Мұғалімнің басшылығымен сабақ барысында оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру үрдісі
Тақырыбы: Мұғалімнің басшылығымен сабақ барысында оқушылардың өзіндік
жұмысын ұйымдастыру үрдісі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І. Оқу-тәрбие процесінде оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың
ғылыми-теориялық негіздері.
1.1. Оқушылардың өзіндік жұмыстарының мәні туралы педагогикалық ой-
пікірдің даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...8
1.2. Өзіндік жұмыс дербестік таным әрекетінің ұйымдастыру формасы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.3. Мұғалім педагогикалық әрекетті ұйымдастырушы және басқарушы
субъект ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
ІІ. Оқу процесінде оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруда
мұғалімнің ролі.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының өздігінен жұмыс істеу қабілетін
дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .30
2.2. Өзіндік жұмысты ұйымдастыруда мұғалімнің кәсіптік
шеберлігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.3.Эксперименталды оқыту жүйесіндегі оқушылардың өзіндік жұмыстарының
нәтижелері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Қосымша
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе.
Зерттеудің көкейтестілігі.
Білім беру ХХІ ғасырдағы Қазақстанның даму стратегиясындағы негізгі
басылымдылықтардың бірі болып табылады.
Еліміз егемендігін алғаннан кейін, қазіргі нарықтық экономика
кезеңінде жүзеге асырылып жатқан ілгерілеу саясаты қоғам өмірінің барлық
саласына түбегейлі өзгерістер енгізуде. Тәуелсіз мемлекетіміздің өсіп-
өркендеуі, қауіпсіздігі, әл-ахуалының артуын жүзеге асырудың аса маңызды
құралы қоғамның барлық саласын, соның ішінде жас ұрпаққа тәлім-тәрбие
беруде орта білімді дамытуға кеңінен жол ашылды.
Қазақстан Республикасының Білім туралы 1999 жылғы 11 маусымындағы
заңының 4-ші және 8-ші баптарының негізінде әрбір Қазақстан Республикасының
Конститутциясына сәйкес білім беру жүйесін дамыту және білім алу үшін
тиісті әлеуметтік- экономикалық жағдайлар жасау арқылы интелектіні
байытуға, халықтық, ұлттық дәстүрлерді қастерлеуге, қоғамдық-саяси
экономикалық және мәдени өмірге саналы көзқарасын қалыптастыруды бойына
сіңіру болып табылады.
Осы заңның 41-ші және 38-ші баптары: Білім алушылар мен
тәрбиеленушілердің жеке және шығармашылық қабілеттерін ашып, оны дамытуға
жәрдемдесуге міндетті , Білім беру ұйымы баланың қалауын, жеке басының
бейімділігі мен ерекшеліктерін ескере отырып, таңдауға құқысы бар, -деп,
педагог пен ата-аналарға арналып, мектеп пен ата-ананың алдында зор
жауапкершілік жүктейді. 1
Қазіргі кездегі білім беру оқушыға, оның өз бетімен дамуына және танып
білуіне деген көзқарасты күшейтуге, оқушының қоршаған ортаға және өзіне
деген назарына, оны өмірдегі өз орнын таба білуге негізделген.
Сондықтан, қоғам адамдардан, неғұрлым жаңа қабілеттіліктер мен
білімдерді, біліктер мне дағдыларды, ойлаудың жаңа стилін, интеллектуалды
белсенділік, инициативтілік, тапқырлық, алғырлық, мәселені жаңа қырынан
көре білу қабілеті, тапсырмаларды шешуде балама шешімдерді таба алу сияқты
тұлғалық қасиеттерді қалыптастыру мәселесінің өзектілігі тереңдей түседі.
Әрине, белсенді субъектіні қалыптастыру психологиялық-педагогикалық
ғылымдарда негізгі мәселенің бірі болғанымен, қазіргі күні әлі соңына дейін
шешімі табылмаған сұрақтары да жеткілікті.
Жас жеткіншектерді тәрбиелеу халықтың ертеден келе жатқан өзіне тән
салт-дәстүрлері, ұлттық өнері, әдет-ғұрпы негізінде жетілетіні белгілі.
Сондай-ақ, жанұяның, ұжымның, ұлы адамдардың өнеге- өсиет сөздері мен
еңбектерінің алатын орны да ерекше. Халқымыздың әр заманда ғұмыр кешкен Әл-
Фараби, Асан Қайғы, Қабанбай, Бөгенбай,
Абылай, Қазыбек, Әйтеке би және т.б. ата- бабаларымыздың өмір жолынан ерлік
пен батылдықтың, табандылық пен ұстамдылықтың теңдесі жоқ өнегесін көруге
болады.
Олай болса, ғасырлар сынынан еленіп, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе
жатқан рухани мәдениетімізді жинақтап, зерделеп, ой елегінен өткізудің,
оның тәлім-тәрбиелік мол тәжірибесі негізінде жас өспірімдерді тәрбиелеудің
қажеттілігі арта түседі. Сондықтан, болашақ ұрпақты даярлау барысында
ұлттық мектебімізді жаңа жүйемен, білім беруді жетілген жаңаша әдіс-
тәсілдермен жүргізуіміз керек, яғни баланың талантына, дарынына, талап-
тілегіне қарай ұлттық тәрбие, салт-
дәстүр, бабалар тарихын негізге ала отырып, жеке тұлғаны қалыптастыруға
бағытталу керек.
Жалпы, қазақтың халық педагогикасының, ұлттық мәдениетін қалауда зор
үлесін қосқан қазақтың халық ағартушы-педагогтары Ы.Алтынсарин,
Ш.Уалиханов, А.Құнанбаев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,
М.Дулатов және т.б. Олар болашақ ұрпақтың имандылық, адалдық, ақыл-ой өрісі
қасиеттерін тәрбиелеуге талпынған және халық даналығын жоғары бағалаған.
Бүгінгі таңда ғылым мен техника қарқындап өсіп отырған шақта мектеп
бағдарламасы мен оқулықтарына, олардың барлық жетістіктерін енгізу мүмкін
емес. Осы себептен де мектеп ертеңгі білімнің негізін қалап, оқушылардың
өздігінен ізденіп, білім алуларына мүмкіндік жасауы тиіс. Сапалы оқыту және
өздігінен оқып білім алуға баулу негізінде ғана оқушылардан парасатты
азамат тәрбиелеп шығуға болады.
Осыған орай, мектеп бітіруші әрбір оқушы ғылым негіздерінің жаңалықтарымен
хабардар болып, кейін сол алған білімі мен іскерлігін одан әрі дамытуға
тиіс. Бұл өскелең өмір талабы.
Оқушылардың білімі олардың өздерінің ізденісінің нәтижесі болуы үшін,
осы ізденістерді ұйымдастыру, басқару және танымдық әрекеттерін дамыту
керек. Өзіміз білетініміздей, Білім беру жүйесінің негізгі мақсаты жан-
жақты жетілген білімді адамды тәрбиелеп шығару және мұғалімнің
оқушылардың қабілеттерін түбегейлі дамытатындай, оны оқуда өзіндік
жетістіктерге итермелейтіндей қолайлы жағдай тудыруы.
Соңғы жылдары дидактика төңірегіндегі оқушылардың танымдық белсенділік
әрекетін және оқыту үрдісіне өзіндік жұмыстарды жан-жақты арттыру мәселесі
жөнінде озат мұғалімдер тәжзірибесіне сүйене отырып, бірнеше мәні, мағынасы
зор ғылыми зерттеулер пайда болды. Сабақ үстінде оқушылар мүмкіндігінше
өздігінен жұмыс жүргізіп, мұғалім тек бұл жұмыстың үстінен басқарып, оны
орындауға тапсырманы алдын ала даярлап отыру керке деп есептеген озат
мұғалімдер.
Психологиялық зерттеулердің қорытындылары ( В.В.Давыдов, Л.И.Раев,
А.В.Скрипченко және т.б.) мен озық тәжірибелі педагогтардың көрсетулері
бойынша өзіндік жұмыс, оқыту үрдісінің жүйесін, құрылымы мен функцияларын
білімді меңгерудің кең мүмкіншілігін дамытады. Білім берудің негізгі бөлігі
- оқушының өз бетінше жұмыс жүргізе алуында болып отыр. Мұның өзі оқу
үрдісінің ұйымдастырылуы мен оқыту әдістемесінің жетістіктерімен сабақтас
болады.
Бастауыш мектеп оқушыларымен өзіндік жұмысты ұйымдастыру мәселесін
зерттей келе Б.Г.Ананьев, Б.Н.Богоявленский, М.Н.Скаткин
және т.б. педагогтар мен психологтар оқушылардың өзіндік жұмыстарының
негізгі ерекшелігі- олардың ықыласы және өз еркімен әрекет жасауына
байланысты деп санайды.Себебі сабақ қанша сапалы болсын немсесе мұғалімнің
білімі, тәжірибелік шеберлігі мол болсын, бірақ бала тарапынан өзіндік
белсендік, әрекет болмаса жұмыстың нәтижелі, сапалы орындалуы мүмкін емес.
Өз дәрежесінде жете мән берілмей келген өзіндік жұмыс жасауға соңғы
жылдары сапалы түрнде бетбұрыс жасалуда. Оған дәлел- оқушыны дамытуға
бағыттала құрылған жаңа бастауыш білім мазмұны, соның негізінде жазылған
жаңа оқулықтар. Себебі бұнда оқушының өз бетімен білім алып, дамуына жете
мән беріле бастады. Кезінде өзіндік жұмыстың бала дамуындағы ролін жете
көре білген және ол жөнінде еңбек жазған қазақ зиялыларының бірі- ағартушы
ғалым Ахмет Байтұрсынов.
А. Байтұрсыновтың оқу-ағарту саласындағы негізгі көзқарастары оның
Бастауыш мектеп, Қазақша оқу жайынан, Мектеп керетері атты
мақалаларында ашылған. Соның ішінде ерекше қөңіл аударарлық мәселе – бұл
автордың Қазақша оқу жайынан атты еңбегінде айтқан пікірі.
Автордың пікірінше, бала білімді тәжірибе арқылы өз бетімен алуы
керек. Ал мұндағы мұғалімнің қызметі балаға орындалатын жұмыс түрлерін
шағындап беру және қойылған мақсатқа жету үшін бағыт- бағдар беріп отыру (
Ақ жол).
Бұдан А.Байтұрсыновтың 20-30-жылдардың өзінде–ақ кейінгі жылдары Ресей
ғалымдары В.Давыдов пен Л.Занковтың дамыта оқыту теориясының негізі болған
дербестік танымдық әрекеттің рролін көре біліп, оның бала дамуындағы
маңызын өз кезінде қозғағандығын байқаймыз.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының мәні туралы педагогикалық ой-
пікірдің даму тарихы тамырын тереңге жіберіп көне заманнан бастау алады.
Сократтың өзі-ақ оқыту барысында шәкірттердің танымдық белсенділігі мен
іздемпаздылығын арнайы басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен-ді. Сонау
қайта құру дәуірінде оқушылардың өз бетінше ойлауын дамытуды ұсынып, іске
асырған. Оқытуды жандандыру құралы ретінде өзіндік жұмыс туралы Ф.Бэкон,
Ф.Рабле, Д.Локк, Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, Д.Дидро, И.Г.Песталоций,
А.Дистерверг және т.б. педагогтар, психологтар мен философтардың
еңбектерінде құнды пікірлер келтірілген.
Революционер-демократтардың педагогикалық теорияларында өз бетінше
тануды тәрбиелеуге үлкен мән берілген. В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский
еңбектерінде өз бетінше танудың маңыздылығын көруге болады. Егер біздің
балаларымыз шын мәнінде білімді адам болғысы келсе,- деп жазды ол, -өз
бетінше ізденіп оқу арқылы білім алуға тиіс ( Чернышевский, 1940).
Оқушылардың өзіндік жұмысына көптеген педагог, ғалымдардың атап айтсақ,
П.И.Пидкасистый, С.Л.Рубенштейін, К.Я.Геленд,Ю.С.Пименов, Т.И.Шамова,
Л.Ф.Жеребятъева, Л.С.Выготский, Р.Кузине, М.М.Мұханов, А.Байтұрсынов,
М:Жұмабаев т.б. ой-пікірлерін білдірген.
М.Жұмабаев оқыту процесінде қарапаймнан күрделіге көше отырып, өз
бетінше оқуға, өз бетінше білім алуға үйрету қажеттігін көрсетеді. Ол:
бала заттарды, көріністерді ұқсас сындары бойынша тап-тапқа бөліп
үйренсін. Жеңілден ауырға көшуді естен шығармауға керек, көріністердің,
ойлардың араларындағы байламды һәм олардың қайсысына себеп екенін тауып
үйренсін. Бұл балаға мысалдардан ереже –заң шығартқызып үйрету сықылды
істермен болады,-деп жазды. 9
Бастауыш сыныптарда өзіндік жұмысты ұйымдастыруда оның мазмұнына,
талапқа сай болуы, түрлі мазмұнда және формада көрініс табуы, оқушыны
шығармашылывқ бағытта жұмыс істеуге бағытталу, сондай-ақ бағаланып
марапатталуы сияқты мәселелерге жете мән беріледі.
Оқушы білімінің тиянақтылығының ең басты шарты- материалдың ойланып
меңгерілуі болмақ. Егер, жаңа сабақ мұғалімнің баяндалуы арқылы
түсіндщірілсе, оқушының барлығы естігені арқылы ойлана ала ма? Әрине,
оқушының бір бөлігі естуі бойынша –ақ ойланып, тиісті қорытындылар жасайды,
бірақ бәрі де солай етеді дей қою қиын. Сондықтан, өзіндік жұмысының ең
басты қажеттілігі- огқушыны ойға жетелеуінде, ойланта отырып, өзіндік қадам
жасатуында болмақ. Оқушылардың өзіндік қадамы, өзіндік ойының қалыптасуы
оны шығармашылық жұмысқа жетелейді. Шығармашылық еңбек алдымен оқушыға
қанат бітіреді, қиял береді. Ғылым, білімді меңгерущді мақсаттандырады,
өзінің барар жерін, жеңер қиындығын, шығар биігін айқын етеді. Оқушылардың
білім жүйелерін меңгерудщегі сан алуан өзіндік қадамдары бірігіп, біртұтас
дүниеге айналады.
Өзіндік жұмыс- бұл шығармашылық жұмыстың бастамасы. Сол себепті де
оқушылардың шығармашылық қабілеттерін, олардың өзіндік жұмысынсыз дамыту
мүмкін емес.
Бастауыш мектепте өзіедік жұмысты тиімді ұйымдастыруға жол ашатын
қолайлы жағдай- бұл оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес өзіндік
ерекшеліктері. Өйткені бұл жастағы балалардың ойлау қабілеті жоғары және
қиялжау, елестету, шығармашылық жұмысқа талпынысы басым болады. Сол себепті
де тиімді ұйымдастыра білген мұғалімдерге оның берерлік маңызы зор.
Қазіргі психология және педагогика дәлеледегендей, белсенді тұлғаның
дамуы кез-келген әрекетке бола қоймайды, ол тек ұжымдық сипаттағы
әрекетке, шығармашылық элементтері мол, адамның назарын аударатын және
сана- сезімді оятатын, индивид үшін жеке маңызы бар әрекетте болады.
Педагогикалық үрдісте осы жағдайды іске асыруы, психологиялық шарттарды
есепке алмай, оның жасалмайтынын оқу әрекетін ойдағыдвай табысты
ұйымдастырылуы мүмкін болмайтынын білдіреді.
Оқушылар белсенділігін қалыптастыру мәселесінің өзектігі қазіргі
кездегі мектеп жұмысының ерекшелігімен білінеді:
- қоғамдық әлеуметтік тапсырысымен белсенді, шығармашылық тұлға
қалыптастыру және дамыту қажетитілігімен оқыту міндеттерінің
күрделенуі;
- білім мазмұнының күрделенуі;
- қарқынды техникалық прогресске байланысты ғылыми ақпараттың тез
жинақталуы мен дамуы болады. Бұл оқушыларды оқу-танымдық әрекетке
белсенді түрде өзін-өзі білімдендіруге дайындау қажеттілігін тудырады.
Осы ерекшеліктердің аясында дидактика өз назарын оқыту мен оқуды
белсен,дірну мәселелерінде ұстайды. Бұл жағынан оқу мотивациясы
мекемелеріне арналған зерттеулер құнды болып табылады. Бұл, ең алдымен,
Л.И.Божовичтің, В.Р.Ильиннің және Г.И.Щукинаның еңбектері. Авторлар
оқудың белсенділігін қамтитын танымдық мүдде мен танымдық қажеттілікті
жан-жақты және терең зерделеген.
Соңғы кезде оқушылардың танымды мәселелері белсенді түрде әзірленуде.
Ол М.А.Даниловтың, Г.И.Пидкасистыйдың, Н.А.Половникованың және т.б.
еңбектері.
П.И.Пидкасистыйдың айқындауынша Өздігінен білім алу - өз бетінше
жасайтын іс-қимыл, өз іс-әрекетін ұйымдастыруы. Белгілі бір оқыту
жағдайында өздігінен білім алу, оқушыны тану процесіне жетелейтін және оны
бекітіп, тиянақтаудың ядролық ролін атқаратын генетикалық талшық.
П.И.Пидкасистый: Өзіндік іс-әрекеттің мәнін бейнелейтін негізгі
белгісі- оқушының мұғалімнің көмегінсіз жұмыс істеуі емес, оның
дидактикалық дәреже ретінде көрінуі, оқушы әрекетінің мақсаты, сонымен
бірге өзінің сол әрекетті басқару қызметін білдіруінде,-деді.15
Оқуды белсендірудің теориясы мен практикасын дамытуға оқыту әдістерін
жетілдлірумен байланысты зерттеулер зор мағынаға ие болды. Ол
А.Н.Алексюктің, Ю.К.Бабанскийдің, М.Н.Скаткиннің зерттеулері. Оқуды
белсендірудің маңызды құралы оқушыларды жалпы оқу біліктілігіне үйрету
болып табылады. Педагогикадағы бұл аспектіні Л.П.Аристова, Г.И.Шамова
әзірлеуде, олар өз зерттеулерінде оқушылар оқуын белсендірудің құралдар
жүйесі мен оны қалыптастырудың жолдарын айқындайды.
Т.И.Шамова : Оқушылардың танымдық қызығушылығын ояту және
дамытудың қолайлы жағдайы мұғалімнің оқу материалын дайын түрде беруі
емес, керісінше оқушының өздік іс-әрекетін ұйымдастыру болып табылады,-
деп жазды. 21
Бұл өзекті мәселе маған диплом тақырыбын алуға негіз болды.
Зерттеу объектісі: сабақ барысында оқушылардың оқу – танымдық әрекетін
белсендіру процесі.
Зерттеу пәні : оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру мұғалімнің
шеберлік қызметінің рөлі арқылы іске асу жолдары.
Зерттеудің мақсаты: мұғалімнің басшылығымен өзіндік жұмысты орындау
барысында оқушыларды барысында оқушыларды оқу-танымдық әрекеттің белсенді
субъектісі ретінде қалыптасу шарттарын белгілеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Өзіндік жұмыс мәселесінің қалай және неге байланысты өзгеоетінін
айқындау және оқушылардың оқу-танымдық әрекетін белсендіруде оның
мүмкіншілігі немен белгіленетінін білу.
2. Өзіндік жұмыс пен дербестік әрекеттің ерекшклігін белгілеу және
олардың арасындағы елеулі байланыстылықты айқындау.
3. Өзіндік жұмысты ұйымдастыруда мұғалімге қойылатын талаптар мен
мұғалімнің кәсіби келбетін белгілеу.
Қойылған міндеттерді шешу үшін мынадай педагогиканың ғылыми-зерттеу
әдістері қолданылады: бақылау, әңгіме,сауалнама алу, пікірсайыс, мектеп
құжаттары, оқушылардың жұмыстары, эксперимент және т.б.
Зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық, психологиялық және әдістемелік
әдебиеттерге теориялық талдау жасау, белгіленген міндеттерді шешу және
ғылыми болжамда текесеру үшін зерттеу әдістерін қолданады.
Өзіндік жұмысты дербестік таным әрекетін ұйымдастыру формаларының бірі
ретінде қарау, мұғалімнің көмегінсіз орындалатын, оның осы құрылымы келесі
зерттеу болжамын қисындап мазмұндауға мүмкіндік береді: егер, мұғалімнің
басшылығымен жұмыс барысында шығармашылық сипаттағы дербестік әрекетке
жүйелеп кіріссе, өздігінен жұмыс істеу дағдысы қалыптасады. Онда
оқушылардың танымдық белсенділігі мен дербестілігін дамыту өзіндік жұмысты
орындау процесінде де маңызды шарт болып табылады.
І. Оқу-тәрбие процесіндегі оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың
ғылыми-теориялық негіздері.
1. Оқушылардың өзіндік жұмыстарының мәні туралы педагогикалық ой-
пікірдің даму тарихы.
Кейбір ғалымдардың оқушылардың өзіндік жұмысына берген анықтамалары
мұғалім мен оқушылардың іс-әрекетінің ұйымдастырылуына сүйенсе,
кейбіреулері оқушылардың оқу әрекетінің мазмұндылығын оның негізгі белгісі
ретінде санайды.
Әдеби қайнарды талдау негізінде оқушылардың өзіндік жұмысының тамыры
тереңнен екендігі байқалады. Ежелгі римдік философ Плутарк, Тацита,
Квинтилиана еңбектерінде және Платон мен Аристотельдің трактаттарында
дамыған жанжақтылық және үйлесімділік принциптеріне сай тұрғызылған тәрбие
теориясын ежелгі гректер құрған.
Бұл теорияда адамның ақыл – ой тәрбиесіне, сондай-ақ ойлаудың
дербестігін дамытуға ерекше мән берген. Бұл әдісті спартандық мектептерде
қолданды.
Афиндік философ Сократ оқу барысында оқушылардың өз бетінше жұмыс
істеуінде және танымдық әрекетіне арнайы басшылық қажет деген ойға келді.
Ол бірінші болып эвристикалық әңгімелер арқылы оқушылардың танымдық
дербестігін жандандыруда оқытудың арнайы әдістерін құрады. Сократ өз
оқушыларымен әңгімелесуде эвристикалық сұрақтар жүйесін ертерек тиянақтап
дайындаған. Сөйтіп ол танымдық дербестікті оқытуды жандандыру амалы
ретінде қарастырады. Кейін келе бұл идеяны ежелгі римдік философтар
дамытады.
Орта ғасыр тәрбиесінің мақсатына догмалық оқыту оқыту жүйесі сәйкес
келген, бұл оқытудың мәні оқу материалын механикалық түрде жаттауда болған.
Оқушылардың жалпы дамуына және олардың танымдық дербестіктің дамуына әсер
етпесе де догмалық оқыту бірнеше жүзжылдықта үстемділік жасаған.
Қайта құру дәуірінде оқытудың догмалық әдісіне көп сын жасалды және
оқушылардың өз бетінше ойлауын дамытуды ұсынды.
Оқушылардың өз бетінше танымдық әрекеттерін дамытудың оқытудағы
әдістерінің негізін салған Я.А.Коменский. Оқушылардың оқуға деген
қызығушылығын арттыруда- шеберлі мұғалімдер мен тартымды әдістер қажет деп
жазды.
Мен өз оқушыларымда білімді меңгеру барысындағы негізі ретінде өз
бетінше жұмысты бақылап-байқауда, сөйлеуде, практикада, қолданыста үнемі
дамытып отырамын- депті. Я.А.Коменский жаңа материалды түсіндірмей тұрып
тақырыпқа қызығушылығын ояту үшін әрі қызықты, әрі пайдалы бір мәлімет
беруді, немесе оқушыларға сұрақтар мен тапсырмалар беріп, бүгінгі мен
өткенді өз бетінше байланыстыра алатындай жағдай тудыруды ұсынды.
ХVII - XIX ғасырлар шенінде өздік жұмыстың теориясын дамытуда
И.Г.Песталоции мен А.Дистервергтің, оқушылар танымының дербестігін
оқытудағы белсендіру құралы деген ойды тереңдететін көзқарастары үлкен роль
атқарады.
Песталоциидың айтуынша - әрбір сызық, әрбір өлшем, әрбір сөз, пісіп
толған бақылаудың негізінде туған сананың өнімі.
А.Дистерверг оқушылардың белсенді білім алуларында баланың танымдық
қызығушылығын дамытудағы икемділігі мен машықтарын қалыптастыруда танымдық
дербестіктің ролін жоғары бағалаған. Ол оқыту процесінде ақыл-ой
қабілеттерін дамытудағы ең негізгі құралы ретінде баланың өз бетінше жұмыс
істеуі деп есептеген. Ол баланың қызығушылығында, сезімдік танымға
құштарлығында байқалады. Заттармен біртіндеп танысу барысында сезімдерді
жаттықтыру керек әрі сақтау керектігін жазып өткен.
И.Ф.Гербарттың пікірінше оқытудың негізгі мақсаттарының бірі танымдық
қызығушылықты дамыту болып табылады. Оның айтуынша,
оқыту тым жеңіл болмау керек, себебі аса жеңілділік іске зиян келтіреді.
Революционер-демократтардың педагогикалық теорияларында танымдық
дербестікті тәрбиелеуге үлкен мән берілген. В.Г.Белинский оқытудың
индуктивтік әдістерін қалады, себебі ол оқылатын материалдың өз бетінше
түсіну машықтарын дамытуға себеп болады.
Анализден синтезға көшу, мысалдардан ереже шығару- бұл оқытуда нағыз
пайдалы жүйе,- деп жазды ол.
Өз бетінше танымның маңыздылығын Н.Г.Чернышевский еңбектерінде де көруге
болады. Егер біздің балаларымыз шын мәнінде білімді адам болғылары келсе
– деп пайымдады ол, - олар білімді өз бетінше жұмыстар арқылы алу керек.
Сонымен революционер-демократтардың еңбектерінде оқушылардың өзіндік
жұмысы екі жақты теориялық позицияда қарастырылады: а) тәрбиелеу
мақсатында, б) оқыту процесін жандандыру құралы ретінде.
Бұл әдісті зерттеуде К.Д.Ушинский де көп үлес қосты. Балалардың ойлау
заңдылықтарын негізге ала мынадай тұжырымға келді, - оқытуда білімді
меңгеру барысында міндетті түрде оқушылардың өздік жұмысын ескеріп отыру
керек, себебі өзіндік ойлар... өз бетінше... алған білімдерінен шығады.
Сонымен қатар оның айтуынша, оқыту процесінде оқушылардың өзіндік деңгейін
жүйелі түрде жоғарлатып отыру керек. Жаттығулардың жүйелілігі мұғалімнің,
оқушылар қабілетіне қарай орындап отырған жаттығуларына қатысуынан
байқалуы керек. Балаларда сөйлеу қабілеті дамыған сайын, оқытушы оларға
аз көмектесіп, тапсырмаларды өз бетінше орындай алатындай етіп әзірлеу
керек - деп жазды. Орыстың ұлы педагогінің идеясын көптеген әдіскерлер
іске асырғысы келді.
Ф.И.Буслаев, мысалы, орыс тілін оқыту әдісіне оқушылардың өздік
ойлауын дамытуға көп мән берген.
Ал, В.Я.Стоюнин болса өз оқушыларында ең алдымен ойлау іскерлігін
дамытуға тырысты. Мектепте әдебиеттің жүргізілуіне байланысты, ол мынаны
атап өтті: ...Бізге шығарманың мазмұны маңызды емес, керісінше,
шығарманы талдаумен байланысатынын оқушының шығарма бойынша, сұрақтар
бойынша жұмысы. ... Мінеки, осы мағынаны біз нағыз тану дейміз.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының проблемаларын ХХ ғасырдың басында
прагматикалық педагогиканың өкілдері ( Д.Дьюи, Б.Боуд, У.Килпатрих, Х. Рагг
т.б.) зерттеген.
Педагогикадағы прагматикалық бағыттың негізін қалаушы Д.Дьюи
мектепте оқушылардың ақыл-ой әрекетімен практикалық іс-әрекетінің
байланысының орнауын жақтады, сонымен қатар ол ақыл-ойдың өздік жұмысының
белсенділігісіз таным жоқ екенін айтып кетті.
С.Фриенің айтуынша әлемнің барлық педагогикалық оқулықтарына қарағанда
баланың бойында ақиқат көп болады, бала өз тұлғасын өзі құрайды; ал
мұндағы мұғалімнің қызметі оқушыға бойындағы органикалық тән қасиеттерді
айқындауға көмектесу.
20-30 жылдарда француз педагогы Р.Кузиненің педагогикалық
көзқарастары кең тараған. Ол оқыту процесінде еркін топтың жұмыс әдісін
ұсынады, оның мәні оқушылар 3-5 адамнан топтар құрайды. Бұл топтарға
мұғалім белгіленген уақытқа тапсырмалар мен тақырыптар дайындайды.
Тапсырмаларды өз бетінше орындайды, мұғалім тек бақылайды, керек кезде
кеңес береді. Бұл әдіс (1967) Стокгольмде халықарлық симпозиумде жоғары
баға алды.
30-40 жылдарда оқушылардың өзіндік жұмысы теориясының дамуында
ешқандай өзгеріс болған жоқ.
Ал 50-70 жылдарда әлеуметтік шарттарға және психология жетістіктеріне
байланысты бұл теория едауір толықтырылды.
Сабақта оқушылардың танымдық әрекетін белсендіретін құрал оқушылардың
өзіндік жұмысы болып табылады, бірақ мұғалім жетекшілік жүргізуі шарт екені
көптеген эксперименттер нәтижесінде дәлелденген.
Р.М.Микельсон: Өзіндік жұмыс мұғалімнің бақылауымен, ешқандай
көмексіз оқушылардың тапсырмаларды орындауы деп түсінеміз,- деп жазған.
Дидактикалық әдебиеттерде өзіндік жұмыстың басқа да анықтамалары
бар. Мұнда оқушылардың өзіндік жұмысы деп, максимум белсенділікті
қолданатын, шығармашылықты, өзіндік пікірі бар, талап әрекеттерінің
орындалуын - айтады.
Психологиялық тұрғыдан алғанда, ол белсенді процесс, ол мидың
аналитикалық- синтетикалық іс-әрекетіне қатысты өтеді (Б.П.Есипов).
Оқушыға өздігінен білім алу үшін оның мұғалімнің қатысуынсыз орындайтын
жеке тапсырмалары болу керек, бұл тапсырмаларды орындау үшін арнайы уақыт
бөлінуі қажет. Оқушы оны сапалы түрде орындау үшін қабілетіне сай берілген
есепті ынталанып, ақыл-ойын толық жұмсап шеуге тырысуы керек.
Ал П.И.Пидкасистыйдың айқындауынша Өздігінен білім алу - өз
бетінше жасайтын іс-қимыл, өз іс-әрекетін ұйымдастыруы. Белгілі бір оқыту
жағдайында өздігінен білім алу, оқушыны тану процесіне жетелейтін және оны
бекітіп, тиянақтаудың ядролық ролін атқаратын генетикалық талшық.15
В.П. Беспалько өзіндік жұмыс ұғымын – адамның белгілі бір жұмысты өз
бетімен, ешкімнің көмегінсіз орындауы деп білді. 5 Р.Г.Лембергтің
пікірінше, оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру мына шарттарға
байланысты:
а) оқушылардың істейтін жұмысының мақсатын айқын түсінуі;
ә) жұмыстың жемісті аяқталуына, оның алдағы нәтижесіне қызығуы;
б) жұмысты оқушылардың өз еркімен, қалауымен орындауы.
И.Ф.Талызина, В.Ф.Шорохова т.б. психологиялық заңдылықтарға сүйене
отырып, өзіндік жұмыстың ішкі мағынасын айқындайды. Автордың көзқарасы
бойынша өзіндік жұмыс шәкірттердің ойлану қабілеттерін дамытып, олардың
белсенділігін және танымдық бағдарларды өз бетімен жұмыс істеуін
қалыптастырып, білімдерін тереңдету жолдарын қарастырады.( Талызина И.В.
Управление процессом усвоения знании Москва 1980; Кузьмина И.В.
Способность, одаренность, талант учителя, Москва-1985; Шамова Т.И.
Активизация учения школьников, Москва-19810; Щукина Т.И. Активизация
позновательной деятельности учащихся в учебном прорцессе, Москва,1979)
Кейбір ғалымдар ( Н.В.Кузьмина, А.Г.Ковалев және т.б.) өзіндік жұмыс
оқушыларды үйретудің, оқытудың әдісі деп қарастырса, П.И.Пидкасистыйдың
пікірінше, өзіндік жұмыс – бұл оқытуды ұйымдастырудың формасы да емес,
оқытудың әдісі де емес, ол оқушының алдына қойылған мақсатқа сәйкес белгілі
бір іс-әрекетті ұйымдастыру мен жүзеге асыру құралы.( Педагогика
П.И.Пидкасистый., Москва, 1990. Самостоятельная деятельность учащихся. М.
1980)
Б.Л.Есипов Оқушылардың өзіндік жұмысы мұғалімдердің тікелей қатысуымен
емес, бірақ оның белгілі уақыт мөлшеріне есептелген тпсырмасы бойынша
орындалатын жұмыс, бұл кезеңде оқушылар өздерінің ой-өрістерін және іс-
әрекеттерін қорытындылай отырып, алға қойған мақсатына жетуге ұмтылады
-деп жазды. 7 Кейбір педагогтар мен психологтар(Р.Р.Лемберг,
М.И.Статкин, В.Н.Занков т.б.) оқушылардың өзіндік жұмыстарының негізгі
ерекшелігі - олардың ықыласы және өз еркімен әрекет жасауына байланысты
деп санайды.
Оқушының өзіндік жұмысы күрделі әрекет болғандықтан, бір ғана белгімен
сипаттауға келмейді. Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың шарттары мыналар:
- жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын бнлгілеуі;
- мұғалімнің басқаруымен оқушылардың дербестігінің мөлшері;
- олардың жұмысты өз еркімен және қалаумен істеуі; оған әсер ететін
мотивтер т.б.
Өзіндік жұмысты ұйымдастыруды екі түрге бөлуге болады:
1) мектепте жасалынған өзіндік жұмыс.
2) Мектептен тыс жерлерде, үйде орындалатын өзіндік жұмыс.
Жалпы педагогикалық және әдістемелік сұрақтарды жан-жақты
қарастырғанда оның психологиялық жағы оқу әрекетінің позициясынан аз
қарастырылған. Осы проблемаларды қарастыруда алғышарттарды анықтайық.
Біріншіден оқушының өзіндік жұмысы сабақтағы оқу әрекетінің дұрыс
ұйымдастырылғанының нәтижесі, ол оның бос уақытында өз бетінше дамуын,
ізденуін тудырады. Сондықтан да мұғалімнің ұйымдастырған және басқарған
оқу жұмысы меңгеруде өз бетінше әрекет тудыруда.
Екіншіден, берілген дәлелдемелердің жиынтығында өзіндік жұмыс-үй
жұмысынан кеңірек мағынада берілген, яғни келесі сабаққа дайындалу үшін
үйге берілген тапсырмаларды орындау. Өзіндік жұмыс сабақтан тыс уақытта да
жүреді. Жалпылап алғанда қандай да болсын материалды қабылдауда оқушының
сабақ үстіндегі де, сабақтан тыс уақытта да өз бетінше жұмыс істеуі.
Үшіншіден, аталған барлық ерекшеліктерімен сипатталған өзіндік жұмыс
оқушылардың оқу әрекетінің өзгеше түрі деп қаралу керек. Бұл оқу
әрекеетінің жоғарғы түрі, сыныптағы оқушының жұмысымен байланысты өз
білімін көтерудің бір түрі. С.Л.Рубенштейн бойынша, нағыз өзбеттілік
әрекеттердің саналы себептілігін және олардың дәйектілігін ұйғарады.
Өзгелердің ықпалына және сендірулеріне көнбегендік қисық мінезділікке
жатады, ал ерік, өзбетіліктің нағыз көрінісі, себебі адамның өзі солай не
басқаша істеуге объективті негіздерді қарастырады.
Танымдық өзбетіншелік - бұл тұлғаның өздігінен білім алу нақышымен
және ең алдымен ұмтылысымен сипатталатын қасиеті, бұл өз алдына өз
бетіншелікті ақыл-ой сапасы ретінде қарастыру дегенді білдіреді.
Оқушылардың өздік жұмысы - өз бетінше ойлауының талабы, шығармашылықты
максимум белсенділігін көрсете отыра орындайтын іс-әрекеті,- деп Р.Б.Среда
айтып өткен. 19. Е.Я.Голант, Өздік жұмыстың негізгі белгісі-
оқушылардың тапсырмалардағы, ақыл-ой және практикалық әрекеттерінің
белсенділігінде,-деп көрсетті. 6.
Ю.С.Пименов айқындауынша Өздік жұмыс – жан-жақты игеруде және
бағдарламалық білімдердің теренділігінде, осының негізінде шығармашылық
ойлаудың нақыштарының дамуы мен жетілдірілуінен радикалды меңгеруден
құралатын іс-әрекет. 15
П.И.Пидкасистый болса былай деді: Өздік жұмыс оқушылардың өз бетінше
әрекетін ұйымдастырудың амалы ғана болып табылады.15
М.И.Махмутов танымдық өзбетіншеліктің мынадай белгілермен
сипатталатынын көрсетті:
а) әртүрлі салада өз бетінше жаңа білім алуды үйрету білігі және жаңа білім
алу, сондай-ақ жаңалық ашу және өз бетінше із басу жолдары сияқты
машықтар;
б) әрі қарай өзін - өзі жетілдіру үшін біліктерін, машықтарын, алған
білімдерін қолдана алу білігі;
в) оны практикалық іс-әрекетте түрлі өмір мәселелерін шешуге қолдана алуы.
П.И.Пидкасистый: Өзіндік іс-әрекеттің мәнін бейнелейтін негізгі
белгісі- оқушының мұғалімнің көмегінсіз жұмыс істеуі емес, оның
дидактикалық дәреже ретінде көрінуі, оқушы әрекетінің мақсаты, сонымен
бірге өзінің сол әрекетті басқару қызметін білдіруінде,-деді.15 Өздік
жұмыс – оқушының, сәйкес оқу тапсырмаларын орындауда белгілі бір әрекеттің
тәсілін көрсететін түрі,- деп М.Г.Гарунов пен П.И.Пидкасистый жазды.
Ал философиялық сөздіктерде өздік жұмысқа мынадай анықтама берілген:
Өз бетінше білім алу білігі- оқулықпен жұмыс істеу үшін, талдау үшін,
құбылыстар мен заттарды сәйкестіру мен салыстыруға, деректер мен
түсініктерді жүйелеуге және жалпылауға және с.с. қажет психологиялық және
практикалық әрекеттердің негізі.Көрсетілген сапалылығы дамыту және
қалыптастыру яғни, дамитын орта, жағдай жасау.
Т.И.Шамова : Оқушылардың танымдық қызығушылығын ояту және дамытудың
қолайлы жағдайы мұғалімнің оқу материалын дайын түрде беруі емес, керісінше
оқушының өздік іс-әрекетін ұйымдастыру болып табылады,- деп жазды.21. Ал
Жеребятъева Л.Ф. өз еңбектерінде: Оқушылардың сондай-ақ студенттердің
өздік жұмысы: бұл ықпалдасты дидактикалық дәреже, ол оқыту мақсатымен қатар
қойылатын оқытудағы барабар әрекеттердің жүйесін бейнелейді,-деп көрсетті.
8.
Баяндалып өткен материалдың көбі арнайы жүргізілетін жаттығу жұмысында,
не өзге жағдайда (мысалы, үй тапсырмасын орындау кезінде) бекітіледі.
Жаттығу үстінде тиісті мағлұматтар оқушының есінде сақталғыш келеді.
Өйткені мұнда оқушы өздігінен көп жұмыс істеп, оқу материалына өз бетімен
төсілетін болады,- деп Мұханов М.М. айтып өткен.
Қазақтың көптеген педагог ғалымдары да А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев
Ж.Аймауытов, С.Көбеев балалардың танымдық белсенділігін дамытуда құнды
пікірлер айтты.
А.Байтұрсынов бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алу керек,
мұғалімнің міндеті балаға жұмысты әліне қарай шағындап беру және
белгіленген мақсатқа қарай бағыттап отыру керек екендігіне көңіл бөледі.
М.Жұмабаев оқыту процесінде қарапаймнан күрделіге көше отырып, өз
бетінше оқуға, өз бетінше білім алуға үйрету қажеттігін көрсетеді. Ол:
бала заттарды, көріністерді ұқсас сындары бойынша тап-тапқа бөліп
үйренсін. Жеңілден ауырға көшуді естен шығармауға керек, көріністердің,
ойлардың араларындағы байламды һәм олардың қайсысына себеп екенін тауып
үйренсін. Бұл балаға мысалдардан ереже –заң шығартқызып үйрету сықылды
істермен болады,-деп жазды. 9. Бұл ұғымға 50-ден астам анықтамалар
берілген, соның кейбіреулерін №1 кестеден көруге болады.
№1 кесте.
Өзіндік жұмыс және Өздігінен білім алу ұғымдарына педагогикалық және
психологиялық анықтамалары
Пименов Ю.С. Самостоятельная работа – деятельность,
Самостоятельная работа заключающаяся в радикальном усвоении,
студентов пединститута разнообразном освоении и углублении
по педагогическому програмных знаний, развитии и
циклу. Дис.канд.пед. совершенствовании на этой основе творческого
наук. Моск. Обл. Пед. мышления и навыков с. 530.
ин-т им. Н.К.Крупской.
–М.,1957.
ПидкасистыйП.И. Самостоятельная работа является только
Самостоятельная средством организации самостоятельной
деятельность учащихся: деятельности школьников с. 42.
Дидактический анализ
процесса и структура
воспроизведения и
творчества. М.,
Педагогика, 1972.
Нильсон О.А. Теория и Самостоятельная работа учащихся – это вид
практика учебной
самостоятельной работы деятельности, при котором учащиеся под
учащихся. Исследо- руководством учителя выполняют
вание роли самостоятель-индивидуальные, групповые или фронтальные
ной работы учащихся в учебные задания, прилагая необходимые для
учебном процессе и ее этого умственные и физические усилия с.
эффективности при 76.
использовании рабочих
тетрадей в школах.
ЭССР,Таллин: Велгус,
1976.
Жеребъятева Л.Ф. Подго- Самостоятельная работа – как учащихся, так
товка будущих учителей ки студентов: это интегрированная
организации и проведениюдидактическая категория, отражающая систему
самостоятельной учебной адекватной деятельности обучаемого в ответ на
работы учащихся. Дисс...поставленные совместно с обучающим цели с.
Канд. пед. наук. КазПИ 87.
им. Абая, Алматы, 1990.
Махмутов М.И. Познавательная самостоятельность
Проблемное обучение: характеризуется следующими признаками:
основные вопросы теории а) умением учению самостоятельно добывать
– М., Педагогика, 1975. новые знания из различных источников и
приобретать
новые умения и навыки как путем
самостоятельного последования и открытия.
б) умением использовать приобретенные знания,
умения и навыки для дальнейшего
самообразования.
в) умением применять их в практической
деятельности для решения любых жизненных
проблем с. 18.
Среда Р.Б. Воспитание Самостоятельная работа учащихся – такая их
активности и деятельность, которую они выполняют, проявляя
самостоятельности максимум активности творчества,
учащихся в учении. Под.самостоятельного суждения инициативы с.
Ред. А.М.Гельмонта.- М.,7.
Изд-во АПН
РСФСР, 1956.
Педагогическая Самостоятельная работа учащихся многообразные
энциклопе- виды индивидуальной и коллективной учебной
дия. Т.З.-Москва. 1966. деятельности школьников, осуществляемой или
Изд-во Советская дома по заданиям, без непосредственного
энцикло-педия. участия учителя.
Выполнение этих заданий требует от учащихся
активной, мыслительной деятельности,
самостоятельного решения различных задач,
применение ранее усвоенных знаний. По
дидактическим целям СРУ можно разделить на 1)
подготовительные,контрольные на усвоение
новых знаний, 2) тренировочные, 3)
обобщающие – повторительные, 4) контрольные
с. 879 .
Жұмабаев. Педагогика, Жан көріністерін тап-тапқа бөлу тарауында
Алматы, Ана тілі, 1992. әсер, ес, қиял, ойлау туралы баяндағанда
біліктілік ұғымына қатысты қайрат, әдет
құмарлық сияқты ұғымдар жайлы мағлұматтар
беріледі. Біліктіліктің элементі
Ретінде әдетті қарастырады 53-96 беттер.
Құдайқұлов М.Ә. ... Әр адам ( жоғары деңгейдегі оқырман)
Қабілеттілік, дағды, кітаппен өздігінен жұмыс істеудің мынадай
шеберлік. Алматы, жалпы оқырмандық ебдейліктерінің жүйесін
Мектеп, 1986. игеруі тиіс;
1) Өздігінен кітап оқуда белгілі мақсат
бойынша жоспарлай білу ( ұйымдастырушылық)
ебдейліктері.
2) Белгілі тақырыпқа байланысты қажетті
кітапты таңдай білу, каталогпен жұмысівтей
білу ебдейліктері.
3) Кітаптың мазмұндық құрамдылық байланысын
ашатын негізгі ккомпоненттерін тауып, жоспар
бойынша оқи білу ебдейліктері.
4) кітаптың бсты идеясын түсініп, оның
композициялық құрылысы мен байланысын анықтай
білу ебдейліктері.
5) Оқыған кітапты конспектілей (немесе
тезистерін жасай) білу ебдейліктері.
6) Оқыған кітапты талдап, сын көзбенқарай,
бағалай білу ебдейліктері.
7) кітапты оқудың гигиеналық нормаларын
сақтай білу ебдейліктері.
Әрине, бұлардың әрқайсысының өзіндік
компоненттері бар, олар әркімнің жеке
басының ерекшеліктері мен дайындықтарына
байланысты болады 88-89 беттер
Шамова Т.И. Активизация Найболее благоприятным для пробуждения и
учения школьников. М.:развития позновательного иетереса возникает
Педагогика, 1982. тогда, когда учитель не пологает материал в
готовом виде, а организует самостоятелную
деятельность учащихся с. 88.
ПидкасистыйП.И.,Пасекуно Самостоятельная работа учащихся является
в А.Е.Навыки сложным полиструкткрным понятием и поэтому
самообразова-ния – трудно дать одномерное определение и, что в
важная роль обучения. самостоятельной работе, как дидактической
Вестник высшей школы, категории, четко выделяют две взаймосвязанные
1987, № 4. стороны: во-первых, ее следует расматривать
как учебное задание, которое должен выполнять
обучаемый, а во-вторых как форму проявления
им соотвествующей деятельности памяти,
мышления, творческого воображения при
выполнения учебного задания 29 .
ПидкасистыйП.И. Главным признаком самостоятельной
Самостоятельная познова-деятельности,
тельная деятельность Выражающим ее сущность, является вовсе не
школьников в обучении. то, что ученик работает без посторонней
М.: помощи учителя.
Педагогика, 1980. Главный признак самостоятельной деятельности
– как
Дидактической категории проявляется в том,
что цель деятельности ученика несет в себе
одновременно и функции упрввления этой
деятельностью.
Результативность учения выражается в том,
что ученик получает новые факты в процессе
добывания новые сферы действий
закономерностей, совпадает новые способы
выполнения действий с. 146.
Щукина Г.И. Роль Чтобы школьник успешно смог приобретать
деятельности в учебном знания из различных источников и творчески их
процессе.: Книга для использовать в своей деятельности,
учителя. – М.: необходимо формировать общие умения: Умение
Просвещение, 1966. читать книгу, анализировать, обобщать, умение
систематизировать учебный материал, выделять
существенное, основное, логически строить
ответ, приводить доказательство и т.д. с.
144.
Есипов В.П. Учащиеся сознательно должны стремиться
Самостоятелная работа достигнуть поставленной в задании цели,
учащихся на уроках . употребляя
М.: Учпедгиз, 1966. свой усилия и выражая в той или иной форме
результат умственных и физических сил
с.34.
Бұл кестедегі анықтамалардың әртүрлі берілуі ғажап емес, себебі әр
адам нендей нәрсені болмасын өзінше түсінеді. Демек, ғалымдардың пікірлерін
талдай келе мен мынадай тұжырымға келдім: Өзіндік жұмыс - бұл оқушының өз
бетінше атқаратын іс-әрекеті, өзінше талдаулар жүргізіп, қорытындылар
жасаудың, өмірде өз машықтарын қолдана алатындай дәрежеге жеткізудің бірден-
бір құралы.
1.2. Өзіндік жұмыс дербестік таным әрекетінің ұйымдастыру формасы ретінде.
Қазіргі кездегі қоғам талабына жауап беретін жеке тұлғаны қалыптастыру,
өсіп келе жатқан ұрпақ бойында белсенді өмірлік ұстаным тәрбиелеу
қажеттілігіне байланысты дидактиканың басты мәселесі- оқыту үрдісінде
мұғалім мен оқушының өзара әрекеттесуі болып отыр. Оқушыға танымдық әрекет
субъектісінің ұстанымын қамтамасыз ету міндеті, мұғалімнің басшылығымен
оқушы белсенді әрекеттен өзін-өзі басқару негізіндегі әрекетке көшу үшін
жағдайлар жасау міндеті тұрады.
Бұл міндеттердің шешімі оқыту үрдісін жалпы қайта құру есебінен жүзеге
асырылмақ. Егер оқушы сабақта белсенді ой әрекетіне қосылса, күш жететін
қиыншылықтарды жеңу қажеттілігі алдында тұрса, қорытынды мен жалпылау
жасауға, әртүрлі сұрақтарға жауаптарды өздігінен табуға ұмтылса, танымдық
белсенділігін және дербестігін қалыптастыру мүмкін болады. Оқушылар
белсенділігінің осындай сипатын көрсететін қажеті шарт- дербестік таным
әрекеті. Ол ұзақ уақыт ішінде оқушылардың әртүрлі өзіндік жұмыстарын
орындаумен көбірек байланысты болды.Бұл әрқилы өзіндік жұмыстарды өткізудің
мазмұнын және әдістемесін оқу материалын меңгерудің әртүрлі кезеңінде,
әртүрлі дидактикалық мақсатқа қол жеткізуге байланысты әзірлеуді талап
етті.
Бірақ, оқушылар оқуын белсендірудің негізгі құралдары өзіндік жұмыстан
басқа эвристикалық әңгімелесу, бақылау, проблемалық жағдаят жасау, танымдық
және қисындық міндеттер қою болғасын, өзіндік жұмыс ұғымы оқушылар сабақта
орындайтын, өздігінен ойлауды талап ететін алуан түрлі әрекеттерді
қамтымайды.
Екінші жағынан, кез-келген өзіндік жұмыс оқушылардан танымдық әрекет
пен дербестіктің жоғары деңгейін талап етпейтіні анықталуда. Өзіндік
шығармашылық жұмыстармен бірге оқушылар меңгерген білімді, білікті
бекітетін және дағдыны қалыптастыруға бағытталған өзіндік жұмыстар
орындауға тиіс. Осындай жұмыстар формасы бойынша дербес болып табылып,
мәнділігі бойынша дербес емес болып табылмайды. Себебі олар оқушылардың
дербес әрекетін ұйымдастырмайды.
Көрсетілген фактілерге байланысты өзіндік жұмыс деген ұғыммен қатар
оқушылардың дербестік әрекеті деген ұғымды пайдалану, өзіндік жұмыстың
және дербестік әрекеттің ерекшелігін, олардың арасындағы байланыстылықты
айқындау белгілеу қажеттігі туады. Сонымен қатар өзіндік жұмыстары
екіжақты мәнділік және ұйымдастыру жағынан қарауға қажеттілік байқалады.
Өзіндік жұмысты және дербестік әрекетті дидактикалық категория
ретінде талдау П.И.Пидкасистыйдың еңбектерінде орын алған. Автор оқу
құрылысын жүйелі талдау негізінде оқушылардың танымдық әрекетінде екі іс-
әрекет тобын бөліп шығарады: а) оқушы мұғаліммен бірлесіп орындаған әрекет
шартты түрде деп аталатын әрекет мазмұнын құрастырған әрекеттер мен б)
оқушының дербестік әрекет элементтері болып табылатын әрекеттер.
Бірінші топтағы әрекеттерге тән сипат – олар әрекеттің жалпы
құрылысына кіріп, оқушының тікелей мақсаты ретінде әрекетті жүзеге асыру
пәні болмайтыны.Оқушының әрекеті оған мұғалімнен өзіне не керек екені және
кез келген шешімді жүзеге асыру үшін бұған іс-әрекеттің қандай тәсілдері
қажет екені туралы қанша қажетті ақпарат түсіп тұрса, сонша әрекет жүзеге
асырылады. Бұл топтыңіс-әрекетінің әрқайсысмы оқушы әрекетінің бұдан
былайғы әрекеті мен себеп мақсатына қатыссыз орындалады. Бұл әрекетте
атқарушы іс-әрекеттер бақылау әрекеттерінен басым, бағдарлы әрекеттер
мүлдем жоқ. Әрекеттің құрастыру тәсілін оқушы жасамайды. Себебі ол қолынан
келетін операцияларды жүзеге асыруда. Сырттай бұл әрекеттер тыңдау, ұғыну,
жазып алу, жаңғырту, салыстыру, материалды жүйелеп беру, жинақтау, талдап
қорыту, құбылыстың жеке жақтарын айқындап білу, ұқсастық бойынша үлгілер,
кестелер және т.б. арқылы байқалады. Бұл әрекеттер мыналардан тұрады:
- меңгергенді жаңғыртудан және түсіндіруден;
- ондағы тұрақты байланысты есептеуден;
- алгоритмді орналастырудан;
- меңгерген тақырыптың мазмұнын ұғынып, бере алудан;
- оны тәжірибеде қолданудан.
Екінші топтың іс-әрекеттері дербестік әрекеттің элементтері болып
табылады. Олар оқытуда пәндерді және олармен жасалатын әрекеттерді
белгілеуде, осы әрекеттерді орындау тәсілдерін оларды жүзеге асырудың нақты
шарттарымен қабыстыруда алға шығады. Мұндай іс-әрекеттерді оқушылар
әрқашанда саналы бақылайды, себебі оларды орындау тәсілдерін оқушылар
саналы түрде меңгереді. Әрекеттер себептерден туындайды, себептер оқушы
үшін аса маңызды болып табылады. Осы топтың әрекетін орындаған кезде оқушы
жоспарланған нәтиженің жоспарланған әрекеттермен арақатынасын белгілейді.
Ойша күтілген нәтиже әрекеттерге қатысты жетекші қызметтер атқарады. Нақты
алынатын нәтиже ( таным әрекеттерінің өнімі) жаңак білім, әрекеттің жаңа
тәсілі ретінде орын алады.
Оқушылардың әрекеттері мыналардан тұрады:
- жаңа фактіні, құбылысты табудан және олардың сипаттамасынан;
- фактілерді жүйелеуден;
- жақсы таныс пәнде басқалар көрмегенді көруден;
- фактілер арасында байланыс орнатудан және олардың міндеттік
сипаттамасынан;
- олардың тәжірибелік әрекет саласына шығу жолдарын табудан;
- құбылыстың, оқиғаның дамуында мәнді байланыс пен заңдылығын орнатудан,
ғылыми фактілерді қарама-қарсы қою негізінде олардың мәнін
белгілеуден;
- жаңа оқиғаларын табуда жалпының нақты көрінуінен;
- өзгертілген жағдаяттарда тапсырмаларды шешуден;
- мәселені қалыптастырудан, жұмыс болжамын айқындаудан;
- құбылыстардың құнды мағынасын белгілеуден және басқалар.
П.И.Пидккасистый бірінші топтың әрекеттері оқушыларды екінші топтың
әрекеттерін жүзеге асыруына дайындау үшін қажетті сатысы мен шарты болып
табылатынын айтады. Бірақ та, олардың барлық ерекшеліктеріне қармастан,
әрекеттің осы екі тобы бірлікте ғана оқу құрылысын құрады және оқыту
үрдісін ең жоғары деңгейде ойдағыдай ұйымдастыру үшін тең дәрежеде қажет.
Бұдан түсінетініміз: оқушы мұғаліммен бірлесіп орындаған әрекеттер
де, дербес әрекет элементтерін құрастыратын әрекеттер де әртүрлі сипаттағы
өзіндік жұмыстарды орындау кезінде орын алады: репродуктивтік, құрастырулық-
варианттық, эвристикалық және шығармашылық.Бірақ өзіндік жұмыстар
түрлерінің әрқайсысында бұл әрекеттердіңэлементтері әртүрлі арақатынаста
болады және өзара әрекет жасайды. Егерде репродуктивтік өзіндікжұмыстарды
орындау барысында бірінші топтың әрекеттері басым болса, онда эвристикалық
өзіндік жұмыстарды орындау кезінде алғы шепке дербестік әрекет элементтері
шығады.
Дербестік таным әрекетін талдауда П.И.Пидкасистый оның ішкі,
мәнді жағына ерекше назар аударады. Ол шынында да дербестік деп оның
құрылымының барлық қажетті элементтерін,мақсатты бөліп алу, пәнді анықтау,
әрекет құралдарын таңдау, енгізетін әрекетті оқушы жеке өзі немесе
мұғалімнің тікелей басшылығымен істеуіне жатқызады.
Т.И.Шамова өзіндік жұмыс пен дербестік таным деген ұғымдарды
сараптау қажеттілігіне меңзейді. Бұл жөнінде ол былай деп жазады: Оқу тек
дербестік таным әрекеті үрдісінде ғана өтеді. Бірақ ол оқуды оқушылар тек
өзіндік жұмыс үрдісінде ғана өткізеді деуге болмайды. Осыған байланысты
мынадай сұрақ туындайды: Мысалы, мұғалімнің әңгімесін тыңдау кезінде
мұғалім оқушыларға салыстыру, теңестіру мақсатында іске асырылатын әрекетті
қайда жатқызуы керек? Мұнда өзіндік жұмыс бар ма? Біздіңше, жоқ, бірақ
дербестік әрекет бар. Біз дербестік әрекет пен өзіндік жұмыс ұғымдарын
айырып алуды маңызды жағдай деп есептейміз.21 Айтылған
түсініктерді сараптау қажеттілігі туралы сұрақ қоя отырып, Т.И.Шамова
дербестік таным ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жұмысын ұйымдастыру үрдісі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І. Оқу-тәрбие процесінде оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың
ғылыми-теориялық негіздері.
1.1. Оқушылардың өзіндік жұмыстарының мәні туралы педагогикалық ой-
пікірдің даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...8
1.2. Өзіндік жұмыс дербестік таным әрекетінің ұйымдастыру формасы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.3. Мұғалім педагогикалық әрекетті ұйымдастырушы және басқарушы
субъект ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
ІІ. Оқу процесінде оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруда
мұғалімнің ролі.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының өздігінен жұмыс істеу қабілетін
дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .30
2.2. Өзіндік жұмысты ұйымдастыруда мұғалімнің кәсіптік
шеберлігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.3.Эксперименталды оқыту жүйесіндегі оқушылардың өзіндік жұмыстарының
нәтижелері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Қосымша
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе.
Зерттеудің көкейтестілігі.
Білім беру ХХІ ғасырдағы Қазақстанның даму стратегиясындағы негізгі
басылымдылықтардың бірі болып табылады.
Еліміз егемендігін алғаннан кейін, қазіргі нарықтық экономика
кезеңінде жүзеге асырылып жатқан ілгерілеу саясаты қоғам өмірінің барлық
саласына түбегейлі өзгерістер енгізуде. Тәуелсіз мемлекетіміздің өсіп-
өркендеуі, қауіпсіздігі, әл-ахуалының артуын жүзеге асырудың аса маңызды
құралы қоғамның барлық саласын, соның ішінде жас ұрпаққа тәлім-тәрбие
беруде орта білімді дамытуға кеңінен жол ашылды.
Қазақстан Республикасының Білім туралы 1999 жылғы 11 маусымындағы
заңының 4-ші және 8-ші баптарының негізінде әрбір Қазақстан Республикасының
Конститутциясына сәйкес білім беру жүйесін дамыту және білім алу үшін
тиісті әлеуметтік- экономикалық жағдайлар жасау арқылы интелектіні
байытуға, халықтық, ұлттық дәстүрлерді қастерлеуге, қоғамдық-саяси
экономикалық және мәдени өмірге саналы көзқарасын қалыптастыруды бойына
сіңіру болып табылады.
Осы заңның 41-ші және 38-ші баптары: Білім алушылар мен
тәрбиеленушілердің жеке және шығармашылық қабілеттерін ашып, оны дамытуға
жәрдемдесуге міндетті , Білім беру ұйымы баланың қалауын, жеке басының
бейімділігі мен ерекшеліктерін ескере отырып, таңдауға құқысы бар, -деп,
педагог пен ата-аналарға арналып, мектеп пен ата-ананың алдында зор
жауапкершілік жүктейді. 1
Қазіргі кездегі білім беру оқушыға, оның өз бетімен дамуына және танып
білуіне деген көзқарасты күшейтуге, оқушының қоршаған ортаға және өзіне
деген назарына, оны өмірдегі өз орнын таба білуге негізделген.
Сондықтан, қоғам адамдардан, неғұрлым жаңа қабілеттіліктер мен
білімдерді, біліктер мне дағдыларды, ойлаудың жаңа стилін, интеллектуалды
белсенділік, инициативтілік, тапқырлық, алғырлық, мәселені жаңа қырынан
көре білу қабілеті, тапсырмаларды шешуде балама шешімдерді таба алу сияқты
тұлғалық қасиеттерді қалыптастыру мәселесінің өзектілігі тереңдей түседі.
Әрине, белсенді субъектіні қалыптастыру психологиялық-педагогикалық
ғылымдарда негізгі мәселенің бірі болғанымен, қазіргі күні әлі соңына дейін
шешімі табылмаған сұрақтары да жеткілікті.
Жас жеткіншектерді тәрбиелеу халықтың ертеден келе жатқан өзіне тән
салт-дәстүрлері, ұлттық өнері, әдет-ғұрпы негізінде жетілетіні белгілі.
Сондай-ақ, жанұяның, ұжымның, ұлы адамдардың өнеге- өсиет сөздері мен
еңбектерінің алатын орны да ерекше. Халқымыздың әр заманда ғұмыр кешкен Әл-
Фараби, Асан Қайғы, Қабанбай, Бөгенбай,
Абылай, Қазыбек, Әйтеке би және т.б. ата- бабаларымыздың өмір жолынан ерлік
пен батылдықтың, табандылық пен ұстамдылықтың теңдесі жоқ өнегесін көруге
болады.
Олай болса, ғасырлар сынынан еленіп, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе
жатқан рухани мәдениетімізді жинақтап, зерделеп, ой елегінен өткізудің,
оның тәлім-тәрбиелік мол тәжірибесі негізінде жас өспірімдерді тәрбиелеудің
қажеттілігі арта түседі. Сондықтан, болашақ ұрпақты даярлау барысында
ұлттық мектебімізді жаңа жүйемен, білім беруді жетілген жаңаша әдіс-
тәсілдермен жүргізуіміз керек, яғни баланың талантына, дарынына, талап-
тілегіне қарай ұлттық тәрбие, салт-
дәстүр, бабалар тарихын негізге ала отырып, жеке тұлғаны қалыптастыруға
бағытталу керек.
Жалпы, қазақтың халық педагогикасының, ұлттық мәдениетін қалауда зор
үлесін қосқан қазақтың халық ағартушы-педагогтары Ы.Алтынсарин,
Ш.Уалиханов, А.Құнанбаев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,
М.Дулатов және т.б. Олар болашақ ұрпақтың имандылық, адалдық, ақыл-ой өрісі
қасиеттерін тәрбиелеуге талпынған және халық даналығын жоғары бағалаған.
Бүгінгі таңда ғылым мен техника қарқындап өсіп отырған шақта мектеп
бағдарламасы мен оқулықтарына, олардың барлық жетістіктерін енгізу мүмкін
емес. Осы себептен де мектеп ертеңгі білімнің негізін қалап, оқушылардың
өздігінен ізденіп, білім алуларына мүмкіндік жасауы тиіс. Сапалы оқыту және
өздігінен оқып білім алуға баулу негізінде ғана оқушылардан парасатты
азамат тәрбиелеп шығуға болады.
Осыған орай, мектеп бітіруші әрбір оқушы ғылым негіздерінің жаңалықтарымен
хабардар болып, кейін сол алған білімі мен іскерлігін одан әрі дамытуға
тиіс. Бұл өскелең өмір талабы.
Оқушылардың білімі олардың өздерінің ізденісінің нәтижесі болуы үшін,
осы ізденістерді ұйымдастыру, басқару және танымдық әрекеттерін дамыту
керек. Өзіміз білетініміздей, Білім беру жүйесінің негізгі мақсаты жан-
жақты жетілген білімді адамды тәрбиелеп шығару және мұғалімнің
оқушылардың қабілеттерін түбегейлі дамытатындай, оны оқуда өзіндік
жетістіктерге итермелейтіндей қолайлы жағдай тудыруы.
Соңғы жылдары дидактика төңірегіндегі оқушылардың танымдық белсенділік
әрекетін және оқыту үрдісіне өзіндік жұмыстарды жан-жақты арттыру мәселесі
жөнінде озат мұғалімдер тәжзірибесіне сүйене отырып, бірнеше мәні, мағынасы
зор ғылыми зерттеулер пайда болды. Сабақ үстінде оқушылар мүмкіндігінше
өздігінен жұмыс жүргізіп, мұғалім тек бұл жұмыстың үстінен басқарып, оны
орындауға тапсырманы алдын ала даярлап отыру керке деп есептеген озат
мұғалімдер.
Психологиялық зерттеулердің қорытындылары ( В.В.Давыдов, Л.И.Раев,
А.В.Скрипченко және т.б.) мен озық тәжірибелі педагогтардың көрсетулері
бойынша өзіндік жұмыс, оқыту үрдісінің жүйесін, құрылымы мен функцияларын
білімді меңгерудің кең мүмкіншілігін дамытады. Білім берудің негізгі бөлігі
- оқушының өз бетінше жұмыс жүргізе алуында болып отыр. Мұның өзі оқу
үрдісінің ұйымдастырылуы мен оқыту әдістемесінің жетістіктерімен сабақтас
болады.
Бастауыш мектеп оқушыларымен өзіндік жұмысты ұйымдастыру мәселесін
зерттей келе Б.Г.Ананьев, Б.Н.Богоявленский, М.Н.Скаткин
және т.б. педагогтар мен психологтар оқушылардың өзіндік жұмыстарының
негізгі ерекшелігі- олардың ықыласы және өз еркімен әрекет жасауына
байланысты деп санайды.Себебі сабақ қанша сапалы болсын немсесе мұғалімнің
білімі, тәжірибелік шеберлігі мол болсын, бірақ бала тарапынан өзіндік
белсендік, әрекет болмаса жұмыстың нәтижелі, сапалы орындалуы мүмкін емес.
Өз дәрежесінде жете мән берілмей келген өзіндік жұмыс жасауға соңғы
жылдары сапалы түрнде бетбұрыс жасалуда. Оған дәлел- оқушыны дамытуға
бағыттала құрылған жаңа бастауыш білім мазмұны, соның негізінде жазылған
жаңа оқулықтар. Себебі бұнда оқушының өз бетімен білім алып, дамуына жете
мән беріле бастады. Кезінде өзіндік жұмыстың бала дамуындағы ролін жете
көре білген және ол жөнінде еңбек жазған қазақ зиялыларының бірі- ағартушы
ғалым Ахмет Байтұрсынов.
А. Байтұрсыновтың оқу-ағарту саласындағы негізгі көзқарастары оның
Бастауыш мектеп, Қазақша оқу жайынан, Мектеп керетері атты
мақалаларында ашылған. Соның ішінде ерекше қөңіл аударарлық мәселе – бұл
автордың Қазақша оқу жайынан атты еңбегінде айтқан пікірі.
Автордың пікірінше, бала білімді тәжірибе арқылы өз бетімен алуы
керек. Ал мұндағы мұғалімнің қызметі балаға орындалатын жұмыс түрлерін
шағындап беру және қойылған мақсатқа жету үшін бағыт- бағдар беріп отыру (
Ақ жол).
Бұдан А.Байтұрсыновтың 20-30-жылдардың өзінде–ақ кейінгі жылдары Ресей
ғалымдары В.Давыдов пен Л.Занковтың дамыта оқыту теориясының негізі болған
дербестік танымдық әрекеттің рролін көре біліп, оның бала дамуындағы
маңызын өз кезінде қозғағандығын байқаймыз.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының мәні туралы педагогикалық ой-
пікірдің даму тарихы тамырын тереңге жіберіп көне заманнан бастау алады.
Сократтың өзі-ақ оқыту барысында шәкірттердің танымдық белсенділігі мен
іздемпаздылығын арнайы басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен-ді. Сонау
қайта құру дәуірінде оқушылардың өз бетінше ойлауын дамытуды ұсынып, іске
асырған. Оқытуды жандандыру құралы ретінде өзіндік жұмыс туралы Ф.Бэкон,
Ф.Рабле, Д.Локк, Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, Д.Дидро, И.Г.Песталоций,
А.Дистерверг және т.б. педагогтар, психологтар мен философтардың
еңбектерінде құнды пікірлер келтірілген.
Революционер-демократтардың педагогикалық теорияларында өз бетінше
тануды тәрбиелеуге үлкен мән берілген. В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский
еңбектерінде өз бетінше танудың маңыздылығын көруге болады. Егер біздің
балаларымыз шын мәнінде білімді адам болғысы келсе,- деп жазды ол, -өз
бетінше ізденіп оқу арқылы білім алуға тиіс ( Чернышевский, 1940).
Оқушылардың өзіндік жұмысына көптеген педагог, ғалымдардың атап айтсақ,
П.И.Пидкасистый, С.Л.Рубенштейін, К.Я.Геленд,Ю.С.Пименов, Т.И.Шамова,
Л.Ф.Жеребятъева, Л.С.Выготский, Р.Кузине, М.М.Мұханов, А.Байтұрсынов,
М:Жұмабаев т.б. ой-пікірлерін білдірген.
М.Жұмабаев оқыту процесінде қарапаймнан күрделіге көше отырып, өз
бетінше оқуға, өз бетінше білім алуға үйрету қажеттігін көрсетеді. Ол:
бала заттарды, көріністерді ұқсас сындары бойынша тап-тапқа бөліп
үйренсін. Жеңілден ауырға көшуді естен шығармауға керек, көріністердің,
ойлардың араларындағы байламды һәм олардың қайсысына себеп екенін тауып
үйренсін. Бұл балаға мысалдардан ереже –заң шығартқызып үйрету сықылды
істермен болады,-деп жазды. 9
Бастауыш сыныптарда өзіндік жұмысты ұйымдастыруда оның мазмұнына,
талапқа сай болуы, түрлі мазмұнда және формада көрініс табуы, оқушыны
шығармашылывқ бағытта жұмыс істеуге бағытталу, сондай-ақ бағаланып
марапатталуы сияқты мәселелерге жете мән беріледі.
Оқушы білімінің тиянақтылығының ең басты шарты- материалдың ойланып
меңгерілуі болмақ. Егер, жаңа сабақ мұғалімнің баяндалуы арқылы
түсіндщірілсе, оқушының барлығы естігені арқылы ойлана ала ма? Әрине,
оқушының бір бөлігі естуі бойынша –ақ ойланып, тиісті қорытындылар жасайды,
бірақ бәрі де солай етеді дей қою қиын. Сондықтан, өзіндік жұмысының ең
басты қажеттілігі- огқушыны ойға жетелеуінде, ойланта отырып, өзіндік қадам
жасатуында болмақ. Оқушылардың өзіндік қадамы, өзіндік ойының қалыптасуы
оны шығармашылық жұмысқа жетелейді. Шығармашылық еңбек алдымен оқушыға
қанат бітіреді, қиял береді. Ғылым, білімді меңгерущді мақсаттандырады,
өзінің барар жерін, жеңер қиындығын, шығар биігін айқын етеді. Оқушылардың
білім жүйелерін меңгерудщегі сан алуан өзіндік қадамдары бірігіп, біртұтас
дүниеге айналады.
Өзіндік жұмыс- бұл шығармашылық жұмыстың бастамасы. Сол себепті де
оқушылардың шығармашылық қабілеттерін, олардың өзіндік жұмысынсыз дамыту
мүмкін емес.
Бастауыш мектепте өзіедік жұмысты тиімді ұйымдастыруға жол ашатын
қолайлы жағдай- бұл оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес өзіндік
ерекшеліктері. Өйткені бұл жастағы балалардың ойлау қабілеті жоғары және
қиялжау, елестету, шығармашылық жұмысқа талпынысы басым болады. Сол себепті
де тиімді ұйымдастыра білген мұғалімдерге оның берерлік маңызы зор.
Қазіргі психология және педагогика дәлеледегендей, белсенді тұлғаның
дамуы кез-келген әрекетке бола қоймайды, ол тек ұжымдық сипаттағы
әрекетке, шығармашылық элементтері мол, адамның назарын аударатын және
сана- сезімді оятатын, индивид үшін жеке маңызы бар әрекетте болады.
Педагогикалық үрдісте осы жағдайды іске асыруы, психологиялық шарттарды
есепке алмай, оның жасалмайтынын оқу әрекетін ойдағыдвай табысты
ұйымдастырылуы мүмкін болмайтынын білдіреді.
Оқушылар белсенділігін қалыптастыру мәселесінің өзектігі қазіргі
кездегі мектеп жұмысының ерекшелігімен білінеді:
- қоғамдық әлеуметтік тапсырысымен белсенді, шығармашылық тұлға
қалыптастыру және дамыту қажетитілігімен оқыту міндеттерінің
күрделенуі;
- білім мазмұнының күрделенуі;
- қарқынды техникалық прогресске байланысты ғылыми ақпараттың тез
жинақталуы мен дамуы болады. Бұл оқушыларды оқу-танымдық әрекетке
белсенді түрде өзін-өзі білімдендіруге дайындау қажеттілігін тудырады.
Осы ерекшеліктердің аясында дидактика өз назарын оқыту мен оқуды
белсен,дірну мәселелерінде ұстайды. Бұл жағынан оқу мотивациясы
мекемелеріне арналған зерттеулер құнды болып табылады. Бұл, ең алдымен,
Л.И.Божовичтің, В.Р.Ильиннің және Г.И.Щукинаның еңбектері. Авторлар
оқудың белсенділігін қамтитын танымдық мүдде мен танымдық қажеттілікті
жан-жақты және терең зерделеген.
Соңғы кезде оқушылардың танымды мәселелері белсенді түрде әзірленуде.
Ол М.А.Даниловтың, Г.И.Пидкасистыйдың, Н.А.Половникованың және т.б.
еңбектері.
П.И.Пидкасистыйдың айқындауынша Өздігінен білім алу - өз бетінше
жасайтын іс-қимыл, өз іс-әрекетін ұйымдастыруы. Белгілі бір оқыту
жағдайында өздігінен білім алу, оқушыны тану процесіне жетелейтін және оны
бекітіп, тиянақтаудың ядролық ролін атқаратын генетикалық талшық.
П.И.Пидкасистый: Өзіндік іс-әрекеттің мәнін бейнелейтін негізгі
белгісі- оқушының мұғалімнің көмегінсіз жұмыс істеуі емес, оның
дидактикалық дәреже ретінде көрінуі, оқушы әрекетінің мақсаты, сонымен
бірге өзінің сол әрекетті басқару қызметін білдіруінде,-деді.15
Оқуды белсендірудің теориясы мен практикасын дамытуға оқыту әдістерін
жетілдлірумен байланысты зерттеулер зор мағынаға ие болды. Ол
А.Н.Алексюктің, Ю.К.Бабанскийдің, М.Н.Скаткиннің зерттеулері. Оқуды
белсендірудің маңызды құралы оқушыларды жалпы оқу біліктілігіне үйрету
болып табылады. Педагогикадағы бұл аспектіні Л.П.Аристова, Г.И.Шамова
әзірлеуде, олар өз зерттеулерінде оқушылар оқуын белсендірудің құралдар
жүйесі мен оны қалыптастырудың жолдарын айқындайды.
Т.И.Шамова : Оқушылардың танымдық қызығушылығын ояту және
дамытудың қолайлы жағдайы мұғалімнің оқу материалын дайын түрде беруі
емес, керісінше оқушының өздік іс-әрекетін ұйымдастыру болып табылады,-
деп жазды. 21
Бұл өзекті мәселе маған диплом тақырыбын алуға негіз болды.
Зерттеу объектісі: сабақ барысында оқушылардың оқу – танымдық әрекетін
белсендіру процесі.
Зерттеу пәні : оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру мұғалімнің
шеберлік қызметінің рөлі арқылы іске асу жолдары.
Зерттеудің мақсаты: мұғалімнің басшылығымен өзіндік жұмысты орындау
барысында оқушыларды барысында оқушыларды оқу-танымдық әрекеттің белсенді
субъектісі ретінде қалыптасу шарттарын белгілеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Өзіндік жұмыс мәселесінің қалай және неге байланысты өзгеоетінін
айқындау және оқушылардың оқу-танымдық әрекетін белсендіруде оның
мүмкіншілігі немен белгіленетінін білу.
2. Өзіндік жұмыс пен дербестік әрекеттің ерекшклігін белгілеу және
олардың арасындағы елеулі байланыстылықты айқындау.
3. Өзіндік жұмысты ұйымдастыруда мұғалімге қойылатын талаптар мен
мұғалімнің кәсіби келбетін белгілеу.
Қойылған міндеттерді шешу үшін мынадай педагогиканың ғылыми-зерттеу
әдістері қолданылады: бақылау, әңгіме,сауалнама алу, пікірсайыс, мектеп
құжаттары, оқушылардың жұмыстары, эксперимент және т.б.
Зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық, психологиялық және әдістемелік
әдебиеттерге теориялық талдау жасау, белгіленген міндеттерді шешу және
ғылыми болжамда текесеру үшін зерттеу әдістерін қолданады.
Өзіндік жұмысты дербестік таным әрекетін ұйымдастыру формаларының бірі
ретінде қарау, мұғалімнің көмегінсіз орындалатын, оның осы құрылымы келесі
зерттеу болжамын қисындап мазмұндауға мүмкіндік береді: егер, мұғалімнің
басшылығымен жұмыс барысында шығармашылық сипаттағы дербестік әрекетке
жүйелеп кіріссе, өздігінен жұмыс істеу дағдысы қалыптасады. Онда
оқушылардың танымдық белсенділігі мен дербестілігін дамыту өзіндік жұмысты
орындау процесінде де маңызды шарт болып табылады.
І. Оқу-тәрбие процесіндегі оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың
ғылыми-теориялық негіздері.
1. Оқушылардың өзіндік жұмыстарының мәні туралы педагогикалық ой-
пікірдің даму тарихы.
Кейбір ғалымдардың оқушылардың өзіндік жұмысына берген анықтамалары
мұғалім мен оқушылардың іс-әрекетінің ұйымдастырылуына сүйенсе,
кейбіреулері оқушылардың оқу әрекетінің мазмұндылығын оның негізгі белгісі
ретінде санайды.
Әдеби қайнарды талдау негізінде оқушылардың өзіндік жұмысының тамыры
тереңнен екендігі байқалады. Ежелгі римдік философ Плутарк, Тацита,
Квинтилиана еңбектерінде және Платон мен Аристотельдің трактаттарында
дамыған жанжақтылық және үйлесімділік принциптеріне сай тұрғызылған тәрбие
теориясын ежелгі гректер құрған.
Бұл теорияда адамның ақыл – ой тәрбиесіне, сондай-ақ ойлаудың
дербестігін дамытуға ерекше мән берген. Бұл әдісті спартандық мектептерде
қолданды.
Афиндік философ Сократ оқу барысында оқушылардың өз бетінше жұмыс
істеуінде және танымдық әрекетіне арнайы басшылық қажет деген ойға келді.
Ол бірінші болып эвристикалық әңгімелер арқылы оқушылардың танымдық
дербестігін жандандыруда оқытудың арнайы әдістерін құрады. Сократ өз
оқушыларымен әңгімелесуде эвристикалық сұрақтар жүйесін ертерек тиянақтап
дайындаған. Сөйтіп ол танымдық дербестікті оқытуды жандандыру амалы
ретінде қарастырады. Кейін келе бұл идеяны ежелгі римдік философтар
дамытады.
Орта ғасыр тәрбиесінің мақсатына догмалық оқыту оқыту жүйесі сәйкес
келген, бұл оқытудың мәні оқу материалын механикалық түрде жаттауда болған.
Оқушылардың жалпы дамуына және олардың танымдық дербестіктің дамуына әсер
етпесе де догмалық оқыту бірнеше жүзжылдықта үстемділік жасаған.
Қайта құру дәуірінде оқытудың догмалық әдісіне көп сын жасалды және
оқушылардың өз бетінше ойлауын дамытуды ұсынды.
Оқушылардың өз бетінше танымдық әрекеттерін дамытудың оқытудағы
әдістерінің негізін салған Я.А.Коменский. Оқушылардың оқуға деген
қызығушылығын арттыруда- шеберлі мұғалімдер мен тартымды әдістер қажет деп
жазды.
Мен өз оқушыларымда білімді меңгеру барысындағы негізі ретінде өз
бетінше жұмысты бақылап-байқауда, сөйлеуде, практикада, қолданыста үнемі
дамытып отырамын- депті. Я.А.Коменский жаңа материалды түсіндірмей тұрып
тақырыпқа қызығушылығын ояту үшін әрі қызықты, әрі пайдалы бір мәлімет
беруді, немесе оқушыларға сұрақтар мен тапсырмалар беріп, бүгінгі мен
өткенді өз бетінше байланыстыра алатындай жағдай тудыруды ұсынды.
ХVII - XIX ғасырлар шенінде өздік жұмыстың теориясын дамытуда
И.Г.Песталоции мен А.Дистервергтің, оқушылар танымының дербестігін
оқытудағы белсендіру құралы деген ойды тереңдететін көзқарастары үлкен роль
атқарады.
Песталоциидың айтуынша - әрбір сызық, әрбір өлшем, әрбір сөз, пісіп
толған бақылаудың негізінде туған сананың өнімі.
А.Дистерверг оқушылардың белсенді білім алуларында баланың танымдық
қызығушылығын дамытудағы икемділігі мен машықтарын қалыптастыруда танымдық
дербестіктің ролін жоғары бағалаған. Ол оқыту процесінде ақыл-ой
қабілеттерін дамытудағы ең негізгі құралы ретінде баланың өз бетінше жұмыс
істеуі деп есептеген. Ол баланың қызығушылығында, сезімдік танымға
құштарлығында байқалады. Заттармен біртіндеп танысу барысында сезімдерді
жаттықтыру керек әрі сақтау керектігін жазып өткен.
И.Ф.Гербарттың пікірінше оқытудың негізгі мақсаттарының бірі танымдық
қызығушылықты дамыту болып табылады. Оның айтуынша,
оқыту тым жеңіл болмау керек, себебі аса жеңілділік іске зиян келтіреді.
Революционер-демократтардың педагогикалық теорияларында танымдық
дербестікті тәрбиелеуге үлкен мән берілген. В.Г.Белинский оқытудың
индуктивтік әдістерін қалады, себебі ол оқылатын материалдың өз бетінше
түсіну машықтарын дамытуға себеп болады.
Анализден синтезға көшу, мысалдардан ереже шығару- бұл оқытуда нағыз
пайдалы жүйе,- деп жазды ол.
Өз бетінше танымның маңыздылығын Н.Г.Чернышевский еңбектерінде де көруге
болады. Егер біздің балаларымыз шын мәнінде білімді адам болғылары келсе
– деп пайымдады ол, - олар білімді өз бетінше жұмыстар арқылы алу керек.
Сонымен революционер-демократтардың еңбектерінде оқушылардың өзіндік
жұмысы екі жақты теориялық позицияда қарастырылады: а) тәрбиелеу
мақсатында, б) оқыту процесін жандандыру құралы ретінде.
Бұл әдісті зерттеуде К.Д.Ушинский де көп үлес қосты. Балалардың ойлау
заңдылықтарын негізге ала мынадай тұжырымға келді, - оқытуда білімді
меңгеру барысында міндетті түрде оқушылардың өздік жұмысын ескеріп отыру
керек, себебі өзіндік ойлар... өз бетінше... алған білімдерінен шығады.
Сонымен қатар оның айтуынша, оқыту процесінде оқушылардың өзіндік деңгейін
жүйелі түрде жоғарлатып отыру керек. Жаттығулардың жүйелілігі мұғалімнің,
оқушылар қабілетіне қарай орындап отырған жаттығуларына қатысуынан
байқалуы керек. Балаларда сөйлеу қабілеті дамыған сайын, оқытушы оларға
аз көмектесіп, тапсырмаларды өз бетінше орындай алатындай етіп әзірлеу
керек - деп жазды. Орыстың ұлы педагогінің идеясын көптеген әдіскерлер
іске асырғысы келді.
Ф.И.Буслаев, мысалы, орыс тілін оқыту әдісіне оқушылардың өздік
ойлауын дамытуға көп мән берген.
Ал, В.Я.Стоюнин болса өз оқушыларында ең алдымен ойлау іскерлігін
дамытуға тырысты. Мектепте әдебиеттің жүргізілуіне байланысты, ол мынаны
атап өтті: ...Бізге шығарманың мазмұны маңызды емес, керісінше,
шығарманы талдаумен байланысатынын оқушының шығарма бойынша, сұрақтар
бойынша жұмысы. ... Мінеки, осы мағынаны біз нағыз тану дейміз.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының проблемаларын ХХ ғасырдың басында
прагматикалық педагогиканың өкілдері ( Д.Дьюи, Б.Боуд, У.Килпатрих, Х. Рагг
т.б.) зерттеген.
Педагогикадағы прагматикалық бағыттың негізін қалаушы Д.Дьюи
мектепте оқушылардың ақыл-ой әрекетімен практикалық іс-әрекетінің
байланысының орнауын жақтады, сонымен қатар ол ақыл-ойдың өздік жұмысының
белсенділігісіз таным жоқ екенін айтып кетті.
С.Фриенің айтуынша әлемнің барлық педагогикалық оқулықтарына қарағанда
баланың бойында ақиқат көп болады, бала өз тұлғасын өзі құрайды; ал
мұндағы мұғалімнің қызметі оқушыға бойындағы органикалық тән қасиеттерді
айқындауға көмектесу.
20-30 жылдарда француз педагогы Р.Кузиненің педагогикалық
көзқарастары кең тараған. Ол оқыту процесінде еркін топтың жұмыс әдісін
ұсынады, оның мәні оқушылар 3-5 адамнан топтар құрайды. Бұл топтарға
мұғалім белгіленген уақытқа тапсырмалар мен тақырыптар дайындайды.
Тапсырмаларды өз бетінше орындайды, мұғалім тек бақылайды, керек кезде
кеңес береді. Бұл әдіс (1967) Стокгольмде халықарлық симпозиумде жоғары
баға алды.
30-40 жылдарда оқушылардың өзіндік жұмысы теориясының дамуында
ешқандай өзгеріс болған жоқ.
Ал 50-70 жылдарда әлеуметтік шарттарға және психология жетістіктеріне
байланысты бұл теория едауір толықтырылды.
Сабақта оқушылардың танымдық әрекетін белсендіретін құрал оқушылардың
өзіндік жұмысы болып табылады, бірақ мұғалім жетекшілік жүргізуі шарт екені
көптеген эксперименттер нәтижесінде дәлелденген.
Р.М.Микельсон: Өзіндік жұмыс мұғалімнің бақылауымен, ешқандай
көмексіз оқушылардың тапсырмаларды орындауы деп түсінеміз,- деп жазған.
Дидактикалық әдебиеттерде өзіндік жұмыстың басқа да анықтамалары
бар. Мұнда оқушылардың өзіндік жұмысы деп, максимум белсенділікті
қолданатын, шығармашылықты, өзіндік пікірі бар, талап әрекеттерінің
орындалуын - айтады.
Психологиялық тұрғыдан алғанда, ол белсенді процесс, ол мидың
аналитикалық- синтетикалық іс-әрекетіне қатысты өтеді (Б.П.Есипов).
Оқушыға өздігінен білім алу үшін оның мұғалімнің қатысуынсыз орындайтын
жеке тапсырмалары болу керек, бұл тапсырмаларды орындау үшін арнайы уақыт
бөлінуі қажет. Оқушы оны сапалы түрде орындау үшін қабілетіне сай берілген
есепті ынталанып, ақыл-ойын толық жұмсап шеуге тырысуы керек.
Ал П.И.Пидкасистыйдың айқындауынша Өздігінен білім алу - өз
бетінше жасайтын іс-қимыл, өз іс-әрекетін ұйымдастыруы. Белгілі бір оқыту
жағдайында өздігінен білім алу, оқушыны тану процесіне жетелейтін және оны
бекітіп, тиянақтаудың ядролық ролін атқаратын генетикалық талшық.15
В.П. Беспалько өзіндік жұмыс ұғымын – адамның белгілі бір жұмысты өз
бетімен, ешкімнің көмегінсіз орындауы деп білді. 5 Р.Г.Лембергтің
пікірінше, оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру мына шарттарға
байланысты:
а) оқушылардың істейтін жұмысының мақсатын айқын түсінуі;
ә) жұмыстың жемісті аяқталуына, оның алдағы нәтижесіне қызығуы;
б) жұмысты оқушылардың өз еркімен, қалауымен орындауы.
И.Ф.Талызина, В.Ф.Шорохова т.б. психологиялық заңдылықтарға сүйене
отырып, өзіндік жұмыстың ішкі мағынасын айқындайды. Автордың көзқарасы
бойынша өзіндік жұмыс шәкірттердің ойлану қабілеттерін дамытып, олардың
белсенділігін және танымдық бағдарларды өз бетімен жұмыс істеуін
қалыптастырып, білімдерін тереңдету жолдарын қарастырады.( Талызина И.В.
Управление процессом усвоения знании Москва 1980; Кузьмина И.В.
Способность, одаренность, талант учителя, Москва-1985; Шамова Т.И.
Активизация учения школьников, Москва-19810; Щукина Т.И. Активизация
позновательной деятельности учащихся в учебном прорцессе, Москва,1979)
Кейбір ғалымдар ( Н.В.Кузьмина, А.Г.Ковалев және т.б.) өзіндік жұмыс
оқушыларды үйретудің, оқытудың әдісі деп қарастырса, П.И.Пидкасистыйдың
пікірінше, өзіндік жұмыс – бұл оқытуды ұйымдастырудың формасы да емес,
оқытудың әдісі де емес, ол оқушының алдына қойылған мақсатқа сәйкес белгілі
бір іс-әрекетті ұйымдастыру мен жүзеге асыру құралы.( Педагогика
П.И.Пидкасистый., Москва, 1990. Самостоятельная деятельность учащихся. М.
1980)
Б.Л.Есипов Оқушылардың өзіндік жұмысы мұғалімдердің тікелей қатысуымен
емес, бірақ оның белгілі уақыт мөлшеріне есептелген тпсырмасы бойынша
орындалатын жұмыс, бұл кезеңде оқушылар өздерінің ой-өрістерін және іс-
әрекеттерін қорытындылай отырып, алға қойған мақсатына жетуге ұмтылады
-деп жазды. 7 Кейбір педагогтар мен психологтар(Р.Р.Лемберг,
М.И.Статкин, В.Н.Занков т.б.) оқушылардың өзіндік жұмыстарының негізгі
ерекшелігі - олардың ықыласы және өз еркімен әрекет жасауына байланысты
деп санайды.
Оқушының өзіндік жұмысы күрделі әрекет болғандықтан, бір ғана белгімен
сипаттауға келмейді. Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың шарттары мыналар:
- жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын бнлгілеуі;
- мұғалімнің басқаруымен оқушылардың дербестігінің мөлшері;
- олардың жұмысты өз еркімен және қалаумен істеуі; оған әсер ететін
мотивтер т.б.
Өзіндік жұмысты ұйымдастыруды екі түрге бөлуге болады:
1) мектепте жасалынған өзіндік жұмыс.
2) Мектептен тыс жерлерде, үйде орындалатын өзіндік жұмыс.
Жалпы педагогикалық және әдістемелік сұрақтарды жан-жақты
қарастырғанда оның психологиялық жағы оқу әрекетінің позициясынан аз
қарастырылған. Осы проблемаларды қарастыруда алғышарттарды анықтайық.
Біріншіден оқушының өзіндік жұмысы сабақтағы оқу әрекетінің дұрыс
ұйымдастырылғанының нәтижесі, ол оның бос уақытында өз бетінше дамуын,
ізденуін тудырады. Сондықтан да мұғалімнің ұйымдастырған және басқарған
оқу жұмысы меңгеруде өз бетінше әрекет тудыруда.
Екіншіден, берілген дәлелдемелердің жиынтығында өзіндік жұмыс-үй
жұмысынан кеңірек мағынада берілген, яғни келесі сабаққа дайындалу үшін
үйге берілген тапсырмаларды орындау. Өзіндік жұмыс сабақтан тыс уақытта да
жүреді. Жалпылап алғанда қандай да болсын материалды қабылдауда оқушының
сабақ үстіндегі де, сабақтан тыс уақытта да өз бетінше жұмыс істеуі.
Үшіншіден, аталған барлық ерекшеліктерімен сипатталған өзіндік жұмыс
оқушылардың оқу әрекетінің өзгеше түрі деп қаралу керек. Бұл оқу
әрекеетінің жоғарғы түрі, сыныптағы оқушының жұмысымен байланысты өз
білімін көтерудің бір түрі. С.Л.Рубенштейн бойынша, нағыз өзбеттілік
әрекеттердің саналы себептілігін және олардың дәйектілігін ұйғарады.
Өзгелердің ықпалына және сендірулеріне көнбегендік қисық мінезділікке
жатады, ал ерік, өзбетіліктің нағыз көрінісі, себебі адамның өзі солай не
басқаша істеуге объективті негіздерді қарастырады.
Танымдық өзбетіншелік - бұл тұлғаның өздігінен білім алу нақышымен
және ең алдымен ұмтылысымен сипатталатын қасиеті, бұл өз алдына өз
бетіншелікті ақыл-ой сапасы ретінде қарастыру дегенді білдіреді.
Оқушылардың өздік жұмысы - өз бетінше ойлауының талабы, шығармашылықты
максимум белсенділігін көрсете отыра орындайтын іс-әрекеті,- деп Р.Б.Среда
айтып өткен. 19. Е.Я.Голант, Өздік жұмыстың негізгі белгісі-
оқушылардың тапсырмалардағы, ақыл-ой және практикалық әрекеттерінің
белсенділігінде,-деп көрсетті. 6.
Ю.С.Пименов айқындауынша Өздік жұмыс – жан-жақты игеруде және
бағдарламалық білімдердің теренділігінде, осының негізінде шығармашылық
ойлаудың нақыштарының дамуы мен жетілдірілуінен радикалды меңгеруден
құралатын іс-әрекет. 15
П.И.Пидкасистый болса былай деді: Өздік жұмыс оқушылардың өз бетінше
әрекетін ұйымдастырудың амалы ғана болып табылады.15
М.И.Махмутов танымдық өзбетіншеліктің мынадай белгілермен
сипатталатынын көрсетті:
а) әртүрлі салада өз бетінше жаңа білім алуды үйрету білігі және жаңа білім
алу, сондай-ақ жаңалық ашу және өз бетінше із басу жолдары сияқты
машықтар;
б) әрі қарай өзін - өзі жетілдіру үшін біліктерін, машықтарын, алған
білімдерін қолдана алу білігі;
в) оны практикалық іс-әрекетте түрлі өмір мәселелерін шешуге қолдана алуы.
П.И.Пидкасистый: Өзіндік іс-әрекеттің мәнін бейнелейтін негізгі
белгісі- оқушының мұғалімнің көмегінсіз жұмыс істеуі емес, оның
дидактикалық дәреже ретінде көрінуі, оқушы әрекетінің мақсаты, сонымен
бірге өзінің сол әрекетті басқару қызметін білдіруінде,-деді.15 Өздік
жұмыс – оқушының, сәйкес оқу тапсырмаларын орындауда белгілі бір әрекеттің
тәсілін көрсететін түрі,- деп М.Г.Гарунов пен П.И.Пидкасистый жазды.
Ал философиялық сөздіктерде өздік жұмысқа мынадай анықтама берілген:
Өз бетінше білім алу білігі- оқулықпен жұмыс істеу үшін, талдау үшін,
құбылыстар мен заттарды сәйкестіру мен салыстыруға, деректер мен
түсініктерді жүйелеуге және жалпылауға және с.с. қажет психологиялық және
практикалық әрекеттердің негізі.Көрсетілген сапалылығы дамыту және
қалыптастыру яғни, дамитын орта, жағдай жасау.
Т.И.Шамова : Оқушылардың танымдық қызығушылығын ояту және дамытудың
қолайлы жағдайы мұғалімнің оқу материалын дайын түрде беруі емес, керісінше
оқушының өздік іс-әрекетін ұйымдастыру болып табылады,- деп жазды.21. Ал
Жеребятъева Л.Ф. өз еңбектерінде: Оқушылардың сондай-ақ студенттердің
өздік жұмысы: бұл ықпалдасты дидактикалық дәреже, ол оқыту мақсатымен қатар
қойылатын оқытудағы барабар әрекеттердің жүйесін бейнелейді,-деп көрсетті.
8.
Баяндалып өткен материалдың көбі арнайы жүргізілетін жаттығу жұмысында,
не өзге жағдайда (мысалы, үй тапсырмасын орындау кезінде) бекітіледі.
Жаттығу үстінде тиісті мағлұматтар оқушының есінде сақталғыш келеді.
Өйткені мұнда оқушы өздігінен көп жұмыс істеп, оқу материалына өз бетімен
төсілетін болады,- деп Мұханов М.М. айтып өткен.
Қазақтың көптеген педагог ғалымдары да А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев
Ж.Аймауытов, С.Көбеев балалардың танымдық белсенділігін дамытуда құнды
пікірлер айтты.
А.Байтұрсынов бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алу керек,
мұғалімнің міндеті балаға жұмысты әліне қарай шағындап беру және
белгіленген мақсатқа қарай бағыттап отыру керек екендігіне көңіл бөледі.
М.Жұмабаев оқыту процесінде қарапаймнан күрделіге көше отырып, өз
бетінше оқуға, өз бетінше білім алуға үйрету қажеттігін көрсетеді. Ол:
бала заттарды, көріністерді ұқсас сындары бойынша тап-тапқа бөліп
үйренсін. Жеңілден ауырға көшуді естен шығармауға керек, көріністердің,
ойлардың араларындағы байламды һәм олардың қайсысына себеп екенін тауып
үйренсін. Бұл балаға мысалдардан ереже –заң шығартқызып үйрету сықылды
істермен болады,-деп жазды. 9. Бұл ұғымға 50-ден астам анықтамалар
берілген, соның кейбіреулерін №1 кестеден көруге болады.
№1 кесте.
Өзіндік жұмыс және Өздігінен білім алу ұғымдарына педагогикалық және
психологиялық анықтамалары
Пименов Ю.С. Самостоятельная работа – деятельность,
Самостоятельная работа заключающаяся в радикальном усвоении,
студентов пединститута разнообразном освоении и углублении
по педагогическому програмных знаний, развитии и
циклу. Дис.канд.пед. совершенствовании на этой основе творческого
наук. Моск. Обл. Пед. мышления и навыков с. 530.
ин-т им. Н.К.Крупской.
–М.,1957.
ПидкасистыйП.И. Самостоятельная работа является только
Самостоятельная средством организации самостоятельной
деятельность учащихся: деятельности школьников с. 42.
Дидактический анализ
процесса и структура
воспроизведения и
творчества. М.,
Педагогика, 1972.
Нильсон О.А. Теория и Самостоятельная работа учащихся – это вид
практика учебной
самостоятельной работы деятельности, при котором учащиеся под
учащихся. Исследо- руководством учителя выполняют
вание роли самостоятель-индивидуальные, групповые или фронтальные
ной работы учащихся в учебные задания, прилагая необходимые для
учебном процессе и ее этого умственные и физические усилия с.
эффективности при 76.
использовании рабочих
тетрадей в школах.
ЭССР,Таллин: Велгус,
1976.
Жеребъятева Л.Ф. Подго- Самостоятельная работа – как учащихся, так
товка будущих учителей ки студентов: это интегрированная
организации и проведениюдидактическая категория, отражающая систему
самостоятельной учебной адекватной деятельности обучаемого в ответ на
работы учащихся. Дисс...поставленные совместно с обучающим цели с.
Канд. пед. наук. КазПИ 87.
им. Абая, Алматы, 1990.
Махмутов М.И. Познавательная самостоятельность
Проблемное обучение: характеризуется следующими признаками:
основные вопросы теории а) умением учению самостоятельно добывать
– М., Педагогика, 1975. новые знания из различных источников и
приобретать
новые умения и навыки как путем
самостоятельного последования и открытия.
б) умением использовать приобретенные знания,
умения и навыки для дальнейшего
самообразования.
в) умением применять их в практической
деятельности для решения любых жизненных
проблем с. 18.
Среда Р.Б. Воспитание Самостоятельная работа учащихся – такая их
активности и деятельность, которую они выполняют, проявляя
самостоятельности максимум активности творчества,
учащихся в учении. Под.самостоятельного суждения инициативы с.
Ред. А.М.Гельмонта.- М.,7.
Изд-во АПН
РСФСР, 1956.
Педагогическая Самостоятельная работа учащихся многообразные
энциклопе- виды индивидуальной и коллективной учебной
дия. Т.З.-Москва. 1966. деятельности школьников, осуществляемой или
Изд-во Советская дома по заданиям, без непосредственного
энцикло-педия. участия учителя.
Выполнение этих заданий требует от учащихся
активной, мыслительной деятельности,
самостоятельного решения различных задач,
применение ранее усвоенных знаний. По
дидактическим целям СРУ можно разделить на 1)
подготовительные,контрольные на усвоение
новых знаний, 2) тренировочные, 3)
обобщающие – повторительные, 4) контрольные
с. 879 .
Жұмабаев. Педагогика, Жан көріністерін тап-тапқа бөлу тарауында
Алматы, Ана тілі, 1992. әсер, ес, қиял, ойлау туралы баяндағанда
біліктілік ұғымына қатысты қайрат, әдет
құмарлық сияқты ұғымдар жайлы мағлұматтар
беріледі. Біліктіліктің элементі
Ретінде әдетті қарастырады 53-96 беттер.
Құдайқұлов М.Ә. ... Әр адам ( жоғары деңгейдегі оқырман)
Қабілеттілік, дағды, кітаппен өздігінен жұмыс істеудің мынадай
шеберлік. Алматы, жалпы оқырмандық ебдейліктерінің жүйесін
Мектеп, 1986. игеруі тиіс;
1) Өздігінен кітап оқуда белгілі мақсат
бойынша жоспарлай білу ( ұйымдастырушылық)
ебдейліктері.
2) Белгілі тақырыпқа байланысты қажетті
кітапты таңдай білу, каталогпен жұмысівтей
білу ебдейліктері.
3) Кітаптың мазмұндық құрамдылық байланысын
ашатын негізгі ккомпоненттерін тауып, жоспар
бойынша оқи білу ебдейліктері.
4) кітаптың бсты идеясын түсініп, оның
композициялық құрылысы мен байланысын анықтай
білу ебдейліктері.
5) Оқыған кітапты конспектілей (немесе
тезистерін жасай) білу ебдейліктері.
6) Оқыған кітапты талдап, сын көзбенқарай,
бағалай білу ебдейліктері.
7) кітапты оқудың гигиеналық нормаларын
сақтай білу ебдейліктері.
Әрине, бұлардың әрқайсысының өзіндік
компоненттері бар, олар әркімнің жеке
басының ерекшеліктері мен дайындықтарына
байланысты болады 88-89 беттер
Шамова Т.И. Активизация Найболее благоприятным для пробуждения и
учения школьников. М.:развития позновательного иетереса возникает
Педагогика, 1982. тогда, когда учитель не пологает материал в
готовом виде, а организует самостоятелную
деятельность учащихся с. 88.
ПидкасистыйП.И.,Пасекуно Самостоятельная работа учащихся является
в А.Е.Навыки сложным полиструкткрным понятием и поэтому
самообразова-ния – трудно дать одномерное определение и, что в
важная роль обучения. самостоятельной работе, как дидактической
Вестник высшей школы, категории, четко выделяют две взаймосвязанные
1987, № 4. стороны: во-первых, ее следует расматривать
как учебное задание, которое должен выполнять
обучаемый, а во-вторых как форму проявления
им соотвествующей деятельности памяти,
мышления, творческого воображения при
выполнения учебного задания 29 .
ПидкасистыйП.И. Главным признаком самостоятельной
Самостоятельная познова-деятельности,
тельная деятельность Выражающим ее сущность, является вовсе не
школьников в обучении. то, что ученик работает без посторонней
М.: помощи учителя.
Педагогика, 1980. Главный признак самостоятельной деятельности
– как
Дидактической категории проявляется в том,
что цель деятельности ученика несет в себе
одновременно и функции упрввления этой
деятельностью.
Результативность учения выражается в том,
что ученик получает новые факты в процессе
добывания новые сферы действий
закономерностей, совпадает новые способы
выполнения действий с. 146.
Щукина Г.И. Роль Чтобы школьник успешно смог приобретать
деятельности в учебном знания из различных источников и творчески их
процессе.: Книга для использовать в своей деятельности,
учителя. – М.: необходимо формировать общие умения: Умение
Просвещение, 1966. читать книгу, анализировать, обобщать, умение
систематизировать учебный материал, выделять
существенное, основное, логически строить
ответ, приводить доказательство и т.д. с.
144.
Есипов В.П. Учащиеся сознательно должны стремиться
Самостоятелная работа достигнуть поставленной в задании цели,
учащихся на уроках . употребляя
М.: Учпедгиз, 1966. свой усилия и выражая в той или иной форме
результат умственных и физических сил
с.34.
Бұл кестедегі анықтамалардың әртүрлі берілуі ғажап емес, себебі әр
адам нендей нәрсені болмасын өзінше түсінеді. Демек, ғалымдардың пікірлерін
талдай келе мен мынадай тұжырымға келдім: Өзіндік жұмыс - бұл оқушының өз
бетінше атқаратын іс-әрекеті, өзінше талдаулар жүргізіп, қорытындылар
жасаудың, өмірде өз машықтарын қолдана алатындай дәрежеге жеткізудің бірден-
бір құралы.
1.2. Өзіндік жұмыс дербестік таным әрекетінің ұйымдастыру формасы ретінде.
Қазіргі кездегі қоғам талабына жауап беретін жеке тұлғаны қалыптастыру,
өсіп келе жатқан ұрпақ бойында белсенді өмірлік ұстаным тәрбиелеу
қажеттілігіне байланысты дидактиканың басты мәселесі- оқыту үрдісінде
мұғалім мен оқушының өзара әрекеттесуі болып отыр. Оқушыға танымдық әрекет
субъектісінің ұстанымын қамтамасыз ету міндеті, мұғалімнің басшылығымен
оқушы белсенді әрекеттен өзін-өзі басқару негізіндегі әрекетке көшу үшін
жағдайлар жасау міндеті тұрады.
Бұл міндеттердің шешімі оқыту үрдісін жалпы қайта құру есебінен жүзеге
асырылмақ. Егер оқушы сабақта белсенді ой әрекетіне қосылса, күш жететін
қиыншылықтарды жеңу қажеттілігі алдында тұрса, қорытынды мен жалпылау
жасауға, әртүрлі сұрақтарға жауаптарды өздігінен табуға ұмтылса, танымдық
белсенділігін және дербестігін қалыптастыру мүмкін болады. Оқушылар
белсенділігінің осындай сипатын көрсететін қажеті шарт- дербестік таным
әрекеті. Ол ұзақ уақыт ішінде оқушылардың әртүрлі өзіндік жұмыстарын
орындаумен көбірек байланысты болды.Бұл әрқилы өзіндік жұмыстарды өткізудің
мазмұнын және әдістемесін оқу материалын меңгерудің әртүрлі кезеңінде,
әртүрлі дидактикалық мақсатқа қол жеткізуге байланысты әзірлеуді талап
етті.
Бірақ, оқушылар оқуын белсендірудің негізгі құралдары өзіндік жұмыстан
басқа эвристикалық әңгімелесу, бақылау, проблемалық жағдаят жасау, танымдық
және қисындық міндеттер қою болғасын, өзіндік жұмыс ұғымы оқушылар сабақта
орындайтын, өздігінен ойлауды талап ететін алуан түрлі әрекеттерді
қамтымайды.
Екінші жағынан, кез-келген өзіндік жұмыс оқушылардан танымдық әрекет
пен дербестіктің жоғары деңгейін талап етпейтіні анықталуда. Өзіндік
шығармашылық жұмыстармен бірге оқушылар меңгерген білімді, білікті
бекітетін және дағдыны қалыптастыруға бағытталған өзіндік жұмыстар
орындауға тиіс. Осындай жұмыстар формасы бойынша дербес болып табылып,
мәнділігі бойынша дербес емес болып табылмайды. Себебі олар оқушылардың
дербес әрекетін ұйымдастырмайды.
Көрсетілген фактілерге байланысты өзіндік жұмыс деген ұғыммен қатар
оқушылардың дербестік әрекеті деген ұғымды пайдалану, өзіндік жұмыстың
және дербестік әрекеттің ерекшелігін, олардың арасындағы байланыстылықты
айқындау белгілеу қажеттігі туады. Сонымен қатар өзіндік жұмыстары
екіжақты мәнділік және ұйымдастыру жағынан қарауға қажеттілік байқалады.
Өзіндік жұмысты және дербестік әрекетті дидактикалық категория
ретінде талдау П.И.Пидкасистыйдың еңбектерінде орын алған. Автор оқу
құрылысын жүйелі талдау негізінде оқушылардың танымдық әрекетінде екі іс-
әрекет тобын бөліп шығарады: а) оқушы мұғаліммен бірлесіп орындаған әрекет
шартты түрде деп аталатын әрекет мазмұнын құрастырған әрекеттер мен б)
оқушының дербестік әрекет элементтері болып табылатын әрекеттер.
Бірінші топтағы әрекеттерге тән сипат – олар әрекеттің жалпы
құрылысына кіріп, оқушының тікелей мақсаты ретінде әрекетті жүзеге асыру
пәні болмайтыны.Оқушының әрекеті оған мұғалімнен өзіне не керек екені және
кез келген шешімді жүзеге асыру үшін бұған іс-әрекеттің қандай тәсілдері
қажет екені туралы қанша қажетті ақпарат түсіп тұрса, сонша әрекет жүзеге
асырылады. Бұл топтыңіс-әрекетінің әрқайсысмы оқушы әрекетінің бұдан
былайғы әрекеті мен себеп мақсатына қатыссыз орындалады. Бұл әрекетте
атқарушы іс-әрекеттер бақылау әрекеттерінен басым, бағдарлы әрекеттер
мүлдем жоқ. Әрекеттің құрастыру тәсілін оқушы жасамайды. Себебі ол қолынан
келетін операцияларды жүзеге асыруда. Сырттай бұл әрекеттер тыңдау, ұғыну,
жазып алу, жаңғырту, салыстыру, материалды жүйелеп беру, жинақтау, талдап
қорыту, құбылыстың жеке жақтарын айқындап білу, ұқсастық бойынша үлгілер,
кестелер және т.б. арқылы байқалады. Бұл әрекеттер мыналардан тұрады:
- меңгергенді жаңғыртудан және түсіндіруден;
- ондағы тұрақты байланысты есептеуден;
- алгоритмді орналастырудан;
- меңгерген тақырыптың мазмұнын ұғынып, бере алудан;
- оны тәжірибеде қолданудан.
Екінші топтың іс-әрекеттері дербестік әрекеттің элементтері болып
табылады. Олар оқытуда пәндерді және олармен жасалатын әрекеттерді
белгілеуде, осы әрекеттерді орындау тәсілдерін оларды жүзеге асырудың нақты
шарттарымен қабыстыруда алға шығады. Мұндай іс-әрекеттерді оқушылар
әрқашанда саналы бақылайды, себебі оларды орындау тәсілдерін оқушылар
саналы түрде меңгереді. Әрекеттер себептерден туындайды, себептер оқушы
үшін аса маңызды болып табылады. Осы топтың әрекетін орындаған кезде оқушы
жоспарланған нәтиженің жоспарланған әрекеттермен арақатынасын белгілейді.
Ойша күтілген нәтиже әрекеттерге қатысты жетекші қызметтер атқарады. Нақты
алынатын нәтиже ( таным әрекеттерінің өнімі) жаңак білім, әрекеттің жаңа
тәсілі ретінде орын алады.
Оқушылардың әрекеттері мыналардан тұрады:
- жаңа фактіні, құбылысты табудан және олардың сипаттамасынан;
- фактілерді жүйелеуден;
- жақсы таныс пәнде басқалар көрмегенді көруден;
- фактілер арасында байланыс орнатудан және олардың міндеттік
сипаттамасынан;
- олардың тәжірибелік әрекет саласына шығу жолдарын табудан;
- құбылыстың, оқиғаның дамуында мәнді байланыс пен заңдылығын орнатудан,
ғылыми фактілерді қарама-қарсы қою негізінде олардың мәнін
белгілеуден;
- жаңа оқиғаларын табуда жалпының нақты көрінуінен;
- өзгертілген жағдаяттарда тапсырмаларды шешуден;
- мәселені қалыптастырудан, жұмыс болжамын айқындаудан;
- құбылыстардың құнды мағынасын белгілеуден және басқалар.
П.И.Пидккасистый бірінші топтың әрекеттері оқушыларды екінші топтың
әрекеттерін жүзеге асыруына дайындау үшін қажетті сатысы мен шарты болып
табылатынын айтады. Бірақ та, олардың барлық ерекшеліктеріне қармастан,
әрекеттің осы екі тобы бірлікте ғана оқу құрылысын құрады және оқыту
үрдісін ең жоғары деңгейде ойдағыдай ұйымдастыру үшін тең дәрежеде қажет.
Бұдан түсінетініміз: оқушы мұғаліммен бірлесіп орындаған әрекеттер
де, дербес әрекет элементтерін құрастыратын әрекеттер де әртүрлі сипаттағы
өзіндік жұмыстарды орындау кезінде орын алады: репродуктивтік, құрастырулық-
варианттық, эвристикалық және шығармашылық.Бірақ өзіндік жұмыстар
түрлерінің әрқайсысында бұл әрекеттердіңэлементтері әртүрлі арақатынаста
болады және өзара әрекет жасайды. Егерде репродуктивтік өзіндікжұмыстарды
орындау барысында бірінші топтың әрекеттері басым болса, онда эвристикалық
өзіндік жұмыстарды орындау кезінде алғы шепке дербестік әрекет элементтері
шығады.
Дербестік таным әрекетін талдауда П.И.Пидкасистый оның ішкі,
мәнді жағына ерекше назар аударады. Ол шынында да дербестік деп оның
құрылымының барлық қажетті элементтерін,мақсатты бөліп алу, пәнді анықтау,
әрекет құралдарын таңдау, енгізетін әрекетті оқушы жеке өзі немесе
мұғалімнің тікелей басшылығымен істеуіне жатқызады.
Т.И.Шамова өзіндік жұмыс пен дербестік таным деген ұғымдарды
сараптау қажеттілігіне меңзейді. Бұл жөнінде ол былай деп жазады: Оқу тек
дербестік таным әрекеті үрдісінде ғана өтеді. Бірақ ол оқуды оқушылар тек
өзіндік жұмыс үрдісінде ғана өткізеді деуге болмайды. Осыған байланысты
мынадай сұрақ туындайды: Мысалы, мұғалімнің әңгімесін тыңдау кезінде
мұғалім оқушыларға салыстыру, теңестіру мақсатында іске асырылатын әрекетті
қайда жатқызуы керек? Мұнда өзіндік жұмыс бар ма? Біздіңше, жоқ, бірақ
дербестік әрекет бар. Біз дербестік әрекет пен өзіндік жұмыс ұғымдарын
айырып алуды маңызды жағдай деп есептейміз.21 Айтылған
түсініктерді сараптау қажеттілігі туралы сұрақ қоя отырып, Т.И.Шамова
дербестік таным ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz