тақырыбына арнап драматургия саласында – Полковник Чудов
(1943) және М.Әуезовпен бірігіп Қыныптан қылыш (1945) пьесаларын жазды.
Полковник Чудовта ер жүрек совет жауынгерлерінің майдандағы батырлығы,
олардың сын сағатта шыңдала түскен ұлы достығы суреттеледі. Ал Баспасөз
салалары бойынша әлемдік өркениет биігіне көтерілді. ҚазақтыҚыныптан қылышң
– атақты генерал Панфилов дивизиясы өмірінен алынып жазылған шығарма.
Мұнда сол даңқты дивизия қаһармандарының бастарынан өткен әр түрлі күрделі
хал сипатталады.
Ғабит Мүсірепов – дүниежүзілік классикалық әдебиеттің ұлы өкілдерінің
драмалық шығармаларын және кеңестік драматургияның үздік үлгілерін қазақ
тіліне шебер аударушы жазушыларымыздың бірі. Ол Шекспирдің Антоний мен
Клеопатра, Мольердің Сараң, А.Островскийдің таланттылар мен
табынушылар, Я.Галанның Таң алдында, Л.Леоновтың Шапқыншылық,
К.Симоновтың Орыс адамдары, А.Софроновтың Москвалық салт пьесаларын
қазақ тіліне аударды. Көркем сөздің ұстасы Ғабит бұл шығармаларда
түпнұсқаның мәнерлі болуын, тілдік-өрнек-нақышын, қазақ оқырмандары мен
көрермендерінің жүрегіне жылы тигізіп, шебер жеткізе алады. Қазақ кеңес
драматургиясының өсу жолында, қазақ әдебиетіндегі аударма өнерінің
жетілуінде, майталман жазушының бұл аудармаларының өнегелік, тәрбиелік мәне
үлкен.
Көркем әдебиеттің өркендеуіне ықпал ететін жағдайдың бірі - әдебиет
мәселесі жайында, қаламгер еңбегі тұрғысында толғанған ойлар, барды танып,
жоқты көрсетіп, табысқа жетудің жолын меңзеп айтқан маңызды сындар болмақ.
Ғабит Мүсіреповтің қазақ драматургиясы мен ұлттық театр өнеріміздің келелі
проблемалары жөнінде терең ойлар түйген сын пікірлері - өз алдына үлкен
бір сала.
Қазақ кеңес драматургиясының даму тарихын, өсу жолындағы асу-
белдерін, жетістік табыстарын анықтап тануда Ғ.Мүсірепов драматургиясын
жан-жақты зерттеудің үлкен маңызы бар деп білеміз.
II. 2. 1. Нығмет Ғабдуллин – қазақ драматургиясын зерттеуші
Пьеса – драма, комедия-әдебиеттің
ең қиын формасы,- дейді Горький.
Қиын болатын себебі бар. Проза мен лирикада автор кейіпкерлердің
әрекеттерін, олардың жан-дүниесіндегі құбылыстарды, жүректегі сезімдерін өз
тарапынан еркін түсіндіріп отыра алады. Ал, драматургияда авторға мұндай
мүмкіншіліктер жоқ және кейіпкерлердің іс-әрекетіне де, шығарманың
көлеміне де қатаң шек қойылады. Пьесада дәл қазір өтіп жатқандай боп
көрінуге керек. Сол оқиғалар сипатынан кейіпкерлердің өткен өмірін де,
келешегін де білеміз. Автор пьесада драматургияның қатаңталабына оқиғаны
бағындырады, бірақ геройлардың іс-әрекетінің даму заңдылығын берік ұстауға
тиіс.
Драматургияның осындай қатаң шарты драматургтен зор шеберлікті талап
етеді.
Драматургиялық шығармада оқиғалар біздің көз алдымызда дәл қазір өтіп
жатқандай боп көрсетілуі үшін оған ерекше күшті сюжет керек. Пьеса
кейіпкері іс-әрекет үстінде көрінуге тиісті. Егер геройдың характері оның
іс-әрекеті арқылы айқындалмаса, кейіпкер тек оқиғаларды баяндауыш ғана боп
қалса, драмалық шығармада оқушы мен көрушіні қызықтырарлық қуат болмайды.
Ал, қызғылықсыз пьеса, Алексей Толстойдың бейнелеп айтқанындай,
идеялардың, ой-пікірі мен образдардың мазары боп шығады.
Драмалық шығарма адам жанының терең сырларын ашуға тиіс, адам
оқиғаны, өз қалауынша, бірде олай, бірде былай етіп, бірде олай, бірде
былай тәмәмдап, оқиғаға үстемдік жүргізеді (Белинскии).
Драма кейіпкері, Белинский сөзімен айтсақ: Өзіне ғана тән ерекшелік
сипаты бар жеке адам. Ұлы сыншы бұл пікірді ірі характерге байланысты
айтады. Адам өмірінің кез келген жағдайы драмаға өзек бола алмайды. Осы
туралы ұлы Дидроның – драма адам өміріндегі ең маңызды, өнегелі, дүйім
жұртқа қызықты жағдай ғана бейнеленуі керек , - деген сөзі бүгінде де
зор мәнге ие. Көркем өнер шығармасы өмірдің жалпыға бірдей қызғылықты
жағдайын суреттегенде ғана мағыналы болатындығын Чернышевский де айтқан.
Пьесада жырланған сезімдер, толғанған күйлер, жалпы жұртқа бірдей
қызығылықты мәні болса ғана, оқушы мен көрушінің жанын тербеп, көңіліне
толқын салады, ой-арманын ұштайды. Бұдан кеп шығатын қорытынды мынау:
ақиқат өмірдің кез келген құбылысы драматургиялық шығармаға объекті бола
алмайды. Пьесаға арқау болу үшін ақиқат өмір құбылысының өзінде қажетті
драматургиялық элементтер болғаны керек деп, әдебиет зерттеушісі
Е.Холодовтың айтқаны әбден орынды.
Драматургиялық шығармада кейіпкерлердің сипаттарын олардың күрес
үстіндегі іс-әрекеттері айқындайды. Драмалық герой белгілі бір мақсат үшін
күреседі, оның осы мақсаты биік болса, соған орай, іс-әрекеті де маңызды
болса, характердің күші ерекше зорайып көрінеді.
Драматургия өмірде болған оқиғаларды сол күйінде көрсете салуға тиісті
емес, шешімі табылмаған жайларды шешу, дағдыдан теріс ауған құбылыстарды
түзеу жолындағы күрес үстіндегі ірі іс-әрекеттерді бейнелеуі керек. Өйткен,
көркем өнердің міндеті - өмір келбетін көрсетіп қою ғана емес, Чернышевский
айтқандай, өмірді ұғындыруға да, өмір құбылыстарына үкім шығаруға да
тиісті ол. Өмірдің драмантизмін көрсететіндей ірі іс-әрекеттерді
бейнелегенде ғана пьеса реалистік сипат алады.
Кеңес революциясымен нұрланып, идеялық жаңа бағытта даму жолына түскен
кеңестік драматургия жиырмасыншы-отызыншы жылдарда ерекше өркендеп, кеңес
әдебиетінің даңқын көтерген тамаша пьесалар дүниеге келді. Осы жылдары
жазылған М.Горькийдің Егор Булычов және басқалар, Достигаев және
басқалар; В.Маяковскийдің құрылыс-бітімі, мәнер-ырғағы ерекше Баян,
Клоп пьесалары кеңестік драматургияны тың өріске шығарады.
Кеңестік драматургияның, әсіресе орыс әдебиетінің бұл зор табыстары
туысқан республикалар әдебиетінде, әсіресе бұрын драматургия жанры өркендей
алмаған ұлттар әдебиетінде осы жанрдың қалыптасып, дамуына үлкен ықпал
жасайды.
Қазақ әдебиетінде Октябрь революциясынан кейін ғана жаралған ұлттық
драматургиямыздың алғашқы қарлығаштары С.Сейфуллин Бақыт жолында,
М.Әуезовтың Еңлік-Кебек пьесалары.
Бұрыннан қалыптасқан дәстүрі жоқ драматургия жанры бізде бірден
өркендеп кете алмады. Октябрьден кейін алғашқы жылдарда драматургия қазақ
совет әдебиетінде ең кенжелеу дамыған жанр болды деген пікірді біз де
құптаймыз.
Драматургия әдебиеттің ең қиын жанры болуының және бір себебі – оның
театр өнерімен сабақтасатындығында. Драматургияның өсуі театр өнерінің
өркендеуіне ықпал етеді. Міне, сондықтан, драматургия шығармасына да, мұны
жасаушы драматургке де жүктелер жауапкершілік айрықша зор болмақ.
Октябрь жеңісінен кейін Қазақстанның мәдени өмір саласында алға
қойылған ең басты міндеттерінің біреуі – қазақтың ұлттық театрын
ұйымдастыру үшін оның сахнасына шығарарлық пьесалар жасау міндеті болатын.
Қазақтың театр өнері біздің заманымызда басталғанына біз қуанамыз, - деп
жазды Мұхтар Әуезов. Бірақ сол қуанышпен бірге бұл сияқты ірі өнердің
келешегі үшін жауапты екенімізді де ұмытпауымыз керек. Сондықтан бұл
мәселеге үлкен сақтықпен кірісіп, көп ойланып, ептеп басу керек [М.Әуезов.
Уақыт және әдебиет. А., 1962, 28-бет].
Жазушы бұл арада – үлкен сақтық, көп ойлану, ептеп басу- деген
сөздерді тегін айтып отырған жоқ. Драматургияның қиындығын, театр сахнасына
қажетті пьеса жазу ісіне ірі дайындықпен, жеткілікті біліммен келуге
керектігін ескертеді.
Сонымен, Ғ.Мүсірепов драматургияға қадам басарында әуелі прозада
қаламын ұштап алып, әрі театр өнерін өркендетудің практикалық істеріне
белсене араласып, жаңа жанрға жақсы дайындықпен келген. Бұл – бір жағдай.
Назар аударатын екінші бір жай – Ғ.Мүсіреповтің алғашқы әңгімелерінің
өзінде –ақ, шығармадағы шиыршық атқан оқиғалар өрісінен, қаһармандар
арасындағы шиеленіскен тартыстан, шарт-шұрт айқасып қалатын әрекеттерден,
кейіпкерлердің тілінен - әр адамның мінез –құлқын дәл білдіретін
диалогтардан жазушының драматургияға икемі ап-анық көрініп тұрады. Максим
Горький творчествосын зерттеуші көрнекті оқымысты Б.Михайловский Горькидің
алғашқы әңгімелерін Драмалық новелланың тамашы үлгілері деп баға берген
еді.
[Творческие искания молодого Горького М.Л. 1949, 60-бет]. Сонда оның
айрықша атап айтқаны – Горький әңгімелеріндегі конфликтінің және
кейіпкерлер сөзінің драматургия шығармасына сай келіп жатқан келісімі
болатын. Дәл осы пікірді Ғабит Мүсіреповтың алғашқы әңгімелері турасында
айтуға болады.
Қазақ совет драматургиясының өсу жолын сөз еткенде, бәріміз де мына
бір мәселені ең алдымен атап көрсетіп отырмыз: қазақ әдебиетінде бұрын
өрісі болмаған драматургия жанрын қалыптастырып дамытуда, сондай-ақ ұлттық
сахына өнерін өркендету де, осы үлкен жүктің салмағын өз арқаларына
түсірген сөз зергерлері бұл жаңа өнерді көктетудің екі бұлағын дұрыс тауып,
түзу бағыт ұстады. Ол қос бұлақтың бірі – драматургиялық шығарма жасауға
қызықты күресі, тартысы қою, мол материал берген жаңа өмір тақырыбы болса,
екіншісі- халықтың сан ғасырлар бойы қасиеттеп сақтап келген, өзі жасаған
бай әдеби мұрасы еді. Қазақ драматургтері, міне, осы қос арнадан өз
шығармаларына берік арқау тапты.
Осы кезеңнен бастап жаңа әдебиеттің жаңа жанрының ең басты, ең ардақты
тақырыптары болды. Мұны игеруге қазақ қаламгерлері құлшына кірісті. Сол
алдыңғы легтк Ғабит Мүсірепов, Бейімбет Майлинмен бірігіп, Шабуыл
пьесасын жазған еді. Бірақ жаңа тақырыпты бірден меңгеріп кету жеңіл
болмады. Мұның басты себебі –М.Әуезовтың дұрыс атап көрсеткендей, жаңа
адамды толық білудің жеткіліксіздігіне сабақталып жатыр. Жаңа қаһарманның
сахнада көрсетілген образын бейнелеу үшін , жалаң ұранға ұрынбай, адамның
іштей жаңаруының рухани дүмпулерін, жан-дүниеде болатын сапалық
өзгерістерді, неше алуан толқынды күйлерді терең ашуға керек.
Әр халықтың өз тарихының ұзақ жолында жасаған көркем қазынасын еш
заманда рәсуә етпейді, ерекше қадірлеп, әрқашан да дәуірдің кәдесіне
жаратып отырады.
Қазақ әдебиетіндегі асыл мұра – халық фольклоры шығармаларының
негізінде жазылған пьесалар ұлттық драматургиямыздың қалыптасып, өсу
жолының үлкен өрісін танытатыны рас. Біздің әдебиетте халықтық жыр, аңыз
негізінде туған тұңғыш драмалық шығарма - Еңлік- Кебек. Ең алғаш 1917
жылы жазылып, қазақ сахнасында енді орнар үлкен бір жаңалықтың, - театрлық
мәдениеттің алғашқы ұшып келген қарлығашындай боп, бірінші рет кең
жайлауда, киіз үйде ойналған осы пьесаға жалғаса, тақырып жағынан үндесе,
кейіннен бірнеше пьесалар туады. М.Әуезов Айман-Шолпан, Қобыланды,
Бекет батыр, Қалқаман-Мамыр, Ғ.Мүсірепов Қыз Жібек, Қозы Көрпеш-Баян
сұлу, Жұмат Шанин Арқалық батыр, Сағыр Қамалов Ер Тарғын, Ә.Тәжібаев
Жомарттың кілемі, Көтерілген күмбез, Ш.Хұсайынов Алдар Көсе, Ә.Әбішев
Қамбар, Қапан Сатыбалдин Аягөз ару секілді пьесалар жазылды.
Ауыз әдебиеті шығармаларының негізінде туған бұл пьесаларды драмалық
құрылысы және жазылу мәнері тұрғысынан қарағанда, екі жікке ажыратуға
болады. Негізі өзегі ауыз әдебиетінде жатқанмен, драматургияның биік
талабына сай жаңаша бітім, өрнек тауып, - түпкі төркінге – драмалық оқиғаны
ширата түсетін, дәуір келбетін танытатын соны әрекеттер қосып, жаңа сапады
туған шығармаларды бір топқа жатқызар ек; ал ауыз әдебиетіндегі үлгіні
драматургиялық қалыпқа ғана түсіріп, түпкі төркінді жөнді өзгеріске
ұшыратпай, оқиғалардың фольклордегі желісін қуалай жазылған шығармаларды
екінші топқа қосар едік.
Бұл екінші топқа қосатын пьесалар – жазушыларымыздың үйрену кезіндегі,
ауыз әдебиеті тақырыбынан алып, реалистік шығарма жасау жолындағы бастапқы
байқаулар, алғашқы тәжірибелер болатын. Біздің әдебиетімізде бұрыннан
қалыптасқан, бекіген дәстүр жоқ драматургия жанрының өсу-жетілуінің
бастапқы шағында мұндай тәжірибеге соқпай өту қиын еді.
Ғабит Мүсіреповтің Қыз Жібек пьесасын біз екінші топқа жатқызамыз.
Әуелі музыкалық драма деген атпен тауып, кейін операның либреттосына
айналған бұл пьеса – қазақ халқының көркем тілді ғашықтық жырларының аса
бір асылы – Қыз Жібек дастанының негізінде жазылған. Жазушы жырдың
халыққа ең әйгілі вариантын таңдап, бұдан әмеңгерлік мотивті алып тастап,
асыл адамгершілікті дәріптейтін қасиетін арттырып, махабат бостандығы
идеясын тереңдете түседі.
Бұл шығарма адамгершілік сұлу сезімді – кіршіксіз, таза махаббатты
толғайды. Ал махаббат сезімі мәңгі жас, оның ыстық лебі ешқашанда
суымайды.
Жібек алты ағаның арасындағы жалғыз өскен, үлде мен бүлдеге оранып
ержеткен байдың қызы. Байлықты белшесінен кешіп жүріп сән-салтанат құрам
десе, әкесінің дәулеті соған жетеді. Бірақ махаббат азаттығын аңсаған
Жібектің көңілін байлық-дәулет алдарқата қоймайды. Ыстық сезімді, кіршіксіз
таза жүрегі болғанымен, күші әлсіз ару бұл қатал заңнан шошынып
қорқады.Іштегі мұң шерді құрбыларына ғана шағады. Көзінен бұршақтап жас
төгеді.Әділетсіз заңға қарсылығы осы ғана.
Жәй таныс сырласыма, мұңдасыма
Көз таныс заманының тұлғасына
Еркі жоқ, есепте жоқ, ескеру жоқ,
Неткен күн арнап туған қыз басына?..
Несі ерсі, кімге қорлық, сол да көп пе,
Еркімен өзі қонса ұясына?
Жібек заман сиқын, қыз басына теңсіздік көріп отыр. Ол өз қасіретін
ойлап қамыққанда, барша құрбы-достарының да жүрегіндегі шерді есіне алып
мұңаяды.
Жібек – мөлдір сезімнің, шынайы арманның иесі; оның жалғыз ғана
аңсағаны – бас бостандығы, махаббат азаттығы. Ол осы аңсағанына жетемін деп
дәмеленіп талпынған еді, бірақ оның жақсы арманын зұлымдық қиып кетті.
Ал,заманның қара күшіне қарсы кеп айқасар қайрат Жібекте жоқ. Сондықтан
оның қолынан бар келгені қарғыс қана.
Елді құртқан қарақшы,
Ел болып сені қарғасын.
Үрім-бұтақ, зәу- затың
Мендей болып зарласын.
Қаңғырып қалсаң далада,
Қасыға бір жан бармасын!
Зарлаған мен қарғаған
Алдына салып айдасын!
деп, қарғыс айтады ол Бекежанға. Жазықсыз ару өстып қана зұлымдықтан өш
алған болады.
Еркіндікті аңсаған Жібекті мерт қылған – қатыгез заман; сол қара
дүниенің Базарбайдай, Бекежандай қатал күш иелері. Базарбай тас жүрек адам,
ол ешқандай мейрімді, аяушылықты білмейді. Базарбайлар заманның аяуды
білмес қатаң заңы бар. Сол тәртіп берік сақталуға керек. Базарбайлардың
үкімі осы. Төлеген әке рұқсатынсыз жар таңдап, Базарбайлар заманының
тәртібін бұзады. Сондықтан да Төлегеннің әрекетін Базарбай сұмдық көріп,
қарғыс айтып, қатал үкім қылады, - Төлеген Жібекке аттанғанда оның қасына
ешбір серік ерттірмейді. Қауіп-қатері мол алыс сапарға Төлеген қамкөңілмен
амалсыз жалғыз аттанады. Қатал әке өз баласын шын өлімге жібереді. Төлеген
ата салтын бұзып, заманның дәстүріне қарсы қылық жасады.Бірақ сұм заманның
қара күші оны ілгері аттатпады, желкесін қиып жіберді. Адал аңғал
Төлегенді қаражүрек Бекежан алдап соғып, қапыда мерт қылады.
Бекежан –сол Базарбайлар заманының қолшоқпары. Оның жүрген жері
бүлік, лаң.
Қанды қолмен,жасырман,
Құс ұшырман басымнан.
Қаны тамған қанжармын...
дейді Бекежан өзі де.
Біз жоғарыда Қыз Жібек пьесасын екінші топқа, яғни ауыз
әдебиетіндегі үлгі, драматургиялық қалыпқа ғана түсіп, түпкі төркіні жөнді
өзгеріске ұшырамай, оқиғалардың фольклордегі желісін қуалай жазылған
шығармалардың санатына жатқыздық. Және бұларды – драматургиямыздың жас
кезіндегі, реалистік драма жасау жолындағы алғашқы тәжірибелер деп атап
өттік. Қыз Жібек пьесасында нағыз драмаға тән терең тартыс, кеңтыныс жоқ
деп, үстірт үкім шығара салсақ, мұнымыз ағаттық болар еді. Бұл шығарма
бұлай жазылмай, басқаша жазылуы керек еді деп, қолымызда бардан жоқты
іздесек, ол да – теріс. Қыз Жібек пьесасының өз мәнері өз бойына шақ
қалыбы бар; оған осы тұрғыдан қарасақ, жасалған қалпына орай баға берсек,
мұның әсем қаланған шығарма екенін көреміз.
Халық фольклоры материалы негізінде реалистік пьеса жасағанда,
оқиғаны қоюлатып, тартысты шиеленістіріп, идеяны тереңдету үшін, халық жыры
қаһарманының образына, әрине, тың бояулар қосылады.[Е.Ысмайылов Халық
қазынасын кірлетуге жол жоқ Социалистік Қазақстан, 1937, №14]
Ғабит Мүсіреповтің халық ауыз әдебиеті шығармасының негізінде жазылған
келесі пьесасы – Қозы Көрпеш – Баян сұлу трагедиясы. Жазушы бұл
шығармаға ел аузындағы белгілі жырда баяндалатын қайғылы оқиғаны арқау
етіп алады да, оны тың өрісте дамытып, тарихи қоғамдық мәнін тереңдетіп,
жаңаша сапады шешеді; образдардың таптық бетін айқындай түсу үшін
әрекеттердің шеңберін ұлғайтыт, драмалық тартысты дәуірдің әлеуметтік
жағдайына байланыстыра суреттеп, зұлымдық пен адамгершіліктің арасындағы
қатаң күрестің терең қоғамдық сырын ашады. Қозы Көрпеш – Баян сұлу
трагедиясы асыл адамгершіліктің, сұлу махаббаттың күйін шертеді. Және де
бұл күй – бағы заманның екі бейбақ ғашығының шерін ғана қозғайтын жадағай
әуенде қалып қоймай, сол заман рухына, өмір құбылысына қабыса жырланады.
Трагедия толған мөлдір сезімдер, асыл адамгершілік күйлер – халық бойындағы
сұлу қасиеттердітанытады; ал зұлымдық иелерінің әрекеттері, мінездері –
қоғамның үстем, озбыр табына тән.
Қозы Көрпеш – Баян сұлу трагедиясы жөнінде қазақ әдеби сынында әр
түрлі пікірлер болып келді. Солардың бәрінде де бұл шығарманың көркемдік
сапасының жоғарылығы, драмалық құрылысының ерекше қызықтылығы,
тартымдылығы айрықша аталады.
М.Әуезов Қазақстан жазушыларының ІІІ съезінде қазақ драматургиясы
туралы жасаған баяндамасында Қозы Көрпеш – Баян сұлу трагедиясын: Қазақ
әдебиетінің көркем шығарма туғызу жолындағы биік белгінің бірі деп
бағалай келіп, мынадай пікір түйеді: Ал енді осындай ірі қасиеттерін
атаумен қатар, реалистік пьеса жасау жолындағы ізденгіз зор талаптарды
еске ала отырып, соны осы ең жақсы деген пьесаның өзіне өлшеу-мөлшер етіп
байқасақ, нені көреміз? Көретініміз – бұл пьеса реалистік пьеса болып
шықпайды. Бұл – романтизм ... Романтизм Шиллер үлгісіндегі романтизм,
қайталап айтамын, Шекспир үлгісіндегі емес, анық Коварство и любовь
стильіндегі, Шиллерше шыққан романтизм Қозы Көрпеш – Баян сұлу пьесасының
көркемдік стилі мен ішкі болмысы қалыптайды.
Қазақ әдебиетін қызыға зерттеуші орыс ғалымдарының бірі – москвалық
әдебиетші З.Кедрина былай деп жазды: Қозы Көрпеш – Баян сұлу трагедиясы -
драмалық құрылысы нық, шиеленіскен тартысы бар, оқиға дамуы ширақ, алғашқы
кездегі қазақ драмасына тән көп сөзділіктен ада шығарма. Бірақ сонда да,
бұл пьеса толығынан реалистік пьеса емес, жазушы әр геройдың характері
негізінен бір-бір ғана сезімді басым етіп алған, сол себепті оның
геройларының образдары реалистік кеңдікте, алуан қырлы бітімде қалыптана
алмаған [З.Кедрина Из живого источника].
1960 жылы Москвада СССР Ғылым Академиясы орыс тілінде шығарған қазақ
әдебиеті тарихының очеркінде Ғ.Мүсреповтің бұл пьесасына былайша берілген
анықтама бар: Қазақтар арасында бағы заманнан белгілі жыр желісінде
жазылған Қозы Көрпеш – Баян сұлу пьесасында жас жігіт Көрпеш пен қыз
Баянның қайғылы тағдыры баяндалады. Олар өздерінің адамшылық қасиеті үшін,
махаббат еркіндігі үшін күресіп, ескі әдет-ғұрыптың қатаң күші алдында
тайсақтамайды. Жас адамдар өздерінің махаббат сезіміне ақырына дейін адал
күйде мерт болады. Драматург романтикалық сипаттағы әсерлі образдар
жасады.
Әдебиеттегі негізгі ағым немесе бағыт екеу: романтизм мен реализм, -
деп көрсетті ұлы Горький, Жазуды қалай үйренгенім туралы деген әйгілі
мақаласында.
- Романтизмдегі және де айрықша екі түрлі бағытты тану шарт: пассив
романтизм, - бұл шындықты боямалап, адамды онымен бітістіруге, немесе,
шындықтан аулақтатып, адамды өзінің ішкі дүниесіне үмітсіз үңілтуге,
өмірдің тылсым сыры жайындағы махаббат турасындағы, өлім жөніндегі
ойларға, - ақыл көзімен, пайымдауменшешуге болмайтын, тек ғылыммен ғана
шешілетін жұмбақтарға берілтуге тырысады.
Сырт қарағанда, геройлардың соншалық жалындаған сезімдерін ойлағанда,
Қозы Көрпеш – Баян сұлуды Шиллердің Зұлымдық пен махаббатына
ұқсастыруға болар еді. Бірақ геройлардың ішкі болмысына, әрекеттерді
туғызған жағдайларға тереңірек үңілсек бұл екі пьесаның бір-бірінен жырақ
сипаттарын танимыз.
Қозы Көрпеш – Баян сұлу трагедиясында көрсетілген зұлымдық, пьесаның
ақыр аяғында да сол зұлымдық қалпында қалады.
Ә.Тәжібаев Қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуы деп аталатын
кітабында бізге мынандай сын айтады.: Шиллер жайында да, оған дейінгі және
онымен тұстас ағартушы гуманистер жайында да мұндай пікірлердің айтылғанын
көп естігенбіз. Нығымен тесол сарынға әуен қосады да, - Шиллер зұлымдықты
көрсетсе де, ақырында оған ақын кеңшілік жасайтындай түсіндіреді.
Пьесалардың барлығына тән бір ортақ сипат бар – үлкенді –кішілі
мінездерімен көрінген әр кейіпкер өздерінің әрекеттері арқылы дәуірдің,
тарихтың, уақыттың шындығын әйгілеп отырады, белгілі бір әлеуметтік ортаның
характерін ашады. Реализм шығармасының негізгі қасиеті осында болса керек.
Біздіңше мәселе образдың бір қырынан ғана көрінуінде емес, сол қырдың
өмірлік шындықты қаншалық дәрежеде көрсете алуында болса керек. Егер
образ өзінің бір ғана сипатта көрінген қалпымен, белгілі бір әлекметтік
ортаның бір қырын жақсылап танытса, сөйтіп қоғамның, дәуірдің шындығын
білдірсе, ол – реализм талабына сай болғаны.
Сонымен жоғарыда өзіміз айтқан жағдайларға сүйене келіп, біз Қозы
Көрпеш – Баян сұлуды реалистік шығарма дейміз. Мұндағы романтикалық
сипаттарға сөзіміздің бас жағында тоқталдық: ... Ірі суреткерлерде реализм
мен романтизм әрқашан да бірігіп тұрғандай... - дейді Горький, -
романтизм мен реализмнің бұл жымдасуы біздің үлкен әдебиетімізге, әсіресе
тән, және бұл оның бойына ерекше сипат беріп, дүниежүзі әдебиетіне барған
сайын айрықша терең ықпал етерлік қуат бітіреді. Қозы Көрпеш – Баян
сұлудағы романтизм де – реализммен астасып, жымдасып кеткен романтизм.
Осындай қасиет бұл пьесаны социалистік реализм алаңына шығарды.
Қозы Көрпеш – Баян сұлу пьесасы қазақ сахынасында 1940 жылы
көрсетілген еді. Спектакльді Қазақтың академиялық драма театры қойған
болатын. Пьеса бірнеше тілге аударылып, советтік туысқан ұлттар
театрларының сахналарында да қойылды. Қозы Көрпеш – Баян сұлуды,
Махаббат туралы дастан деген атпен, Москваның драма театры орыс тілінде
алғаш қойғанда, астаналық Вечерняя Москва газеті былай деп жазды:
Махаббат туралы дастан - поэзияға бөленген, әсерлі, салтанатты
спектакль... Ғабит Мүсірепов пьесасының табысы- қазақ совет
драматургиясының көркемдік жағынан көркейіп жетілгендігінің, творчестволық
өскендігінің күмәнсіз айғағы [Вечерняя Москва 27.07. 1950 ж.].
Дүние жүзілік әдебиетте сараңдардың – Гобсектей, Грандедей,
Гарпагондей, Плюшкиндей керемет шебер жасалған образдары бар. Солардың
сараңдық мінезіне Қарабай мінезі де ұқсас. Бірақ Қарабай олардың
көлеңкесінде қалып қойған тұлға емес, өзінің айрықша бітімі, анық
ерекшелігі бар сом образ.
Мәдениеті ұлттық дәстүрдегі негіздерін сақтай отырып, ғаламдық рухани
кеңістіктегі өзіндік орнын жоғалтпай өркендеу бағытынан айрылмай, өзге
ұлттар мен мәдениеттердің озық жетістіктерін игеруден қалыспауында әрине,
халқымыздың талантты тұлғаларының зор ықпалды үлесі бар. М.Әуезов,
С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин тағлымдары рухани аймақтағы ұлттық
өрлеуіміздің ұйытқысы болды.
Ақан сері өзінің думанды жақсы ортасынан бөлініп, Науан хазіреттің
мешітіне барғанда дін өсиетін уағыздап отырған бұл ұядан әділет көремін деп
үміттенген еді. Бірақ мешіт — қаталдық пен жауыздықтың, надандық-
топастықтың ұясы екенін көз жеткізіп, таниды да, қатты түңіліп, бұл қараңғы
қатал қапастан безіп шығады. Ақан — жақсылықты аңсап, жақсы күнді тілеп,
әділет жолын іздеген, бірақ қараңғы түнек қамаған жаңа жас күш. Бұған жол
нұсқап, алдынан жарқырап тұрған жарық жүлдыз жоқ, айналасының бәрі де
қараңғы түнек, Ақанның жүрер жолы күңгірт. Сондықтан ол оң бағытын дұрыс
таба алмай, мешіт-ке де адасып барып қалды. Ақан ол қапастан бұлқынып
шығып, әділет жолын іздеп, тағы да шарқ ұрады. Тура жолға бірден түсіп кете
алмай, көп қиналып, жан азабын тартады. Міне, Ақан сері басындағы
трагедиялық хал осыдан туып жатыр. Ол өмірдегі зұлымдықтың төркінін танып,
жауыздықпен айқасқанда, әділет ұранын ту ғып көтереді, өзінің жақсылықты,
жақсы күнді аңсаған ежелгі арманын жоғалтпайды, асыл жанды адамға деген
сенімі ада болмайды, қайта күрес үстінде шынайыланып, сұлулана түседі.
Ақанның бұл сұлу сезімі Ақтоқтыға арналған махаббатынан айрықша жарқырап
көрінеді.
Ақан — жан сезімі жалындаған күшті адам. Әділет жолын шарқ ұрып іздеп
жүріп, зұлымдықтың жартасына маңдайын қатты соғып алғанда да ол жуасып,
шегініп кетпейді, қайта өршеленіп, үдей түседі. Бағытын дәл таба алмай,
іздеген жолына тура кеп түсе алмай жүрген Ақанның санасында үлкен тартыс
өтіп жатады. Хазірет қасынан қабындаған зұлымдық көріп түршіккен ақын жаны
қайдан сая табарын әдепкіде аңдай да алмай қалады. Бірақ Ақан мешіттен
безіп шықты, бұл тамұққа адасып келген ізіне ол қайыра айналып кеп түспек
емес. Ақын алаулаған жанына сәл тыным беріп, өз бағытының алды-артын
абайлайды.
Өтпес үнсіз бәрі де, бір босанар тұтқын ой! - міне, ақын жанының медеуі.
Хазіреттен тарап жатқан зұлымдықтың шеті-шегі жоқ болса да, ақын шер жұтып,
қайғыға көміліп қалмайды, адалдық пен зұлымдық айқасында түбі әділет жеңіп
шығатынына кәміл сенеді. Көңілге орнаған сенім бойға қайрат бітіреді.
Заманның жастарының ешқашан да құбыжық мінезі жоқ, бірақ олардың
жансырын әлбетте Ақанның өзі ұға алмай қалады. Мұның да себебі бар. Өмірден
тура жолды таба алмай, хазіреттің сарнаған ортасына адасып барып қалған
Ақан, одан сұмдық көріп безіп шығып, әділет жолын енді-енді ғана дұрыс
бағдарлай бастаған.
Лә иләһә еллә алла! деп,
Ашып едім бұл өмірдің есігін.
Аяқ бассам бір ағузы
Күбір-күбір ішінен,
Кіріп келсем, қап-қараңғы тамұқ екен кіргенім!
Қызса бойым, Туласа ойым, Басқа-көзге төпелеп,
Өз қолымнан тұсап, матап, тұтқын етіп беріп ем.
Енді мынау — арманда өткен дер кезеңнің...
Құйрығына жармасқалы отырған жан сарыны...
Ақаннан босатуды өтінеді. Ақан сүйгеніне зорлық жасай алмайды, тағдырдың
бұл мазағына көнбеске лажы болмайды. Ақтоқты атастырған жеріне ұзатылады.
Барған жерінде тыныш өмір кешіп, бірнеше баланың анасы атанып, жасы
жетпістен асқанда қайтыс болады.
Ақтоқтының айттырған күйеуі Жалмұқан —Сүтемген деген атақты байдың
баласы. Пьесадағы Сердалы ақын — шынында ақын болған, көптеген өлеңдер,
қиссалар жазған. Ақанның тұстасы, әрі қоныстасы. Ел аузында қалған сөзге
қарағанда Сердәлі Ақанның әншілік, ақындық өнеріне қызғанышпен қараған
сияқты.
Міне, тарихи ақиқаттар осындай. Драматург тарихи адамдардың әрекет-
күрестерін өмірде шын болған қалпынша ала салмаған, тарихтық жағдайларды
пьесаның негізгі идеясына бағындырып, қажетті жерінде өзгертіп те алған.
Көркем әдебиетте бүл әбден жөн нәрсе. Суреткер тарихи драмада, тарихты
өзінің идеясына тек кереге ғып қана алып, тарихты бұзуға толық қақысы бар,—
деп жазған Белинский,— Шиллердің Филипі мен дон-Карлосы тарихтың Филипі мен
дон-Карлосына еш ұқсамайды, бірақ тарихи шындыққа сай емес олар, адам
жанының, адам жүрегінің шындығына, поэзия шындығына соншама сай, өйткені
бұлар ойдан шығарылмаған, жоқтан қиыстырылмаған, өмірге өздері келген.
[Белинский. Собр. соч., 1948, I том. 233-бет].;
Мүсрепов тарихи Ақанды трагедияның орталық геройы етіп алады да, сол әнші-
ақын өмір сүрген кездің шындығын терең ашып көрсету үшін, қарама-қарсы екі
дүниенің, яғни нұрлы ақыл-ойдың дүлей, топас надандықпен айқасын, бірден
қызу басталып, ширақ үдеп-дамитын күрес үстінде сипаттайды. Ақан сері —
Ақтоқтыдағы әр кейіпкер — ақиқат өмірдің өзінен еш қоспасыз, өзгеріссіз
күйде алынғандай жанды образ, драматург шебер мүсіндеген әр бейне ақиқат
өмірдің нақ шындығын танытады. Көрнекті театр сыншысы Евгений Сурковтың:
Ақан сері — мөлдір, шынайы түрдегі шындықтың өзі, тек содан соң ғана,
өзіндік ерекше психологиялық астары бар драмалық герой деген сөзі орынды
айтылған. [Театр. 1959, № 3, 59-бет].
Ақан сері — Ақтоқты трагедиясы жөнінде түрлі авторлардың, әр алуан
дәрежеде жазылған мақала-рецензиялары бар, бұлардың бірқатарында шығарманың
тақырыбы мен идеялық мазмұнына жалпыға мәлім ақиқат тұрғысынан баға беру
басымырақ та, әр образдың болмыс-бітіміне, сол образ арқылы танылатын
шындықтың ішкі сырына терең бойлау жағы жетіспейді. Міне, сондықтан да
кейбір әдебиетшілер Ақан серінің басындағы қайғылы күйді Гамлеттің
трагедиялық халіне ұқсатады да, Ақан — қазақтың Гамлет! деп түйеді.
[Осындай пікірді жоғарыда аталған кітабының 273-бетінде 3. Кедрина да
білдіреді].
Даңқты Шекспирдің, Белинский сөзімен айтқанда, ақиқат өмірдің бөлек бір
түтас дүниесін танытатын әйгілі трагедиясындағы Гамлет басына орнаған айық-
пас қасірет неден туған еді? Ұлы патшаның баласы — жас Гамлет білім
қызығына беріліп, жат елде жүргенде сүйікті әкесінің кенеттен қаза болған
суық хабарын естиді. Ұлы патшаның желге қақтырмай, күнге күйдірмей мәпелеп
баққан, жалындап сүйген зайыбы, ері өлісімен-ақ, бәрін де тез ұмытып,
Решала екінші біреуге құшағын ашып, некесін қидырады, және де бөтен емес,
өзінің өлген күйеуінің туған інісіне тиеді, сөйтеді де оны патшаның алтын
тағына отырғызады. Міне, осыны көргенде Гамлеттің өмір туралы асыл
армандары дауыл шайқағандай астан-кестен болады. Өлген әкесінің елесі
Гамлеттің көзіне көрініп, оны өлтірген өзінің туған інісі екенін сездіреді.
Бұл сұмдықты білгенде Гамлеттің таза, асыл жаны қатты түршігіп, өзінің
тамаша сұлу сезімін жерге көмеді. Ол өзінің сүйіктісі Офелияға да аса ауыр
сөз айтып, сенімсіздік білдіреді. Өйткені, ері өлгенде қара жамылып,
қайғырудың орнына, күйеуінің інісімен неке қиысып, думан құрған шешесінің
опасыздығы Гамлеттің жалпы әйел затына деген бұрынғы асыл сезімінің бәрін
тас-талқан етеді. Өмір жөнінде Гамлеттің сұлу арманы, тамаша идеялы бар
еді, ал өмірдің шын ақиқат қалпы оның армандағанының мүлде керісіңше болып
шығады. Міне, Гамлет басындағы трагедия осыдан туады. Ақырында Гамлет мерт
болады. Бұған қарсы күш-қуатты да,
Ұстатпаса,
Жұлып тастап жүріп кетсе,
Топырақ құшып көшкен елдің жұртында
Қалсам сонда қайтпекпін?
Аһ, ол кезім!
Мың бұралып, жүз толқындап,
Келіп тұрған ән бар еді бойымда.
Басқа теуіп,
Бет-аузына түкіріп,
Көрместей ғып қуып едім маңымнан.
Жатсам — түстен, тұрсам — естен
Шығармысың өтеуі жоқ осы арман!
Көк жиекке көз салуға,
Әр төбеге бір шықтым.
Бұл өмірден мағына іздеп,
Асау ойды әр қияға бір салдым.
Жөн таба алмай қүр сандалдым,
Әр аралға бір қамалдым,
Өмір теңіз — таба алмадым өткелін...
Айсыз түнде адасқан жан,
Қол бұлғаған талай отты көрсем де,
Бұрылмадым, кете бардым —
Адасқанның алды жөн!
Әр аруаққа бір түнеумен,
Әр есікті бір қағумен,
Арманда өткен көп өмірдің
Өтеуі жоқ өкінішті осы да...
Міне, ақын жүрегіндегі зар-қайғы. Өмірден мағына іздеп шарқ ұрып, бірақ
жөн таба алмай құр сандалып, айсыз түнде адасқан жанның көкірегіне толған
улы шері — осы шер. Ақан жаны әлсіз болса, осы шерден сарғайып, үні
әлсіреп, торығып қалар еді. Ал, ол адасумен өткен көп күніне күйзеле
өкініп, енді қалған ғұмырында мұндай өтеуі жоқ өкінішке тап болмауға серт
түйіп, қайрат жияды.
Жоқ, жетіпті бір Ақанның басына!
Ішке толған шер мен шемен
Шыққалы тұр сыртыма.
Татымы жоқ бос өмірден,
Талмаураған көп ұйқыдан,
Лә иләһә әллә алладан — Бездім міне біржола!
Сен орнатар қараңғылық,
Сен боп келер зұлымдықпен Арпалысып өтермін!..
Адасып, жығыла жаздап барып, әйтеуір көңілі ояу қалғандықтан бетін түзеп,
оң бағытын, түзу жөнін шамалап алған ақын, енді өзінің күресінің мағынасын,
алысар дүшпаны кім екенін анық ұғына бастайды;
бұрынғы сүйікті ортасының құшағына қайта барып кіреді; бойына қайрат
бітірер, өнеріне нәр берер, арманына медеу болар сүйенішті сол асыл ортадан
табады. Ескі көшке ере алмай қалып, жаңа көшті бастай алмай әрі-сәріге
салынған қадірлі ақынын дос қауым жазғырмайды, сағынышты жүрекпен ыстық
құшағына бөлеп алады. Шабыт көзі табылған соң, ақын тілінен тамылжыған
тәтті сөз де, әнші көмейден құйқылжыған әсем ән де еркін ағындап төгіледі.
Ақанның ендігі бар мұраты — осы қалың елінің ортасында боп, өнерімен
олардың көңілін көтеріп қуанту, мұңдыны жадыратып, жылағанды жұбату,
Ақанның санасында арпалысқан ескілік пен жаңалық тартысында қызулы жас ой
жеңіп шығып, ақынның көп қиналыс көріп келген жаны, енді осыдан кейін,
біразырақ тыным алғандай болады. Осы шағында Ақан жастықтың сұлу
қасиеттерін, махаббаттың сырлы күйлерін шертетін бір алуан жыр толғайды.
Халыққа жаққан бұл әуен, бірақ қара қамшы науандарға ұнамайды. Ақан
салған еркін әнді тыюға әмір қылады хазірет. Адамгершіліктің күйін тербеген
ән де, әділет жолын қуған ақын да, топастық пен қаталдықтың жартасына тағы
кеп соғылады. Қалай жүрсе де — оқталып тұрған зұлымдық. Бағытын түзеп,
қасіреттен айыға бастаған ақынның жаны тағы да қайғы қамап, жүректің шерін
ұлғайтады. Трагедиялық бір халден енді-енді ғана сауыға бастаған Ақан
басына әуелгісінен де ауыр, жаңа дерт түседі. Он саусағынан өнер тамған
Ақтоқтыдай өнер иесін — ешкімге қиянаты жоқ жазықсыз аяулы аруды Ақан сері
Ләйлім деп сүйіп еді, қатал хазірет бір-біріне ынтыққаң екі ғашыққа қамшы
үйіріп, асыл махаббатқа зорлық жасайды. Зұлымдықтың қара шоқпары бұл жолы
Ақанның өзіне тура келіп тиеді. Ақанның бұрынғы көрген зұлымдықтары бұған
тіке соқпай, мұның көз алдынан ғана өтіп жатқан. Сонда ақын шешуі жоқ
жұмбаққа қалып, көргеніне құр таңданып көп дағдарған, асыл жаны азапқа
түсіп, ұзақ қиналған. Зұлымдық иесіне Ақанның бұл кездегі қарсылығы да
әлсіз болатын.
Науан хазіреттің Мәрзиядай жазықсыз, панасыз жанды тірідей көмдірткен
сұмдығын көргенде ақын жаны қатты түршігіп, зұлымдыққа қарсы тұңғыш рет
бетпе-бет кеп қақтығысады. Бірақ қасарысқан қатты айқасқа түсе алмайды,
жауыздыққа лағынет сөзін айтады да, зұлымдық тарап жатқан ордадан безіп
шығады. Бүйткенімен азат дүниеге шыға алмайды, зұлымдық оған қуғын
көрсетеді. Ақанның басындағы трагедиялық хал айықпай, асқынып ұлғая
беруінің сыры осында.
Өзіне дос қауымның ыстық құшағына қайта кеп кірген Ақан, енді осы қадірлі
жұртының жүрегіндегі күйін ғана шертіп, заманнан жәбір көргенді әнімен
жұбатып қана отырмаққа бекінген еді. Еркіндікті қуғындаған зұлымдық, әділет
күйін толғаған ақын үнін тұншықтырып тастамақ боп ұмтылды. Науан бастаған
топас топ Ақанның домбырасын быт-шыт қып, ақынның тәніне таяқ тигізді;
Жалмұқандай зорлықшылар Ақанның көңіліне шер толтырады. Осыншама зорлыққа
ақын жаны қалай шыдасын! Ақан бұрынғысынша күңіреніп кете бермейді, енді
зұлымдыққа тіке оқталып қарсы келеді.
Міне, Ақанның хазіретке ендігі жерде айтар сөзі:
Хазірет, неге қалмайсың соңымнан?
Түпсіз к,ара тұңғиықсың...
Әні менен сәні емес пе ед елдің?
Неге өшіктің осыған?
Жылатуын сен жылатсаң,
Уатуын мен уатам...
...Жарға жақын қалыпсың,
Қарашы артыңа!
Алақанын жайып, келіп тұрған кімдер, кімдер артында? Өксіп өткен
өмірлер, кебінін сүйреткен өліктер келіп тұр! Қарашы артыңа, қарашы!
Міне, оның опасыз Сердәліні қанжардай өткір сөз-бен түйреп тұрып айтқаны:
Біріне көнбеймін тірі боп, Қамшыдан басқа қару ұстап көргем жоқ,
Сендерге қарсы қолыма не түссе де талғаман. Ақан қолы қанжарды қалай
ұстайды екен, Осы шығар көрмектерің?
Ақанның озбыр мен опасызды жұрт алдында қатал әшкерелеп айтқан бұл
сөздері олардың үрейін ұшырады. Әділет үні өктем естіледі. Бірақ Ақан
езілген бұқараны обырларға қарсы күреске шақырушы емес, ол — әділет
ұранының жаршысы ғана. Өзіне тірек болар ортадан жырылып бөлініп кетіп,
маңдайы тасқа тигенде ғана адасқанын біліп, есін тез жиып, сүйікті тобына
қайта кеп қосылған, бірақ Науандар заманын теңкеріп тастау үшін халықтық
көтерілістің керектігін ұғына алмаған Ақан, зұлымдықпен көбі-несе жалғыз
айқасады. Ақан әділет ұранын туғып көтеріп, зұлымдықты ойрандамақ болады,
бірақ әлі келмейді, Надандықтай жартасты кеудесімен екпіндеп кеп
соққанда, өзі қансырап қалады. Ақтоқтыны озбырлық шеңгелінен арашалап ала
алмай күйзелген шағында ол: Енді нем бар қарайлайтын артыма? Бар сұлудың
барар жері — қара жер, мен де апарып әнді сонда көмейін,— деп тіршіліктен
безгісі де келеді. Зұлымдықтан қуғын көріп, көп соққыдан қансыраған Ақан
Ақтоқтының қазасы үстінде өзіне өзі қанжар сала да жаздайды.
Көп күшіген, көп құзғындар!
Алдың зындан, артың ажал!
Аяйтұғын кімің бар?
Қансырадым көп соққыңнан,
Қара түнді қаламаймын,
Сендер де енді тыныңдар!
Бірақ сол сөз — әлсіздіктің белгісі емес, Ақанның тауы шағылып, әлі
біткенін білдірмейді; бұл сөз — зұлымдықтан жәбір көрген жаралы жанның кек
кернеген жүрегінен бұрқ етіп шыққан ызаның жалыны, зұлымдықпен жалғыз
алысып, оған әлі келмеген күрескердің ішінен қайнап төгілген зығырданы.
Егер бұл сөз зұлымдық соққысынан қансыраған жаралы жанның өмірден күдер
үзіп, үміті қиылғанын, жауыздыққа қарсы қайта айқасқа шығуға әл-дәрмені
қалмағанын танытса, Ақан осы жан арпалысының үстінде не өзін мерт қып тынар
еді, немесе күңіреніп, күйзеліп, елден безіп кете барар еді. Жоқ, Ақан
ерлік мінез керсетті. Ақтоқтының қайғылы ауыр қазасы Ақанның жанына мәңгі
айықпас дерт те салды, Ақанның санасын да дүр сілкінтіп, жүрегіне
зұлымдыққа қарсы жаңа күрестің жалынды ұшқынын да түсіріп кетті.
Трагедияның ақырында: Баста, Балта аға! Қара жарға соқтықтым деп, тая
соғып, тізгін тартқан жерім жоқ. Тасқа салсам, мұқалмайтын найзамды, ел
кегіне суарып бер найзамды. Сол кегіңді ту етермін енді қалған жасыма! Тарт
Құлагерді көлденең!— дейді Ақан. Оның ендігі тірегі де, бағдаршысы да
халық. Сондықтан ендігі жердегі Ақан жеңілмеуге де тиіс.
Ақанның Балтаға қарап айтқан осы жалынды сөзі арқылы драматург бусанып
тұрған тарихтың тынысын да жақсы аңғартады. Қазақ халқы феодалдық-
патриархалдық тәртіптің қамытын киіп, науандардың қамшысының астында жәбір
шегіп, енді бұрынғыша үнсіз жүре бермек емес, зұлымдық дүниесіне қарсы
шыққан орыс еңбекшілерінің ереуіл-көтерілістерінің дүмпуі қазақ сахарасына
да жетіп жатқанды, қазақ жұртының қараңғы санасына азаттық, теңдік
күресінің сәулесі түсе бастағанды, халқымызды 1916 жылғы ұлт-азаттық
қозғалысқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz