Одағай сөздердің этимологиялық негіздері
Одағай сөздердің этимологиялық негіздері
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
Негізгі бөлім
І тарау. Одағай – ерекше сөз табы.
1.1 Одағай сөздердің этимологиялық тұрғыдан зерттелуіне
шолу ... ... ... ... ... 5
1.2 Түркі мұраларындағы одағай сөздердің
қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 18
ІІ тарау. Одағай сөздердің жасалуындағы ерекшеліктер
2.1 Одағай сөздердің экспрессивтік-эмоционалдық
мағынасына интонацияның
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
. 21
2.2 Одағай сөздердің грамматикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 45
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 49
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Түркі халықтарының және олардың тілдерінің
өзіндік даму тарихы бар. Тіл қоғамдық құбылыс болғандықтан үнемі даму
үстінде болады. Алайда түркі тілдері сан ғасырлық даму жолында өзіндік
формаларын сақтап қалған. Осындай мәселелер бүгінгі түркология ғылымында
зерттеу нысанына айналып та жүр.
Қазіргі тілімізде әлі де болса зерттеуді қажет ететін ерекше сөз
таптарыныңы бірі – одағайлар. Одағай сөздердің этимологиясы дыбыстық
құрамы, лексикалық мағынасы және тұлғалық ерекшеліктері тұрғысынан
өзгешеленеді. Оның үстіне қазіргі қазақ тілінде одағай сөздердің шығу
тегіне қатысты зерттеулер жоқтың қасы.
Одағай сөздердің шығу тегі түркі халықтарының тарихы, дүниетанымы, ой-
өрісі, дүниеге көзқарасы, өмір сүру салты, мәдениеті және психологиясымен
байланысты. Мұның өзі одағай сөздердің этимологиясын нақтылауды қажет
етеді. Тақырыптың өзектілігі де осында.
Зерттеудің нысаны. Одағай сөздер.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты –
қазақ тіліндегі одағай сөздерді қазіргі түркі тілдерімен және түркі жазба
ескерткіштері тілімен салыстырмалы - тарихи әдіс тұрғысында зерттей отырып,
этимологиясын айқындау.
Алға қойылған мақсатқа жету үшін міндеттерді шешу көзделді:
- көне түркі ескерткіштері тіліндегі одағайларды жинақтау;
- орта ғасыр жазба ескерткіштері тіліндегі одағай сөздерді жинақтау;
- жаңа түркі дәуірі жазба ескерткіштері тіліндегі одағай сөздерді
анықтау;
- ең жаңа түркі дәуірі жазбалары тіліндегі одағай сөздердің қолданысын
анықтау;
- түркі жазба ескерткіштер тіліндегі одағай сөздерді қазіргі түркі
тілдеріндегі одағай сөздермен салыстыру;
- одағай сөздерінің тимологиясын айқындау.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында салыстырмалы- тарихи әдіс,
диахрондық, синхрондық әдістер және ретроспективтік тәсіл қолданылды.
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеу жұмысының материалдары көне түркі
(“Күлтегін”, “Тоныкөк”, “Білге қаған”), орта ғасыр жазба ескерткіштерінің
(М.Қашқаридың Диуани лұғат ит-түрігі”, Ж. Баласағұнның “Құтты білігі ”,
Қ.А.Ясауидың “Диуани хикметі”, А.Йүгенекидің “Ақиқат сыйы”, Құтбтың “Хұсрау-
Шырыны”, Хорезмидің “Мұхаббет-намесі”, С.Сараидің “Гүлістан бит-түркиі”
т.б.) аудармаларынан, жаңа түркі жазба ескерткіштері тілі бойынша теориялық
еңбектерден, сөздіктерден, энциклопедиялық еңбектерден, мерзімді баспасөз
беттерінде (газет, журналдар) жарық көрген ғылыми мақалалардан, ғылыми-
теориялық конференция жинақтарынан алынды.
Зерттеудің негізгі тұжырымдары.
- одағай сөздер көне түркі жазбалары тілінде сирек кездеседі;
- одағай сөздер ортағасырлық жазба мұраларында жиі қолданылады;
- түркі жазбаларында қолданылатын одағай сөздер қазіргі қазақ тілімен
салыстырғанда фонетикалық өзгерістерге ұшыраған;
- қазіргі қазақ тіліндегі одағай сөздер басқа да қазіргі түркі
тілдерінде де кездеседі.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Одағай – ерекше сөз табы.
1. Одағай сөздердің этимологиялық тұрғыдан зерттелуіне шолу
Одағайлардың дамуы тілдің өзімен тығыз байланысты, өйткені адамның
көңіл – күйін, сан түрлі сезімін сөзбен айтып жеткізе алмаған жағдайда, тек
қана одағай сөздерді қолдану арқылы, дәл түсіндіре аламыз [1, 290].
Ең алғашқы кезде одағайлар тіл пайда болмастан бұрын адамның әр түрлі
эмоциялық күйін және адамның еркіндігін білдірген. Мысалы, Ах! Ух! Ой! Және
т.б. Кейін тілдің даму заңдылығынан осы одағайлардан ахылау, ухілеу,
ойбайлау сияқты сөздер туған. Кейінгі создер одағайлық дыбыстардың
негізінде сөзжасам заңдылығына байланысты дами бастаған. Осының негізінде
сөздің дыбысталуы мен адамның эмоционалдық жағдайы арасындағы байланыс
жанама негізде болып қалды. Тіл дами келе сөздер тек адамның эмоционалдық
көңіл – күйін, сезімін білдіріп қана қоймай, адамның жадында туатын басқа
да құбылыс атауларын білдіре бастады.
1. XVIII ғасырда одағай теориясы, яғни тілдің пайда болуының негізі –
одағай деп тану И.Гердердің енбектерінде көрініс тапты. Тіл білімі
тарихында бұл Тітіркену теориясы деген атауға ие болды [2. 21].
Тілдің пайда болуын И.Гердер одағай теориясы негізінде түсіндірген.
Тіл – табиғи жан айқайы деп атаған. Мұндай айқай басқа адамдарда көңіл
білдіру сезімін туғызады. Сондықтан еңалғашқы адамдардың тілі – сезім тілі.
Сана – сезімінің арқасында адам өз - өзін бақылай алады. Бұдан адамның
сөйлеу тілі калыптаспастан бұрын одағайлар туған деген қорытындыға келеміз.
Одағай теориясында тілдің пайда болуына адамның ішкі жан дүниесі және
оны қоршаған орта құбылыстары әсер еткен.
Одағайлар адам баласының өзі және оның жасаған ортасы, жан – жақтағы
құбылыстармен қарым – қатынасы нәтижесінде пайда болған.Осыған дәлел
ретінде Одағай теориясын атауға болады. Ең алғашқы адамдар тілінде сыртқы
орта құбылыстарына тітіркену негізінде ой! Ай! Одағайлары туған. Сол сияқты
одағайлар ауыр еңбекте, жанашырлық жағдайда, қайғы – қасіретте, жүрек
жібітерлік сезімде, қуанышты сәттерде және осы құбылыстарға адамның көз –
қарасын, сезімін білдіру кезінде қалыптасқан. Ең алғашқы одағайлар дыбыстар
түрінде болған. Мысалы, О! А! Е! Және т.б.Кейін осы дыбыстардың негізінде
басқа да одағайлар туып, соның негізінде тілдің дамуына жол ашылған. Бұл
дыбыстар адамда еріксіз түрде, белгілі бір құбылысқа тітіркену негізінде
туып отырған. Сондықтан да біз тілдің пайда болуын одағайлармен байланыста
қарастырамыз. Одағайлар тілімізде сонау ежелгі дәуірлерден бері қолданылып
келе жатқан тарихи категория болып есептеледі.
Одағайды дұрыс түсіну үшін одағай терминің құрлысына, құрамына талдау
жасап алу қажет. Басқа түркі тілдерінде одағай термині түрліше
аталады.Алайда мағыналык жағынан байланыс сақталған. Мысалы, ұйғыр тілінде
одағай – ымлық деген атауға ие. Бұл көп жағдайда дағайдан туындаған создер.
Мысалы, көптеген түркі тілдерінде ымлық – одағайдан ым және қосымша -
лық немесе этимологиялык жағыннан түсініксіз (Мысалы, сырдық, нида)
сөздер. Сонымен қатар кейбір түркі тілдерінде одағай терминін атау үшін
орыс ілінен ауысып келген междометие термині де қолданылады [3. 361].
Ең алғаш одағай термині Г. В. Архангельскийдің граматиясында
қолданылған. Бұл жерде одағай терминін одағайлан у етістігі негізінде
түсіндірген. Одағай терминіне этимологиялық талдау жасасақ, бұл термин үш
құрамдық бөлікке (о, деген, ай) бөлінеді. О! – одағай, деген – етістіктің
деу (айту), ай – одағайдан туындаған экспрессивтік – эмоционалдық шылау [3.
362].
Одағай сөздерінің негізгі қызметі – бұл адам көңіл – күйінің неғұрлым
қысқаша түрде берілуі. Одағай – объектінің қоршаға ортаға деген көңіл –
күйінің белгісі - деп жазған В. В. Виноградов [4. 745].
Одағай сөздер адамның барлық көңіл – күйіне қатысты сөздерді қамтиды.
Қоршаған ортаның адамға әсері оның бас бөлігінде пайда болып, ол сезім, ой,
бейімдік т.б. түрінде көрініс табады. Осы түрінде одағай Мүлтіксіз күш
деген атауға ие болады [5. 341].
Одағай термині мен оның қызметі арасында тығыз байланыс бар. Одағай
сөзінің өзі жеке – дара, бөлек, оңаша деген мағыналарды береді. Одағайға
қатысты қазақ тіл білімі ғалымдары арасында әр түрлі пікір қалыптасқан.
М. Балақаев, Т. Қордабаев одағайға: Кісінің сезімін, көңіл – күйін,
еркін білдіретін, дербес грамматикалық тұлғалары жоқ сөздер деген анықтама
берген [6. 165].
Осы пікірді Ж. Түймебаев та қолдайды. Ж. Түймебаев: Сөйлеушінің
шындыққа, болмысқа қатысын көңіл – күй, сезім арқылы білдіретін сөздерді
одағай қатарына жатқызамыз деген анықтама берген [7. 82]. Одағайлардың
атап көрсету қызметі жоқ. Оған арнайы грамматикалық категория тән емес.
Көмекщі создердегі грамматикалық мағына үстеу қызметі де одағайда
кездеспейді.
Ш. Бектуров пен М. Серғалиев сиякты ғалымдарымыз да одағайға қатысты өз
пікірлерін білдірген. Олар одағайға: Тұлғаланып, өзгермейтін адамның ішкі
сезімін, көңіл – күйін білдіретін сөздер деген аныктама берген. Олар
одағайды: 1.Сөйлеуші адамның назарын өзіне аудару үшін қолданылатын
одағайлар (Әй! Е! Ие! Ой! Мә! Оһ! А! Ә! Уа!), окінішті білдіретін одағайлар
(О, дариға – ай! Қап! Оһ, дүние – ай! Апырмау! Әттеген – ай! Бай – бай! Пай
– пай!), таңдану, сүйсінуді білдіретін одағайлар (Ахау! Уа, шіркін! Бәсе!
Бәрекелді! Пәлі! Уа! Уай!), өшігуді білдіретін одағайлар (Қап, бәлем – ой!)
деп жіктеген [8. 129].
Одағай сөз табына жататын сөздер адамның күйін, сезімін білдіру
мақсатымен ғана емес, сонымен қатар басқа біреуге бұйыру, ишара білдіру
немесе малды, үй хайуанаттарын шақыру (шөре – шөре, моһ – моһ, әукім -
әукім), айдау, қорғау мақсатында да қолданылады [9. 564].
Одағай – адамның сезімі, көңіл – күйі, еркімен байланысты дыбыстық
ишараттарды білдіретін, өзгермейтін сөздер табы. Одағай атауыш сөздерге де,
көмекші сөздерге де жатпайды. Олардың атауыш сөздерден айырмасы –
номинативтік мағынасы, ал көмекші сөздерден айырмасы – байланыстырушы
қызмет атқармайды.
Одағай зат туралы, оның сыны, саны, қимылы туралы ұғымды атап
білдірмейді. Сөйлемде жарыса, қабаттаса айтылып, сөйлеушінің көңіл – күйін
білдіру арқылы ондағы негізгі мағынаны толықтырып, күшейтіп отырады, бірақ
басқа сөздермен грамматикалық қарым – қатынасқа түспей, оқшау сөз ретінде
жұмсалады [10. 230].
Басқа түркі тілдері ғалымдары арасында одағайға қатысты әр түрлі
анықтамалар, болжамдар жасалуда.
Одағай - әр түрлі көңіл – күй, сезімді білдіріп, сөз табы қызметін
атқарады [11. 130].
Одағай – эмоционалдық қобалжу мен күтпеген сезімдерді білдіретін сөз
табы [12. 167].
Н.П. Дыренкова Б.Х. Тодаева берген анықтаманы қолдай отырып, ол мына
типтес одағайға қатысты анықтама береді: Одағай әр түрлі сезім
элементтерін білдіретін сөз табы [13. 122], ал Саков: Одағай – адамның
ішкі жан дүниесіндегі өзгерістерді білдіретін сөз табы деген анықтама
берген [14. 151].
Л. Харитонова: Одағай - өзгеріске ұшырамайтын, түрлі сезімдер мен жан
толқуларын білдіретін сөздер табы деген анықтама берсе [15. 70], қазақ
грамматикалық еңбектерінде: Одағай – адамның ішкі жан жағдайы мен
сезімдерін білдіретін сөз табы деген анықтама берілген [16. 168]. Осы
пікірді М. Балақаев та қолдап, ол да ішкі жан жағдайды білдіретін сөздерді
одағай деп атаған [17. 111].
Қазақ тіл білімінде тоғыз сөз табы бар. Солардың қатарына одағай
тоғызынш орынды иеленген. Морфологиялық категориялардын ең көлемдісі және
басқа категорияларға ұйтқы, негіз болатыны – сөз табы категориясы, яғни
сөздің лексика – грамматикалық табы. Сөз табы категориясынның өзіндік туу,
даму тарихы бар, яғни ол да өз басынан неше алуан өзгерістерді өткерген.
Қанша адам болса, сонша ой туады делінген халық даналығында. Сөз табының
өзін әр ғалым әр түрлі жүйелеп жіктеген. Одағайдын сөз табында алатын орнын
да әр ғалым әрқалай топшылағанын жоғарыда берілген мағлұматтардан көрдік.
Сөздерді тапқа бөлу тіл білімінің өз алдына дербес ғылым болып
қалыптасуынан бұрын, яғни б.з.б. IV – V ғасырдан Платоннан басталады.
Қазақ тіл біліміндегі сөздерді тапқа бөлудің алғашқы соқпағын салған
түрколог – Н. И. Ильминский. Осы сан совет дәуіріне дейін жарияланған
еңбектердің барлығында сақталған. Морфологияны сөз ететін қазақ тілінде
жазылған алғашқы оқулық 20 – жылдардың алғашқы жартысында дүниеге келді.
Осы оқулықта қазақ тіліндегі сөздерді алдымен атауыш сөздер, шылаулар,
одағай сөздер деп үш топқа бөліп, оларды ішінара жіктеген. Одағай сөздер
еліктеуіш, лептеуіш деп екі түрге бөлінген [18. 167].
Бұл жерде ғалым Т. Қордабаев барлық лепті сөздер мен еліктеуіш сөздерін
одағай қатарында қарастырған. Алтай грамматикасының авторлары, сонымен
қатар Саков, Де. Соссюр, В. А. Богородицкий, Н. П. Дыренкова т.б. болған.
Олар одағай сөздер мен лепті сөздерді синонимдес деп қарастыру дұрыс емес.
Себебі, кез келген лепті сөз одағай бола алмайды. Алайда лепті сөздерінің
ішінде одағай сөздерг тән экспрессивтік – эмоционалдық қасиетке ие сөздер
де жоқ емес [3. 362].
А. Байтұрсынов одағайды ілездік одағай (лап, шап,жалт, қалт,бырт),
еліктеу одағай (шыр – шыр, сықыр – сықыр), шақырыс одағай (әй,а) деп бөледі
[19. 216]. Бұл жерде А. Байтұрсынов та еліктеу сөздерін одағай сөздер
құрамы қарастырған, бірақ бұл дұрыс емес. Себебі, еліктеу сөздерінің
бойында экспрессивтік – эмоционалдық сипат жоқ.
Сөздерді тапқа бөлуде орныққан үш принцип бар. Олар: семантикалық,
синтаксистік, морфологиялық [20. 38].
Қазақ тілі грамматикасында сөздерді семантикалық және морфологиялық
белгілеріне қарай 3 – ке бөлген. Олар: атауыш сөздер, көмекші сөздер,
одағай сөздер. Одағай сөздер шығу ерекшелігіне қарай атауыш сөздермен де,
көмекші сөздермен де семантикалық байланысы болмайды және сол себептен,
сөйлемнің мүшесі болмайды, бірақ олар бүтіндей сөйлемнің орнына балама
ретінде (Бәле! Қане!) жүре береді [21. 40 – 41].
Ш. Бектұров қазақ тіліндегі сөздерді таптастырғанда, мағыналық,
морфологиялық, синтаксистік принципке жүгіне отырып, атауыш сөздер, көмекші
сөздер, одағай сөздер деп жіктеген [22. 100].
Дәл осы еңбегінде Ш.Бектұров одағайлардың сөйлем мүшесі ретіндегі
қызметін, яғни одағайларға жұрнақ жалғану арқылы басқа сөз таптарының
жасалуын (уралау, ойбайлау, уралаушы), ал, де, деп, дейтін етістігімен
тіркесіп барып, сөйлем мүшесі қызметін атқаруын (моһ – моһ деп –
пысықтауыш), жеке сөйлем орнына қолданылуын (қане, міне), одағайлардың
субстантивтеніп, түрлі қосымшалар арқылы сөйлемнің қалыпты мүшесінің
қызметін атқаруын (аһлап – уһлеп) саралап, осы қызметтерін сүйеніп, оның
сөз табына жатқызылып жүргенін сөз еткен [22. 177 – 178].
Алайда одағайлар сөйлем ішінде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа
түспейді. Сондықтан одағайлар синтаксистік жағынан оқшау сөздер деп
аталатын топқа жатады. Бірақ, одағайлар сөйлемде білдіретін жалпы ойға
қатысы бар [9. 564]. Одағайлар өздері жарыса,қабаттаса айтылатын сөйлемнен
дауыс ырғағы арқылы оқшауланып, бөлініп тұрады. Мысалы, Қап, барлық
еңбектері далаға кетті – ау! (Ғ. Мүсірепов) [23. 278].
Зерттеушілер сөз таптарының жалпы грамматикалық сипаттамасында олардың
морфологиялық белгілері (бір сөз табындағы сөзді басқа сөз табындағы сөзден
ажырататын грамматикалық формаларының белгілі бір жүйесі) маңызды рөл
атқаратындығын атап өткен және морфологиялық жағынан түрленбейтін сөздер.
Мысалы, одағайлар мен үстеулер деп бөліп қарастырған [24. 169].
Одағай сөздерінің мағыналық жағынан да, морфологиялық жағынан да,
синтаксистік қызметі жағынан да өздеріне тән ерекшеліктері бар. Осымен
байланысты одағайлардың жалпы сөз таптарының ішінде алатын орны ерекше.
Одағай сөздер мағына жағынан заттың (субстанцияның) өзі туралы да, сыны,
саны, қимылы туралы да ұғым бермейді. Одағайлар сөйлемде не тұрлаулы, не
тұрлаусыз мүшелердің қызметтерін атқармайды, сөйлеудегі басқа сөздермен
синтаксистік қарым – қатынасқа түспейді. Сонымен қатар, Одағай сөздер түрлі
шылау сөздерге де ұқсамайды, өйткені шылау сөздердің өздеріне тән
лексикалық мағыналар болғанымен, сөйлемдег басқ мағыналы сөздермен селбесі
оларды өзара байланыстыратын грамматикалық дәнекер болып қызмет атқарса,
одағайларда бұл қасиет жоқ.
Қорыта айтқанда, одағайлар өздеріне тән ерекшеліктері бар сөз табы:
1. Олар адамның сезімін дәл береді. Адам бойындағы эмоциялық қорының
барлығы осы қысқа сөздер арқылы беріледі. Осы арқылы одағайлардың көркем
шығармадағы қызметі ашылады.
2. Одағайлар сезімді білдіруден басқа, олардың бойында бағалау сәті бар.
Одағайлар арқылы болып жатқан іс - әрекетке оң және теріс жағынан баға
беруге болады. Мақұлдау, қуаттау, алғыс, ризалық мағынасын білдіретін
одағайлар оң баға беру үшін, ал жиіркеніш, жактырмау, табалау, ыза, сөгіс
мағыналарын білдіретін одағайлар теріс баға беру үшін қолданылады.
3. Басқа сөздер сөйлемде атауышты қызмет атқарса, ал одағайлар тілде
білдірушілік қызмет атқарады.
4. Одағайлар құрамында мағыналық жағынан диффузиялық болып табылатың
сөздердің көп болғанымен ерекшеленеді. Бір одағай түрлі мағынада қолданыла
береді.
5. Одағайлар басқа сөз түрлерінен өзінің эмоционалдық – экспрессивтік
бояуға бай екенімен ажыратылады.
6. Одағайлар метонимия жасауда да қызмет атқарады. Ауызекі сөзде: Біз
ауылға жақындай бергенде, шеткі үйдің бірінен ойбай шықты деп айтыла
береді. Мұндай қолданыста Ойбай сөзі дауыстың, сол дауысты шығарушыны
орнына жүреді, яғни заттанады [25. 51].
Түркілер дүние жүзінің төрт бұрышына тегіс тараған, ескі тарихы,
мәдениеті, әдебиеті дамыған халықтар. Мал – дүние қанша жисаң да,
таусылады, тозады, жазылған сөз мәңгілікке қалады, - деп Ж. Баласағұн
атамыз айтып кеткен болатын Яғни, осы түркі ата тегіміздің ескерткіштерде
жазып қалдырған мұралары арқылы біз сол дәуір тарихымызды, мәдениетімізді,
әдебиетімізді тани аламыз. Түркі халқының жазба мұрасы сонау VI ғасыр
тереңінде жатыр. Осы ата тегімізден қалған мұралар тіліндегі одағай
сөздерінің қолданысын анықтау тіл білімі морфология саласының түйінді
мәселелерінің бірін шеше аламыз. Одағай сөздерд көне жазба ескерткіштердің
қай – қайсысынан да кездестіре аламыз: А! Анант! Ай! О! Аһ [26. 353].
Алайда көне түркі жазбалары тілін зерттеуші Ғ.Айдаров көне түркі жазба
ескерткіші – Күлтегінде одағай сөздерінің кездеспейтіндігін айтады. Басқа
ескерткіштерде Анант сөзі кездеседі. Көптеген түркологтар бұл сөзді
одағай түрінде қарайды [27. 134]. Алайда, бұл қате пікір. Өйткені көне
жазба мұралар тілінен одағай сөздерді кездестіре аламыз. Көне түркі
Күлтегін ескерткішінде О! Одағайы кездеседі [28. 160].Бұл одағай аталған
ескерткіште үндеу мағынасында қолданылған. Үндеу мағынасында А! Одағайын да
ұшыратамыз. Көне түркі ескерткіштерінде А! Одағайы сөз басында кездеспейді
А Кісі аттарымен постпозициялық қатынаста байланысады. Бұл жағдайда үндеу
қызметін атқарады. Мысалы, Ананта а! Оңра артміс отда бу чамбуді він
улуста, м(а) ғаради (алт(ы)ғ іліккан бар арті: - О, анант, өткен заманда
ғаламшардың бір қаласында Магаради атты хан өмір сүрген [26. 173].
Көне түркі мұраларын зерттеуде В.В.Радлов, П.М.Мелиоранский, В.Томсен,
В.Банг, Г.И.Рамстедт, Ю.Немет т.б. ғалымдар көп еңбек еткен. Алайда көне
түркі жазба мұраларындағы одағай сөздер жөнінде әлі де арнайы зерттеу
жүргізілмеген [34. 148].
Осы берілген мағлұматтардан біздің көретініміз, көне түркі
ескерткіштерінде одағай сөздер көп кездеспейді. Алайда сол кездердің өзінде
одағай сөздер (А! О!) қолданыс тапқан, бірақ олар санаулы ғана және
байқайтынымыз, ол кезде тек түбір, негіз одағайлар ғана қолданылған.
Япырмау, қайда сол күндер! (Абай) дегендегі япырмау деген
өкінгендікті, арманды білдіреді.
Екіншіден, адамның көңіл күйі құбылмалы болатындықтан, одағай сөздердің
көпшілігінің мағыналары да құбылмалы я ауыспалы, демек, көп мағыналы болып
келеді. Одағай сөздің дәл мағынасы сөйлемде айтылатын ойдың жалпы сарынына
байланысты болады. Өйткені одағай сөздер сөйлемде айтылатын оймен жарыса,
қабаттаса айтылатын сезімді білдіреді. Ендеше, сөйлемде айтылатын ойдың
жалпы аңғарына қарай, демек, бірде сүйсіну, бірде кею (ренжу), бірде
күдіктену, бірде өкіну сияқты алуан түрлі сезім құбылыстарына қарай, одағай
сөздердің айтылу ырғақтары да (интонациясы) құбылып отырады. Мысалы: Уай,
жарандар, мен бір ақыл айтайын ба (Ә. Әбішев); Өй, мұны қайдан алдың? (Ә.
Әбішев); Ә, жаңа түзеді! (Ә. Әбішев); Ә-ә, мұнда ма едіңдер? (бұ да); Әй,
кім барсың (бұ да); Уай, қой деймін, бала! (бұ да) деген сөйлемдердегі
айтылған ойдың мағыналарына, аңғар-сарындарына қарай, одағай сөздер де,
дауыс ырғағы арқылы, сөйлеуші адамның көңіл күйін жарыстыра, қабаттастыра
білдіріп тұр.
Үшіншіден, одағай сөздер сөйлемнің басқа мүшелерімен грамматикалық
жағынан байланыспайды, солай болса, өзі жарыса айтылған сөйлемнің мүшесі
болмайды. Одағайлар — өздері жарыса, қабаттаса айтылатын сөйлемнен дауыс
ырғағы арқылы оқшауланыңқырап, бөлініп тұратын сөздер. Мысалы: Қап, барлық
еңбектері далаға кетеді-ау! (Ғ. Мүсірепов.) Бәсе, соны айтыңызшы (Ғ.
Сланов); Бәрекелді, жігіттер, осы беттеріңнен қайтпаңдар (Ғ. Мүсірепов);
Паһ, мықты екен-әу мынау мұндар. (С. Мұқанов) дегендердегі қап, бәсе,
бәрекелді, паһ деген одағайлар сөйлемдермен жарыса айтылып, олардағы
негізгі мағыналарды үстей, толықтыра түсіп тұр. Бірақ бұл мысалдардағы
одағайларды жеке алғанда сөйлем деп қарау қиын.
Сонымен қатар, бұл одағайлар сол сөйлемдердің не тқрлаулы, не тұрлаусыз
мүшелері болып тұрған жоқ, әрі сөйлемдердің мағыналарын да өзгертіп тұрған
жоқ, керісінше, осы сөйлемдердегі сөйлеуші адамның көңіл күйінің
(сезімінің) көріністерін күшейтіңкіреп, толықтыра түсіп тұр. Сондықтан бұл
одағайларды сөйлемдердегі одағай мүше деп атау дұрыс сияқты. Дегенмен де,
одағайлар өзіне тән оқшаулану, одағайланып тұру қасиеттерін және өздеріне
тән орындарын жоғалтпай сақтап тұр.
Сонымен қатар, одағайлар жападан-жалғыз қолданылып, өз алдына сөйлем
ретінде жұмсалады. Мысалы:
- Япырмай, ә!
- О не?
Одағай сөздер көбінесе адамның сезімінің алуан түрлі күйін білдіретін
дыбыстар сияқты болып келеді. Бірақ олар жай ғана дыбыстар емес,
жұртшылыққа әбден түсінікті болып, белгілі дағды бойынша жеке сөз ретінде
пайдаланылатын дыбыстар. Олар - жұртшылыққа әбден түсінікті болып
қалыптасқандықтан, жай ғана дыбыстардың қатарынан шығып, белгілі сөзге
айналған. Мысалы: Уау, жігіттер-ау, бұл қалай? (Ғ. Сланов); Па, сабаз, мал
болғаныңа! (бұ да); У, жан-ай! (бұ да); Түу, қандай тымырсық түн (бұ да);
Е, жолдас, жақсы жатып, жай тұрдыңыз ба? (С. Мұқанов) дегендердегі уау, па,
у, түу, е деген одағайлар үйреншікті сөздерге айналып, жұрттың бәріне
түсінікті болып кеткен.
Одағайлар түр жағынан негізгі және туынды болып екіге бөлінеді.
Негізгі одағайларға ау, па, ей, әй, е, уа, уау, уай, я, пай, ә, о, оһо,
ой, әй, ие, аһа, ау, беу дегендер жатады. Бұл одағайлар қайталанып та
қолданылады.
Туынды одағайларға мәссаған, бәрекелді, әттегенай, жара-кімалла,
масқарай, о тоба, аста (ғ) пыралла, япырмай, ойпырмай, ойпырай, о дариға
сияқтанғандар жатады. Бұлар әуел-бастағы мағыналы сөздерден я сөз
тіркестерінен бірігіп одағай сөздерге айналған. Мысалы: мәссаған деген
одағайдың бастапқы теркіні — мә, саған; бәрекелді дегеннің төркіні — барақа
аллаһу (алла саған бақыт берсін); жаракімалла дегеннің төркіні рахым (бер)
алла; масқарай дегеннің түбірі — масқара-ай; о тоба дегеннің төркіні о,
тәубе; астапыралла дегеннің төркіні — иситиғфару аллаһу (алла көшірсін);
япырмай, ойпырмай, апырай дегендердің түбірлері — я, пірім-ай; ой, пірім-ай
деген-дерден шыққан. Ал әттегенай деген одағай әйт деген-ай (айт дегенің
-ой) дегеннен шыққан. Бірақ, бұл сөздер өздерінің бастапқы ақиқаттық
мағыналарынан тіпті алыстап, таң қалу, ұнату, мадақтау, өкіну, шошыну
сияқты көңіл күйлерін білдіретін одағайларға айналып кеткен.
Сол тәрізді, е, тәйір; тәйір-ай; уа, жасаған; уа, дүние; әттең; шіркін-
ай; я сәт; аттан; алақай деген сияқты ескі ұғымдарды білдіретін сөздер
көбінесе одағай ретінде әуелі ауыз-екі тілде қолданылып, біртіндеп әдеби
тілге (көркем әдебиетке) де еніп кетіп жүр.
Сөйтіп, одағайлар тек көңіл күйін білдіретін күрделі дыбыстардан ғана
емес, бастапқы кезде ақиқаттық мағынасы бар сөздерден де шығады. Екінші
сөзбен айтқанда, одағайлар тек ертеректегі дәуірлерде шыққан сөздер ғана
емес, я олардың қалдықтары ғана емес, кейінгі кездерде де, демек, біздің
заманымызда да шығып отыратын категория екенін көреміз.
Одағайлардың дәлді мағынасы нақтылы сөйлеу жағдайларымен байланысты,
контексте (сәйлемде) айқындалады, өйткені бір одағай сөздің өзі, қолданылу
ерекшелігіне қарай, әр сөйлемде әр түрлі мағына береді. Демек, бір
одағайдың өзі бірде таңырқау, бірде сүйсіну, бірде налу (ренжу, кею), бірде
аяу (жан ашу), бірде ызалану, бірде ұнату (мақұлдау), бірде ұнат-пау
(мақұлдамау), бірде күдіктену, бірде мысқылдау (кекету, сықақтау), бірде
назар аудартып қарату сияқты жай-күйлерді білдіріп ауысып отырады. Мысалы:
Әй,сол ма, тәйірі. Тайборы не істей алушы еді! (Ғ. Сланов); Әй,
байғұсым-ай, басын бастаса, түсіне кетесің-ау! (С. Мұқанов); Әй, сен өзің
әрі кетші! (С. Мұқанов).
Сөйтіп, көңіл күйіне байланысты жоғарыдағы сияқты одағайлардың өздері
әлденеше түрге бөлінеді. Бірақ мағыналарының соншалық ауысып
отыратындығынан, оларды жіктеу (топтау) тіпті қиын. Егер топтасақ, көеңіл
күйінің алуан түрлі райын бас-басына атап санауға мәжбүр болатын сияқтымыз.
Сондықтан жоғарыдағы сияқты одағайларды шартты түрде бір топқа жатқызып,
көңіл күйі одағайлары деп атауға болады.
Бұлардан басқа тілімізде адамға арнай айтылатын: кәне, міне, әні, мә,
жә, әйда, әй, тек, тәйт сияқты одағайлар да бар. Бұлардың мағыналары
жоғарыдағы одағайлардан гөрі басқа-шарақтау. Демек, олардың кейбіреулері
көрсету я нұсқау (кәні, міне, әні), кейбіреулері ұсыну (мә, айда),
кейбіреулері тыю (жәй, тәй, тек, тәйт) мағыналарын береді; бұларды ишарат
ода-ғайлары деген дұрыс сияқты.
Ал төрт түлік малға, ит, мысық сияқтанған үй айуаңдарына арналып
айтылатын да одағайлар бар. Мысалы: көс! көс! сорап! сорап! шек! шек!
айтшу! деген одағайлар түйеге, пфша (пішә), қош! қош! құрау! құрау! үрит
соқ! иіәйт! шек! шек! шеге! шеге! сияқты одағайлар қой мен ешкіге, моһ!
моһ! тәк! тәк! құрау! құрау! құр! құр! сияқтанғандар жылқыға айтылады. Қә!
кәһ! күшім! күшім! мышы-мышы! пырс! сияқты одағайлар ит пен мысыққа
айтылады.
Бұлардан басқа, таңдайды тақылдатып, еріндерін шүйіріп, ысқырып
айтатын, транскрипциялауға қиын болатын одағайлар да бар. Бұларды әдетте
шақыру одағайлары дейміз, бірақ олар тек шақырау ғана емес, жекіру, ұрысу
тағы сол сияқты мағыналарды да білдіреді.
Оның бер жағында, бұл соңғы топтың кейбіреулері тарихи жағынан әуелгі
кезде мағыналары бар дербес сөздер болғандығы айқын. Мысалы: күшім дегеннің
күшік деген сөзбен, қош дегеннің, қошақан, қошқар дегендермен, мышы
дегеннің мысық я мышық дегенмен, шек дегеннін шекшек-ата дегенмен
байланысты екені даусыз. Қала берді, олардың кейбіреулері басқа тілдерде
күні бүгінге дейін жеке қолданылатын сөздер болып шығады (мысалы, моһ деген
қытай тілінде жылқы, қош деген чуваш тілінде қой деген сөз).
Одағайлар—ойды көріктендіріп, ырғақпен (интонация) айтылатын, сөйлем
емес, бірақ сөйлемге балама ретінде қолданылатын сөздер. Бірақ олар іштей
мүшеленбейтін, синтаксистік жағынан басқа грамматикалық категориялардан
оқшау тұратын әлеуметтік қызметі мен мәні әбден түсінікті болып қалыптасқан
сөздер. Осы ерекшеліктеріне қарай, одағайлар адамның көңіл күйлерімен
байланысты алуан түрлі сезімдерді білдіретін лепті, сұраулы сөйлемдер
ретінде қолданылады. Мысалы: қане! деген одағай келіңдер! іске кірістік я
іске кірісіңдер! деген ишаратты білдірсе, мінеі деген одағай көрдіңдер ме,
айтқаным осы еді немесе осы сияқтанған басқа мағынада қолданыла береді.
Ауыз тілде қане, міне дегендердің орнына сыпайырақ қанікиіңіз, мінікиіңіз
деп, мә! жә! деудің орнына мәңізі жәңізі деп те айтады.
Одағайлар жеке сөйлем ретінде қолданылуларымен қатар, негізгі
сөйлемдермен жарыстырыла, қос-қабаттала да айтыла береді дедік. Мұндай
жағдайларда одағайлар, егер сөйлемнен бұрын қолданылса, негізгі сөйлемдегі
ойдың мазмұнын я мағынасын алдын ала білдіру үшін жұмсалады. Мысалы: Е,
тәйірі, бар бітіргенің осы ма! А, мен кешіккен екенмін ғой! (Ә. Әбішев).
Одағайлар екі түрлі жағдайда ғана сөйлем мүшесі бола алады.
1) Одағайлар кейбір көмекші етістіктермен тіркесіп күрделі мүшенің
құрамына кіреді. Мұндайда көмекші етістік одағайды басқа сөздермен
(мүшелермрен) грамматикалық байланысқа түсіретін дәнекер болып қызмет
атқарады. Мысалы: Әт-тте-ге-не-ай — деді ол таңдайын қағып (С. Мұқанов);
Құр-құр... рр. Әй, әй! — десті үйдің ішінен екі дауыс (бұ да); Моһ, моһ!
—деп кешкі тымық даланы басына көтерді (бұ да); Япырмай,— деп ойлады ол
ақырында,— Айкүміс тентек жігіт деп мені неге айтады, шынында тентек емес
пе екем? (Ғ. Сланов) дегендердегі одағайлар де етістігінің дәнекерленуімен,
қайтті? не деді? қайтіп? не деп? деген сұрауларға жауап болып, сөйлемнің
мүшесі бола алады.
2) Одағай сөздер субстантивтеніп, түрлі қосымшалар қабылдап, сөйлемнің
қалыпты мүшесі болады. Мысалы: Аллаңнан ой-байым тыныш (Мәтел); Кешке әрі
тоңып, әрі шаршап аһ-лап, уһлеп отырған кемпір өзін өлтіріп кете жаздаған
кім екенін есіне алды (С. Қөбеев); Қойдың көл жағынан шәй-шәйлеп бір бала
түрегелді (Б. Майлин) т. б.
1.2 Түркі мұраларындағы одағай сөздердің қолданысы
Ортағасырлық жазба мұралар тілінде одағай сөзде көптеп кездеседі. Осы
дәуір ескерткіштерінде кездесетін одағай сөздерінің мағыналық ерекшеліктері
таңқалушылықты білдіретін А! Одағайы, қиналу мағынасындағы Вой! Одағайы
қазіргі тіліміздегі ой! Одағайымен, қарсылық, наразылық мағынасындағы Ай!
Ав! Во! Е! Одағайы қазақ тіліндегі Тәйірі! Түге! Бай-бай! Одағайларымен,
разылық мағынасындағы Ува! Одағайы Бәрекелді! Одағайымен, қарата айтылу
мағынасындағы Ке! Хе! Ай! Ае! О! Одағайлары қазіргі таңдағы қолданыста
жүрген Әй! Ей! Одағайларымен мағыналас.
Орта дәуір мұраларын сөз еткенде, алдымен М.Қашқаридың Диуани лұғат
ит-түрк еңбегін атап өтуіміз керек. Себебі, бұл түркі тілінің
грамматикасын сөз ететін алғашқы еңбектердің бірі. Бұл еңбект кездесетін
одағай сөздер, яғни соның ішінде бір буынды түрлері: Ав! –менсінбеушілікті
білдіретін одағай түрі, Ай! Ей! Одағайы Ач! Ой – хой – хой! Ей! Одағайы,
Йу! Қы! Ей! Одағайылары, ош! Эй-эй! Одағайы, Оң!-ұялту мағынасын беретін
одағай түрі, Ува!- шақырғанда жауап ретінде айтылатын одағай сөз т.б. [29.
147].
Сонымен қатар, аталған еңбекте UVA – ҰВА – шақырушыға жауап қату үшін
айтылатын Хош! Ләппай! Деген мағынадағы одағай сөз кездеседі. Мысалы, Ей!
Мұхаммед! – деп шақырғанда, шақырушының Ха, Ләппай!? деген жауабы [30.
68].
Қазақ халқының негізгі кәсібі – мал шаруашылығы. Бұл көнеден келе
жатқан ата – баба кәсібі. Мал шаруашылығы төрт түлікке қатысты айтылатын
одағай сөздерде сөз етіліп отырған еңбекте көрініс тапқан. Мысалы, Хош –
хош, шек – шек. Ешкілерді айдағанда қолданылатын одағай сөз, хеш – хеш.
Табынды, отарды өргізу немесе жинау үшін қолданылған одағай сөз, ба – мә -
мә - қой маңырағанда шығатын дауыс. ҚURЫ – ҚURЫ – құру – құру – тай
енесінен қалғанда, шақырып алу үшін қолданылатын одағай сөз. Кейде сөз
соңындағы и – ы әрпі һ әрпіне ауыстырылып, қиrиһ – қиrиһ түрінде де
айтылады. ТҮКҮ – ТҮКҮ – күшім – күшім – күшікті шақыру үшін қолданылатын
одағай сөз [30. 409 – 311].
Ж. Баласағұнның Құдатғу білік еңбегінде, айа; е; ей; одағайлары,
яғни қазіргі тіліміздегі ей шақыру мағынасындағы одағай түрлері кездеседі
[32. 380].
А. Иугенекидің Ақиқит сыйында йа – уа; айа – уа; айа – ей; ей – ей;
формаларындағы одағай сөздерді ұшыратуға болады. С. Бақырғани туындысында
айа – ей; ай – ей; йа – ей; уай – ойбай; уаһ - әттең; уаһ – қап; вай – вай
– ойбай мәніндегі одағай сөздер, Рабғузи қиссаларында илаһи – илаһи; ей –
ей мәніндегі одағай сөздер, Қорқыт атаның Дерсе хан ұлы Бұқаш жырында
тахсін – бәрекелді формасындағы одағай түрі ұшырасады [33. 41].
Орта түркі дәуірі ескерткіштерінде иә одағайы үндеу мағынасында
қолданылған. Мысалы, Қ. А. Ясауидың Хикметтерінде иә одағай түріне
жатқызамыз. Себебі бұл көңіл – күй, сезім мағынасын береді [3. 373]. Осы
дәуір ескерткіштерінде кездесетін ай одағай қатарына жатқызамыз. Ай одағай
түрі Рабғузи қиссаларында және ұйғыр документтерінде көп кездеседі. Ай
одағайы үндеу мағынасын береді, тек кейбір жағдайда ғана қайғы мағынасында
жұмсалады. Я сирек кездесетін одағай түрі. Я одағайы үндеу мағынасында
қолданылады. Бұл көбіне енисейлік ескерткіштерде кездесіп жатады.
Ескерткіште көп кездесетін jыта, ыjу сөздерінің мағыналары ашылмаған.
Мысалы, Қадашым адырылдым, сакіз оғлым адырылдым. Jыта, ыjу – ды С. Е.
Малов увы - өкініш мағынасында аударады [3. 375].
XII ғасырға жататын ескерткіштер тілінде, соның ішінде Ясауидың
Диуани хикметінде одағайлар көптеп ұшырасады. Бұл одағайлар VI – VII
ғасыр ескерткіштерінде кездесетін одағайларға ұқсас. Оларға: Уа, дариға;
биһамдилла; я; қалақ; һай – һай; айа; алла; уай; худайа т.б.
Бұл ескерткіштер тілінде кездесетін кейбір одағайлар қазіргі қазақ
тілінде сақталған. Мысалы, А; ай; аһ; уа; һай; иллаһи т.б. Сонымен қатар,
жоғалып, яғни көнеленіп кеткендері де бар. Мысалы, Аja; қалақ. Бірақ қалақ
басқа түркі тілдерінде әлі де қолданыста [3. 376].
Бұл келтірілген мәліметтерден көретініміз, осы аталған дәуір
ескерткіштерінде ең көп кездесетін одағай сөздер: О; а; ей; ай; әй. Бұл
одағайлардың бәріне тән мағына – үндеу, шақыру.
Ай \ Әй көнеден келе жатқан одағай түрі. Көне түркі ескерткіштерінде
бұл одағай түрлері сөйлемнің басында, ортасында және Басым – ай сияқты
сөзге тіркесіп келуі ұйғыр ескерткіштерінде кездеседі. Мысалы, Мұң аі
аljitурміс (а)н ісіr савар амрак адаіымын [26. 178].Аудармасы: Мұңым – ай,
өзім жақсы көретін, қымбат тұтатын баламнан айрылдым.
Дәл осы ұйғыр ескерткішінде әй одағайы сөйлем басында да кездеседі.
Мысалы, Аі амrак, аі амrак [26. 177].
Қ. А. Ясауидың Диуани хикмет еңбегінде ай одағайы 20 жерде кездеседі
және барлық жерде үндеу мағынасында қолданылған. Яғни, үндеу мағынасындағы
одағай сөздерінің аталмыш мұраларда көптеп кездесуі, сол дәуірдегі ел,
тайпа басшыларының басқару билігінен көрініс береді. Өйткені, үндеу –
халыққа қарата айтылған сөз. Осыдан түркі халқының ыдырап кетпей, бір
жүйеге бағынғандығын көреміз.
Жыраулар поэзиясын сөз еткенде, алдымен, Асан қайғы есімінен
бастаймыз. Асан қайғы еңбектерінде ай одағайы көп ұшырасады [45. 6 – 10],
Доспамбет жырау мұраларында апырым одағайы[45. 15 – 19], Шалкиіз жырау
толғауларында ау, иә одағай сөздері [45. 30 – 32],
Бұл келтірілген мағлұматтардан біз жалпы түркі мұраларында одағай
сөздерінің қолданыс тапқанын, яғни барлық түркі дәуірлерінде бұл сөз
табының қызмет атқарғанын көреміз.
2. Одағай сөздердің жасалуындағы ерекшеліктер
2.1 Одағай сөздердің экспрессивтік-эмоционалдық мағынасына интонацияның
әсері
Қай халықта болсын тілдің негізгі қызметі коммуникативтік функция бола
тұра сөйлеуші не жазған кісінің әңгіме болып жатқан мәселеге көзқарасын,
эмоционалды қатынасын қоса жеткізеді. Адамның сезіміне әсер ететін сөздер
тобы экспрессивтік – эмоционалды лексика деп аталады. Сөздің экспрессивтік
сипаты оның бейнелі, мәнерлі айтылуынан, ал эмоционалдығы адамның бір затқа
я құбылысқа өзіндік көзқарасын, көңіл – күйін, сезімін білдіруінен
көрінеді. Олар сүйіспеншілік, масаттанушылық, мақтанушылық, еркелік,
таңырқаушылық, жағымпаздық, өшпенділік, үрейлену, сес көрсету сияқты адамға
тән жағымды – жағымсыз қасиеттерді білдіруде жиі кездеседі[46. 37]. Осындай
экспрессивті – эмоционалдық қасиетке ие сөз табы – одағай. Одағайларға
экспрессивтік – эмоционалдық мағына тән. Қазақ тіл білімінде эмоция мен
экспрессияны ажырату бар. Бұл психология пәні үшін принципиал характерге
ие. Эмоция бар жерде экспрессияның болатындығы анық. Эмоцияның табиғатын
жете түсіну үшін эмоцияны дүниеге алып келетін мотивтерді белгілеу үшін
экспрессияның көмек беретіндіг анық [47. 108].
Эмоция – экспрессивтік негізінен, сөйлеу процесіне тән құбылыс. Кез –
келген сөйлемде сол айтылып жатқан хабарға айтушының көзқарасын білдіретін
элемент - модальділіктің болатындығы шындық.
Э.С.Азнаурова сөздердің эмоционалды-экспрессивті қызметін
стилистикалық мағына құрамында қарап, оны коннотаттық (негізгі мағынаға
қосымша) мағынаның қатарына жатқызады [47.109]. Алайда, бұл одағайларға
қатысты емес сияқты. Себебі, Әттеген-ай, тәйірі, бәрекелді сияқты одағай
сөздерінің лексикалық мағыналары – осы адамның көңіл – күйін ғана
көрсетеді.
Психологтар эмоцияны тікелей обьектив дүниенің түйсігі арқылы пайда
болады деп есептемейді. Атақты совет психологы А. Н. Леонтьев. Эмоция өзіне
амал әрекетті бағындырмайды, керісінш оның нәтижесі және оны дамытушы
механизм болып саналатындығын айтқан[47. 111]. Леонтьев осы еңбегінің
екінші бір жерінде: “ Эмоция - ішкі сигналдардың қызметін атқарады. Ішкі
сигналдар деп аталынуы сол – олар тікелей заттардың сәулеленуі емес.
Эмоцияның ерекшелігі – олар мотивтер мен жетістіктер арасындағы қатынасты
немесе субьектінің, амал - әрекеттің сол талаптармен байланысты сәтті
орындалу мүмкіндігін көрсететіндігін ” сөз еткен болатын [47. 111].
Эмоция адамдардың дүниедегі болып жатқан құбылыстар мен айналасындағы
заттарға, жеке адамдардың қарым - қатынастарына т. Б. баға берумен тікелей
байланысты [47. 112].
Эмоционалды - экспрессивті сөздермен байланысты басы ашылуы қажет
болған нәрсе - олардың обьектив дүниемен байланысты мәселесі. Эмоция мен
экспрессия да жеке адамға, индивидуалдық сипатқа ие, жеке адамдарда болатын
әлеуметтік жағдайлармен байланысты процестер. Эмоция мен экспрессия
түйсіктер арқылы қабылданған информацияға негізделініп, заттар мен
құбылыстарға баға береді, өздерінің көзқарасын білдіреді.
Жоғарыда айтқандай, одағайлар экспрессивтік-эмоционалдық бояуға бай
сөз табы.
Одағайлар интонацияның барлық эмоционалдық айналымына көне береді.
Олар эмоционалды көтеріңкі айтылымды талап етеді. Одағайлар интонациялық
жағынан өзі қолданылып отырған сөйлеммен байланысты. Одағайларға сөйлемдегі
барлық экспрессия бағытталады. Интонациялық жағынан негізгі сөз ретінде,
сол сөйлемнің бүтіндей интонациялық қозғалысына әсер ете отырып, одағайлар
сөйлемнің белгілі бір эффектпен айтылуына әсер етеді.
Эмоционалдық-экспрессивтік мағыналық реңк екі түрлі
түсіндірілетіндігіне көз жеткізуге болады. Бір топ ғалымдар эмоциялық,
экспрессивтілікті кең түсініп,оны стилистикалық бояумен байланыстырса,
екінші топ ғалымдар стильдік бояуда да, жеке сөздерде де эмоциялық мағына
элементтерінің дербес болатындығын көрсетеді. Қазақ тілі лексикасы бұл
жоспарды әлі зерттеліне қоймағанымен, эмоциялық - экспрессивтік мағынаны
сөйлем арқылы да, жеке сөздер арқылы да беруге болатындығын дәлелдеуге
болады.
Одағай категориясы басқа сөз таптарымен салыстырғанда әуезділік,
ырғақ, интонацияға бай категория. Олар көркем шығарма тілінде көп
кездеседі. Ал, публистикада, ғылыми стильде жазылған шығармаларда сирек
кездеседі.Тіліміздегі көп мағыналы одағайлардың әрбіреуі жұмсалатын
мағынасына қарай әр түрлі интонацияда айтылады. Бірде одағайдың соңғы буыны
жоғарғы интонациямен көтеріңкі айтылса, бірде басқы буыны ерекше екпінмен
айтылып, соңы баяу ырғақпен тынады. Мысалы, Ойбай! Одағайы үрку, шошыну
мағынасында жұмсалса, онда екпін бірінші буынға қойылады да, сөздің өзі
жұлып алғандай тез, жылдам айтылады (Ойбай!). Егер таңырқау, таңдану
мағынасында жұмсайтын болсақ, онда екпінді, керісінше, соңғы буынына
ауыстырып, соңғы -а дыбысын мейлінше созып айтамыз(Ой – ба – а – ай). Ә!
Одағайы сұрау мағынасында және біреуді шақырғанда үн қатып жауап беру
қызметінде жұмсалса, немесе біреуді өзіне қарату мақсатымен қаратпа сөз
ретінде жұмсалса, қысқа, шолақ айтылады да, бір нәрсені ұмытып тұрып, кейін
есіне түсіргенін (ә - ә - ә,кешегі хат екен ғой!) немесе бір нәрсені
түсінбей тұрып, кейін түсінгендігін аңғарту мақсатымен айтылса, (ә - ә - ә,
білдім, білдім!), созылыңқы түрде айтылады. Ал, ә одағайы сөйлем аяғында
сұрау мағынасында қолданылғанда (бұл қалай, ә?, сендер ай сайын хат алып
тұрасыңдар, ә?) әдетте шолақ, қысқа, тез айтылады. Егер мысқыл, қуақылық,
әжуалы сұрау мағынасында жұмсалса, созылыңқы айтылуы мүмкін. (Әй, сен қусың
– ау деймін, Асқар, ә - ә?!). Біреудің сөзіне, іс - әрекетіне риза болып,
оны қоштау, қолпаштау мағынасында айтылса бәле! \\ пәлі! Одағайы жылдам,
тез айтылады да, таңдану, таңырқау мағынасында айтылса бә - ә -ле –е – е!
\\ пә - ә - л – е – е! Болып дауысты дыбыстары созылып айтылады.
Одағай құрамындағы кейбір дыбыстардың созылыңқы, ерекше интонациямен
айтылуы – сол одағайлардың мағынасын күшейту мақсатымен жұмсалады. Мысалы :
Ә т е г е н – е – е – е ! Бәрекелде – е – е ! Сөйтіп, кейбір көп мағыналы
одағайлардың мағынасының құбылуы олардың айтылу мелодикасына, интонациялық
ырғаққа байланысты болады. Ал, бір мағыналы одағайларды интонация жағынан
қанша құбылтып айтса да олардың мағыналары өзгермейді. Мысалы, Алақай!
Бәсе! Қап! Стоп! Алло! Бай – бай – бай! Сияқты одағайларды қанша құбылтып
айтса да олардың мағыналары құбылмай, бір қалыпты сақталады. Қазақ тілінде
кейбір азын – аулақ аутқуларды есептемегенде екпін, әдетте, сөз аяғына
түседі. Одағайлардың екпін тұрақсыздығы бұл тұжырымды жоққа шығармайды.
Одағайлардың екпін тұрақсыздығын жоғарыда айтылған азын – аулақ аутқуларға
жатқызған жөн, бұны мына мысалдардан байқаңыз: Пәле! \\ пәле – е – е!
Ойбай! \\ ойба – а – ай! Айналайын! \\ айналай – ы – ын! Ойпырмай! \\
ойпырма – а – ай! Одағайлар бір – бірімен тіркескенде де екпін категориясы
бірде сақталып, бірде бір – біріне ауысып, құбылып отырады. Мысалы, одағай
төркінді - ай, -ау шылауларымен тіркескенде одағайлардың бойындағы екпін
шылауларға ауысады (Бәрекелді – ай! Пәлі – ай! Алда – ай!). Одағайлардың
мелодика, интонациясының құбылмалылығы көптеген одағайлардың бір вариантта
емес, бірнеше вариантта түрленіп айтылуына себеп болған сияқты. Мысалы:
Япырым – ай! \\ Ойпырым – ай! \\ Апырмай! Пәле! \\ Пәлі! \\ Пәле! \\ Бәле!
\\ Бәлі! Алда! \\ Алла! Пай – пай! \\ Бай – бай! [21. 251 – 252].
Одағай көп жағдайда сөйлемнен оқшау тұрады. Тек мына типтегі эмфазды
үйлесімдер ғана кездесіп отырады: Ой, рахмет! Жоқ, ойбай! Ойбай келеді.
Дауыстың түрлі жоғарылығында біз өзіміздің сөзімізді және еркіміздің
ниетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
Негізгі бөлім
І тарау. Одағай – ерекше сөз табы.
1.1 Одағай сөздердің этимологиялық тұрғыдан зерттелуіне
шолу ... ... ... ... ... 5
1.2 Түркі мұраларындағы одағай сөздердің
қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 18
ІІ тарау. Одағай сөздердің жасалуындағы ерекшеліктер
2.1 Одағай сөздердің экспрессивтік-эмоционалдық
мағынасына интонацияның
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
. 21
2.2 Одағай сөздердің грамматикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 45
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 49
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Түркі халықтарының және олардың тілдерінің
өзіндік даму тарихы бар. Тіл қоғамдық құбылыс болғандықтан үнемі даму
үстінде болады. Алайда түркі тілдері сан ғасырлық даму жолында өзіндік
формаларын сақтап қалған. Осындай мәселелер бүгінгі түркология ғылымында
зерттеу нысанына айналып та жүр.
Қазіргі тілімізде әлі де болса зерттеуді қажет ететін ерекше сөз
таптарыныңы бірі – одағайлар. Одағай сөздердің этимологиясы дыбыстық
құрамы, лексикалық мағынасы және тұлғалық ерекшеліктері тұрғысынан
өзгешеленеді. Оның үстіне қазіргі қазақ тілінде одағай сөздердің шығу
тегіне қатысты зерттеулер жоқтың қасы.
Одағай сөздердің шығу тегі түркі халықтарының тарихы, дүниетанымы, ой-
өрісі, дүниеге көзқарасы, өмір сүру салты, мәдениеті және психологиясымен
байланысты. Мұның өзі одағай сөздердің этимологиясын нақтылауды қажет
етеді. Тақырыптың өзектілігі де осында.
Зерттеудің нысаны. Одағай сөздер.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты –
қазақ тіліндегі одағай сөздерді қазіргі түркі тілдерімен және түркі жазба
ескерткіштері тілімен салыстырмалы - тарихи әдіс тұрғысында зерттей отырып,
этимологиясын айқындау.
Алға қойылған мақсатқа жету үшін міндеттерді шешу көзделді:
- көне түркі ескерткіштері тіліндегі одағайларды жинақтау;
- орта ғасыр жазба ескерткіштері тіліндегі одағай сөздерді жинақтау;
- жаңа түркі дәуірі жазба ескерткіштері тіліндегі одағай сөздерді
анықтау;
- ең жаңа түркі дәуірі жазбалары тіліндегі одағай сөздердің қолданысын
анықтау;
- түркі жазба ескерткіштер тіліндегі одағай сөздерді қазіргі түркі
тілдеріндегі одағай сөздермен салыстыру;
- одағай сөздерінің тимологиясын айқындау.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында салыстырмалы- тарихи әдіс,
диахрондық, синхрондық әдістер және ретроспективтік тәсіл қолданылды.
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеу жұмысының материалдары көне түркі
(“Күлтегін”, “Тоныкөк”, “Білге қаған”), орта ғасыр жазба ескерткіштерінің
(М.Қашқаридың Диуани лұғат ит-түрігі”, Ж. Баласағұнның “Құтты білігі ”,
Қ.А.Ясауидың “Диуани хикметі”, А.Йүгенекидің “Ақиқат сыйы”, Құтбтың “Хұсрау-
Шырыны”, Хорезмидің “Мұхаббет-намесі”, С.Сараидің “Гүлістан бит-түркиі”
т.б.) аудармаларынан, жаңа түркі жазба ескерткіштері тілі бойынша теориялық
еңбектерден, сөздіктерден, энциклопедиялық еңбектерден, мерзімді баспасөз
беттерінде (газет, журналдар) жарық көрген ғылыми мақалалардан, ғылыми-
теориялық конференция жинақтарынан алынды.
Зерттеудің негізгі тұжырымдары.
- одағай сөздер көне түркі жазбалары тілінде сирек кездеседі;
- одағай сөздер ортағасырлық жазба мұраларында жиі қолданылады;
- түркі жазбаларында қолданылатын одағай сөздер қазіргі қазақ тілімен
салыстырғанда фонетикалық өзгерістерге ұшыраған;
- қазіргі қазақ тіліндегі одағай сөздер басқа да қазіргі түркі
тілдерінде де кездеседі.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Одағай – ерекше сөз табы.
1. Одағай сөздердің этимологиялық тұрғыдан зерттелуіне шолу
Одағайлардың дамуы тілдің өзімен тығыз байланысты, өйткені адамның
көңіл – күйін, сан түрлі сезімін сөзбен айтып жеткізе алмаған жағдайда, тек
қана одағай сөздерді қолдану арқылы, дәл түсіндіре аламыз [1, 290].
Ең алғашқы кезде одағайлар тіл пайда болмастан бұрын адамның әр түрлі
эмоциялық күйін және адамның еркіндігін білдірген. Мысалы, Ах! Ух! Ой! Және
т.б. Кейін тілдің даму заңдылығынан осы одағайлардан ахылау, ухілеу,
ойбайлау сияқты сөздер туған. Кейінгі создер одағайлық дыбыстардың
негізінде сөзжасам заңдылығына байланысты дами бастаған. Осының негізінде
сөздің дыбысталуы мен адамның эмоционалдық жағдайы арасындағы байланыс
жанама негізде болып қалды. Тіл дами келе сөздер тек адамның эмоционалдық
көңіл – күйін, сезімін білдіріп қана қоймай, адамның жадында туатын басқа
да құбылыс атауларын білдіре бастады.
1. XVIII ғасырда одағай теориясы, яғни тілдің пайда болуының негізі –
одағай деп тану И.Гердердің енбектерінде көрініс тапты. Тіл білімі
тарихында бұл Тітіркену теориясы деген атауға ие болды [2. 21].
Тілдің пайда болуын И.Гердер одағай теориясы негізінде түсіндірген.
Тіл – табиғи жан айқайы деп атаған. Мұндай айқай басқа адамдарда көңіл
білдіру сезімін туғызады. Сондықтан еңалғашқы адамдардың тілі – сезім тілі.
Сана – сезімінің арқасында адам өз - өзін бақылай алады. Бұдан адамның
сөйлеу тілі калыптаспастан бұрын одағайлар туған деген қорытындыға келеміз.
Одағай теориясында тілдің пайда болуына адамның ішкі жан дүниесі және
оны қоршаған орта құбылыстары әсер еткен.
Одағайлар адам баласының өзі және оның жасаған ортасы, жан – жақтағы
құбылыстармен қарым – қатынасы нәтижесінде пайда болған.Осыған дәлел
ретінде Одағай теориясын атауға болады. Ең алғашқы адамдар тілінде сыртқы
орта құбылыстарына тітіркену негізінде ой! Ай! Одағайлары туған. Сол сияқты
одағайлар ауыр еңбекте, жанашырлық жағдайда, қайғы – қасіретте, жүрек
жібітерлік сезімде, қуанышты сәттерде және осы құбылыстарға адамның көз –
қарасын, сезімін білдіру кезінде қалыптасқан. Ең алғашқы одағайлар дыбыстар
түрінде болған. Мысалы, О! А! Е! Және т.б.Кейін осы дыбыстардың негізінде
басқа да одағайлар туып, соның негізінде тілдің дамуына жол ашылған. Бұл
дыбыстар адамда еріксіз түрде, белгілі бір құбылысқа тітіркену негізінде
туып отырған. Сондықтан да біз тілдің пайда болуын одағайлармен байланыста
қарастырамыз. Одағайлар тілімізде сонау ежелгі дәуірлерден бері қолданылып
келе жатқан тарихи категория болып есептеледі.
Одағайды дұрыс түсіну үшін одағай терминің құрлысына, құрамына талдау
жасап алу қажет. Басқа түркі тілдерінде одағай термині түрліше
аталады.Алайда мағыналык жағынан байланыс сақталған. Мысалы, ұйғыр тілінде
одағай – ымлық деген атауға ие. Бұл көп жағдайда дағайдан туындаған создер.
Мысалы, көптеген түркі тілдерінде ымлық – одағайдан ым және қосымша -
лық немесе этимологиялык жағыннан түсініксіз (Мысалы, сырдық, нида)
сөздер. Сонымен қатар кейбір түркі тілдерінде одағай терминін атау үшін
орыс ілінен ауысып келген междометие термині де қолданылады [3. 361].
Ең алғаш одағай термині Г. В. Архангельскийдің граматиясында
қолданылған. Бұл жерде одағай терминін одағайлан у етістігі негізінде
түсіндірген. Одағай терминіне этимологиялық талдау жасасақ, бұл термин үш
құрамдық бөлікке (о, деген, ай) бөлінеді. О! – одағай, деген – етістіктің
деу (айту), ай – одағайдан туындаған экспрессивтік – эмоционалдық шылау [3.
362].
Одағай сөздерінің негізгі қызметі – бұл адам көңіл – күйінің неғұрлым
қысқаша түрде берілуі. Одағай – объектінің қоршаға ортаға деген көңіл –
күйінің белгісі - деп жазған В. В. Виноградов [4. 745].
Одағай сөздер адамның барлық көңіл – күйіне қатысты сөздерді қамтиды.
Қоршаған ортаның адамға әсері оның бас бөлігінде пайда болып, ол сезім, ой,
бейімдік т.б. түрінде көрініс табады. Осы түрінде одағай Мүлтіксіз күш
деген атауға ие болады [5. 341].
Одағай термині мен оның қызметі арасында тығыз байланыс бар. Одағай
сөзінің өзі жеке – дара, бөлек, оңаша деген мағыналарды береді. Одағайға
қатысты қазақ тіл білімі ғалымдары арасында әр түрлі пікір қалыптасқан.
М. Балақаев, Т. Қордабаев одағайға: Кісінің сезімін, көңіл – күйін,
еркін білдіретін, дербес грамматикалық тұлғалары жоқ сөздер деген анықтама
берген [6. 165].
Осы пікірді Ж. Түймебаев та қолдайды. Ж. Түймебаев: Сөйлеушінің
шындыққа, болмысқа қатысын көңіл – күй, сезім арқылы білдіретін сөздерді
одағай қатарына жатқызамыз деген анықтама берген [7. 82]. Одағайлардың
атап көрсету қызметі жоқ. Оған арнайы грамматикалық категория тән емес.
Көмекщі создердегі грамматикалық мағына үстеу қызметі де одағайда
кездеспейді.
Ш. Бектуров пен М. Серғалиев сиякты ғалымдарымыз да одағайға қатысты өз
пікірлерін білдірген. Олар одағайға: Тұлғаланып, өзгермейтін адамның ішкі
сезімін, көңіл – күйін білдіретін сөздер деген аныктама берген. Олар
одағайды: 1.Сөйлеуші адамның назарын өзіне аудару үшін қолданылатын
одағайлар (Әй! Е! Ие! Ой! Мә! Оһ! А! Ә! Уа!), окінішті білдіретін одағайлар
(О, дариға – ай! Қап! Оһ, дүние – ай! Апырмау! Әттеген – ай! Бай – бай! Пай
– пай!), таңдану, сүйсінуді білдіретін одағайлар (Ахау! Уа, шіркін! Бәсе!
Бәрекелді! Пәлі! Уа! Уай!), өшігуді білдіретін одағайлар (Қап, бәлем – ой!)
деп жіктеген [8. 129].
Одағай сөз табына жататын сөздер адамның күйін, сезімін білдіру
мақсатымен ғана емес, сонымен қатар басқа біреуге бұйыру, ишара білдіру
немесе малды, үй хайуанаттарын шақыру (шөре – шөре, моһ – моһ, әукім -
әукім), айдау, қорғау мақсатында да қолданылады [9. 564].
Одағай – адамның сезімі, көңіл – күйі, еркімен байланысты дыбыстық
ишараттарды білдіретін, өзгермейтін сөздер табы. Одағай атауыш сөздерге де,
көмекші сөздерге де жатпайды. Олардың атауыш сөздерден айырмасы –
номинативтік мағынасы, ал көмекші сөздерден айырмасы – байланыстырушы
қызмет атқармайды.
Одағай зат туралы, оның сыны, саны, қимылы туралы ұғымды атап
білдірмейді. Сөйлемде жарыса, қабаттаса айтылып, сөйлеушінің көңіл – күйін
білдіру арқылы ондағы негізгі мағынаны толықтырып, күшейтіп отырады, бірақ
басқа сөздермен грамматикалық қарым – қатынасқа түспей, оқшау сөз ретінде
жұмсалады [10. 230].
Басқа түркі тілдері ғалымдары арасында одағайға қатысты әр түрлі
анықтамалар, болжамдар жасалуда.
Одағай - әр түрлі көңіл – күй, сезімді білдіріп, сөз табы қызметін
атқарады [11. 130].
Одағай – эмоционалдық қобалжу мен күтпеген сезімдерді білдіретін сөз
табы [12. 167].
Н.П. Дыренкова Б.Х. Тодаева берген анықтаманы қолдай отырып, ол мына
типтес одағайға қатысты анықтама береді: Одағай әр түрлі сезім
элементтерін білдіретін сөз табы [13. 122], ал Саков: Одағай – адамның
ішкі жан дүниесіндегі өзгерістерді білдіретін сөз табы деген анықтама
берген [14. 151].
Л. Харитонова: Одағай - өзгеріске ұшырамайтын, түрлі сезімдер мен жан
толқуларын білдіретін сөздер табы деген анықтама берсе [15. 70], қазақ
грамматикалық еңбектерінде: Одағай – адамның ішкі жан жағдайы мен
сезімдерін білдіретін сөз табы деген анықтама берілген [16. 168]. Осы
пікірді М. Балақаев та қолдап, ол да ішкі жан жағдайды білдіретін сөздерді
одағай деп атаған [17. 111].
Қазақ тіл білімінде тоғыз сөз табы бар. Солардың қатарына одағай
тоғызынш орынды иеленген. Морфологиялық категориялардын ең көлемдісі және
басқа категорияларға ұйтқы, негіз болатыны – сөз табы категориясы, яғни
сөздің лексика – грамматикалық табы. Сөз табы категориясынның өзіндік туу,
даму тарихы бар, яғни ол да өз басынан неше алуан өзгерістерді өткерген.
Қанша адам болса, сонша ой туады делінген халық даналығында. Сөз табының
өзін әр ғалым әр түрлі жүйелеп жіктеген. Одағайдын сөз табында алатын орнын
да әр ғалым әрқалай топшылағанын жоғарыда берілген мағлұматтардан көрдік.
Сөздерді тапқа бөлу тіл білімінің өз алдына дербес ғылым болып
қалыптасуынан бұрын, яғни б.з.б. IV – V ғасырдан Платоннан басталады.
Қазақ тіл біліміндегі сөздерді тапқа бөлудің алғашқы соқпағын салған
түрколог – Н. И. Ильминский. Осы сан совет дәуіріне дейін жарияланған
еңбектердің барлығында сақталған. Морфологияны сөз ететін қазақ тілінде
жазылған алғашқы оқулық 20 – жылдардың алғашқы жартысында дүниеге келді.
Осы оқулықта қазақ тіліндегі сөздерді алдымен атауыш сөздер, шылаулар,
одағай сөздер деп үш топқа бөліп, оларды ішінара жіктеген. Одағай сөздер
еліктеуіш, лептеуіш деп екі түрге бөлінген [18. 167].
Бұл жерде ғалым Т. Қордабаев барлық лепті сөздер мен еліктеуіш сөздерін
одағай қатарында қарастырған. Алтай грамматикасының авторлары, сонымен
қатар Саков, Де. Соссюр, В. А. Богородицкий, Н. П. Дыренкова т.б. болған.
Олар одағай сөздер мен лепті сөздерді синонимдес деп қарастыру дұрыс емес.
Себебі, кез келген лепті сөз одағай бола алмайды. Алайда лепті сөздерінің
ішінде одағай сөздерг тән экспрессивтік – эмоционалдық қасиетке ие сөздер
де жоқ емес [3. 362].
А. Байтұрсынов одағайды ілездік одағай (лап, шап,жалт, қалт,бырт),
еліктеу одағай (шыр – шыр, сықыр – сықыр), шақырыс одағай (әй,а) деп бөледі
[19. 216]. Бұл жерде А. Байтұрсынов та еліктеу сөздерін одағай сөздер
құрамы қарастырған, бірақ бұл дұрыс емес. Себебі, еліктеу сөздерінің
бойында экспрессивтік – эмоционалдық сипат жоқ.
Сөздерді тапқа бөлуде орныққан үш принцип бар. Олар: семантикалық,
синтаксистік, морфологиялық [20. 38].
Қазақ тілі грамматикасында сөздерді семантикалық және морфологиялық
белгілеріне қарай 3 – ке бөлген. Олар: атауыш сөздер, көмекші сөздер,
одағай сөздер. Одағай сөздер шығу ерекшелігіне қарай атауыш сөздермен де,
көмекші сөздермен де семантикалық байланысы болмайды және сол себептен,
сөйлемнің мүшесі болмайды, бірақ олар бүтіндей сөйлемнің орнына балама
ретінде (Бәле! Қане!) жүре береді [21. 40 – 41].
Ш. Бектұров қазақ тіліндегі сөздерді таптастырғанда, мағыналық,
морфологиялық, синтаксистік принципке жүгіне отырып, атауыш сөздер, көмекші
сөздер, одағай сөздер деп жіктеген [22. 100].
Дәл осы еңбегінде Ш.Бектұров одағайлардың сөйлем мүшесі ретіндегі
қызметін, яғни одағайларға жұрнақ жалғану арқылы басқа сөз таптарының
жасалуын (уралау, ойбайлау, уралаушы), ал, де, деп, дейтін етістігімен
тіркесіп барып, сөйлем мүшесі қызметін атқаруын (моһ – моһ деп –
пысықтауыш), жеке сөйлем орнына қолданылуын (қане, міне), одағайлардың
субстантивтеніп, түрлі қосымшалар арқылы сөйлемнің қалыпты мүшесінің
қызметін атқаруын (аһлап – уһлеп) саралап, осы қызметтерін сүйеніп, оның
сөз табына жатқызылып жүргенін сөз еткен [22. 177 – 178].
Алайда одағайлар сөйлем ішінде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа
түспейді. Сондықтан одағайлар синтаксистік жағынан оқшау сөздер деп
аталатын топқа жатады. Бірақ, одағайлар сөйлемде білдіретін жалпы ойға
қатысы бар [9. 564]. Одағайлар өздері жарыса,қабаттаса айтылатын сөйлемнен
дауыс ырғағы арқылы оқшауланып, бөлініп тұрады. Мысалы, Қап, барлық
еңбектері далаға кетті – ау! (Ғ. Мүсірепов) [23. 278].
Зерттеушілер сөз таптарының жалпы грамматикалық сипаттамасында олардың
морфологиялық белгілері (бір сөз табындағы сөзді басқа сөз табындағы сөзден
ажырататын грамматикалық формаларының белгілі бір жүйесі) маңызды рөл
атқаратындығын атап өткен және морфологиялық жағынан түрленбейтін сөздер.
Мысалы, одағайлар мен үстеулер деп бөліп қарастырған [24. 169].
Одағай сөздерінің мағыналық жағынан да, морфологиялық жағынан да,
синтаксистік қызметі жағынан да өздеріне тән ерекшеліктері бар. Осымен
байланысты одағайлардың жалпы сөз таптарының ішінде алатын орны ерекше.
Одағай сөздер мағына жағынан заттың (субстанцияның) өзі туралы да, сыны,
саны, қимылы туралы да ұғым бермейді. Одағайлар сөйлемде не тұрлаулы, не
тұрлаусыз мүшелердің қызметтерін атқармайды, сөйлеудегі басқа сөздермен
синтаксистік қарым – қатынасқа түспейді. Сонымен қатар, Одағай сөздер түрлі
шылау сөздерге де ұқсамайды, өйткені шылау сөздердің өздеріне тән
лексикалық мағыналар болғанымен, сөйлемдег басқ мағыналы сөздермен селбесі
оларды өзара байланыстыратын грамматикалық дәнекер болып қызмет атқарса,
одағайларда бұл қасиет жоқ.
Қорыта айтқанда, одағайлар өздеріне тән ерекшеліктері бар сөз табы:
1. Олар адамның сезімін дәл береді. Адам бойындағы эмоциялық қорының
барлығы осы қысқа сөздер арқылы беріледі. Осы арқылы одағайлардың көркем
шығармадағы қызметі ашылады.
2. Одағайлар сезімді білдіруден басқа, олардың бойында бағалау сәті бар.
Одағайлар арқылы болып жатқан іс - әрекетке оң және теріс жағынан баға
беруге болады. Мақұлдау, қуаттау, алғыс, ризалық мағынасын білдіретін
одағайлар оң баға беру үшін, ал жиіркеніш, жактырмау, табалау, ыза, сөгіс
мағыналарын білдіретін одағайлар теріс баға беру үшін қолданылады.
3. Басқа сөздер сөйлемде атауышты қызмет атқарса, ал одағайлар тілде
білдірушілік қызмет атқарады.
4. Одағайлар құрамында мағыналық жағынан диффузиялық болып табылатың
сөздердің көп болғанымен ерекшеленеді. Бір одағай түрлі мағынада қолданыла
береді.
5. Одағайлар басқа сөз түрлерінен өзінің эмоционалдық – экспрессивтік
бояуға бай екенімен ажыратылады.
6. Одағайлар метонимия жасауда да қызмет атқарады. Ауызекі сөзде: Біз
ауылға жақындай бергенде, шеткі үйдің бірінен ойбай шықты деп айтыла
береді. Мұндай қолданыста Ойбай сөзі дауыстың, сол дауысты шығарушыны
орнына жүреді, яғни заттанады [25. 51].
Түркілер дүние жүзінің төрт бұрышына тегіс тараған, ескі тарихы,
мәдениеті, әдебиеті дамыған халықтар. Мал – дүние қанша жисаң да,
таусылады, тозады, жазылған сөз мәңгілікке қалады, - деп Ж. Баласағұн
атамыз айтып кеткен болатын Яғни, осы түркі ата тегіміздің ескерткіштерде
жазып қалдырған мұралары арқылы біз сол дәуір тарихымызды, мәдениетімізді,
әдебиетімізді тани аламыз. Түркі халқының жазба мұрасы сонау VI ғасыр
тереңінде жатыр. Осы ата тегімізден қалған мұралар тіліндегі одағай
сөздерінің қолданысын анықтау тіл білімі морфология саласының түйінді
мәселелерінің бірін шеше аламыз. Одағай сөздерд көне жазба ескерткіштердің
қай – қайсысынан да кездестіре аламыз: А! Анант! Ай! О! Аһ [26. 353].
Алайда көне түркі жазбалары тілін зерттеуші Ғ.Айдаров көне түркі жазба
ескерткіші – Күлтегінде одағай сөздерінің кездеспейтіндігін айтады. Басқа
ескерткіштерде Анант сөзі кездеседі. Көптеген түркологтар бұл сөзді
одағай түрінде қарайды [27. 134]. Алайда, бұл қате пікір. Өйткені көне
жазба мұралар тілінен одағай сөздерді кездестіре аламыз. Көне түркі
Күлтегін ескерткішінде О! Одағайы кездеседі [28. 160].Бұл одағай аталған
ескерткіште үндеу мағынасында қолданылған. Үндеу мағынасында А! Одағайын да
ұшыратамыз. Көне түркі ескерткіштерінде А! Одағайы сөз басында кездеспейді
А Кісі аттарымен постпозициялық қатынаста байланысады. Бұл жағдайда үндеу
қызметін атқарады. Мысалы, Ананта а! Оңра артміс отда бу чамбуді він
улуста, м(а) ғаради (алт(ы)ғ іліккан бар арті: - О, анант, өткен заманда
ғаламшардың бір қаласында Магаради атты хан өмір сүрген [26. 173].
Көне түркі мұраларын зерттеуде В.В.Радлов, П.М.Мелиоранский, В.Томсен,
В.Банг, Г.И.Рамстедт, Ю.Немет т.б. ғалымдар көп еңбек еткен. Алайда көне
түркі жазба мұраларындағы одағай сөздер жөнінде әлі де арнайы зерттеу
жүргізілмеген [34. 148].
Осы берілген мағлұматтардан біздің көретініміз, көне түркі
ескерткіштерінде одағай сөздер көп кездеспейді. Алайда сол кездердің өзінде
одағай сөздер (А! О!) қолданыс тапқан, бірақ олар санаулы ғана және
байқайтынымыз, ол кезде тек түбір, негіз одағайлар ғана қолданылған.
Япырмау, қайда сол күндер! (Абай) дегендегі япырмау деген
өкінгендікті, арманды білдіреді.
Екіншіден, адамның көңіл күйі құбылмалы болатындықтан, одағай сөздердің
көпшілігінің мағыналары да құбылмалы я ауыспалы, демек, көп мағыналы болып
келеді. Одағай сөздің дәл мағынасы сөйлемде айтылатын ойдың жалпы сарынына
байланысты болады. Өйткені одағай сөздер сөйлемде айтылатын оймен жарыса,
қабаттаса айтылатын сезімді білдіреді. Ендеше, сөйлемде айтылатын ойдың
жалпы аңғарына қарай, демек, бірде сүйсіну, бірде кею (ренжу), бірде
күдіктену, бірде өкіну сияқты алуан түрлі сезім құбылыстарына қарай, одағай
сөздердің айтылу ырғақтары да (интонациясы) құбылып отырады. Мысалы: Уай,
жарандар, мен бір ақыл айтайын ба (Ә. Әбішев); Өй, мұны қайдан алдың? (Ә.
Әбішев); Ә, жаңа түзеді! (Ә. Әбішев); Ә-ә, мұнда ма едіңдер? (бұ да); Әй,
кім барсың (бұ да); Уай, қой деймін, бала! (бұ да) деген сөйлемдердегі
айтылған ойдың мағыналарына, аңғар-сарындарына қарай, одағай сөздер де,
дауыс ырғағы арқылы, сөйлеуші адамның көңіл күйін жарыстыра, қабаттастыра
білдіріп тұр.
Үшіншіден, одағай сөздер сөйлемнің басқа мүшелерімен грамматикалық
жағынан байланыспайды, солай болса, өзі жарыса айтылған сөйлемнің мүшесі
болмайды. Одағайлар — өздері жарыса, қабаттаса айтылатын сөйлемнен дауыс
ырғағы арқылы оқшауланыңқырап, бөлініп тұратын сөздер. Мысалы: Қап, барлық
еңбектері далаға кетеді-ау! (Ғ. Мүсірепов.) Бәсе, соны айтыңызшы (Ғ.
Сланов); Бәрекелді, жігіттер, осы беттеріңнен қайтпаңдар (Ғ. Мүсірепов);
Паһ, мықты екен-әу мынау мұндар. (С. Мұқанов) дегендердегі қап, бәсе,
бәрекелді, паһ деген одағайлар сөйлемдермен жарыса айтылып, олардағы
негізгі мағыналарды үстей, толықтыра түсіп тұр. Бірақ бұл мысалдардағы
одағайларды жеке алғанда сөйлем деп қарау қиын.
Сонымен қатар, бұл одағайлар сол сөйлемдердің не тқрлаулы, не тұрлаусыз
мүшелері болып тұрған жоқ, әрі сөйлемдердің мағыналарын да өзгертіп тұрған
жоқ, керісінше, осы сөйлемдердегі сөйлеуші адамның көңіл күйінің
(сезімінің) көріністерін күшейтіңкіреп, толықтыра түсіп тұр. Сондықтан бұл
одағайларды сөйлемдердегі одағай мүше деп атау дұрыс сияқты. Дегенмен де,
одағайлар өзіне тән оқшаулану, одағайланып тұру қасиеттерін және өздеріне
тән орындарын жоғалтпай сақтап тұр.
Сонымен қатар, одағайлар жападан-жалғыз қолданылып, өз алдына сөйлем
ретінде жұмсалады. Мысалы:
- Япырмай, ә!
- О не?
Одағай сөздер көбінесе адамның сезімінің алуан түрлі күйін білдіретін
дыбыстар сияқты болып келеді. Бірақ олар жай ғана дыбыстар емес,
жұртшылыққа әбден түсінікті болып, белгілі дағды бойынша жеке сөз ретінде
пайдаланылатын дыбыстар. Олар - жұртшылыққа әбден түсінікті болып
қалыптасқандықтан, жай ғана дыбыстардың қатарынан шығып, белгілі сөзге
айналған. Мысалы: Уау, жігіттер-ау, бұл қалай? (Ғ. Сланов); Па, сабаз, мал
болғаныңа! (бұ да); У, жан-ай! (бұ да); Түу, қандай тымырсық түн (бұ да);
Е, жолдас, жақсы жатып, жай тұрдыңыз ба? (С. Мұқанов) дегендердегі уау, па,
у, түу, е деген одағайлар үйреншікті сөздерге айналып, жұрттың бәріне
түсінікті болып кеткен.
Одағайлар түр жағынан негізгі және туынды болып екіге бөлінеді.
Негізгі одағайларға ау, па, ей, әй, е, уа, уау, уай, я, пай, ә, о, оһо,
ой, әй, ие, аһа, ау, беу дегендер жатады. Бұл одағайлар қайталанып та
қолданылады.
Туынды одағайларға мәссаған, бәрекелді, әттегенай, жара-кімалла,
масқарай, о тоба, аста (ғ) пыралла, япырмай, ойпырмай, ойпырай, о дариға
сияқтанғандар жатады. Бұлар әуел-бастағы мағыналы сөздерден я сөз
тіркестерінен бірігіп одағай сөздерге айналған. Мысалы: мәссаған деген
одағайдың бастапқы теркіні — мә, саған; бәрекелді дегеннің төркіні — барақа
аллаһу (алла саған бақыт берсін); жаракімалла дегеннің төркіні рахым (бер)
алла; масқарай дегеннің түбірі — масқара-ай; о тоба дегеннің төркіні о,
тәубе; астапыралла дегеннің төркіні — иситиғфару аллаһу (алла көшірсін);
япырмай, ойпырмай, апырай дегендердің түбірлері — я, пірім-ай; ой, пірім-ай
деген-дерден шыққан. Ал әттегенай деген одағай әйт деген-ай (айт дегенің
-ой) дегеннен шыққан. Бірақ, бұл сөздер өздерінің бастапқы ақиқаттық
мағыналарынан тіпті алыстап, таң қалу, ұнату, мадақтау, өкіну, шошыну
сияқты көңіл күйлерін білдіретін одағайларға айналып кеткен.
Сол тәрізді, е, тәйір; тәйір-ай; уа, жасаған; уа, дүние; әттең; шіркін-
ай; я сәт; аттан; алақай деген сияқты ескі ұғымдарды білдіретін сөздер
көбінесе одағай ретінде әуелі ауыз-екі тілде қолданылып, біртіндеп әдеби
тілге (көркем әдебиетке) де еніп кетіп жүр.
Сөйтіп, одағайлар тек көңіл күйін білдіретін күрделі дыбыстардан ғана
емес, бастапқы кезде ақиқаттық мағынасы бар сөздерден де шығады. Екінші
сөзбен айтқанда, одағайлар тек ертеректегі дәуірлерде шыққан сөздер ғана
емес, я олардың қалдықтары ғана емес, кейінгі кездерде де, демек, біздің
заманымызда да шығып отыратын категория екенін көреміз.
Одағайлардың дәлді мағынасы нақтылы сөйлеу жағдайларымен байланысты,
контексте (сәйлемде) айқындалады, өйткені бір одағай сөздің өзі, қолданылу
ерекшелігіне қарай, әр сөйлемде әр түрлі мағына береді. Демек, бір
одағайдың өзі бірде таңырқау, бірде сүйсіну, бірде налу (ренжу, кею), бірде
аяу (жан ашу), бірде ызалану, бірде ұнату (мақұлдау), бірде ұнат-пау
(мақұлдамау), бірде күдіктену, бірде мысқылдау (кекету, сықақтау), бірде
назар аудартып қарату сияқты жай-күйлерді білдіріп ауысып отырады. Мысалы:
Әй,сол ма, тәйірі. Тайборы не істей алушы еді! (Ғ. Сланов); Әй,
байғұсым-ай, басын бастаса, түсіне кетесің-ау! (С. Мұқанов); Әй, сен өзің
әрі кетші! (С. Мұқанов).
Сөйтіп, көңіл күйіне байланысты жоғарыдағы сияқты одағайлардың өздері
әлденеше түрге бөлінеді. Бірақ мағыналарының соншалық ауысып
отыратындығынан, оларды жіктеу (топтау) тіпті қиын. Егер топтасақ, көеңіл
күйінің алуан түрлі райын бас-басына атап санауға мәжбүр болатын сияқтымыз.
Сондықтан жоғарыдағы сияқты одағайларды шартты түрде бір топқа жатқызып,
көңіл күйі одағайлары деп атауға болады.
Бұлардан басқа тілімізде адамға арнай айтылатын: кәне, міне, әні, мә,
жә, әйда, әй, тек, тәйт сияқты одағайлар да бар. Бұлардың мағыналары
жоғарыдағы одағайлардан гөрі басқа-шарақтау. Демек, олардың кейбіреулері
көрсету я нұсқау (кәні, міне, әні), кейбіреулері ұсыну (мә, айда),
кейбіреулері тыю (жәй, тәй, тек, тәйт) мағыналарын береді; бұларды ишарат
ода-ғайлары деген дұрыс сияқты.
Ал төрт түлік малға, ит, мысық сияқтанған үй айуаңдарына арналып
айтылатын да одағайлар бар. Мысалы: көс! көс! сорап! сорап! шек! шек!
айтшу! деген одағайлар түйеге, пфша (пішә), қош! қош! құрау! құрау! үрит
соқ! иіәйт! шек! шек! шеге! шеге! сияқты одағайлар қой мен ешкіге, моһ!
моһ! тәк! тәк! құрау! құрау! құр! құр! сияқтанғандар жылқыға айтылады. Қә!
кәһ! күшім! күшім! мышы-мышы! пырс! сияқты одағайлар ит пен мысыққа
айтылады.
Бұлардан басқа, таңдайды тақылдатып, еріндерін шүйіріп, ысқырып
айтатын, транскрипциялауға қиын болатын одағайлар да бар. Бұларды әдетте
шақыру одағайлары дейміз, бірақ олар тек шақырау ғана емес, жекіру, ұрысу
тағы сол сияқты мағыналарды да білдіреді.
Оның бер жағында, бұл соңғы топтың кейбіреулері тарихи жағынан әуелгі
кезде мағыналары бар дербес сөздер болғандығы айқын. Мысалы: күшім дегеннің
күшік деген сөзбен, қош дегеннің, қошақан, қошқар дегендермен, мышы
дегеннің мысық я мышық дегенмен, шек дегеннін шекшек-ата дегенмен
байланысты екені даусыз. Қала берді, олардың кейбіреулері басқа тілдерде
күні бүгінге дейін жеке қолданылатын сөздер болып шығады (мысалы, моһ деген
қытай тілінде жылқы, қош деген чуваш тілінде қой деген сөз).
Одағайлар—ойды көріктендіріп, ырғақпен (интонация) айтылатын, сөйлем
емес, бірақ сөйлемге балама ретінде қолданылатын сөздер. Бірақ олар іштей
мүшеленбейтін, синтаксистік жағынан басқа грамматикалық категориялардан
оқшау тұратын әлеуметтік қызметі мен мәні әбден түсінікті болып қалыптасқан
сөздер. Осы ерекшеліктеріне қарай, одағайлар адамның көңіл күйлерімен
байланысты алуан түрлі сезімдерді білдіретін лепті, сұраулы сөйлемдер
ретінде қолданылады. Мысалы: қане! деген одағай келіңдер! іске кірістік я
іске кірісіңдер! деген ишаратты білдірсе, мінеі деген одағай көрдіңдер ме,
айтқаным осы еді немесе осы сияқтанған басқа мағынада қолданыла береді.
Ауыз тілде қане, міне дегендердің орнына сыпайырақ қанікиіңіз, мінікиіңіз
деп, мә! жә! деудің орнына мәңізі жәңізі деп те айтады.
Одағайлар жеке сөйлем ретінде қолданылуларымен қатар, негізгі
сөйлемдермен жарыстырыла, қос-қабаттала да айтыла береді дедік. Мұндай
жағдайларда одағайлар, егер сөйлемнен бұрын қолданылса, негізгі сөйлемдегі
ойдың мазмұнын я мағынасын алдын ала білдіру үшін жұмсалады. Мысалы: Е,
тәйірі, бар бітіргенің осы ма! А, мен кешіккен екенмін ғой! (Ә. Әбішев).
Одағайлар екі түрлі жағдайда ғана сөйлем мүшесі бола алады.
1) Одағайлар кейбір көмекші етістіктермен тіркесіп күрделі мүшенің
құрамына кіреді. Мұндайда көмекші етістік одағайды басқа сөздермен
(мүшелермрен) грамматикалық байланысқа түсіретін дәнекер болып қызмет
атқарады. Мысалы: Әт-тте-ге-не-ай — деді ол таңдайын қағып (С. Мұқанов);
Құр-құр... рр. Әй, әй! — десті үйдің ішінен екі дауыс (бұ да); Моһ, моһ!
—деп кешкі тымық даланы басына көтерді (бұ да); Япырмай,— деп ойлады ол
ақырында,— Айкүміс тентек жігіт деп мені неге айтады, шынында тентек емес
пе екем? (Ғ. Сланов) дегендердегі одағайлар де етістігінің дәнекерленуімен,
қайтті? не деді? қайтіп? не деп? деген сұрауларға жауап болып, сөйлемнің
мүшесі бола алады.
2) Одағай сөздер субстантивтеніп, түрлі қосымшалар қабылдап, сөйлемнің
қалыпты мүшесі болады. Мысалы: Аллаңнан ой-байым тыныш (Мәтел); Кешке әрі
тоңып, әрі шаршап аһ-лап, уһлеп отырған кемпір өзін өлтіріп кете жаздаған
кім екенін есіне алды (С. Қөбеев); Қойдың көл жағынан шәй-шәйлеп бір бала
түрегелді (Б. Майлин) т. б.
1.2 Түркі мұраларындағы одағай сөздердің қолданысы
Ортағасырлық жазба мұралар тілінде одағай сөзде көптеп кездеседі. Осы
дәуір ескерткіштерінде кездесетін одағай сөздерінің мағыналық ерекшеліктері
таңқалушылықты білдіретін А! Одағайы, қиналу мағынасындағы Вой! Одағайы
қазіргі тіліміздегі ой! Одағайымен, қарсылық, наразылық мағынасындағы Ай!
Ав! Во! Е! Одағайы қазақ тіліндегі Тәйірі! Түге! Бай-бай! Одағайларымен,
разылық мағынасындағы Ува! Одағайы Бәрекелді! Одағайымен, қарата айтылу
мағынасындағы Ке! Хе! Ай! Ае! О! Одағайлары қазіргі таңдағы қолданыста
жүрген Әй! Ей! Одағайларымен мағыналас.
Орта дәуір мұраларын сөз еткенде, алдымен М.Қашқаридың Диуани лұғат
ит-түрк еңбегін атап өтуіміз керек. Себебі, бұл түркі тілінің
грамматикасын сөз ететін алғашқы еңбектердің бірі. Бұл еңбект кездесетін
одағай сөздер, яғни соның ішінде бір буынды түрлері: Ав! –менсінбеушілікті
білдіретін одағай түрі, Ай! Ей! Одағайы Ач! Ой – хой – хой! Ей! Одағайы,
Йу! Қы! Ей! Одағайылары, ош! Эй-эй! Одағайы, Оң!-ұялту мағынасын беретін
одағай түрі, Ува!- шақырғанда жауап ретінде айтылатын одағай сөз т.б. [29.
147].
Сонымен қатар, аталған еңбекте UVA – ҰВА – шақырушыға жауап қату үшін
айтылатын Хош! Ләппай! Деген мағынадағы одағай сөз кездеседі. Мысалы, Ей!
Мұхаммед! – деп шақырғанда, шақырушының Ха, Ләппай!? деген жауабы [30.
68].
Қазақ халқының негізгі кәсібі – мал шаруашылығы. Бұл көнеден келе
жатқан ата – баба кәсібі. Мал шаруашылығы төрт түлікке қатысты айтылатын
одағай сөздерде сөз етіліп отырған еңбекте көрініс тапқан. Мысалы, Хош –
хош, шек – шек. Ешкілерді айдағанда қолданылатын одағай сөз, хеш – хеш.
Табынды, отарды өргізу немесе жинау үшін қолданылған одағай сөз, ба – мә -
мә - қой маңырағанда шығатын дауыс. ҚURЫ – ҚURЫ – құру – құру – тай
енесінен қалғанда, шақырып алу үшін қолданылатын одағай сөз. Кейде сөз
соңындағы и – ы әрпі һ әрпіне ауыстырылып, қиrиһ – қиrиһ түрінде де
айтылады. ТҮКҮ – ТҮКҮ – күшім – күшім – күшікті шақыру үшін қолданылатын
одағай сөз [30. 409 – 311].
Ж. Баласағұнның Құдатғу білік еңбегінде, айа; е; ей; одағайлары,
яғни қазіргі тіліміздегі ей шақыру мағынасындағы одағай түрлері кездеседі
[32. 380].
А. Иугенекидің Ақиқит сыйында йа – уа; айа – уа; айа – ей; ей – ей;
формаларындағы одағай сөздерді ұшыратуға болады. С. Бақырғани туындысында
айа – ей; ай – ей; йа – ей; уай – ойбай; уаһ - әттең; уаһ – қап; вай – вай
– ойбай мәніндегі одағай сөздер, Рабғузи қиссаларында илаһи – илаһи; ей –
ей мәніндегі одағай сөздер, Қорқыт атаның Дерсе хан ұлы Бұқаш жырында
тахсін – бәрекелді формасындағы одағай түрі ұшырасады [33. 41].
Орта түркі дәуірі ескерткіштерінде иә одағайы үндеу мағынасында
қолданылған. Мысалы, Қ. А. Ясауидың Хикметтерінде иә одағай түріне
жатқызамыз. Себебі бұл көңіл – күй, сезім мағынасын береді [3. 373]. Осы
дәуір ескерткіштерінде кездесетін ай одағай қатарына жатқызамыз. Ай одағай
түрі Рабғузи қиссаларында және ұйғыр документтерінде көп кездеседі. Ай
одағайы үндеу мағынасын береді, тек кейбір жағдайда ғана қайғы мағынасында
жұмсалады. Я сирек кездесетін одағай түрі. Я одағайы үндеу мағынасында
қолданылады. Бұл көбіне енисейлік ескерткіштерде кездесіп жатады.
Ескерткіште көп кездесетін jыта, ыjу сөздерінің мағыналары ашылмаған.
Мысалы, Қадашым адырылдым, сакіз оғлым адырылдым. Jыта, ыjу – ды С. Е.
Малов увы - өкініш мағынасында аударады [3. 375].
XII ғасырға жататын ескерткіштер тілінде, соның ішінде Ясауидың
Диуани хикметінде одағайлар көптеп ұшырасады. Бұл одағайлар VI – VII
ғасыр ескерткіштерінде кездесетін одағайларға ұқсас. Оларға: Уа, дариға;
биһамдилла; я; қалақ; һай – һай; айа; алла; уай; худайа т.б.
Бұл ескерткіштер тілінде кездесетін кейбір одағайлар қазіргі қазақ
тілінде сақталған. Мысалы, А; ай; аһ; уа; һай; иллаһи т.б. Сонымен қатар,
жоғалып, яғни көнеленіп кеткендері де бар. Мысалы, Аja; қалақ. Бірақ қалақ
басқа түркі тілдерінде әлі де қолданыста [3. 376].
Бұл келтірілген мәліметтерден көретініміз, осы аталған дәуір
ескерткіштерінде ең көп кездесетін одағай сөздер: О; а; ей; ай; әй. Бұл
одағайлардың бәріне тән мағына – үндеу, шақыру.
Ай \ Әй көнеден келе жатқан одағай түрі. Көне түркі ескерткіштерінде
бұл одағай түрлері сөйлемнің басында, ортасында және Басым – ай сияқты
сөзге тіркесіп келуі ұйғыр ескерткіштерінде кездеседі. Мысалы, Мұң аі
аljitурміс (а)н ісіr савар амрак адаіымын [26. 178].Аудармасы: Мұңым – ай,
өзім жақсы көретін, қымбат тұтатын баламнан айрылдым.
Дәл осы ұйғыр ескерткішінде әй одағайы сөйлем басында да кездеседі.
Мысалы, Аі амrак, аі амrак [26. 177].
Қ. А. Ясауидың Диуани хикмет еңбегінде ай одағайы 20 жерде кездеседі
және барлық жерде үндеу мағынасында қолданылған. Яғни, үндеу мағынасындағы
одағай сөздерінің аталмыш мұраларда көптеп кездесуі, сол дәуірдегі ел,
тайпа басшыларының басқару билігінен көрініс береді. Өйткені, үндеу –
халыққа қарата айтылған сөз. Осыдан түркі халқының ыдырап кетпей, бір
жүйеге бағынғандығын көреміз.
Жыраулар поэзиясын сөз еткенде, алдымен, Асан қайғы есімінен
бастаймыз. Асан қайғы еңбектерінде ай одағайы көп ұшырасады [45. 6 – 10],
Доспамбет жырау мұраларында апырым одағайы[45. 15 – 19], Шалкиіз жырау
толғауларында ау, иә одағай сөздері [45. 30 – 32],
Бұл келтірілген мағлұматтардан біз жалпы түркі мұраларында одағай
сөздерінің қолданыс тапқанын, яғни барлық түркі дәуірлерінде бұл сөз
табының қызмет атқарғанын көреміз.
2. Одағай сөздердің жасалуындағы ерекшеліктер
2.1 Одағай сөздердің экспрессивтік-эмоционалдық мағынасына интонацияның
әсері
Қай халықта болсын тілдің негізгі қызметі коммуникативтік функция бола
тұра сөйлеуші не жазған кісінің әңгіме болып жатқан мәселеге көзқарасын,
эмоционалды қатынасын қоса жеткізеді. Адамның сезіміне әсер ететін сөздер
тобы экспрессивтік – эмоционалды лексика деп аталады. Сөздің экспрессивтік
сипаты оның бейнелі, мәнерлі айтылуынан, ал эмоционалдығы адамның бір затқа
я құбылысқа өзіндік көзқарасын, көңіл – күйін, сезімін білдіруінен
көрінеді. Олар сүйіспеншілік, масаттанушылық, мақтанушылық, еркелік,
таңырқаушылық, жағымпаздық, өшпенділік, үрейлену, сес көрсету сияқты адамға
тән жағымды – жағымсыз қасиеттерді білдіруде жиі кездеседі[46. 37]. Осындай
экспрессивті – эмоционалдық қасиетке ие сөз табы – одағай. Одағайларға
экспрессивтік – эмоционалдық мағына тән. Қазақ тіл білімінде эмоция мен
экспрессияны ажырату бар. Бұл психология пәні үшін принципиал характерге
ие. Эмоция бар жерде экспрессияның болатындығы анық. Эмоцияның табиғатын
жете түсіну үшін эмоцияны дүниеге алып келетін мотивтерді белгілеу үшін
экспрессияның көмек беретіндіг анық [47. 108].
Эмоция – экспрессивтік негізінен, сөйлеу процесіне тән құбылыс. Кез –
келген сөйлемде сол айтылып жатқан хабарға айтушының көзқарасын білдіретін
элемент - модальділіктің болатындығы шындық.
Э.С.Азнаурова сөздердің эмоционалды-экспрессивті қызметін
стилистикалық мағына құрамында қарап, оны коннотаттық (негізгі мағынаға
қосымша) мағынаның қатарына жатқызады [47.109]. Алайда, бұл одағайларға
қатысты емес сияқты. Себебі, Әттеген-ай, тәйірі, бәрекелді сияқты одағай
сөздерінің лексикалық мағыналары – осы адамның көңіл – күйін ғана
көрсетеді.
Психологтар эмоцияны тікелей обьектив дүниенің түйсігі арқылы пайда
болады деп есептемейді. Атақты совет психологы А. Н. Леонтьев. Эмоция өзіне
амал әрекетті бағындырмайды, керісінш оның нәтижесі және оны дамытушы
механизм болып саналатындығын айтқан[47. 111]. Леонтьев осы еңбегінің
екінші бір жерінде: “ Эмоция - ішкі сигналдардың қызметін атқарады. Ішкі
сигналдар деп аталынуы сол – олар тікелей заттардың сәулеленуі емес.
Эмоцияның ерекшелігі – олар мотивтер мен жетістіктер арасындағы қатынасты
немесе субьектінің, амал - әрекеттің сол талаптармен байланысты сәтті
орындалу мүмкіндігін көрсететіндігін ” сөз еткен болатын [47. 111].
Эмоция адамдардың дүниедегі болып жатқан құбылыстар мен айналасындағы
заттарға, жеке адамдардың қарым - қатынастарына т. Б. баға берумен тікелей
байланысты [47. 112].
Эмоционалды - экспрессивті сөздермен байланысты басы ашылуы қажет
болған нәрсе - олардың обьектив дүниемен байланысты мәселесі. Эмоция мен
экспрессия да жеке адамға, индивидуалдық сипатқа ие, жеке адамдарда болатын
әлеуметтік жағдайлармен байланысты процестер. Эмоция мен экспрессия
түйсіктер арқылы қабылданған информацияға негізделініп, заттар мен
құбылыстарға баға береді, өздерінің көзқарасын білдіреді.
Жоғарыда айтқандай, одағайлар экспрессивтік-эмоционалдық бояуға бай
сөз табы.
Одағайлар интонацияның барлық эмоционалдық айналымына көне береді.
Олар эмоционалды көтеріңкі айтылымды талап етеді. Одағайлар интонациялық
жағынан өзі қолданылып отырған сөйлеммен байланысты. Одағайларға сөйлемдегі
барлық экспрессия бағытталады. Интонациялық жағынан негізгі сөз ретінде,
сол сөйлемнің бүтіндей интонациялық қозғалысына әсер ете отырып, одағайлар
сөйлемнің белгілі бір эффектпен айтылуына әсер етеді.
Эмоционалдық-экспрессивтік мағыналық реңк екі түрлі
түсіндірілетіндігіне көз жеткізуге болады. Бір топ ғалымдар эмоциялық,
экспрессивтілікті кең түсініп,оны стилистикалық бояумен байланыстырса,
екінші топ ғалымдар стильдік бояуда да, жеке сөздерде де эмоциялық мағына
элементтерінің дербес болатындығын көрсетеді. Қазақ тілі лексикасы бұл
жоспарды әлі зерттеліне қоймағанымен, эмоциялық - экспрессивтік мағынаны
сөйлем арқылы да, жеке сөздер арқылы да беруге болатындығын дәлелдеуге
болады.
Одағай категориясы басқа сөз таптарымен салыстырғанда әуезділік,
ырғақ, интонацияға бай категория. Олар көркем шығарма тілінде көп
кездеседі. Ал, публистикада, ғылыми стильде жазылған шығармаларда сирек
кездеседі.Тіліміздегі көп мағыналы одағайлардың әрбіреуі жұмсалатын
мағынасына қарай әр түрлі интонацияда айтылады. Бірде одағайдың соңғы буыны
жоғарғы интонациямен көтеріңкі айтылса, бірде басқы буыны ерекше екпінмен
айтылып, соңы баяу ырғақпен тынады. Мысалы, Ойбай! Одағайы үрку, шошыну
мағынасында жұмсалса, онда екпін бірінші буынға қойылады да, сөздің өзі
жұлып алғандай тез, жылдам айтылады (Ойбай!). Егер таңырқау, таңдану
мағынасында жұмсайтын болсақ, онда екпінді, керісінше, соңғы буынына
ауыстырып, соңғы -а дыбысын мейлінше созып айтамыз(Ой – ба – а – ай). Ә!
Одағайы сұрау мағынасында және біреуді шақырғанда үн қатып жауап беру
қызметінде жұмсалса, немесе біреуді өзіне қарату мақсатымен қаратпа сөз
ретінде жұмсалса, қысқа, шолақ айтылады да, бір нәрсені ұмытып тұрып, кейін
есіне түсіргенін (ә - ә - ә,кешегі хат екен ғой!) немесе бір нәрсені
түсінбей тұрып, кейін түсінгендігін аңғарту мақсатымен айтылса, (ә - ә - ә,
білдім, білдім!), созылыңқы түрде айтылады. Ал, ә одағайы сөйлем аяғында
сұрау мағынасында қолданылғанда (бұл қалай, ә?, сендер ай сайын хат алып
тұрасыңдар, ә?) әдетте шолақ, қысқа, тез айтылады. Егер мысқыл, қуақылық,
әжуалы сұрау мағынасында жұмсалса, созылыңқы айтылуы мүмкін. (Әй, сен қусың
– ау деймін, Асқар, ә - ә?!). Біреудің сөзіне, іс - әрекетіне риза болып,
оны қоштау, қолпаштау мағынасында айтылса бәле! \\ пәлі! Одағайы жылдам,
тез айтылады да, таңдану, таңырқау мағынасында айтылса бә - ә -ле –е – е!
\\ пә - ә - л – е – е! Болып дауысты дыбыстары созылып айтылады.
Одағай құрамындағы кейбір дыбыстардың созылыңқы, ерекше интонациямен
айтылуы – сол одағайлардың мағынасын күшейту мақсатымен жұмсалады. Мысалы :
Ә т е г е н – е – е – е ! Бәрекелде – е – е ! Сөйтіп, кейбір көп мағыналы
одағайлардың мағынасының құбылуы олардың айтылу мелодикасына, интонациялық
ырғаққа байланысты болады. Ал, бір мағыналы одағайларды интонация жағынан
қанша құбылтып айтса да олардың мағыналары өзгермейді. Мысалы, Алақай!
Бәсе! Қап! Стоп! Алло! Бай – бай – бай! Сияқты одағайларды қанша құбылтып
айтса да олардың мағыналары құбылмай, бір қалыпты сақталады. Қазақ тілінде
кейбір азын – аулақ аутқуларды есептемегенде екпін, әдетте, сөз аяғына
түседі. Одағайлардың екпін тұрақсыздығы бұл тұжырымды жоққа шығармайды.
Одағайлардың екпін тұрақсыздығын жоғарыда айтылған азын – аулақ аутқуларға
жатқызған жөн, бұны мына мысалдардан байқаңыз: Пәле! \\ пәле – е – е!
Ойбай! \\ ойба – а – ай! Айналайын! \\ айналай – ы – ын! Ойпырмай! \\
ойпырма – а – ай! Одағайлар бір – бірімен тіркескенде де екпін категориясы
бірде сақталып, бірде бір – біріне ауысып, құбылып отырады. Мысалы, одағай
төркінді - ай, -ау шылауларымен тіркескенде одағайлардың бойындағы екпін
шылауларға ауысады (Бәрекелді – ай! Пәлі – ай! Алда – ай!). Одағайлардың
мелодика, интонациясының құбылмалылығы көптеген одағайлардың бір вариантта
емес, бірнеше вариантта түрленіп айтылуына себеп болған сияқты. Мысалы:
Япырым – ай! \\ Ойпырым – ай! \\ Апырмай! Пәле! \\ Пәлі! \\ Пәле! \\ Бәле!
\\ Бәлі! Алда! \\ Алла! Пай – пай! \\ Бай – бай! [21. 251 – 252].
Одағай көп жағдайда сөйлемнен оқшау тұрады. Тек мына типтегі эмфазды
үйлесімдер ғана кездесіп отырады: Ой, рахмет! Жоқ, ойбай! Ойбай келеді.
Дауыстың түрлі жоғарылығында біз өзіміздің сөзімізді және еркіміздің
ниетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz