Оқу процесінде оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруда мұғалімнің рөлі
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I –тарау Оқу тәрбие процесінде оқушылардың өзіндік
жұмыстарын ұйымдастырудың ғылыми – теориялық негіздері.
1.1.Оқушылардың өзіндік жұмыстарының мәні туралы педагогикалық
ой пікірлердің даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 7
1.2.Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың аспектілері
... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3.Өзіндік жұмыс түрлері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.16
II - тарау Оқу процесінде оқушылардың өзіндік жұмыстарын
ұйымдастыруда мұғалімнің рөлі.
2.1.Бастауыш сынып мұғалімі қандай болуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2. Өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың негізгі жолдары мен
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.3 Оқушылардың өздігінен жұмыс істеу қабілетін
арттыру ... ... ... ... ..32
ІІІ- тарау Өзіндік жұмыс түрлерін бастауыш сыныптарда қолдану.
3.1.Өзіндік жұмыстың түрлерін қолданудың
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ..36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .53
Зерттеу объектісі: сабақта оқушылардың оқу – танымдық әрекетін белсендіру
процесі.
Зерттеу пәні :мұғалім- оқушыларды оқу процесінде өздігінен істейтін түрлі
жұмыс дағдыларына үйрету.
Зерттеу мақсаты: оқушылардың өзіндік жұмыстарының мән- мағынасын,
міндеттерін, негізгі түрлерін психологиялық ерекшеліктерін және оларды
ұйымдастыру жолдарын қарастыру.
Зерттеу болжамы: мұғалім оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыруда өзінің
басшылық әрекетін олардың талап – тілектеріне сәйкес ойдағыдай ұштастыра
білуі қажет. Сонда мұғалімнің басшылық әрекеті кемімейді, қайта күрделеніп,
арта түседі. Егер оқушы өздігінен жұмыс істеуге үйренбесе, оның оқуы
жемісті болмайды, ол жиі сәтсіздікке ұшырайды, басқалардан гөрі, оқуда
артта қала береді.
Зерттеу міндеттері: 1. Оқушылардың өзіндік жұмысына тән сипттарды анықтау.
2.Оқушылардың дербестігін арттыру, өздігінен жұмыс істеуге баулу.
3.Олардың алған білімінің саналылығы мен беріктігін қамтамасыз ету.
4.Өзіндік жұмыс пен дербестік әрекеттің ерекшелігін белгілеу және олардың
арасындағы байланысты айқындау.
5.Өзіндік жұмысты ұйымдастыруда мұғалімге қойылатын талаптар мен шарттарды
сақтауы.
Кіріспе
Бастауыш білім- үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес
оқушыларға белгілі бір көлемдегі білім, білік – дағдыларды меңгертумен
бірге табиғат, қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды
өзіндік жұмыс істеу арқылы жан- жақты дамыту –бүгінгі күннің талабы.
Еліміздің өркениетті елдер қатарына жету, әлемдік білім беру кеңістігіне
ену, білім сапасын көтеру, оқушылардың біліктклігін ойлау мәдениетін
қалыптастыру, жеке адамның ішкі әлемін, өзіндік түсінуін, өзіндік дамуын
қамтамасыз ету, оқуда белгілі бір нәтижеге жету- бүгінгі күннің өзекті
мәселесіне айналып отырғандығы белгілі.
1980-1990 жж. әлемдік білім беру жүйесі, ғаламдық дағдарысқа
ұшырағаны мәлім. Білім сапасының күрт төмендеуі, барлық елдерде, соныменен
қатар Қазақстанда да күрделі өзгерістерді енгізуді қажет етті. Барлық білім
беру буындарында, әсіресе жоғарғы оқу орындарында түрлі реформаларды енгізу
қажеттілігі туды.
Сондықтан қазіргі кезде республикамызда білім берудің жаңа жүйесі
жасалуда, әлемдік білім беру кеңістігіне бағыт алуда. Сол себептен
педагогика теориясы мен оқу-тәрбие үрдісінде елеулі өзгерістер болып жатыр.
Білім беру продагмасы өзгеруде, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа
көзқарас басқаша қарым-қатынас, өзгеше менталитет пайда болуда. Ол туралы
білім беру заңында, орта білім беру тұжырымдамасында, Елбасымыздың 2030
стратегиялық бағдарламасында білім беру негізгі приоритеттік бағыт болып
көрсетілгені тегін емес, өйткені, еліміздің болашағы іскер, білімді,
шығармашылығы мол адамдарға тікелей байланысты. Осы орайда
Н.Ә.Назарбаевтың: ... жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған
терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін дағдарлай білуге, өзін-
өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік
тұрғысына жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру;
... осы мақсатқа жету үшін қарқынды ғылыми зерттеу қызметімен
ықпалдастырылған инновациялық білімді дамыту, білім беру және ақпараттық
технологияларды жетілдіру керек,- деген сөзі бүгінгі педагогикалық үрдісте
басшылыққа алынған жөн. Себебі, еліміздің болашағы - бүгінгі балалар. Ал
олардың қандай азамат болып шығуын қадағалау қазіргі мектептерге,
мұғалімдерге тікелей жауапты жұмыс. Тәрбиенің негізгі мақсаты жеке адамды
қалыптастыру және оны жан-жақты дамуын қамтамасыз ету. Ал бұл міндеттердің
табысты шешімін беру жеке адамның дамуы, қалай өсетінін білумен байланысты.
Педагогика үшін мәнді мәселелердің бірі жеке адам түсінігінің өзін айқындап
алу шынында да тәрбие аясы жеке адам нені білдіреді. Бұл түсініктің
адам түсінігімен ара қатынасы қандай?
Ең алдымен ескертетін жағдай адамның дамуында бір-біріне
байланысты екі өзек байқалады, оның бірі- биологиялық, екіншісі-
әлеуметтік. Осы бағыттар адамның дүниеге келген күнінен бастап дамыумен
қалыптасуында көрініс бере бастайды. Адам туылғанда тек биологиялық
тіршілік иесі болып табылады, жеке тұлғалыққа жету әлі ертерек. Адамның
биологиялық кемелденуі және өзгеру процесі оның дамуының жастық сатылары
мен мінез-құлығында көрініп осыдан балалық, жасөспірімділік, ересектік және
қарияалық табиғи белестерін ажыратамыз.
Бірақ адамның табиғи дамуы көп санды әр сан алуан әлеуметтік
саналар мен қасиеттерді қабылдаумен тығыз байланыста бірге дамып барады.
Бұл адамды қоғамдық тіршілік иесі ретінде сипаттайды. Адам баласы тұлға
ретінде өмір сүру барыснда өзінің қоғамдық мәнін ойлататындай көптеген
әлеуметтік сапалар мен қасиеттерді қалыптастырады әрі дамытады. Адам
түсінігі осыдан биологиялық және әлеуметтік (қоғамдық), сапа менен
қасиеттердің бірлігін білдіреді.
Ал жеке адам түсінігін алатын болсақ ол текқана әлеуметтік
сана мен қасиеттерді игерген тұлғаны танумен байланысты. Бұл тұлға қоғамдық
тіршілік иесі сипатында көрініп, тіл игеруі санасы, әр түрлі әдептерімен
ерекшеленеді.
Жеке адам дегеніміз адамның қоғамдық сипатын танытып, оның
өмір барысында өзіне топтаған әлеуметтік салалар мен қасиеттер жиынтығын
білдіріеді. Көне грек ойшылы Сократтың өзі де оқыту барысында шәкірттердің
танымдық белсенділігі мен іздемпаздылығын арнайы басқарудың маңыздылығын
атап көрсеткен еді. Сонау қайта өрлеу дәуірінде оқушылардың өз бетінше
ойлауын дамытуды ұсынып, іске асырған. Өзіндік жұмыс туралы Ф.Бекон,
Ф.Рабле, Д.Локк, Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, Д.Дидро, И.Г.Песталоций,
А.Дистерверг және тағы басқа педагогтар, психологтар мен философтардың
еңбектерінде құнды пікірлер айтылған.
Революционер – демократтардың педагогикалық теорияларында өз бетінше
тануды тәрбиелеуге үлкен мән берген. В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский
еңбектерінде өз бетінше танудың маңыздылығын көруге болады. Егер біздің
балаларымыз шын мәнінде білімді адам болғысы келсе, -деп жазды ол,- өз
бетінше ізденіп оқу арқылы білім алуға тиіс (Чернышевский, 1940)
Сондай-ақ бұл жұмыста оқушылардың өзіндік жұмысына көптеген педагог,
ғалымдардың атап айтсақ П.И.Пидкасистый, С.Л.Рубенштейн, К.Я.Геленд, Ю. С.
Пименов, Т.И. Шамова, Л.Ф. Жеребятъева,. Л. Толстой,
Л. С. Выготский, Р. Кузине, М.М. Мұқанов, А. Байтұрсынов, Ы. Алтынсарин, М.
Жұмабаевтар келтірілген.
Бүгінгі жалпы білім беретін мектеп қоғамының алға қойған
көкейтесті міндеттерін жүзеге асыру үшін баланың табиғи мүмкіндіктерін,
қабілеттерін дамытатын дүние жүзілік деңгейдегі жоғарғы мәдениетпен қажетті
білім қорын жинақтаған өз алдына жауапты шешімдер қабылдай алатын әр істе
белсенді шығармашылық әрекет жасайтын жеке тұлғаны тәрбиелеуі тиіс.
Оқушыларды шығармашылыққа баулу, өз бетімен әрекет жасауға үйрету, бүгінде
көптеген ғалымдардың көзқарасы бойынша 21 ғ. іске ауысуға тиісті өзекті
мәселесі болып табылады. Р.Г. Лемберг, Е.Я. Голант, Л.В. Занков және
тағыда басқа көрнекті ғалымдардың еңбектерінде өзіндік жұмыс оқушылардың
өзін-өзі бақылауын қалыптастыру, ақыл-ой тәрбиесін беру құралы ретінде
анықталады. Соңғы онжылдықта өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың теориялық
әдіс проблемалары көптеген ғалымдардың еңбектеріне арқау болып әр түрлі
бағытта қарастырылды:
- оқуды белсендіру құралы ретінде (Б.П. Есипов; П.И.Пидкасистый) ;
- оқушылардың танымдық белсендігін қалыптастыруға бағытталған
теориялық тұжырымдамалар (И.Я. Лернер; М.И. Махмутов; Н.Н.
Половникова).
- дербестік- өзіндік ұстаным, рухани- практикалық білім ретінде
(Л.П. Буева; С.Т.Зырянов).
- дербестік- жеке тұлғаның қасиеті мен сапасы ретінде (К.А.
Абульханова-Славская; К.К. Платонов).
Көрнекті психологтар Л.В. Занков, Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов
зерттеулерінің нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық
мүмкіндіктері айқындалды. Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік іс-әрекетін
қалыптастыру проблемеларымен А.Х. Аренова, Н.Н. Светловская, А.Я.
Савченко айналысты. Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмыс проблемасын
талдау бұл зерттеліп отырған мәселенің толығымен тұтас педагогикалық
үрдісте жүзеге асырылатынын көрсетіп берді. өзіндік оқу іс-әрекеті оқу
үрдісінің ішкі жүйесі ретінде оқушылардың өзіндік шағармашылық іс-
әрекетінің құрамдас бөлігі болып табылады. Өзіндік іс-әрекеттің ең басты
қажеттілігі – оқушыны ойға жетелеуде ойланта отырып, өзіндік ойының
қалыптасуы шағармашылық жұмысқа жетелейді. Шығармашылық еңбек алдыменен
оқушыға қанат бітіреді, қиял береді. Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік
оқу іс-әрекеті ұғымын дамытуда біз философиялық категориялар бірлігінде
қалыптастырамыз: іс-әрекет бұл жалпыға ортақ танымдық іс-әрекет –оқу;
оқушылардың өзіндік іс-әрекеті-жеке. Іс-әрекеттің негізінде танымдық іс-
әрекет дамиды. Танымдық іс-әрект өзіндік оқу іс-әрекетіне айналып, жеке
тұлғаның интегративті білімін қамтамасыз етеді.
Ғылыми-педогогикалық зерттеулерде өзіндік жұмыс ұғымына бірнеше
анықтамалар берілген:
- оқыту үрдісіне енгізілген оқушылардың өзіндік жұмысы – мұғалімнің
тікелей қатынасуынсыз орындалатын жұмыс; бұл жайында оқушылар
саналы түрде тапсырманы мақсатына қол жеткізщуде өздерінің күштерін
пайдалану және танымдақ іс-әрекеттерінің нетижелері арқылы
тырысады( Б.П. Есипов).
- оқушылардың тапсырмаларды еш көмексіз, мұғалімнің бақылауынсыз
орындауы (Р.М. Микельсон).
- өзіндік оқу іс-әрекеті дегеніміз – бұл дидактикалық ұғым, ғылыми
практикалық міндеттерді өз бетімен қою, оның шешімін табудың өздік
тәсілдерін болжау және анықтау, жеке тұлғаның өзін-өзі бақылауы,
өзін-өзі бағалау негізінде педагогикалық үрдіске қатысушылардың
өзара іс-әрекетінде қалыптасқан жеке тұлғаның интегративті білімі
(А.Х. Аренова).
- өздігінен жұмыс істеу ол адам бойындағы құнды қасиеттердің бірі оны
тәрбиелеп, жетілдіріп қалыптастыру қажет
(Ш.А. Амонашвили).
- бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алуы керек. Мұғалімнің
қызметі оның білімділігінің, шеберлігінің керек орны, өздігінен
алатын тәжірибені білімнің ұзақ жолы қысқару үшін, ол жолдан
балалар қиналмай оңай өтуі үшін, керек білімін кешікпей кезінде
алып отыруы үшін, балаға жұмысты және шағындап берумен бетін
белгілеген мақсатқа қарай түзеп отыру (А. Байтұрсынұлы).
І- тарау. Оқу тәрбие процесіндегі оқушылардың өзіндік жұмыстарын
ұйымдастырудың ғылыми – теориялық негіздері.
1.1. Оқушылардың өзіндік жұмыстарының мәні туралы педагогикалық ой –
пікірлердің даму тарихы.
Афиндік философ Сократ оқу барысында оқушылардың өз бетінше жұмыс
істеуінде және танымдық әрекетіне арнайы басшылық қажет деген ойға келеді.
Ол бірінші болып эвристикалық әңгімелер арқылы оқушылардың танымдық
дербестігін жандандыруда оқытудың арнайы әдістерін құрады. Сократ өз
оқушыларымен әңгімелесуде эвристикалық сұрақтар жүйесін ертерек тиянақтап
дайындаған. Сөйтіп ол танымдық дербестікті оқытуды жандандыру амалы ретінде
қарастырады. Кейін келе бұл идеяны ежелгі римдік философтар дамытады.
Оқушылардың өз бетінше танымдық әрекеттерін дамытудың оқытудағы
әдістерінің негізін салған Я.А. Коменский. Оқушылардың оқуға деген
қызығушылығын арттыруда шеберлі мұғалімдер мен тартымды әдістер деп жазды.
Мен өз оқушыларымда білімді меңгеру барысындағы негізі ретінде өз бетінше
жұмысты бақылап- байқауда, сөйлеуде, практикада, қолданыста үнемі дамытып
отырамын- депті. Я.А.Коменский жаңа материалды түсіндірмей тұрып тақырыпқа
қызығушылығын ояту үшін әрі қызықты, әрі пайдалы бір мәлімет беруді, немесе
оқушыларға сұрақтар мен тапсырмалар беріп, бүгінгі мен өткенді өз бетінше
байлыныстыра алатындай жағдай тудыруды ұсынады.
XVII-XIX ғаырлар шенінде өздік жұмыстың теориясын дамытуда И.Г.
Песталоции мен А. Дистервергтің оқушылар танымының дербестігін оқытудағы
жандандыру құралы деген ойды тереңдететін көзқарастары үлкен рөл атқарады.
Песталоцийдің айтуынша әрбір сызық, әрбір өлшем, әрбір сөз, пісіп
толған бақылаудың негізінде туған сананың өнімі.
А.Дистерверг оқушылардың белсенді білім алуларында баланың танымдық
қызығушылығын дамытудағы икемділігі мен машықтарын қалыптастыруда танымдық
дербестіктің рөлін жоғары бағалаған. Ол оқыту процесінде ақыл-ой
қабілеттерін дамытудағы ең негізгі құралы ретінде баланың өз бетінше жұмыс
істеуі деп есептеген. Ол баланың қызығушылығында сезімдік танымға
құштарлығында байқалады. Заттармен біртіндеп танысу барысында сезімдерді
жаттықтыру керек әрі сақтау керектігін жазып өткен.
И.Ф. Гербарттың пікірінше оқытудың негізгі мақсаттарының бірі
танымдық қызығушылықты дамыту болып табылады. Оның айтуынша, оқыту тым
жеңіл болмау керек, себебі аса жеңілділік іске зиян келтіреді.
Революционер – демократтардың педагогикалық теорияларында танымдық
дербестікті тәрбиелеуге үлкен мән берілген. В.Г. Белинский оқытудың
индуктивтік әдістерін қалады, себебі ол оқылатын материалдың өз бетінше
түсіну машықтарын дамытуға себеп болады. Анализден синтезге көшу,
мысалдардан ереже шығару – бұл оқытуда нағыз пайдалы жүйе - деп жазды.
Өз бетінше танымның маңыздылығын Н.Г. Чернышевский еңбектерінде де
көруге болады. Егер біздің балаларымыз шын мәнінде білімді болғылары келсе
– деп пайымдады ол, олар білімді өз бетінше жұмыстар арқылы алу керек.
Сонымен революционер – демократтардың еңбектерінде оқушылардың
өзіндік жұмысы екі жақты теориялық позицияда қарастырылады:
а) тәрбиелеу мақсатында,
б) оқыту процесін жандандыру құралы ретінде.
К.Д. Ушинский балалардың ойлау заңдылықтарын негізге ала отырып
мынадай тұжырымға келді- оқытуда білімді меңгеру барысында міндетті түрде
оқушылардың өздік жұмысын ескерііп отыру керек, себебі, өзіндік ойлар өз
бетінше алған білімдерінен шығады. Сонымен қатар оның айтуынша, оқыту
процесінде оқушылардың өзіндік деңгейін жүйелі түрде жоғарлатып отыру
керек. Жаттығулардың жүйелілігі мұғалімнің, оқушылар қабілетіне қарай
орындап отырған жаттығуларына қатысуынан байқалуы керек. Балаларда сөйлеу
қабілеті дамыған сайын, оқытушы оларға аз көмектесіп, тапсырмаларды өз
бетінше орындай алатындай етіп әзірлеу керек деп жазды. Орыстың ұлы
педагогінің идеясын көптеген әдіскерлер іске асырғысы келді.
Ф.И. Буслаев орыс тілін оқыту әдісіне оқушылардың өздік ойлауын
дамытуға көп мән берген.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының проблемаларын ХХ ғасырдың басында
прагматикалық педагогиканың өкілдері (Д. Дьюй, Б. Боунд, У. Килпатрик, Х.
Рагг) зерттеген.
Педагогикадағы бағыттың негізін қалаушы Д.Дьюй мектепте оқушылардың
ақыл-ой әрекетімен практикалық іс әрекетінің байланысының орнауын жақтады,
сонымен қатар ол ақыл –ойдың өздік жұмысының белсенділігінсіз таным жоқ
екенін айтып кетті.
С.Френің айтуынша әлемнің барлық педагогикалық оқулықтарына қарағанда
баланың бойында ақиқат көп болады, бала өз тұлғасын өзі құрайды; ал мұндағы
мұғалімнің қызметі оқушы бойындағы органикалық тән қасиеттерді айқындауға
көмектесу.
20-30 жылдарда француз педагогы Р.Кузиннің педагогикалық көзқарастары
кең тараған. Ол оқыту процесінде еркін топтың жұмыс әдісін ұсынады, оның
мәні оқушылар 3-5 адамнан топтар құрайды.Бұл топтарға мұғалім белгіленген
уақытқа тапсырмалар мен тақырыптар дайындайды. Тапсырмаларды өз бетінше
орындайды, мұғалім тек бақылайды, керек кезінде кеңес береді.
50-70 жылдарда әлеуметтік шарттарға және психология жетістіктеріне
байланысты бұл теория едәуір толқтырылды.
Сабақта оқушылардың танымдық әрекетін белсендіретін құрал оқушылардың
өзіндік жұмысы болып табылады, бірақ мұғалім жетекшілік жүргізуі шарт екені
көптеген эксперименттер нәтижесінде дәлелденген.
Р.М.Микельсон: Өзіндік жұмыс мұғалімнің бақылауымен ешқандай
оқушылардың тапсырмаларды орындауы деп түсінеміз, деп жазған. Дидактикалық
әдебиеттерде өзіндік жұмыстың басқа да анықтамалары бар. Мұнда оқушылардың
өзіндік жұмысы деп, максимум белсенділікті қолданатын, шығармашылықты,
өзіндік пікірі бар , талап әрекеттерінің орындалуын - айтады.
Психологиялық тұрғыдан алғанда, ол белсенді процесс, ол мидың аналитикалық
– синтетикалық іс-әрекетіне қатысты өтеді
(Б. П. Есипов ). Оқушыға өздігінен білім алу үшін оның мұғалімнің
қатысуынсыз орындайтын жеке тапсырмаларды орындау үшін арнайы уақыт бөлінуі
қажет. Оқушы оны сапалы түрде орындау үшін қабілетіне сай берілген есепті
ынталанып, ақыл –ойын толық жұмсап шешуге тырысуы керек. Ал П. И.
Пидкасистыйдың айқындауынша Өздігінен білім алу -өз бетінше жасайтын іс-
қимыл, өз іс- әрекетін ұйымдастыруы. Белгілі бір оқыту жағдайында өздігінен
білім алу, оқушыны тану процесіне жетелейтін және оны бекітіп, тиянақтаудың
ядролық рөлін атқаратын генетикалық талшық,- деп есептейді белгілі ғалым
П.И.Пидкасистый.
Жалпы педагогиклық және әдістемелік сұрақтарды жан-жақты
қарастырғанда оның психологиялық жағы оқу әрекетінің позициясынан аз
қарастырылған. Осы проблемаларды қарастырылуда алғы шарттарды анықтайық.
Біріншіден оқушының өзіндік жұмысы сабақтағы оқу әрекетінің дұрыс
ұйымдастырылғанының нәтижесі, ол оның бос уақытында өз бетінше дамуын,
ізденуін тудырады. Сондықтан да мұғалімнің ұйымдастырған және басқарған оқу
жұмысын меңгеруде өз бетінше әрекет тудыруда.
Екіншіден, берілген дәлелдемелердің жиынтығында өзіндік жұмыс үй
жұмысынан кеңірек мағынада берілген, яғни келесі сабаққа дайындалу үшін
үйге берілген тапсырмаларды орындау. Өзіндік жұмыс сабақтан тыс уақытта да
жүреді. Жалпылап алғанда қандай да болсын материалды қабылдауда оқушының
сабақ үстіндегі де, сабақтан тыс уақытта да өз бетінше жұмыс істеуі.
Үшіншіден, аталған барлық ерекшеліктерімен сипатталған өзіндік
жұмыс оқушылардың оқу әрекетінің өзгеше түрі деп қаралу керек. Бұл оқу
әрекетінің жоғарғы түрі, сыныптағы оқушының жұмысымен байланысты өз білімін
көтерудің бір түрі. С.Л.Рубенштейн бойынша, нағыз өзбеттілік әрекеттердің
саналы себептілігін және олардың дәйектілігін ұйғарады. Өзгелердің ықпалына
және сендірулеріне көнбегендік қисық мінезділікке жатады, ал ерік
өзбеттеліктің нағыз көрінісі, себебі адамның өзі солай не басқаша істеуге
объективті негіздері қарастырылады.
Танымдық өзбетіншілік- бұл тұлғаның өздігінен білім алу нақышымен
және ең алдымен ұмтылысымен сипатталатын қасиеті, бұл өз алдына
өзбетіншелікті ақыл-ой сапасы ретінде қарастыру дегенді білдіреді.
Оқушылардың өздік жұмысы-өз бетінше ойлауының талабы, шығармашылықты
максимум белсенділігін көрсете отыра орындайтын іс-әрекеті,- деп Р.Б.
Среда айтып өткен. К.Я.Геленд, Өздік жұмыстың негізгі белгісі –
оқушылардың тапсымалардағы, ақыл-ой және практикалық әрекеттерінің
белсенділігінде ,- деп көрсетті.
Бақылау біліктілігін көрсету және практикада өз бақылауларын
тексеру, бақылаудан тұжырым жасау, оқытудың негізі болып табылады.
Ю.С.Пименов айқындауынша Өздік жұмыс – жан- жақты игеруде және
бағдарламалық білімдердің тереңділігінде, осының негізінде шығармашылық
ойлаудың нақыштарының дамуы мен жетілдіруінен радикалды меңгеруден
құралатын іс-әрекет.
П.И. Пидкасистый болса былай деді: Өздік жұмыс оқушылардың өз
бетінше әрекетін ұйымдастырудың амалы ғана болып табылады.
П.И. Пидкасистый: Өзіндік іс-әрекеттің мәнін бейнелейтін негізгі
белгісі – оқушы мұғалімнің көмегінсіз жұмыс істеуі емес, оның дидактикалық
дәреже ретінде көрінуі, оқушы әрекетінің мақсаты, сонымен бірге өзінің сол
әрекетті басқару қызметін білдіруінде ,- деді. Өзіндік жұмыс – оқушының,
сәйкес оқу тапсырмаларын орындауда белгілі бір әректтің тәсілін көрсететін
түрі- деп М.Г.Гарунов пен П. И. Пидкасистый жазды.
Ал философиялық сөздіктерде өздік жұмысқа мынадай анықтама берілген:
Өз бетінше білім алу білігі – оқулықпен жұмыс істеу үшін, талдау үшін,
құбылыстар мен заттарды сәйкестіру мен салыстыруға, деректер мен
түсініктерді жүйелеуге және жалпылауға қажет психологиялық және практикалық
әрекеттердің негізі.
Т.И.Шамова: Оқушылардың танымдық қызығушылығын ояту және дамытудың
қолайлы жағдайы мұғалімнің оқу материалын дайын түрде беруі емес, керісінше
оқушының өздік іс-әрекетін ұйымдастыру болып табылады, деп жазды. Ал
Жеребятъева Л.Ф. өз еңбектерінде: Оқушылардың сонда –ақ студенттердің
өздік жұмысы, бұл ықпалдасты дидактикалық дәреже, ол оқыту мақсатымен қатар
қойылатын оқытудағы әректтердің жүйесін бейнелейді, деп жазды.
Баяндалып өткен материалдың көбі арнайы жүргізілетін жаттығу
жұмысында, не өзге жағдайда мысалы, үй тапсырмасын орындау кезінде
бекітіледі. Жаттығу үстінде тиісті мағлұматтар оқушының есінде сақталғыш
келеді. Өйткені мұнда оқушы өздігінен көп жұмыс істеп, оқу материалын өз
бетімен төсілетін болады,- деп Мұқанов М.М жазды. Л.Н. Толстой балаларды
өз бетінше жұмыс істеуге үйретуге соның ішінде шығарма жазуға көп көңіл
бөлді.
Педагогика ғылымын жаңа биік сатыға көтере білген Н.К. Крупская
оқушылардың өз беттерінше атқаратан жұмыстарын ұйымдастыруды тәжірбиелер
жасауды айрықша атап көрсетті.
Қазақтың көптеген педагог ғалымдары да А.Байтұрсынов ,
Ы.Алтынсарин, М.Жұмабаев, Ж: Аймауытов,С. Көбеев балалардың танымдық
белсенділігін дамытуда құнды пікірлер айтты.
А.Байтұрсынов пікірі бойынша бала білімді тәжірбие арқылы
өздігінен алуы керек. Мұғалімнің қызметі – оның білімінің шеберлігі ұзақ
жолды қысқарту үшін, ол жолдан балалар қиналмай өту үшін, керек білімді
кешіктірмей, кезінде беріп отыру үшін, бала жұмысты әліне қарай шағындап,
беру мен бетін белгілеген мақсатқа қарай түзетіп отыру керек.
М. Жұмабаев оқыту процесінде қарапайымнан күрделіге көше отырып, өз
бетінше білім алуға үйрету қажеттігін көрсетеді. Ол: бала заттарды,
көріністерді ұқсас сындары бойынша топ- топқа бөліп үйренсін. Жеңілден
ауруға көшуді естен шығармауға, керек көріністерді, ойлардың араларындағы
байламды һәм олардың қайсысына себеп екенін тауып үйренсін. Бұл балаға
мысылдардан ереже – заң шығартқызып үйрету сықылды істермен болады, - деп
жазды.
1.2. Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың аспектілері.
Көптеген зерттеушілер мақсат нәтежелерді әрі қарай нақтылай
түсерде оқу үрдісінің білімді игеру деңгейлерін бөліп көрсетеді. Мысалы
В.П.Беспалько оқу материалдарын игерудің 4 деңгейін атап көрсетті:
1.Үйренушілік-репрадуктивті іс-әрекет деңгейі. Оқушы тапсырма
құрылымындағы мақсат, жағдаят және оны шешу іс-қимылының сәйкестігі туралы
қорытынды жасауы керек. Бұл тани білу іс-әрекеті.
2. Алгоритімдік-екі компонентті мақсат, жағдаят берілген тапсырманы
қарастырады. Оқушы тапсырманы орындауда бұрыннан меңгерген іс-қимылдарын
өздігінен жаңартып, қолдана білуі қажет.
3. Эвристикалық- өнімді іс-әрекет деңгейі. Оқушы тапсырманы
дәлелдеп, оны шешу үшін амалдарды таңдап алуы қажет.
4. Шығармашылық деңгейі- өнімді іс-әркеттің ең күрделі деңгейі.
Оқушы өзі мақсат қылып, өзі оны тұжырымдайды, нақтылайды, оны орындауға
жеткізетін жағдаят пен амалдарды іздестіреді.
Қазірге заман талабына сай әр оқушы сабақ кезінде жаңа білім қосып
қоймай, соны өзі игеріп, ізденіп, пікір таластыру деңгейне жетіп, даму
үстінде болуын қалайды.
Оқушылардың өзіндік жұмысы деген не? Бұл туралы педагогикалық
және методикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтамалар кездеседі. Өзіндік жұмыс-
оқу үрдісінің бір түрі, онда белгілі бір деңгейде оқушылардың өзіндік
жұмыс құрылымы- мәселе қойудан бастап өз-өзін бақылау, түзету, одан соң
жұмыстың жеңіл түрінен іздініс талап ететін қиын түріне өту.
Кейбір авторлар өзіндік жұмысты оқыту әдісінің бірі деп қараса,
екіншілері оны оқыту принципінің бірі деп есептейді. Бұл дұрыс пікір емес.
Оқушылардың өзіндік жұмысы жеке өз алдына оқыту әдісі бола алмайды. Оның
себебі: мұндай жұмыстардың өзі әр түрлі әдістер арқылы іске асырылады,
мысалы, жаттығу, кітаппен жұмыс істеу, бақылау, есеп шығару, эксперимент
жүргізу тағы басқалар.
Әрбір оқыту әдісі оқушылардың өзіндік жұмысын қамтиды, оқыту әдісінің
міндеті — оқушылардың дербестігін арттыру, өздігінен жұмыс істей білуге
баулу. Өзіндік жұмыстың өз алдына оқыту принципі бола алмайты-нының тағы
бір себебі — оның өзі басқа принциптерге тәуелді: дәлірек айтқанда, білім
алудағы оқушылардың белсенділігі мен саналылығы атты принцип, ең алдымен,
оқушылардың дербестігін, өздігінен оқу, білім алу дағдысын қалыптастыруды
талап етеді. Сондьіқтан олардың өзіндік жұмысы оқу әрекетінің бір түрі
ғана.
Адамның қандай да болмасын әрекеті белгілі қажеттерден материалдық,
рухани тағы басқалардан туады. Осы қажеттерді өтеу немесе қанағаттандыру
үшін адам белсенді әрекет жасауға тиіс. Оқушылардың, таным әрекеті білім
алу қажетімен ұштасып жатады. Осыған орай, олардың
дербестігі, ең алдымен, белсенділікке байланысты, ал белсенділік
дербестікті керек етеді және оқушының өздігінен істейтін әрекеті оның
белсенділігін арттырады. Бұл екі термин өзара ұқсас болғанымен, олардың
мазмұнында айырмашылық бар. Қысқаша айтқанда, бұлар бір мағынадағы ұғымдар
емес. Белсенділік, дербестікке қарағанда, мағынасы кең ұғым.
Оқушылардың оқудағы белсенділігі дегеніміз — оқуға қажетті
білім мен дағдыны меңгеру және оларды өмірде, практикада пайдалана білуге
үйренуге оқушының істейтін саналы әрекеті. Мысалы, мұғалімнің баяндап
тұрған материалын түсіну үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы; ал одан
алған білімін кеңейтіп, толықтыру үшін, өздігінен кітап оқуы, бақылауы,
тәжірибе жасауы, жазу-сызу сияқты жұмыстар істеуі керек. Өйткені өтілген
материалды саналы қайталау да, жаңадан білім алу да, оның жолдары мен
дағдыларына үйрену де белсенділіксіз мүмкін емес. Яғни оқушының
белсенділігі ауызша, жазбаша жұмыстарда, бақылау, экспе-римент жүргізу
жұмыстарында, бір сөзбен айтқанда, оқу процесінің барлық кезеңінде қажет.
Оқыту процесінде оқушының белсенділігі, негізінен, екі түрлі сипатта
болады: сыртқы және ішкі белсенділік.
Сыртқы белсенділік дегеніміз — оқушы әрекетінің сыртқы көріністері
белсенді қимыл-қозғалыстары, практикалық әрекеттері, мұғалімге зейін қойып
қарауы, мимикасы тағы басқалар. Бірақ осы кезде ол басқа нәрсені ойлап
отыруы да мүмкін.
Оқушының ішкі белсенділігіне оның белсенді түрде ойлау әрекеті жатады.
Белсенділік жеке басқа тән, маңызды бір қасиет болып саналады. Бұл
қасиетсіз адамның қандай да болсын жұмысы нәтижелі болуы- мүмкін емес.
Оқушы белсенділігі қандай болғанда да оқушының ой дербестігіне
сүйенеді. Оқыту процесінде оқушылардың белсенділігін арттыру принципін
жүзеге асыруды мақсат еткен мұғалім сабақтың барлық кезеңінде олардың ой
дербестігін дамытуға тырысады. Оқушыда белсенділік бір қалыпта болмайды,
оның қарапайым (еліктеушілікке, жай қайталауға, біреудің айтқанын бұлжытпай
орындауға негізделген белсенділік) және күрделі (творчестволық, тағы басқа
белсенділік) түрлері болады.
Соңғысы оқушының жоғары саналылығы мен дербестігін керек етеді.
Оқушыларда жас ерекшеліктеріне және психикалық даму дәрежесіне қарай
белсенділіктің бірнеше түрі қалыптасып дамиды: қимыл және сөйлеу, ойын және
оқу (таным), өзін-өзі тәрбиелеу тағы басқа белсенділіктері.
Осы айтылғандардан шығатын қорытынды: оқушылардың өзіндік жұмысы оқыту
әдісі де, оқыту принципі де емес, ол — оқушының оқу әрекетінің күрделі бір
түрі немесе оқу жұмыстарының арнайы бір формасы болып табылады.
Оқушылардың өзіндік жұмысына тән негізгі сипаттарды анықтап беру
қажет. Бірден ескертетініміз: ол күрделі әрекет болғандықтан, бір ғана
белгімен сипаттауға болмайды. Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың шарттары
мыналар: мұғалімнің нақты тапсырмалар (нұсқаулар) беруі; жұмысты орындаудың
және аяқтаудың уақытын белгілеуі; мұғалімнің басқаруымен оқушылардың
дербестігінің, мөлшері, олардың жұмысты өз еркімен және қалауымен істеуі,
оған әсер ететін мотивтер тағы басқалар.
Осыған орай, оқушылардың өзіндік жүмысын арнайы бөлінген уақыт ішінде
мұғалімнің тапсыруымен, бірақ тікелей көмегінсіз орындалатын жұмыс деп айту
жеткіліксіз. Мұндай анықтамада оны ұйымдастырудың негізгі белгілері
көрсетілмеген. Өзіндік жұмысты мұғалімнің дұрыс басқара білуі және
оқушылардың дербестік әрекетінің дәрежесі артып отыруы — осы жұмысты
ұйымдастырудың негізгі белгілері болып табылады.
Оқыту процесі — екі жақты процесс болғандықтан, оқушылардың өзіндік
жұмысы міндетті түрде мұғалімнің басшылығын, сонымен қатар оқушылардың
дербестігін, олардың қызығып, өз ықыласымен жасайтын әре-кетін де керек
етеді. Осыған байланысты кейбір педагогтар мен психологтар (Р. Г. Лемберг,
М. Н. Скаткин, В. А. Занков тағы басқалар) оқушылардың өзіндік жұмыстарының
негізгі ерекшелігі — олардың ықыласы және өз еркімен әрекет жасауына
байланысты деп санайды.
Жоғарыдағы авторлардың пікірінше, оқушылардың өзіндік жұмысына,
мұғалімнің тапсырмасы бойынша, олардың өздері жоспар жасап, істің тәсілін
анықтап, оның нәтижесін бағалап орындайтын жұмыстары жатады. Сонымен қатар
оқушылардың өзіндік жұмысының, жоғарғы формасына олардың өз еркімен жаңа
амал-тәсілдер қолданып жасайтын творчестволық жұмыста-рын жатқызады. Бұдан
шығатын қорытынды: мұғалім оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыруда өзінің
басшылық әрекетін олардың талап-тілектеріне сәйкес ойдағыдай үштастыра
білуі қажет. Сонда мұғалімнің басшылық әрекеті кемімейді, қайта күрделеніп,
арта түседі, және мұғалімнен шығармашылық еңбек пен әдістемелік шеберлікті
талап етеді.
Оқушылардың өзіндік жұмысының маңызын толығырақ түсіну үшін, оның
атқаратын функциясы мен міндеттерін атап өткен жөн. Олар:
1. Оқушылардың дербестік қасиетін мейлінше арттыру.
2. Олардың алған білімінің саналылығы мен беріктігін қамтамасыз ету.
3. Оқушыларда оқуға қажет біліктер мен дағдыларды қалыптастыру.
4. Оқушылардың таным, ақыл-ой қабілеттерін дамыту.
5. Оқушыларды сыныптан және мектептен тыс дербес білім алуға әзірлеу.
6. Оқушылардың оқуға ынтасын арттырып, үлгірмеушілікті болдырмауға
әсер ету.
Өзіндік жұмыстың мақсаттары:
1. Оқу материалының сапалы игерілуі.
2. Оқу ісінің машықтығы мен іскерлігін дамыту.
3. Оқушылардың өтілген материалға деген танымдығы мен қызығушылығын
қалыптастыру.
4. Өзіндік ізденісін қалыптастыру.
5. Жеке бастың өзіндік бір қасиетін қалыптастыру.
Өзіндік жұмыстың артықшылығы:
1. Оқушылардың іс-әрекетіндегі талпынысы мен белсенділігін толық
көруге болады.
2. Оқушылар саналы түрде сабақты мақсатына жетүге өз үлестерін
қосады.
3. Өзінік жұмыс оқушылардың қызығушылығын арттырады.
4. Оқу үрдісіне деген қызығушылық одан да арта түседі.
5. Әр оқушы мен жеке жұмыс істеу мүмкіндігі пайда болады.
6. Әр түрлі білім берү және тәрбие міндеттерінің шешімін табуға
мүмкіндік туады.
7. Оқушылардың ой-өрісі жатталған ережеден басқа, ойлап баға
қоюға және ұсыныс жасауға дейін көтерілуге мүмкіндік алады.
Өзіндік жұмыстың себептері:
- парыз бен жауапкершілікті сезіну;
- білімге деген оң көзқарас;
- ителлектуалдылық сезім мен білімнен қанағат алу;
- мамандыққа нұсқама (жоғарғы сынып оқушыларына);
- шамшылдық (кеудемсоқтық);
Өзіндік жұмыс деңгейлері:
1-төмен.
Өзіндік жұмыс кезіндегі бастапқы іскерлік пен дағдының қажет уақытында
болмауы.
Ояту: мұғалімнің ынталандыруы, қатаң бақылау, қажетті іскерлік пен дағдыны
қалыптастыру.
2-орташа.
Нұсқау арқылы тапсырманы орындау, өз жұмысын ұйымдастыру.
Ояту: мұғалімнің ынталандыруы, жеке дәлелдер келтіру.
3-жоғарғы.
Өз бетінше жоспарлау, ұйымдастыру және кез келген тапсырманы ешқандай
нұсқаусыз орындау, жаңашыл ізденістер енгізу.
Ояту: жеке дәлелдер келтіру.
Өзіндік жұмыстың құрамдас бөлігі:
1. Үдерістің құрамдас бөлігі
- ойлау саласының ерекшеліктері: өзбетіншелік,
алғырлық, оралымдылық, креативтілік, талдауға,
қорытындылауға қабілеттілігі, байқағыштылығы.
- танымдық міндеттер қоя білу және оларды шеше алу.
- оқудың әр түрлі түрін білу және оқығанға көңіл қою.
- бақылау және өз бетінше талдау жасау іскерлігі.
2. Ұйымдастырудың құрамдас бөлігі:
- өз уақыты мен жұмысын жоспарлай білу.
- іс жүйесін ауыстыра білу.
- ақпараттық қоладану, кітапханада жұмыс істеу,
интернет жүйесін пайдалану, жаңа деректерді
пайдалану.
- блок жүйесі мен ақпараттар технологиясын пайдалана
білу.
Өзіндік жұмыстың кезеңдері:
Өз-өзін бағыттау.
- бағдарлама құру.
Өз-өзін ұйымдастыру.
- жоспарлау; болашақты, осы болған кезді, нақты тапсырмаларды.
- әдіс пен түр нұсқасын тауып алу.
- үйренген тәсілдерді қолдау және іске асыру, берілген ақпаратты жүйелеу.
- білімді қолдану.
- нәтижесін белгілеу: даярлық, жобалық тапсырмалар, ескертпелер,
түсініктемелер, әдебиет тізімі, рецензиалар, тезистер, конспектілер,
баяндамалар, хабарламалар, рефераттар.
Өз бетінше талдау және бақылау.
- өзіндік жұмысты бағалаудың маңыздылығы және нәтижені түзету.
- жұмыс тәсілдерінің бағасы мен нәтижесі.
- өздік жұмысты бекіту және өз бетінше білімін жетілдіру.
1.3. Өзіндік жұмыстың түрлері
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының түрлері сан алуан. Оларды топтастыру
— өте күрделі мәселе. Осы күнге дейін педагогикалық және әдістемелік
әдебиеттерде көпшілік мақұлдаған бұл жұмыстарды топтастыру немесе
классификациялау жүйесі жоқ. Сондықтан оқушылардың өзіндік жұмыстарын
топтастыру үшін бірнеше шарттар мен белгілерді ескермесе болмайды.
Оқытудың мақсат-міндеттеріне, жеке пәннің мазмұнына, ғылым мен оқыту
әдістерінің ерекшеліктеріне, оқушылардың дербестігі мен жалпы даму
дәрежесіне, оқыту процесіндегі алатын орнына, оқушылардың міндетті түрде
немесе өз еркімен істейтін жұмысына тағы басқа белгілеріне қарай олардың
өздігінен істейтін жұмыстарын бірнеше топқа бөлуге болады.
Оның ең жиі кездесетін бір тобы — сабақ мақсатына қарай қолданатын
жұмыстың түрлері:
а) жаңа білімді меңгеру (материалды жан-жақты талдау, мұғалімнің
ауызша баяндауының жоспарын, конспектісін жасау тағы басқа тәсілдерге
үйрену);
ә) жаңа білімді бекіту (түрлі жаттығулар, есеп шығару тағы басқалар).
б) білім мен дағдыларды қайталау, бақылау және тексеру (түрлі жазбаша,
графикалық, практикалық тағы басқа жұмыстар).
Оқушылардың өзіндік жұмысы білік пен дағды қалыптастырудың тиімді жолы
болғандықтан, В. А. Сухомлинский оқушылар оқуға қажетті білім пен дағдылар
жүйесін меңгеруі қажет дейді. Оның пікірінше, мектепте он жыл жемісті оқу
үшін, оқушы міндетті түрде, мынадай біліктер мен дағдыларға ие болуы тиіс:
1) сыртқы қоршаған ортаның құбылыстарын бақылай білу;
2) ойлай білу: нәрселерді салыстыру, қарама-қарсы қою, түсініксіз
нәрсеге жауап іздеу, таңырқау;
3) оқушының, көргенін, байқағанын, істегенін, ойын тұжырымдап айта
білуі;
4) жылдам, мәнерлеп, саналы түрде оқи білу;
5) жылдам және дұрыс жаза білу;
6) оқыған материалдың мағынасына қарай логикалық бөліктерін айыра
білу, олардың өзара байланыстарын ажырату;
7) өзіне керек кітапты таба алу;
8) өзіне керекті мәселеге тиісті материалды кітаптан таба алу;
9) материалды оқу- үстінде мәтінге алғашқы логикалық талдау жасай
білу;
10) мұғалімді тыңдай білу және оның әңгімесін қысқаша жазып алу;
11) мәтінді оқи отырып, мұғалімнің сол мәтінмен қалай жұмыс істеу
туралы берген нұсқауларын ескере білу;
12) көрген-білгендері туралы шығарма жаза білу.
Оқушыларда осындай шеберліктер мен дағдылар жүйесі болмаса, онда олар
ойдағыдай оқи алмайды, оқуға үлгірмейтін, тіпті оқығысы келмейтін де
жағдайға ұшырайды деп ескертеді В. А. Сухомлинский.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының екінші тобына ғылым және оқыту
әдістеріне байланысты іске асырылатын жұмыстардың түрлері жатады:
оқулықпен, оқу құралымен және басқа да ғылыми анықтама әдебиеттері мен
жұмыс істеу; шығармашылық жаттығулар, бақылау эксперимент, экспедиция,
археологиялық зерттеулер сияқты. Мысалы, Н.Дайри тарих сабағында оқулардың
өзіндік жұмыстарының мынадай түрлерін қолдану пайдалы деп есептейді:
1. Проблемалы логикалық тапсырмалар. Мұндай тапсырмалар арқылы оқу
материалының негізгі мән-мазмұнын (табиғат пен қоғам құбылыстарының себеп-
салдарлық байланыстарын) түсіну мақсаты іске асырылады. Оқушылар тапсырманы
мұғалімнің жаңа материалды баяндау кезінде, оқулықпен, тарихи
документтермен және көрнекі құралдармен жұмыс істеу негізінде орындайды.
2. Оқушыларды ғылымның кейбір әдістерін қолдануға үйрету.
3. Алған білімді қайта қорыту, қайта жасау, кайта өзгерту әрекетіне
үйрету (жоспар, тезистер құру, конспект жазу, бір мәселеге байланысты
бірнеше әдебиеттерді пайдаланып, хабарлама, баяндама жасау, олардың
мазмұнын жақсы меңгеріп, өз сөзімен айтып беру тағы басқалар).
4. Бағалай білу әрекеттеріне үйрету. Бұған оқушылардың өздерінің
ауызша берген жауаптарына, жазба жұмыстарына, диспутта сөйлеген сөздеріне
баға беру жатады.
5.Алған білімді практикада, қоғамдық пайдалы жұмыстарда қолдану
(ғылыми білімдерді тарату, өлке тану жұмысы).
Оқушылардың дербестігінің даму дәрежесіне қарай, олардың өздігінен
істейтін жұмыстары репродуктивтік және шығармашылық болып арнайы екі топқа
бөлінеді. Репродуктивтік жұмыстарға оқушылардың дайын үлгіге еліктеу
негізінде жасайтын жұмыстары (жай жаттығу, көшіріп жазу, мұғалімнің берген
сұрақтарына кітаптан жауап беру, берілген жоспарға сәйкес оқулықтағы
мәтінммен жұмыс істеу, сабақта шығарылған есеп типтес есепті үйде шығару
тағы басқалар) жатады.
Шығармашылық жұмысқа оқушылардың өздігінен шығарма, баяндама, реферат,
рецензия, көрнекі құралдар, модельдер, конструкциялық жұмыстар жасауы тағы
басқалар жатады. Әрине, репродуктивтік және шығармашылық жұмыстар өзара
байланыста болады, біріншісі екіншісіне ауысып отырады. Мысалы, ана тілі
сабақтарында мұндай жұмыстар мынадай бағытта іске асырылады:
1. Жай жоспардан түрлі тақырыптарға шығарма жазуға дейін. шығармашылық
шығармадан оқушылардың өз шығармашылығына дейін.
2. Көркем мәтінді қарапайым талдаудан мазмұн мен форма бірлігінде
тұтас талдауға дейін.
3. Оқулықпен істейтін қарапайым жұмыстан қосымша екі-үш әдебиетті
қатар пайдаланып, өздігінен жұмыс істеуге дейін.
4. Оқыған көркем мәтін үзінділерінің мазмұнына жай жоспар жасаудан
лекция жоспарын жасап, конспект, тезис, реферат жазуға дейін.
5. Мұғалімнің сұрақтарына жауаптан баяндама, диспутқа дейін.
Төртінші топқа — мұғалімнің тапсыруынсыз: міндетті түрде емес,
оқушылардың өз еркімен, ықыласымен жасайтын жұмыстары жатады: қосымша
әдебиеттерді оқуы, ғылыми үйірмелер мен ұйымдардың жұмысына араласып,
конкурс, олимпиадаларға қатысуы, қоғамдық пайдалы жұмыстарға, үгіт-насихат,
көпшілік мәдени-ағарту, өлке тану жұмыстарымен шұғылдану тағы басқалар.
Оқушылардың бұлардан басқа өзіндік жұмыстарының жеке оқушының түгел
сынып болып немесе топтарға бөлініп әрекеттенуіне қарай дара және
фронтальды формалары болады. Осыған орай оның ұйымдастыру формасын жеке
және фронтальды деп топтастыруға болады. Эстониялық ғалым-педагог О.А.
Нильсон оқушылардың өзіндік жұмыстарын мынадай принциптерге қарай
топтастырады:
1. Психологиялық (ойлау амалдарын қолдануға байланысты).
2. Психологиялық-дидактикалық (оқушылар жасайтын әрекетке байланысты).
3. Дидактикалық (жұмыстың атқаратын функциясына байланысты).
4. Дидактикалық-әдістемелік (проблемалы тапсырмалардың дәрежесіне
байланысты).
5. Әдістемелік (берілетін хабар қандай құралдар, жағдайлар негізінде
берілуге байланысты);
6. Ұйымдастыру-әдістемелік (жұмыстың орындалуын басқаруға байланысты);
7. Ұйымдастыру принципі (жұмысты ұйымдастыру формасына, байланысты).
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының барлық топтарын мұғалім оқыту
процесінде жүйелі түрде әрқайсысын өзіне тиісті жерінде қолдануға міндетті.
Және оның бір ерекшелігі — оқыту процесінің барлық кезеңдерінде (жаңа білім
беру, оны бекіту, қайталау, бақылау және тексеру) қолдануға болады.
Енді өзіндік жұмыстарды жеке оқу пәндерін оқытуда қолдану
ерекшеліктеріне тоқталайық. Р. Сүлейменова, Қ. Бадырақов қазақ әдебиетін
оқытуда оқушылардың өзіндік жұмыстарын пайдалану туралы құнды пікірлер
айтып, оларды практикада қолданудың тиімді жолдарын көрсетеді. Мысалы,
жоғары сыныпта әдебиет пәнін оқытқанда оқушыларды мынадай жұмыстарды
орындауға үйрету пайдалы:
1. Оқу (түсіндірмелі, мәнерлеп, рөлдерге бөліп оқу), жаттау, баяндау
(мәтінге жақын шығармашылық), суреттеу, хабар-таныстыру, сұрау-жауап тағы
басқалары. Бұлар көбінесе ауызша жүргізіледі.
2. Жоспар (жай, күрделі), тезис, конспект, талдау, шығарма, баяндама,
аннотация, рецензия, суреттеме, мақала, инсценировка, әдеби монтаж тағы
басқалар. Бұлар жазбаша жүргізіледі. Осы жұмыстарды түрлендіріп,
күрделендіріп жүйелі түрде оқушылардың өзіндік жұмысы етіп ұйымдастыруға
болады.
Қ. Бадырақов қазақ әдебиеті сабақтарында оқушылардың өзіндік
жұмыстарын олардың таным, іс-әрекетінің ерекшеліктеріне қарай үш түрлі
бағытта ұйымдастыруды ұсынады.
1. Репродуктивті типтегі өзіндік жұмыстар. Оқушылар мұндай жұмыстарды
(есте қайта жаңғыртып, тексеретін, шолу түріндегі жұмыстар) өздерінің
меңгерген білімдеріне сүйене отырып орындайды. Мысалы: өзін-өзі тексеру
сұрақтары.
2. Шығармашылық типтегі өзіндік жұмыстар. Шығармашылық жұмыстың бұл
түрлерін атағанда, оқушылар өзінің болжау, топшылау, түрлі құбылыстардың
арасындағы байланыстарды салыстыра білу қабілетіне сүйене отырып, ой
қорытындысын жасап, жаңа шешім табады, өзіндік жаңалық ашады. Сөйтіп, бұл
жағдай белгілі дәрежеде оқушылардың бейімділігін айқындап береді. Әдебиет
пәні мұндай шығармашылық жұмыс түрлері арқылы оқушылардың ішкі дүниесінің
әдебиетке бейімділігін, әдебиетті сөз өнері ретінде қаншалықты түсінетінін
анықтайды.
3. Іздену-таным типіндегі өзіндік жұмыстар. Бұл жұмыстар (проблемалық,
зерттеу) барысында оқушылар өздігінен әрекеттеніп, бұдан бұрын өзіне
белгілі үлгіні еске қайта жаңғыртып қана қоймайды, тапсырманы орындаған
кезде өзі бұрын меңгерген білім мен дағдыларды пайдалана отырып, мәселенің
шешімін жаңа тәсілмен табады. Бұл — оқушылардың таным қабілетін дамытудағы
негізгі шығармашылық жұмыстың бірі болғандықтан, оны әдебиет пәнін оқытуда
пайдалану мақсаттарына қарай сұрыптауды қажет етеді.
1) Оқушылардың жеке таным, зерттеушілік іс-әрекеті үстінде
қалыптасатын жаңа білімді, дағды мен шеберлікті дамытатын өзіндік жұмыстар:
танымдық міндеттер қою, материалды проблемалы баяндау, проблемалық жағдай,
талас туғызатын сұрақтар, іздену тәжірибесі (эксперимент), зерттеу
міндеттерін қамтиды.
2) Білімді тәжірбиеде қолдана білу дағдыларын дамытатын өзіндік
жұмысқа: лекция, баяндама, мақала, іс қағаздары, өлке тану, қаланың,
республиканың әдеби өмірін бақылаулар; нақты документті материалдармен
жұмыс, олардың ерекше белгілерін даралап, қарапайым анықтамалармен бекіту;
теориялық қағидаларды жазба әдеби фактілер мен құбылыстардың табиғатын
айқындауға жаттығулар жүргізіп, тапсырмалар беруге, сол арқылы жаңа әдеби
фактілер мен құбылыстардың арасындағы негізгі байланыстарды ажырату,
ауызекі және жазба тілді дамытуға бағытталған шығармашылық шығармалар,
жаттығулар орындауға пайдаланулар жатады.
Кейбір авторлар (В. Н. Федорова, М. В. Зуева т. б.) орта мектепте
ғылыми-жаратылыс тану пәндерін (физика, химия, биология) оқытуда
оқушылардың өзіндік жұмстарын сол ғылымдардың әдістерін меңгерумен
байланыстырады. Оқушылар теория жүзінде ғана емес, практикада да ғылымда
қолданатын мынадай әдістерді меңгеру қажет: бақылау, эксперимент, салыстыру-
талдау әдісі, графикалық әдіс, модельдеу, конструк-циялау.
География пәнін оқытқанда оқушылардың өзіндік жұмыстарын (Сарыбеков,
тағы басқа авторлар) тәжірбиелік зерттеу жұмыстарын жүргізумен
байланыстырады.
Бұл саладағы жүргізілетін зерттеу жұмыстарында зерттеудің мынадай
элементтері мен кезеңдері болатынын ескеру керек:
1) географиялық фактілер мен құбылыстарды бақылау;
2) зерттеп шешуге жататын түсініксіз құбылыстарды айырып алу;
3) түсініксіз құбылыстарға байланысты фактілерді зерттеу;
4) бұл фактілер мен құбылыстар жайындағы білімді қолданған тәжірбиелік
жұмыстар.
Бұларды география пәнін оқытқанда жүргізілетін зерттеу жұмыстарында
қолданудың маңызы зор.
Өзіндік жұмысты басқару:
- мақсаттар мен міндеттер қою.
- жоспарлау.
- нұсқалар мен кеңестер беру.
- кепілдеме беру, басшылық ету, құралдар беру, алгоритмдер
мен программалар жасау, дидактикалық матералдар
құрастыру.
- өзіндік жұмыстың өлшем бірлігін шығару.
- топпенен және жекеше өзіндік жұмысты талдау.
- өзіндік жұмысты талдаудың бақылау жүйесін және нәтижесін
есепке алу, оны іске асыру.
Өзіндік жұмыстың нәтежесі:
1. білімділік- материалдар қорын жинау және жеке тұлғаның тәжірибесі
мен бағасы.
2. дамытушылық- оқушының белсенділігі мен психологиялық шиеленісуі,
өз бетінше жұмыс істеу іскерлігі мен дадысын қалыптастыру.
3. тәрбиелік- мынандай қасиеттерді тәрбиелеу: адамдық , тәртіптілік,
жауапкершілік, ұқыптылық, ерінбеушілік, тиянақтылық.
4. диагностикалық- оқушының білімді, іскерлікті, дағдыны қалай
меңгергенін, парасаттылық пен дене мәдениетінің дамуын,
қабілеттілігін көрсетеді.
Ынталандыру әдістері және білімін дәлелдеу- білімге деген
көзқарастың қалыптасуы мен бекітуіне арналған әдістер тобы және оқушылардың
қызығушылығын арттыруға ынталандыру.
Бірінші топ: ынталандыру әдістері және білімге деген қызығушылығын
дәлелдеу. Көңіл күйге әсер ету, өзінің көңіл күйін басқаруда әдістерге
бағытталған дағдыларды қалыптастыру, өзкөңіл күйіңді, оның себебін және
жағдайын түсіну:
- көкейтесті, күн талабына сай жаңашыл жағдай туғызу.
- көңіл күйге байланысты ойлар туғызу.
- қызығушылық ойындар мен сахналық қойылымдар.
- айтыстар.
- жағдайларды талқылау.
- оқуда жақсы деңгейге жетуіне жағдай туғызу.
Екінші топ: ынталандыру әдістері және міндеттері мен
жауапкершіліктерін дәлелдеу. Жігерге әсер ету, белсенділіктің,өз күшіне
сенімділіктің, бірбеткейліктің, қиыншылықы жеңіп, алдына қойылған мақсатқа
жету, өзін-өзі ұстай білуді, қалыптастырып, соны жетілдіруге бағытталған:
- білімнің жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I –тарау Оқу тәрбие процесінде оқушылардың өзіндік
жұмыстарын ұйымдастырудың ғылыми – теориялық негіздері.
1.1.Оқушылардың өзіндік жұмыстарының мәні туралы педагогикалық
ой пікірлердің даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 7
1.2.Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың аспектілері
... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3.Өзіндік жұмыс түрлері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.16
II - тарау Оқу процесінде оқушылардың өзіндік жұмыстарын
ұйымдастыруда мұғалімнің рөлі.
2.1.Бастауыш сынып мұғалімі қандай болуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2. Өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың негізгі жолдары мен
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.3 Оқушылардың өздігінен жұмыс істеу қабілетін
арттыру ... ... ... ... ..32
ІІІ- тарау Өзіндік жұмыс түрлерін бастауыш сыныптарда қолдану.
3.1.Өзіндік жұмыстың түрлерін қолданудың
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ..36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .53
Зерттеу объектісі: сабақта оқушылардың оқу – танымдық әрекетін белсендіру
процесі.
Зерттеу пәні :мұғалім- оқушыларды оқу процесінде өздігінен істейтін түрлі
жұмыс дағдыларына үйрету.
Зерттеу мақсаты: оқушылардың өзіндік жұмыстарының мән- мағынасын,
міндеттерін, негізгі түрлерін психологиялық ерекшеліктерін және оларды
ұйымдастыру жолдарын қарастыру.
Зерттеу болжамы: мұғалім оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыруда өзінің
басшылық әрекетін олардың талап – тілектеріне сәйкес ойдағыдай ұштастыра
білуі қажет. Сонда мұғалімнің басшылық әрекеті кемімейді, қайта күрделеніп,
арта түседі. Егер оқушы өздігінен жұмыс істеуге үйренбесе, оның оқуы
жемісті болмайды, ол жиі сәтсіздікке ұшырайды, басқалардан гөрі, оқуда
артта қала береді.
Зерттеу міндеттері: 1. Оқушылардың өзіндік жұмысына тән сипттарды анықтау.
2.Оқушылардың дербестігін арттыру, өздігінен жұмыс істеуге баулу.
3.Олардың алған білімінің саналылығы мен беріктігін қамтамасыз ету.
4.Өзіндік жұмыс пен дербестік әрекеттің ерекшелігін белгілеу және олардың
арасындағы байланысты айқындау.
5.Өзіндік жұмысты ұйымдастыруда мұғалімге қойылатын талаптар мен шарттарды
сақтауы.
Кіріспе
Бастауыш білім- үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес
оқушыларға белгілі бір көлемдегі білім, білік – дағдыларды меңгертумен
бірге табиғат, қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды
өзіндік жұмыс істеу арқылы жан- жақты дамыту –бүгінгі күннің талабы.
Еліміздің өркениетті елдер қатарына жету, әлемдік білім беру кеңістігіне
ену, білім сапасын көтеру, оқушылардың біліктклігін ойлау мәдениетін
қалыптастыру, жеке адамның ішкі әлемін, өзіндік түсінуін, өзіндік дамуын
қамтамасыз ету, оқуда белгілі бір нәтижеге жету- бүгінгі күннің өзекті
мәселесіне айналып отырғандығы белгілі.
1980-1990 жж. әлемдік білім беру жүйесі, ғаламдық дағдарысқа
ұшырағаны мәлім. Білім сапасының күрт төмендеуі, барлық елдерде, соныменен
қатар Қазақстанда да күрделі өзгерістерді енгізуді қажет етті. Барлық білім
беру буындарында, әсіресе жоғарғы оқу орындарында түрлі реформаларды енгізу
қажеттілігі туды.
Сондықтан қазіргі кезде республикамызда білім берудің жаңа жүйесі
жасалуда, әлемдік білім беру кеңістігіне бағыт алуда. Сол себептен
педагогика теориясы мен оқу-тәрбие үрдісінде елеулі өзгерістер болып жатыр.
Білім беру продагмасы өзгеруде, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа
көзқарас басқаша қарым-қатынас, өзгеше менталитет пайда болуда. Ол туралы
білім беру заңында, орта білім беру тұжырымдамасында, Елбасымыздың 2030
стратегиялық бағдарламасында білім беру негізгі приоритеттік бағыт болып
көрсетілгені тегін емес, өйткені, еліміздің болашағы іскер, білімді,
шығармашылығы мол адамдарға тікелей байланысты. Осы орайда
Н.Ә.Назарбаевтың: ... жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған
терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін дағдарлай білуге, өзін-
өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік
тұрғысына жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру;
... осы мақсатқа жету үшін қарқынды ғылыми зерттеу қызметімен
ықпалдастырылған инновациялық білімді дамыту, білім беру және ақпараттық
технологияларды жетілдіру керек,- деген сөзі бүгінгі педагогикалық үрдісте
басшылыққа алынған жөн. Себебі, еліміздің болашағы - бүгінгі балалар. Ал
олардың қандай азамат болып шығуын қадағалау қазіргі мектептерге,
мұғалімдерге тікелей жауапты жұмыс. Тәрбиенің негізгі мақсаты жеке адамды
қалыптастыру және оны жан-жақты дамуын қамтамасыз ету. Ал бұл міндеттердің
табысты шешімін беру жеке адамның дамуы, қалай өсетінін білумен байланысты.
Педагогика үшін мәнді мәселелердің бірі жеке адам түсінігінің өзін айқындап
алу шынында да тәрбие аясы жеке адам нені білдіреді. Бұл түсініктің
адам түсінігімен ара қатынасы қандай?
Ең алдымен ескертетін жағдай адамның дамуында бір-біріне
байланысты екі өзек байқалады, оның бірі- биологиялық, екіншісі-
әлеуметтік. Осы бағыттар адамның дүниеге келген күнінен бастап дамыумен
қалыптасуында көрініс бере бастайды. Адам туылғанда тек биологиялық
тіршілік иесі болып табылады, жеке тұлғалыққа жету әлі ертерек. Адамның
биологиялық кемелденуі және өзгеру процесі оның дамуының жастық сатылары
мен мінез-құлығында көрініп осыдан балалық, жасөспірімділік, ересектік және
қарияалық табиғи белестерін ажыратамыз.
Бірақ адамның табиғи дамуы көп санды әр сан алуан әлеуметтік
саналар мен қасиеттерді қабылдаумен тығыз байланыста бірге дамып барады.
Бұл адамды қоғамдық тіршілік иесі ретінде сипаттайды. Адам баласы тұлға
ретінде өмір сүру барыснда өзінің қоғамдық мәнін ойлататындай көптеген
әлеуметтік сапалар мен қасиеттерді қалыптастырады әрі дамытады. Адам
түсінігі осыдан биологиялық және әлеуметтік (қоғамдық), сапа менен
қасиеттердің бірлігін білдіреді.
Ал жеке адам түсінігін алатын болсақ ол текқана әлеуметтік
сана мен қасиеттерді игерген тұлғаны танумен байланысты. Бұл тұлға қоғамдық
тіршілік иесі сипатында көрініп, тіл игеруі санасы, әр түрлі әдептерімен
ерекшеленеді.
Жеке адам дегеніміз адамның қоғамдық сипатын танытып, оның
өмір барысында өзіне топтаған әлеуметтік салалар мен қасиеттер жиынтығын
білдіріеді. Көне грек ойшылы Сократтың өзі де оқыту барысында шәкірттердің
танымдық белсенділігі мен іздемпаздылығын арнайы басқарудың маңыздылығын
атап көрсеткен еді. Сонау қайта өрлеу дәуірінде оқушылардың өз бетінше
ойлауын дамытуды ұсынып, іске асырған. Өзіндік жұмыс туралы Ф.Бекон,
Ф.Рабле, Д.Локк, Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, Д.Дидро, И.Г.Песталоций,
А.Дистерверг және тағы басқа педагогтар, психологтар мен философтардың
еңбектерінде құнды пікірлер айтылған.
Революционер – демократтардың педагогикалық теорияларында өз бетінше
тануды тәрбиелеуге үлкен мән берген. В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский
еңбектерінде өз бетінше танудың маңыздылығын көруге болады. Егер біздің
балаларымыз шын мәнінде білімді адам болғысы келсе, -деп жазды ол,- өз
бетінше ізденіп оқу арқылы білім алуға тиіс (Чернышевский, 1940)
Сондай-ақ бұл жұмыста оқушылардың өзіндік жұмысына көптеген педагог,
ғалымдардың атап айтсақ П.И.Пидкасистый, С.Л.Рубенштейн, К.Я.Геленд, Ю. С.
Пименов, Т.И. Шамова, Л.Ф. Жеребятъева,. Л. Толстой,
Л. С. Выготский, Р. Кузине, М.М. Мұқанов, А. Байтұрсынов, Ы. Алтынсарин, М.
Жұмабаевтар келтірілген.
Бүгінгі жалпы білім беретін мектеп қоғамының алға қойған
көкейтесті міндеттерін жүзеге асыру үшін баланың табиғи мүмкіндіктерін,
қабілеттерін дамытатын дүние жүзілік деңгейдегі жоғарғы мәдениетпен қажетті
білім қорын жинақтаған өз алдына жауапты шешімдер қабылдай алатын әр істе
белсенді шығармашылық әрекет жасайтын жеке тұлғаны тәрбиелеуі тиіс.
Оқушыларды шығармашылыққа баулу, өз бетімен әрекет жасауға үйрету, бүгінде
көптеген ғалымдардың көзқарасы бойынша 21 ғ. іске ауысуға тиісті өзекті
мәселесі болып табылады. Р.Г. Лемберг, Е.Я. Голант, Л.В. Занков және
тағыда басқа көрнекті ғалымдардың еңбектерінде өзіндік жұмыс оқушылардың
өзін-өзі бақылауын қалыптастыру, ақыл-ой тәрбиесін беру құралы ретінде
анықталады. Соңғы онжылдықта өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың теориялық
әдіс проблемалары көптеген ғалымдардың еңбектеріне арқау болып әр түрлі
бағытта қарастырылды:
- оқуды белсендіру құралы ретінде (Б.П. Есипов; П.И.Пидкасистый) ;
- оқушылардың танымдық белсендігін қалыптастыруға бағытталған
теориялық тұжырымдамалар (И.Я. Лернер; М.И. Махмутов; Н.Н.
Половникова).
- дербестік- өзіндік ұстаным, рухани- практикалық білім ретінде
(Л.П. Буева; С.Т.Зырянов).
- дербестік- жеке тұлғаның қасиеті мен сапасы ретінде (К.А.
Абульханова-Славская; К.К. Платонов).
Көрнекті психологтар Л.В. Занков, Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов
зерттеулерінің нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық
мүмкіндіктері айқындалды. Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік іс-әрекетін
қалыптастыру проблемеларымен А.Х. Аренова, Н.Н. Светловская, А.Я.
Савченко айналысты. Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмыс проблемасын
талдау бұл зерттеліп отырған мәселенің толығымен тұтас педагогикалық
үрдісте жүзеге асырылатынын көрсетіп берді. өзіндік оқу іс-әрекеті оқу
үрдісінің ішкі жүйесі ретінде оқушылардың өзіндік шағармашылық іс-
әрекетінің құрамдас бөлігі болып табылады. Өзіндік іс-әрекеттің ең басты
қажеттілігі – оқушыны ойға жетелеуде ойланта отырып, өзіндік ойының
қалыптасуы шағармашылық жұмысқа жетелейді. Шығармашылық еңбек алдыменен
оқушыға қанат бітіреді, қиял береді. Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік
оқу іс-әрекеті ұғымын дамытуда біз философиялық категориялар бірлігінде
қалыптастырамыз: іс-әрекет бұл жалпыға ортақ танымдық іс-әрекет –оқу;
оқушылардың өзіндік іс-әрекеті-жеке. Іс-әрекеттің негізінде танымдық іс-
әрекет дамиды. Танымдық іс-әрект өзіндік оқу іс-әрекетіне айналып, жеке
тұлғаның интегративті білімін қамтамасыз етеді.
Ғылыми-педогогикалық зерттеулерде өзіндік жұмыс ұғымына бірнеше
анықтамалар берілген:
- оқыту үрдісіне енгізілген оқушылардың өзіндік жұмысы – мұғалімнің
тікелей қатынасуынсыз орындалатын жұмыс; бұл жайында оқушылар
саналы түрде тапсырманы мақсатына қол жеткізщуде өздерінің күштерін
пайдалану және танымдақ іс-әрекеттерінің нетижелері арқылы
тырысады( Б.П. Есипов).
- оқушылардың тапсырмаларды еш көмексіз, мұғалімнің бақылауынсыз
орындауы (Р.М. Микельсон).
- өзіндік оқу іс-әрекеті дегеніміз – бұл дидактикалық ұғым, ғылыми
практикалық міндеттерді өз бетімен қою, оның шешімін табудың өздік
тәсілдерін болжау және анықтау, жеке тұлғаның өзін-өзі бақылауы,
өзін-өзі бағалау негізінде педагогикалық үрдіске қатысушылардың
өзара іс-әрекетінде қалыптасқан жеке тұлғаның интегративті білімі
(А.Х. Аренова).
- өздігінен жұмыс істеу ол адам бойындағы құнды қасиеттердің бірі оны
тәрбиелеп, жетілдіріп қалыптастыру қажет
(Ш.А. Амонашвили).
- бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алуы керек. Мұғалімнің
қызметі оның білімділігінің, шеберлігінің керек орны, өздігінен
алатын тәжірибені білімнің ұзақ жолы қысқару үшін, ол жолдан
балалар қиналмай оңай өтуі үшін, керек білімін кешікпей кезінде
алып отыруы үшін, балаға жұмысты және шағындап берумен бетін
белгілеген мақсатқа қарай түзеп отыру (А. Байтұрсынұлы).
І- тарау. Оқу тәрбие процесіндегі оқушылардың өзіндік жұмыстарын
ұйымдастырудың ғылыми – теориялық негіздері.
1.1. Оқушылардың өзіндік жұмыстарының мәні туралы педагогикалық ой –
пікірлердің даму тарихы.
Афиндік философ Сократ оқу барысында оқушылардың өз бетінше жұмыс
істеуінде және танымдық әрекетіне арнайы басшылық қажет деген ойға келеді.
Ол бірінші болып эвристикалық әңгімелер арқылы оқушылардың танымдық
дербестігін жандандыруда оқытудың арнайы әдістерін құрады. Сократ өз
оқушыларымен әңгімелесуде эвристикалық сұрақтар жүйесін ертерек тиянақтап
дайындаған. Сөйтіп ол танымдық дербестікті оқытуды жандандыру амалы ретінде
қарастырады. Кейін келе бұл идеяны ежелгі римдік философтар дамытады.
Оқушылардың өз бетінше танымдық әрекеттерін дамытудың оқытудағы
әдістерінің негізін салған Я.А. Коменский. Оқушылардың оқуға деген
қызығушылығын арттыруда шеберлі мұғалімдер мен тартымды әдістер деп жазды.
Мен өз оқушыларымда білімді меңгеру барысындағы негізі ретінде өз бетінше
жұмысты бақылап- байқауда, сөйлеуде, практикада, қолданыста үнемі дамытып
отырамын- депті. Я.А.Коменский жаңа материалды түсіндірмей тұрып тақырыпқа
қызығушылығын ояту үшін әрі қызықты, әрі пайдалы бір мәлімет беруді, немесе
оқушыларға сұрақтар мен тапсырмалар беріп, бүгінгі мен өткенді өз бетінше
байлыныстыра алатындай жағдай тудыруды ұсынады.
XVII-XIX ғаырлар шенінде өздік жұмыстың теориясын дамытуда И.Г.
Песталоции мен А. Дистервергтің оқушылар танымының дербестігін оқытудағы
жандандыру құралы деген ойды тереңдететін көзқарастары үлкен рөл атқарады.
Песталоцийдің айтуынша әрбір сызық, әрбір өлшем, әрбір сөз, пісіп
толған бақылаудың негізінде туған сананың өнімі.
А.Дистерверг оқушылардың белсенді білім алуларында баланың танымдық
қызығушылығын дамытудағы икемділігі мен машықтарын қалыптастыруда танымдық
дербестіктің рөлін жоғары бағалаған. Ол оқыту процесінде ақыл-ой
қабілеттерін дамытудағы ең негізгі құралы ретінде баланың өз бетінше жұмыс
істеуі деп есептеген. Ол баланың қызығушылығында сезімдік танымға
құштарлығында байқалады. Заттармен біртіндеп танысу барысында сезімдерді
жаттықтыру керек әрі сақтау керектігін жазып өткен.
И.Ф. Гербарттың пікірінше оқытудың негізгі мақсаттарының бірі
танымдық қызығушылықты дамыту болып табылады. Оның айтуынша, оқыту тым
жеңіл болмау керек, себебі аса жеңілділік іске зиян келтіреді.
Революционер – демократтардың педагогикалық теорияларында танымдық
дербестікті тәрбиелеуге үлкен мән берілген. В.Г. Белинский оқытудың
индуктивтік әдістерін қалады, себебі ол оқылатын материалдың өз бетінше
түсіну машықтарын дамытуға себеп болады. Анализден синтезге көшу,
мысалдардан ереже шығару – бұл оқытуда нағыз пайдалы жүйе - деп жазды.
Өз бетінше танымның маңыздылығын Н.Г. Чернышевский еңбектерінде де
көруге болады. Егер біздің балаларымыз шын мәнінде білімді болғылары келсе
– деп пайымдады ол, олар білімді өз бетінше жұмыстар арқылы алу керек.
Сонымен революционер – демократтардың еңбектерінде оқушылардың
өзіндік жұмысы екі жақты теориялық позицияда қарастырылады:
а) тәрбиелеу мақсатында,
б) оқыту процесін жандандыру құралы ретінде.
К.Д. Ушинский балалардың ойлау заңдылықтарын негізге ала отырып
мынадай тұжырымға келді- оқытуда білімді меңгеру барысында міндетті түрде
оқушылардың өздік жұмысын ескерііп отыру керек, себебі, өзіндік ойлар өз
бетінше алған білімдерінен шығады. Сонымен қатар оның айтуынша, оқыту
процесінде оқушылардың өзіндік деңгейін жүйелі түрде жоғарлатып отыру
керек. Жаттығулардың жүйелілігі мұғалімнің, оқушылар қабілетіне қарай
орындап отырған жаттығуларына қатысуынан байқалуы керек. Балаларда сөйлеу
қабілеті дамыған сайын, оқытушы оларға аз көмектесіп, тапсырмаларды өз
бетінше орындай алатындай етіп әзірлеу керек деп жазды. Орыстың ұлы
педагогінің идеясын көптеген әдіскерлер іске асырғысы келді.
Ф.И. Буслаев орыс тілін оқыту әдісіне оқушылардың өздік ойлауын
дамытуға көп мән берген.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының проблемаларын ХХ ғасырдың басында
прагматикалық педагогиканың өкілдері (Д. Дьюй, Б. Боунд, У. Килпатрик, Х.
Рагг) зерттеген.
Педагогикадағы бағыттың негізін қалаушы Д.Дьюй мектепте оқушылардың
ақыл-ой әрекетімен практикалық іс әрекетінің байланысының орнауын жақтады,
сонымен қатар ол ақыл –ойдың өздік жұмысының белсенділігінсіз таным жоқ
екенін айтып кетті.
С.Френің айтуынша әлемнің барлық педагогикалық оқулықтарына қарағанда
баланың бойында ақиқат көп болады, бала өз тұлғасын өзі құрайды; ал мұндағы
мұғалімнің қызметі оқушы бойындағы органикалық тән қасиеттерді айқындауға
көмектесу.
20-30 жылдарда француз педагогы Р.Кузиннің педагогикалық көзқарастары
кең тараған. Ол оқыту процесінде еркін топтың жұмыс әдісін ұсынады, оның
мәні оқушылар 3-5 адамнан топтар құрайды.Бұл топтарға мұғалім белгіленген
уақытқа тапсырмалар мен тақырыптар дайындайды. Тапсырмаларды өз бетінше
орындайды, мұғалім тек бақылайды, керек кезінде кеңес береді.
50-70 жылдарда әлеуметтік шарттарға және психология жетістіктеріне
байланысты бұл теория едәуір толқтырылды.
Сабақта оқушылардың танымдық әрекетін белсендіретін құрал оқушылардың
өзіндік жұмысы болып табылады, бірақ мұғалім жетекшілік жүргізуі шарт екені
көптеген эксперименттер нәтижесінде дәлелденген.
Р.М.Микельсон: Өзіндік жұмыс мұғалімнің бақылауымен ешқандай
оқушылардың тапсырмаларды орындауы деп түсінеміз, деп жазған. Дидактикалық
әдебиеттерде өзіндік жұмыстың басқа да анықтамалары бар. Мұнда оқушылардың
өзіндік жұмысы деп, максимум белсенділікті қолданатын, шығармашылықты,
өзіндік пікірі бар , талап әрекеттерінің орындалуын - айтады.
Психологиялық тұрғыдан алғанда, ол белсенді процесс, ол мидың аналитикалық
– синтетикалық іс-әрекетіне қатысты өтеді
(Б. П. Есипов ). Оқушыға өздігінен білім алу үшін оның мұғалімнің
қатысуынсыз орындайтын жеке тапсырмаларды орындау үшін арнайы уақыт бөлінуі
қажет. Оқушы оны сапалы түрде орындау үшін қабілетіне сай берілген есепті
ынталанып, ақыл –ойын толық жұмсап шешуге тырысуы керек. Ал П. И.
Пидкасистыйдың айқындауынша Өздігінен білім алу -өз бетінше жасайтын іс-
қимыл, өз іс- әрекетін ұйымдастыруы. Белгілі бір оқыту жағдайында өздігінен
білім алу, оқушыны тану процесіне жетелейтін және оны бекітіп, тиянақтаудың
ядролық рөлін атқаратын генетикалық талшық,- деп есептейді белгілі ғалым
П.И.Пидкасистый.
Жалпы педагогиклық және әдістемелік сұрақтарды жан-жақты
қарастырғанда оның психологиялық жағы оқу әрекетінің позициясынан аз
қарастырылған. Осы проблемаларды қарастырылуда алғы шарттарды анықтайық.
Біріншіден оқушының өзіндік жұмысы сабақтағы оқу әрекетінің дұрыс
ұйымдастырылғанының нәтижесі, ол оның бос уақытында өз бетінше дамуын,
ізденуін тудырады. Сондықтан да мұғалімнің ұйымдастырған және басқарған оқу
жұмысын меңгеруде өз бетінше әрекет тудыруда.
Екіншіден, берілген дәлелдемелердің жиынтығында өзіндік жұмыс үй
жұмысынан кеңірек мағынада берілген, яғни келесі сабаққа дайындалу үшін
үйге берілген тапсырмаларды орындау. Өзіндік жұмыс сабақтан тыс уақытта да
жүреді. Жалпылап алғанда қандай да болсын материалды қабылдауда оқушының
сабақ үстіндегі де, сабақтан тыс уақытта да өз бетінше жұмыс істеуі.
Үшіншіден, аталған барлық ерекшеліктерімен сипатталған өзіндік
жұмыс оқушылардың оқу әрекетінің өзгеше түрі деп қаралу керек. Бұл оқу
әрекетінің жоғарғы түрі, сыныптағы оқушының жұмысымен байланысты өз білімін
көтерудің бір түрі. С.Л.Рубенштейн бойынша, нағыз өзбеттілік әрекеттердің
саналы себептілігін және олардың дәйектілігін ұйғарады. Өзгелердің ықпалына
және сендірулеріне көнбегендік қисық мінезділікке жатады, ал ерік
өзбеттеліктің нағыз көрінісі, себебі адамның өзі солай не басқаша істеуге
объективті негіздері қарастырылады.
Танымдық өзбетіншілік- бұл тұлғаның өздігінен білім алу нақышымен
және ең алдымен ұмтылысымен сипатталатын қасиеті, бұл өз алдына
өзбетіншелікті ақыл-ой сапасы ретінде қарастыру дегенді білдіреді.
Оқушылардың өздік жұмысы-өз бетінше ойлауының талабы, шығармашылықты
максимум белсенділігін көрсете отыра орындайтын іс-әрекеті,- деп Р.Б.
Среда айтып өткен. К.Я.Геленд, Өздік жұмыстың негізгі белгісі –
оқушылардың тапсымалардағы, ақыл-ой және практикалық әрекеттерінің
белсенділігінде ,- деп көрсетті.
Бақылау біліктілігін көрсету және практикада өз бақылауларын
тексеру, бақылаудан тұжырым жасау, оқытудың негізі болып табылады.
Ю.С.Пименов айқындауынша Өздік жұмыс – жан- жақты игеруде және
бағдарламалық білімдердің тереңділігінде, осының негізінде шығармашылық
ойлаудың нақыштарының дамуы мен жетілдіруінен радикалды меңгеруден
құралатын іс-әрекет.
П.И. Пидкасистый болса былай деді: Өздік жұмыс оқушылардың өз
бетінше әрекетін ұйымдастырудың амалы ғана болып табылады.
П.И. Пидкасистый: Өзіндік іс-әрекеттің мәнін бейнелейтін негізгі
белгісі – оқушы мұғалімнің көмегінсіз жұмыс істеуі емес, оның дидактикалық
дәреже ретінде көрінуі, оқушы әрекетінің мақсаты, сонымен бірге өзінің сол
әрекетті басқару қызметін білдіруінде ,- деді. Өзіндік жұмыс – оқушының,
сәйкес оқу тапсырмаларын орындауда белгілі бір әректтің тәсілін көрсететін
түрі- деп М.Г.Гарунов пен П. И. Пидкасистый жазды.
Ал философиялық сөздіктерде өздік жұмысқа мынадай анықтама берілген:
Өз бетінше білім алу білігі – оқулықпен жұмыс істеу үшін, талдау үшін,
құбылыстар мен заттарды сәйкестіру мен салыстыруға, деректер мен
түсініктерді жүйелеуге және жалпылауға қажет психологиялық және практикалық
әрекеттердің негізі.
Т.И.Шамова: Оқушылардың танымдық қызығушылығын ояту және дамытудың
қолайлы жағдайы мұғалімнің оқу материалын дайын түрде беруі емес, керісінше
оқушының өздік іс-әрекетін ұйымдастыру болып табылады, деп жазды. Ал
Жеребятъева Л.Ф. өз еңбектерінде: Оқушылардың сонда –ақ студенттердің
өздік жұмысы, бұл ықпалдасты дидактикалық дәреже, ол оқыту мақсатымен қатар
қойылатын оқытудағы әректтердің жүйесін бейнелейді, деп жазды.
Баяндалып өткен материалдың көбі арнайы жүргізілетін жаттығу
жұмысында, не өзге жағдайда мысалы, үй тапсырмасын орындау кезінде
бекітіледі. Жаттығу үстінде тиісті мағлұматтар оқушының есінде сақталғыш
келеді. Өйткені мұнда оқушы өздігінен көп жұмыс істеп, оқу материалын өз
бетімен төсілетін болады,- деп Мұқанов М.М жазды. Л.Н. Толстой балаларды
өз бетінше жұмыс істеуге үйретуге соның ішінде шығарма жазуға көп көңіл
бөлді.
Педагогика ғылымын жаңа биік сатыға көтере білген Н.К. Крупская
оқушылардың өз беттерінше атқаратан жұмыстарын ұйымдастыруды тәжірбиелер
жасауды айрықша атап көрсетті.
Қазақтың көптеген педагог ғалымдары да А.Байтұрсынов ,
Ы.Алтынсарин, М.Жұмабаев, Ж: Аймауытов,С. Көбеев балалардың танымдық
белсенділігін дамытуда құнды пікірлер айтты.
А.Байтұрсынов пікірі бойынша бала білімді тәжірбие арқылы
өздігінен алуы керек. Мұғалімнің қызметі – оның білімінің шеберлігі ұзақ
жолды қысқарту үшін, ол жолдан балалар қиналмай өту үшін, керек білімді
кешіктірмей, кезінде беріп отыру үшін, бала жұмысты әліне қарай шағындап,
беру мен бетін белгілеген мақсатқа қарай түзетіп отыру керек.
М. Жұмабаев оқыту процесінде қарапайымнан күрделіге көше отырып, өз
бетінше білім алуға үйрету қажеттігін көрсетеді. Ол: бала заттарды,
көріністерді ұқсас сындары бойынша топ- топқа бөліп үйренсін. Жеңілден
ауруға көшуді естен шығармауға, керек көріністерді, ойлардың араларындағы
байламды һәм олардың қайсысына себеп екенін тауып үйренсін. Бұл балаға
мысылдардан ереже – заң шығартқызып үйрету сықылды істермен болады, - деп
жазды.
1.2. Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың аспектілері.
Көптеген зерттеушілер мақсат нәтежелерді әрі қарай нақтылай
түсерде оқу үрдісінің білімді игеру деңгейлерін бөліп көрсетеді. Мысалы
В.П.Беспалько оқу материалдарын игерудің 4 деңгейін атап көрсетті:
1.Үйренушілік-репрадуктивті іс-әрекет деңгейі. Оқушы тапсырма
құрылымындағы мақсат, жағдаят және оны шешу іс-қимылының сәйкестігі туралы
қорытынды жасауы керек. Бұл тани білу іс-әрекеті.
2. Алгоритімдік-екі компонентті мақсат, жағдаят берілген тапсырманы
қарастырады. Оқушы тапсырманы орындауда бұрыннан меңгерген іс-қимылдарын
өздігінен жаңартып, қолдана білуі қажет.
3. Эвристикалық- өнімді іс-әрекет деңгейі. Оқушы тапсырманы
дәлелдеп, оны шешу үшін амалдарды таңдап алуы қажет.
4. Шығармашылық деңгейі- өнімді іс-әркеттің ең күрделі деңгейі.
Оқушы өзі мақсат қылып, өзі оны тұжырымдайды, нақтылайды, оны орындауға
жеткізетін жағдаят пен амалдарды іздестіреді.
Қазірге заман талабына сай әр оқушы сабақ кезінде жаңа білім қосып
қоймай, соны өзі игеріп, ізденіп, пікір таластыру деңгейне жетіп, даму
үстінде болуын қалайды.
Оқушылардың өзіндік жұмысы деген не? Бұл туралы педагогикалық
және методикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтамалар кездеседі. Өзіндік жұмыс-
оқу үрдісінің бір түрі, онда белгілі бір деңгейде оқушылардың өзіндік
жұмыс құрылымы- мәселе қойудан бастап өз-өзін бақылау, түзету, одан соң
жұмыстың жеңіл түрінен іздініс талап ететін қиын түріне өту.
Кейбір авторлар өзіндік жұмысты оқыту әдісінің бірі деп қараса,
екіншілері оны оқыту принципінің бірі деп есептейді. Бұл дұрыс пікір емес.
Оқушылардың өзіндік жұмысы жеке өз алдына оқыту әдісі бола алмайды. Оның
себебі: мұндай жұмыстардың өзі әр түрлі әдістер арқылы іске асырылады,
мысалы, жаттығу, кітаппен жұмыс істеу, бақылау, есеп шығару, эксперимент
жүргізу тағы басқалар.
Әрбір оқыту әдісі оқушылардың өзіндік жұмысын қамтиды, оқыту әдісінің
міндеті — оқушылардың дербестігін арттыру, өздігінен жұмыс істей білуге
баулу. Өзіндік жұмыстың өз алдына оқыту принципі бола алмайты-нының тағы
бір себебі — оның өзі басқа принциптерге тәуелді: дәлірек айтқанда, білім
алудағы оқушылардың белсенділігі мен саналылығы атты принцип, ең алдымен,
оқушылардың дербестігін, өздігінен оқу, білім алу дағдысын қалыптастыруды
талап етеді. Сондьіқтан олардың өзіндік жұмысы оқу әрекетінің бір түрі
ғана.
Адамның қандай да болмасын әрекеті белгілі қажеттерден материалдық,
рухани тағы басқалардан туады. Осы қажеттерді өтеу немесе қанағаттандыру
үшін адам белсенді әрекет жасауға тиіс. Оқушылардың, таным әрекеті білім
алу қажетімен ұштасып жатады. Осыған орай, олардың
дербестігі, ең алдымен, белсенділікке байланысты, ал белсенділік
дербестікті керек етеді және оқушының өздігінен істейтін әрекеті оның
белсенділігін арттырады. Бұл екі термин өзара ұқсас болғанымен, олардың
мазмұнында айырмашылық бар. Қысқаша айтқанда, бұлар бір мағынадағы ұғымдар
емес. Белсенділік, дербестікке қарағанда, мағынасы кең ұғым.
Оқушылардың оқудағы белсенділігі дегеніміз — оқуға қажетті
білім мен дағдыны меңгеру және оларды өмірде, практикада пайдалана білуге
үйренуге оқушының істейтін саналы әрекеті. Мысалы, мұғалімнің баяндап
тұрған материалын түсіну үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы; ал одан
алған білімін кеңейтіп, толықтыру үшін, өздігінен кітап оқуы, бақылауы,
тәжірибе жасауы, жазу-сызу сияқты жұмыстар істеуі керек. Өйткені өтілген
материалды саналы қайталау да, жаңадан білім алу да, оның жолдары мен
дағдыларына үйрену де белсенділіксіз мүмкін емес. Яғни оқушының
белсенділігі ауызша, жазбаша жұмыстарда, бақылау, экспе-римент жүргізу
жұмыстарында, бір сөзбен айтқанда, оқу процесінің барлық кезеңінде қажет.
Оқыту процесінде оқушының белсенділігі, негізінен, екі түрлі сипатта
болады: сыртқы және ішкі белсенділік.
Сыртқы белсенділік дегеніміз — оқушы әрекетінің сыртқы көріністері
белсенді қимыл-қозғалыстары, практикалық әрекеттері, мұғалімге зейін қойып
қарауы, мимикасы тағы басқалар. Бірақ осы кезде ол басқа нәрсені ойлап
отыруы да мүмкін.
Оқушының ішкі белсенділігіне оның белсенді түрде ойлау әрекеті жатады.
Белсенділік жеке басқа тән, маңызды бір қасиет болып саналады. Бұл
қасиетсіз адамның қандай да болсын жұмысы нәтижелі болуы- мүмкін емес.
Оқушы белсенділігі қандай болғанда да оқушының ой дербестігіне
сүйенеді. Оқыту процесінде оқушылардың белсенділігін арттыру принципін
жүзеге асыруды мақсат еткен мұғалім сабақтың барлық кезеңінде олардың ой
дербестігін дамытуға тырысады. Оқушыда белсенділік бір қалыпта болмайды,
оның қарапайым (еліктеушілікке, жай қайталауға, біреудің айтқанын бұлжытпай
орындауға негізделген белсенділік) және күрделі (творчестволық, тағы басқа
белсенділік) түрлері болады.
Соңғысы оқушының жоғары саналылығы мен дербестігін керек етеді.
Оқушыларда жас ерекшеліктеріне және психикалық даму дәрежесіне қарай
белсенділіктің бірнеше түрі қалыптасып дамиды: қимыл және сөйлеу, ойын және
оқу (таным), өзін-өзі тәрбиелеу тағы басқа белсенділіктері.
Осы айтылғандардан шығатын қорытынды: оқушылардың өзіндік жұмысы оқыту
әдісі де, оқыту принципі де емес, ол — оқушының оқу әрекетінің күрделі бір
түрі немесе оқу жұмыстарының арнайы бір формасы болып табылады.
Оқушылардың өзіндік жұмысына тән негізгі сипаттарды анықтап беру
қажет. Бірден ескертетініміз: ол күрделі әрекет болғандықтан, бір ғана
белгімен сипаттауға болмайды. Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың шарттары
мыналар: мұғалімнің нақты тапсырмалар (нұсқаулар) беруі; жұмысты орындаудың
және аяқтаудың уақытын белгілеуі; мұғалімнің басқаруымен оқушылардың
дербестігінің, мөлшері, олардың жұмысты өз еркімен және қалауымен істеуі,
оған әсер ететін мотивтер тағы басқалар.
Осыған орай, оқушылардың өзіндік жүмысын арнайы бөлінген уақыт ішінде
мұғалімнің тапсыруымен, бірақ тікелей көмегінсіз орындалатын жұмыс деп айту
жеткіліксіз. Мұндай анықтамада оны ұйымдастырудың негізгі белгілері
көрсетілмеген. Өзіндік жұмысты мұғалімнің дұрыс басқара білуі және
оқушылардың дербестік әрекетінің дәрежесі артып отыруы — осы жұмысты
ұйымдастырудың негізгі белгілері болып табылады.
Оқыту процесі — екі жақты процесс болғандықтан, оқушылардың өзіндік
жұмысы міндетті түрде мұғалімнің басшылығын, сонымен қатар оқушылардың
дербестігін, олардың қызығып, өз ықыласымен жасайтын әре-кетін де керек
етеді. Осыған байланысты кейбір педагогтар мен психологтар (Р. Г. Лемберг,
М. Н. Скаткин, В. А. Занков тағы басқалар) оқушылардың өзіндік жұмыстарының
негізгі ерекшелігі — олардың ықыласы және өз еркімен әрекет жасауына
байланысты деп санайды.
Жоғарыдағы авторлардың пікірінше, оқушылардың өзіндік жұмысына,
мұғалімнің тапсырмасы бойынша, олардың өздері жоспар жасап, істің тәсілін
анықтап, оның нәтижесін бағалап орындайтын жұмыстары жатады. Сонымен қатар
оқушылардың өзіндік жұмысының, жоғарғы формасына олардың өз еркімен жаңа
амал-тәсілдер қолданып жасайтын творчестволық жұмыста-рын жатқызады. Бұдан
шығатын қорытынды: мұғалім оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыруда өзінің
басшылық әрекетін олардың талап-тілектеріне сәйкес ойдағыдай үштастыра
білуі қажет. Сонда мұғалімнің басшылық әрекеті кемімейді, қайта күрделеніп,
арта түседі, және мұғалімнен шығармашылық еңбек пен әдістемелік шеберлікті
талап етеді.
Оқушылардың өзіндік жұмысының маңызын толығырақ түсіну үшін, оның
атқаратын функциясы мен міндеттерін атап өткен жөн. Олар:
1. Оқушылардың дербестік қасиетін мейлінше арттыру.
2. Олардың алған білімінің саналылығы мен беріктігін қамтамасыз ету.
3. Оқушыларда оқуға қажет біліктер мен дағдыларды қалыптастыру.
4. Оқушылардың таным, ақыл-ой қабілеттерін дамыту.
5. Оқушыларды сыныптан және мектептен тыс дербес білім алуға әзірлеу.
6. Оқушылардың оқуға ынтасын арттырып, үлгірмеушілікті болдырмауға
әсер ету.
Өзіндік жұмыстың мақсаттары:
1. Оқу материалының сапалы игерілуі.
2. Оқу ісінің машықтығы мен іскерлігін дамыту.
3. Оқушылардың өтілген материалға деген танымдығы мен қызығушылығын
қалыптастыру.
4. Өзіндік ізденісін қалыптастыру.
5. Жеке бастың өзіндік бір қасиетін қалыптастыру.
Өзіндік жұмыстың артықшылығы:
1. Оқушылардың іс-әрекетіндегі талпынысы мен белсенділігін толық
көруге болады.
2. Оқушылар саналы түрде сабақты мақсатына жетүге өз үлестерін
қосады.
3. Өзінік жұмыс оқушылардың қызығушылығын арттырады.
4. Оқу үрдісіне деген қызығушылық одан да арта түседі.
5. Әр оқушы мен жеке жұмыс істеу мүмкіндігі пайда болады.
6. Әр түрлі білім берү және тәрбие міндеттерінің шешімін табуға
мүмкіндік туады.
7. Оқушылардың ой-өрісі жатталған ережеден басқа, ойлап баға
қоюға және ұсыныс жасауға дейін көтерілуге мүмкіндік алады.
Өзіндік жұмыстың себептері:
- парыз бен жауапкершілікті сезіну;
- білімге деген оң көзқарас;
- ителлектуалдылық сезім мен білімнен қанағат алу;
- мамандыққа нұсқама (жоғарғы сынып оқушыларына);
- шамшылдық (кеудемсоқтық);
Өзіндік жұмыс деңгейлері:
1-төмен.
Өзіндік жұмыс кезіндегі бастапқы іскерлік пен дағдының қажет уақытында
болмауы.
Ояту: мұғалімнің ынталандыруы, қатаң бақылау, қажетті іскерлік пен дағдыны
қалыптастыру.
2-орташа.
Нұсқау арқылы тапсырманы орындау, өз жұмысын ұйымдастыру.
Ояту: мұғалімнің ынталандыруы, жеке дәлелдер келтіру.
3-жоғарғы.
Өз бетінше жоспарлау, ұйымдастыру және кез келген тапсырманы ешқандай
нұсқаусыз орындау, жаңашыл ізденістер енгізу.
Ояту: жеке дәлелдер келтіру.
Өзіндік жұмыстың құрамдас бөлігі:
1. Үдерістің құрамдас бөлігі
- ойлау саласының ерекшеліктері: өзбетіншелік,
алғырлық, оралымдылық, креативтілік, талдауға,
қорытындылауға қабілеттілігі, байқағыштылығы.
- танымдық міндеттер қоя білу және оларды шеше алу.
- оқудың әр түрлі түрін білу және оқығанға көңіл қою.
- бақылау және өз бетінше талдау жасау іскерлігі.
2. Ұйымдастырудың құрамдас бөлігі:
- өз уақыты мен жұмысын жоспарлай білу.
- іс жүйесін ауыстыра білу.
- ақпараттық қоладану, кітапханада жұмыс істеу,
интернет жүйесін пайдалану, жаңа деректерді
пайдалану.
- блок жүйесі мен ақпараттар технологиясын пайдалана
білу.
Өзіндік жұмыстың кезеңдері:
Өз-өзін бағыттау.
- бағдарлама құру.
Өз-өзін ұйымдастыру.
- жоспарлау; болашақты, осы болған кезді, нақты тапсырмаларды.
- әдіс пен түр нұсқасын тауып алу.
- үйренген тәсілдерді қолдау және іске асыру, берілген ақпаратты жүйелеу.
- білімді қолдану.
- нәтижесін белгілеу: даярлық, жобалық тапсырмалар, ескертпелер,
түсініктемелер, әдебиет тізімі, рецензиалар, тезистер, конспектілер,
баяндамалар, хабарламалар, рефераттар.
Өз бетінше талдау және бақылау.
- өзіндік жұмысты бағалаудың маңыздылығы және нәтижені түзету.
- жұмыс тәсілдерінің бағасы мен нәтижесі.
- өздік жұмысты бекіту және өз бетінше білімін жетілдіру.
1.3. Өзіндік жұмыстың түрлері
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының түрлері сан алуан. Оларды топтастыру
— өте күрделі мәселе. Осы күнге дейін педагогикалық және әдістемелік
әдебиеттерде көпшілік мақұлдаған бұл жұмыстарды топтастыру немесе
классификациялау жүйесі жоқ. Сондықтан оқушылардың өзіндік жұмыстарын
топтастыру үшін бірнеше шарттар мен белгілерді ескермесе болмайды.
Оқытудың мақсат-міндеттеріне, жеке пәннің мазмұнына, ғылым мен оқыту
әдістерінің ерекшеліктеріне, оқушылардың дербестігі мен жалпы даму
дәрежесіне, оқыту процесіндегі алатын орнына, оқушылардың міндетті түрде
немесе өз еркімен істейтін жұмысына тағы басқа белгілеріне қарай олардың
өздігінен істейтін жұмыстарын бірнеше топқа бөлуге болады.
Оның ең жиі кездесетін бір тобы — сабақ мақсатына қарай қолданатын
жұмыстың түрлері:
а) жаңа білімді меңгеру (материалды жан-жақты талдау, мұғалімнің
ауызша баяндауының жоспарын, конспектісін жасау тағы басқа тәсілдерге
үйрену);
ә) жаңа білімді бекіту (түрлі жаттығулар, есеп шығару тағы басқалар).
б) білім мен дағдыларды қайталау, бақылау және тексеру (түрлі жазбаша,
графикалық, практикалық тағы басқа жұмыстар).
Оқушылардың өзіндік жұмысы білік пен дағды қалыптастырудың тиімді жолы
болғандықтан, В. А. Сухомлинский оқушылар оқуға қажетті білім пен дағдылар
жүйесін меңгеруі қажет дейді. Оның пікірінше, мектепте он жыл жемісті оқу
үшін, оқушы міндетті түрде, мынадай біліктер мен дағдыларға ие болуы тиіс:
1) сыртқы қоршаған ортаның құбылыстарын бақылай білу;
2) ойлай білу: нәрселерді салыстыру, қарама-қарсы қою, түсініксіз
нәрсеге жауап іздеу, таңырқау;
3) оқушының, көргенін, байқағанын, істегенін, ойын тұжырымдап айта
білуі;
4) жылдам, мәнерлеп, саналы түрде оқи білу;
5) жылдам және дұрыс жаза білу;
6) оқыған материалдың мағынасына қарай логикалық бөліктерін айыра
білу, олардың өзара байланыстарын ажырату;
7) өзіне керек кітапты таба алу;
8) өзіне керекті мәселеге тиісті материалды кітаптан таба алу;
9) материалды оқу- үстінде мәтінге алғашқы логикалық талдау жасай
білу;
10) мұғалімді тыңдай білу және оның әңгімесін қысқаша жазып алу;
11) мәтінді оқи отырып, мұғалімнің сол мәтінмен қалай жұмыс істеу
туралы берген нұсқауларын ескере білу;
12) көрген-білгендері туралы шығарма жаза білу.
Оқушыларда осындай шеберліктер мен дағдылар жүйесі болмаса, онда олар
ойдағыдай оқи алмайды, оқуға үлгірмейтін, тіпті оқығысы келмейтін де
жағдайға ұшырайды деп ескертеді В. А. Сухомлинский.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының екінші тобына ғылым және оқыту
әдістеріне байланысты іске асырылатын жұмыстардың түрлері жатады:
оқулықпен, оқу құралымен және басқа да ғылыми анықтама әдебиеттері мен
жұмыс істеу; шығармашылық жаттығулар, бақылау эксперимент, экспедиция,
археологиялық зерттеулер сияқты. Мысалы, Н.Дайри тарих сабағында оқулардың
өзіндік жұмыстарының мынадай түрлерін қолдану пайдалы деп есептейді:
1. Проблемалы логикалық тапсырмалар. Мұндай тапсырмалар арқылы оқу
материалының негізгі мән-мазмұнын (табиғат пен қоғам құбылыстарының себеп-
салдарлық байланыстарын) түсіну мақсаты іске асырылады. Оқушылар тапсырманы
мұғалімнің жаңа материалды баяндау кезінде, оқулықпен, тарихи
документтермен және көрнекі құралдармен жұмыс істеу негізінде орындайды.
2. Оқушыларды ғылымның кейбір әдістерін қолдануға үйрету.
3. Алған білімді қайта қорыту, қайта жасау, кайта өзгерту әрекетіне
үйрету (жоспар, тезистер құру, конспект жазу, бір мәселеге байланысты
бірнеше әдебиеттерді пайдаланып, хабарлама, баяндама жасау, олардың
мазмұнын жақсы меңгеріп, өз сөзімен айтып беру тағы басқалар).
4. Бағалай білу әрекеттеріне үйрету. Бұған оқушылардың өздерінің
ауызша берген жауаптарына, жазба жұмыстарына, диспутта сөйлеген сөздеріне
баға беру жатады.
5.Алған білімді практикада, қоғамдық пайдалы жұмыстарда қолдану
(ғылыми білімдерді тарату, өлке тану жұмысы).
Оқушылардың дербестігінің даму дәрежесіне қарай, олардың өздігінен
істейтін жұмыстары репродуктивтік және шығармашылық болып арнайы екі топқа
бөлінеді. Репродуктивтік жұмыстарға оқушылардың дайын үлгіге еліктеу
негізінде жасайтын жұмыстары (жай жаттығу, көшіріп жазу, мұғалімнің берген
сұрақтарына кітаптан жауап беру, берілген жоспарға сәйкес оқулықтағы
мәтінммен жұмыс істеу, сабақта шығарылған есеп типтес есепті үйде шығару
тағы басқалар) жатады.
Шығармашылық жұмысқа оқушылардың өздігінен шығарма, баяндама, реферат,
рецензия, көрнекі құралдар, модельдер, конструкциялық жұмыстар жасауы тағы
басқалар жатады. Әрине, репродуктивтік және шығармашылық жұмыстар өзара
байланыста болады, біріншісі екіншісіне ауысып отырады. Мысалы, ана тілі
сабақтарында мұндай жұмыстар мынадай бағытта іске асырылады:
1. Жай жоспардан түрлі тақырыптарға шығарма жазуға дейін. шығармашылық
шығармадан оқушылардың өз шығармашылығына дейін.
2. Көркем мәтінді қарапайым талдаудан мазмұн мен форма бірлігінде
тұтас талдауға дейін.
3. Оқулықпен істейтін қарапайым жұмыстан қосымша екі-үш әдебиетті
қатар пайдаланып, өздігінен жұмыс істеуге дейін.
4. Оқыған көркем мәтін үзінділерінің мазмұнына жай жоспар жасаудан
лекция жоспарын жасап, конспект, тезис, реферат жазуға дейін.
5. Мұғалімнің сұрақтарына жауаптан баяндама, диспутқа дейін.
Төртінші топқа — мұғалімнің тапсыруынсыз: міндетті түрде емес,
оқушылардың өз еркімен, ықыласымен жасайтын жұмыстары жатады: қосымша
әдебиеттерді оқуы, ғылыми үйірмелер мен ұйымдардың жұмысына араласып,
конкурс, олимпиадаларға қатысуы, қоғамдық пайдалы жұмыстарға, үгіт-насихат,
көпшілік мәдени-ағарту, өлке тану жұмыстарымен шұғылдану тағы басқалар.
Оқушылардың бұлардан басқа өзіндік жұмыстарының жеке оқушының түгел
сынып болып немесе топтарға бөлініп әрекеттенуіне қарай дара және
фронтальды формалары болады. Осыған орай оның ұйымдастыру формасын жеке
және фронтальды деп топтастыруға болады. Эстониялық ғалым-педагог О.А.
Нильсон оқушылардың өзіндік жұмыстарын мынадай принциптерге қарай
топтастырады:
1. Психологиялық (ойлау амалдарын қолдануға байланысты).
2. Психологиялық-дидактикалық (оқушылар жасайтын әрекетке байланысты).
3. Дидактикалық (жұмыстың атқаратын функциясына байланысты).
4. Дидактикалық-әдістемелік (проблемалы тапсырмалардың дәрежесіне
байланысты).
5. Әдістемелік (берілетін хабар қандай құралдар, жағдайлар негізінде
берілуге байланысты);
6. Ұйымдастыру-әдістемелік (жұмыстың орындалуын басқаруға байланысты);
7. Ұйымдастыру принципі (жұмысты ұйымдастыру формасына, байланысты).
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының барлық топтарын мұғалім оқыту
процесінде жүйелі түрде әрқайсысын өзіне тиісті жерінде қолдануға міндетті.
Және оның бір ерекшелігі — оқыту процесінің барлық кезеңдерінде (жаңа білім
беру, оны бекіту, қайталау, бақылау және тексеру) қолдануға болады.
Енді өзіндік жұмыстарды жеке оқу пәндерін оқытуда қолдану
ерекшеліктеріне тоқталайық. Р. Сүлейменова, Қ. Бадырақов қазақ әдебиетін
оқытуда оқушылардың өзіндік жұмыстарын пайдалану туралы құнды пікірлер
айтып, оларды практикада қолданудың тиімді жолдарын көрсетеді. Мысалы,
жоғары сыныпта әдебиет пәнін оқытқанда оқушыларды мынадай жұмыстарды
орындауға үйрету пайдалы:
1. Оқу (түсіндірмелі, мәнерлеп, рөлдерге бөліп оқу), жаттау, баяндау
(мәтінге жақын шығармашылық), суреттеу, хабар-таныстыру, сұрау-жауап тағы
басқалары. Бұлар көбінесе ауызша жүргізіледі.
2. Жоспар (жай, күрделі), тезис, конспект, талдау, шығарма, баяндама,
аннотация, рецензия, суреттеме, мақала, инсценировка, әдеби монтаж тағы
басқалар. Бұлар жазбаша жүргізіледі. Осы жұмыстарды түрлендіріп,
күрделендіріп жүйелі түрде оқушылардың өзіндік жұмысы етіп ұйымдастыруға
болады.
Қ. Бадырақов қазақ әдебиеті сабақтарында оқушылардың өзіндік
жұмыстарын олардың таным, іс-әрекетінің ерекшеліктеріне қарай үш түрлі
бағытта ұйымдастыруды ұсынады.
1. Репродуктивті типтегі өзіндік жұмыстар. Оқушылар мұндай жұмыстарды
(есте қайта жаңғыртып, тексеретін, шолу түріндегі жұмыстар) өздерінің
меңгерген білімдеріне сүйене отырып орындайды. Мысалы: өзін-өзі тексеру
сұрақтары.
2. Шығармашылық типтегі өзіндік жұмыстар. Шығармашылық жұмыстың бұл
түрлерін атағанда, оқушылар өзінің болжау, топшылау, түрлі құбылыстардың
арасындағы байланыстарды салыстыра білу қабілетіне сүйене отырып, ой
қорытындысын жасап, жаңа шешім табады, өзіндік жаңалық ашады. Сөйтіп, бұл
жағдай белгілі дәрежеде оқушылардың бейімділігін айқындап береді. Әдебиет
пәні мұндай шығармашылық жұмыс түрлері арқылы оқушылардың ішкі дүниесінің
әдебиетке бейімділігін, әдебиетті сөз өнері ретінде қаншалықты түсінетінін
анықтайды.
3. Іздену-таным типіндегі өзіндік жұмыстар. Бұл жұмыстар (проблемалық,
зерттеу) барысында оқушылар өздігінен әрекеттеніп, бұдан бұрын өзіне
белгілі үлгіні еске қайта жаңғыртып қана қоймайды, тапсырманы орындаған
кезде өзі бұрын меңгерген білім мен дағдыларды пайдалана отырып, мәселенің
шешімін жаңа тәсілмен табады. Бұл — оқушылардың таным қабілетін дамытудағы
негізгі шығармашылық жұмыстың бірі болғандықтан, оны әдебиет пәнін оқытуда
пайдалану мақсаттарына қарай сұрыптауды қажет етеді.
1) Оқушылардың жеке таным, зерттеушілік іс-әрекеті үстінде
қалыптасатын жаңа білімді, дағды мен шеберлікті дамытатын өзіндік жұмыстар:
танымдық міндеттер қою, материалды проблемалы баяндау, проблемалық жағдай,
талас туғызатын сұрақтар, іздену тәжірибесі (эксперимент), зерттеу
міндеттерін қамтиды.
2) Білімді тәжірбиеде қолдана білу дағдыларын дамытатын өзіндік
жұмысқа: лекция, баяндама, мақала, іс қағаздары, өлке тану, қаланың,
республиканың әдеби өмірін бақылаулар; нақты документті материалдармен
жұмыс, олардың ерекше белгілерін даралап, қарапайым анықтамалармен бекіту;
теориялық қағидаларды жазба әдеби фактілер мен құбылыстардың табиғатын
айқындауға жаттығулар жүргізіп, тапсырмалар беруге, сол арқылы жаңа әдеби
фактілер мен құбылыстардың арасындағы негізгі байланыстарды ажырату,
ауызекі және жазба тілді дамытуға бағытталған шығармашылық шығармалар,
жаттығулар орындауға пайдаланулар жатады.
Кейбір авторлар (В. Н. Федорова, М. В. Зуева т. б.) орта мектепте
ғылыми-жаратылыс тану пәндерін (физика, химия, биология) оқытуда
оқушылардың өзіндік жұмстарын сол ғылымдардың әдістерін меңгерумен
байланыстырады. Оқушылар теория жүзінде ғана емес, практикада да ғылымда
қолданатын мынадай әдістерді меңгеру қажет: бақылау, эксперимент, салыстыру-
талдау әдісі, графикалық әдіс, модельдеу, конструк-циялау.
География пәнін оқытқанда оқушылардың өзіндік жұмыстарын (Сарыбеков,
тағы басқа авторлар) тәжірбиелік зерттеу жұмыстарын жүргізумен
байланыстырады.
Бұл саладағы жүргізілетін зерттеу жұмыстарында зерттеудің мынадай
элементтері мен кезеңдері болатынын ескеру керек:
1) географиялық фактілер мен құбылыстарды бақылау;
2) зерттеп шешуге жататын түсініксіз құбылыстарды айырып алу;
3) түсініксіз құбылыстарға байланысты фактілерді зерттеу;
4) бұл фактілер мен құбылыстар жайындағы білімді қолданған тәжірбиелік
жұмыстар.
Бұларды география пәнін оқытқанда жүргізілетін зерттеу жұмыстарында
қолданудың маңызы зор.
Өзіндік жұмысты басқару:
- мақсаттар мен міндеттер қою.
- жоспарлау.
- нұсқалар мен кеңестер беру.
- кепілдеме беру, басшылық ету, құралдар беру, алгоритмдер
мен программалар жасау, дидактикалық матералдар
құрастыру.
- өзіндік жұмыстың өлшем бірлігін шығару.
- топпенен және жекеше өзіндік жұмысты талдау.
- өзіндік жұмысты талдаудың бақылау жүйесін және нәтижесін
есепке алу, оны іске асыру.
Өзіндік жұмыстың нәтежесі:
1. білімділік- материалдар қорын жинау және жеке тұлғаның тәжірибесі
мен бағасы.
2. дамытушылық- оқушының белсенділігі мен психологиялық шиеленісуі,
өз бетінше жұмыс істеу іскерлігі мен дадысын қалыптастыру.
3. тәрбиелік- мынандай қасиеттерді тәрбиелеу: адамдық , тәртіптілік,
жауапкершілік, ұқыптылық, ерінбеушілік, тиянақтылық.
4. диагностикалық- оқушының білімді, іскерлікті, дағдыны қалай
меңгергенін, парасаттылық пен дене мәдениетінің дамуын,
қабілеттілігін көрсетеді.
Ынталандыру әдістері және білімін дәлелдеу- білімге деген
көзқарастың қалыптасуы мен бекітуіне арналған әдістер тобы және оқушылардың
қызығушылығын арттыруға ынталандыру.
Бірінші топ: ынталандыру әдістері және білімге деген қызығушылығын
дәлелдеу. Көңіл күйге әсер ету, өзінің көңіл күйін басқаруда әдістерге
бағытталған дағдыларды қалыптастыру, өзкөңіл күйіңді, оның себебін және
жағдайын түсіну:
- көкейтесті, күн талабына сай жаңашыл жағдай туғызу.
- көңіл күйге байланысты ойлар туғызу.
- қызығушылық ойындар мен сахналық қойылымдар.
- айтыстар.
- жағдайларды талқылау.
- оқуда жақсы деңгейге жетуіне жағдай туғызу.
Екінші топ: ынталандыру әдістері және міндеттері мен
жауапкершіліктерін дәлелдеу. Жігерге әсер ету, белсенділіктің,өз күшіне
сенімділіктің, бірбеткейліктің, қиыншылықы жеңіп, алдына қойылған мақсатқа
жету, өзін-өзі ұстай білуді, қалыптастырып, соны жетілдіруге бағытталған:
- білімнің жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz