ШЕТЕЛ ТІЛІ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЛИНГВОЕЛТАНУЛЫҚ БІЛІКТІЛІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1 ӨЗГЕТІЛДІ АУДИТОРИЯДА ШЕТЕЛ ТІЛДЕРІН ОҚЫТУДАҒЫ ЛИНГВОЕЛТАНУЛЫҚ
КОМПОНЕНТТЕРІНІҢ РӨЛІ
1.1 Лингвоелтанулық аспекті мен мәдениеттің ұғымы және
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Лингвоелтану жалпыбілім беретін мектепте шетел тілін оқыту мазмұнының
негізгі компоненттерінің бірі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Бар оқыту материалдарын талдау және талдау негізінде оларды
іріктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.4 Лингвоелтанулық аспекті шетел тілін үйренудегі негіздеу (мотивация)
құралы ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .22
2. ШЕТЕЛ ТІЛІ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЛИНГВОЕЛТАНУЛЫҚ БІЛІКТІЛІКТЕРІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Орта мектептегі шетел тілі курсының мазмұнына лингвоелтанулық
аспектіні
енгізу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Шетел тілі сабағында лингвоелтанулық біліктілікті
қалыптастырудағы мұғалімнің рөлі және әдістемелік
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 31
2.3 Мұғалімге орта жалпы білім беретін мектептегі шетел тілі сабақтарында
оқушылардың лингвоелтанулық біліктілігін қалыптастыру бойынша
жаттығулар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 37
2.4 Лингвоелтанулық аспектіні ескере отырып сабақты жоспарлау
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .54
КІРІСПЕ
Жұмыстың тақырыптық өзектілігі, Мәселенің өзектілігі, оның
қазіргі міндеттерді ескеру негізінде теориялық және әдістемелік тұрғыдан
қарастырылмауы, білім беру саласындағы педагогикалық маңыздылығы зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын Өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқытудағы
лингвоелтанулық материалдармен жұмыс әдістемесі деп алуға негіз болды.
Бүгінгі күні біріншіден қоғамның мектепке қоятын негізгі талаптардың
бірі – мәдениетаралық коммуникациялық актілерде, бәрінен бұрын сөйлеушінің
сөзін дұрыс қабылдау және өзгетілді аудиторияда тілді қолданушыларға
арналған, түпнұсқалық мәтіндер арқылы, коммуникативтік біліктілігі бар
мәдениет адамын тәрбиелеу және қалыптастыру болып табылады. Оның ішінде
Екіншіден, өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқытудағы
лингвоелтанулық материалдардың әдістемелік жұмысы толық зерттелмеген.
Оқушылардың ағылшын тілін үйренудегі ұлттық-мәдени компоненттің мазмұнын
меңгеру - оларды тілін үйреніп жатқан елдің мәдениетіне тартудың негізгі
шартының бірі болып табылады. Бұл оқушының әлеуметтік-мәдени тұлғасының
дамуына, оны жалпыадамдық құндылықтарға таруға арналған үлкен
мүмкіншіліктері бар, мәдениеттің өзгетілдік қарым-қатынасын жүзеге асыру
жолы.
Оқу мен тәрбие жүйесін толық тіл үйренушінің ішкі мүмкіншіліктеріне
сай дамыту – бүгінгі күннің негізгі талабы. Осы ретте білім беру саласына
әдістеме және оқыту әдіс- тәсілдеремен бірге толық нәтиже жылдам жеткізуді
мақсат ететін оқытудың инновациялық технологиялары да енгізіліп отыр.
Жастардың дүниетанымының қалыптасуы гуманитарлық пәндерге
қойылатын талапқа сай ізгілендіру ұстанымын орнықтыру, білім мазмұны, оқыту
түрлері, оқыту әдістерін, тіл дамыту үшін түрлі қызығушылығын арыттыратын
амал- тәсілдері жетілдіріп, оқу үдерісіне түбегейлі өзгертулер мен жаңа
бағыттағы толықтырулар туралы жаңаша мақсаттар мен міндеттерді шешу қазіргі
өркениет талаптарына, әлемдік деңгей көлеміндегі білім кеңестігіне қол созу
екені даусыз.
Саясаттағы, экономикадағы, мәдениеттегі және басқа салалардағы
қарқынды дамып келе жатқан байланыстар шетел тілдерін үйренудің жаңа
әдістерінің коммуникацияның нақты жағдайларына біртіндеп бағытталуына
себепші болады. Тілді үйренудің соңғы шешімі ретінде, коммуникативтік
біліктілікке ұмтылу деген тек қажет өзгетілдік техниканы игеру ғана емес,
сонымен қатар теңбе-тең үйрену және бірін-бірі түсіну үшін қажет тілге
байланысты емес орасан зор ақпаратты игеру болып табылады, өйткені қоршаған
орта туралы негізгі мәліметті білмейінше соңғы айтылғанға қол жеткізу
мүмкін емес. Тілін үйренуші елдің мәдениетімен танысу бұрынғы көне заманнан
бері келе жатқан негізгі міндеттердің бірі.
Діни мәтіндерді түсіндіру секілді, классикалық тілдерді оқытудың
мәдениетпен таныстырусыз мүмкін екендігі ойға сыймайды. XIV ғасырдың
аяғынан бастап тірі тілдерге оқытуда ауызша тілмен бірге сол елдің өмірімен
де таныстыру да қатар жүргізілетін.
Әсіресе бұл неміс лингводидактикалық мектебіне тән еді. Біздің елде
тілді үйрену процесінде сол ел туралы берілетін әртүрлі мәліметтер елтану
деп аталады, Германияда – мәдениеттану (kulturkunde), Американың оқу
орындарында тіл мен теория курстары бар, Францияның әдістемелік мектебінде
тіл және өркениет (langue et civilisation) түсінігі бар. Ағылшын
әріптестеріміз linguacultural studies – лингвомәдениеттік зерттеулер
теориясын пайдаланады. Уақытша мемлекеттік білім беру стандарты шетел
тілдерін оқытудың мақсаттарының қатарына базалық деңгейде оқушылардың
шетел тілдеріне, осы тілде сөйлейтін халықтың мәдениетіне сүйіспеншілікпен
қарауға тәрбиелеу енгізілген. Шетел тілін оқып-үйрену (лингвоелтану,
елтану) сол елдің мәдениеті, тарихы, өмірі және дәстүрі жайында білімді
жорамалдайды.
Лингвоелтану теориясы бұл бағыттың, бір жағынан, тілге үйрететінін,
екінші жағынан – осы тілде сөйлеуші ел туралы мәлімет беретінін айқындайды.
Алайда, негізгі объекті ел емес, сол елді мекендеушілердің тілі, жалпылама
түрде – олардың мәдениеті болғандықтан, мәдениеттану жөнінде айтқан дұрыс
болар еді. Бірақ Лингвоелтану теориясы шетел тілдерін оқыту практикасына
барынша сіңісіп кеткен, сондықтан, мүмкін, оны сол қалпында қалдыру керек
шығар. Алайда дәстүрлік елтану мен лингвоелтану арасындағы айырмашылықты
айыра білу қажет.
Егер елтану барлық тілдерге бірдей қоғамдық пән болса, ал
лингвоелтану - тек жеке пән ретінде емес, тілдік семантика бірлігімен жұмыс
процесіндегі тілдік практика бойынша сабақтарда оқытылатын, филологиялық
пән болып табылады.
Зерттеу жұмыстың мақсаты: өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқытудағы
лингвоелтанулық материалдарының жұмыс әдістемесін ұсыну.
Зерттеу нысаны: өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: өзгетілді аудиторияда шетел тілін лингвоелтанулық
бағытта оқыту әдістемесі.
Осы негізгі мақсаттан төменгідей зерттеулік міндеттер туындайды:
- өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқытуды ерте бастау ерекшеліктерін
анықтау;
- шетел тілін мәдениеттанымдық бағытта оқыту арқылы өзгетелді
аудиторияда қалыптасатын құзіреттіліктерді айқындау;
- өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқытудағы лингвоелтанулық
компоненттердің маңыздылығын қарастыру;
- лингвоелтанулық материалдар мен оларды сұрыптау белгілерінің
ерекшеліктерін анықтау;
Жетекші идея: Мектеп оқушыларына шетел тілі сабағының оқу-тәрбие
үрдісінде оқушылардың білімге қабілетін теориялық негізін зерттеп, анықтау
арқылы ғана біз білімге бейім тұлғаны қалыптастыра аламыз.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негізі: Психология,
педагогика, философия ғалымдарының шығармашылық туралы тұжырымдамалары,
ғылыми еңбектері, баланың даму ерекшеліктері, оның ғылыми негіздері.
Зерттеу әдістері:
- шетел тілдерін оқыту, педагогика, психология, лингвистика әдістемелері
бойынша әдебиеттерді зерделеу және талдау;
- оқу процессін қадағалау;
- оқулықтарды талдау;
- тәжірибелік сабақтар, сұрастырулар, тестілеу;
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының заңдары: Білім заңы,
Қазақстан Республикасының орта және жалпы білім беру мектептерге арналған
жалпыға міндеті стандарты, мектеп оқу кешендері. Ресейдің, Қазақстанның
және Шетел елдерінің көрнекті психологтарының, педагогтарының зерттеу
бағытымызға байланысты еңбектері.
Зерттеу жұмыстың теориялық мәні: Шетел тілін өзгетілді аудиторияда
кітап материалдарды негізінде мәдениеттанымдық бағытта оқытудың әдістемелік
негіздері бұрын – соңды зерттеу нысаны болмағандықтан, ұсынылып отырған
зерттеу жұмысы жоғары жалпы орта білім беретін шетел тілін өзге ұлт
өкілдеріне оқытудың әдістемелік негіздері ілімінің дамып, қалыптасуына игі
әсер етуі және ғылыми зерттеулердің жүргізілуіне бағыт- бағдар сілтеп, жаңа
ізденістердің дамуына септігін тигізеді және оқушыларының психологиялық
ерекшеліктерінің шығармашылық қабілеттің дамуына әсері сұрыпталып жазылды.
Оқушылардың бейнелеу өнеріне байланысты шығармашылық қабілеті -
критериялар, тест көрсеткіштері, өлшемдері мен деңгейлері арқылы анықталды;
Зерттеудің кезеңдері:
Зерттеу жұмысының тақырыбы анықталып, зерттеу мәселесіне сәйкес
психологиялық, педагогикалық еңбектерге талдау жасалынды. Баланың жас
ерекшелігіне байланысты психо-физиологиялық дамуына бақылау жүргізілді.
Оқушылардың шығармашылық жұмыстарына бақылау мен тәжірибе жүргізіліп,
қорытындысы жасалынды.
Сауалнама жүргізу, әңгімелесу, бақылау. Зеренді селосындығы №2 орта
мектептерінде жүргізілген эксперименттік ғылыми зерттеу нәтижелерінің
қорытынды көрсеткіштерін дайындау. Ғылыми жұмысты жүйелеп қорытындылау.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні: Зерттеу жұмысының нәтижелерін
шетел тілін өзгетілді аудиторияларында оқытудың әдістемелік заңдылықтары
мен ұстанымдарын, әдіс- тәсілдерін жетілдіру үшін жалпы білім беретін
мектебінде шетел тілін оқыту сабақтарында оқулық, сөздік жасауда қолдануға
болады. Оқушыларының қабілетін зерттеуге қолданған әдістер мен ғылыми
зерттеуден алынған нәтижелер жалпы білім беретін орта мектептердің оқу
бағдарламасына, шетел тілі пәнін оқытуда оқушылардың мұғалімдеріне және
ізденушілерге пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан,
қорытындыдан, және 50 атаулы әдебиеттерден тұрады.
Кіріспе бөлімінде тақырыптың таңдалуы түсіндіріледі,
зерттеудің өзектілігі, оның мақсаты, міндеттері, зерттеулік және
тәжірибелік жұмыстар әдістері анықталады.
Өзгетілді аудиторияда шетел тілдерін оқытудағы лингвоелтанулық
компоненттерінің рөлі атты бірінші тарауда өзгетілді аудиторияда шетел
тілдерін оқытудағы лингвоелтанулық компоненттердің ұғымы мен мазмұнының
мәні, оқытуды ерте бастаудағы оның рөлі мен орыны қарастырылады.
Шетел тілі сабағында оқушылардың лингвоелтанулық біліктіліктерін
қалыптастыру ерекшеліктері атты екінші тарауда шетел тілдерін тереңдете
оқытатын мектептерде ағылшын тілін оқытуда лингвоелтанулық компоненттерді
практикалық енгізу қорытындылары, сонымен қатар мектептерде бүгін
қолданылатын оқу материалдарына жасалған талдаулар келтіріледі.
Қорытындыда жалпы теориялық және тәжірибелік жұмыстардың
нәтижелеріне негізделген тұжырымдамалар мен ұсыныстар беріледі.
1 ӨЗГЕТІЛДІ АУДИТОРИЯДА ШЕТЕЛ ТІЛДЕРІН ОҚЫТУДАҒЫ ЛИНГВОЕЛТАНУЛЫҚ
КОМПОНЕНТТЕРІНІҢ РӨЛІ
1.1 Лингвоелтанулық аспекті мен мәдениеттің ұғымы және ерекшеліктері
Тілді үйренушілерге олар үшін жаңа мәдениетпен таныстыру әдістері
зерттелетін, шетел тілдерін оқыту әдістемесінің аспектісі лингвоелтану деп
аталады. Ғылыми түсінік бойынша мәдениет деп адамның қандайда бір
әлеуметтік қызметінің қорытындылары мен процестерінің жиынтығын атайды және
оны табиғатына, яғни адамға байланысты емес өмір сүрудің сыртқы
жағдайларының жиынтығына қарсы қояды [1,8]. Сонымен, адамды қоршаған нақты
болмыс табиғат пен мәдениет түрінде берілген. Кең мәдениеттану фоны
лексиканың лингвистикалық дағдылары мен ептіліктерімен (лексиканың баюы,
аудармашылық дағдылары, фразеологизмдерді қолдана білу) бірге, тілді
үйренушіні өзгетілдік мәдениеттің нақты аспектілерімен таныстырады. Мұндай
кезең оқушыларға кездесетін көптеген қиындықтарды шешуге мүмкіндік береді.
Лингвистикалық елтану деген арнайы сұрыпталған, тілін үйренуші елдің
мәдениетін қоршаған, біртектес тілдік материал, сонымен қатар – бұл
баламасыз фондық лексика, ымдар, мимикалар және күнделікті жүріс-тұрыстың
сөзсіз тілдері. Баламасыз лексикаға ерекше орын беріледі. Ол бар, себебі ол
ұлттық нақтылықты (реалияны) білдіреді.
Елдің мәдениеті мен тілін үйрену кезінде бұл реалияларды білу маңызды.
Оларда басқа тілдерде жоқ ұлттық-мәдени компоненттердің болуы сөздің
лингвоелтанулық материалға тәуелділік белгісі болып қала береді. Тіл қарым-
қатынас құралы ретінде және ұлт нышаны ретінде деген антиномиядан шыға
отырып, лингвоелтанудың мақсаты, оқушыларды тілмен ұлт нышаны ретінде
таныстыруды жүзеге асыра отырып, оларға тілді қарым-қатынас құралы ретінде
игеруге көмектесу екенін көруге болады.
В.Г.Томахин. Белгілі тілдік және этникалық ортақтықтың мүшелері иелі,
фондық білім лингвоелтанудың негізгі объектісі болып табылады, сондықтан
бұл ғылымда шешілетін проблемалар әлеуметтік лингвистика міндеттерін
жартылай жабады [2,83].
Аталған таныстыру танымдық міндеттер негізінде жүргізіліп отырған
жоқ, бұл тек оқушылардың коммуникативтік компетенциясын қалыптастыру үшін
қажет. Сонымен, лингвоелтану, сөйлеушілердің коммуникативтік
компетенциясын қамтамасыз ету мақсатында ұлттық-мәдени ақпаратты алып
жүретін тілдік материалды іріктеу және таныстырумен айналысатын өзгетілді
аудиторияда шетел тілін оқыту әдісінің тарауын ұсынады. Бұған
лингвоелтанулық теорияның авторларының елтану, жалпы елтану және
лингвоелтану терминдерін анықтағанын қосу керек.
Бірінші термин ел туралы оқу материалы ретінде, екіншісі аталған
елтанулық материалды қоғамтанулық әдістеме көмегімен оқытуды, ал
лингвоелтанудың үшінші термині осы елтанулық материалды филологиялық
әдістеменің көмегімен оқытуды білдіреді.
Әр ұлттың, әр халықтың тек өзіне тән реалиясы – материалдық
мәдениеті, тарихи фактілері, ұлттық батырларының аты, мифологиялық
жануарлары бар [3,30]. Бірақ салыстырмалы лингвоелтанулық реалияда өз
мағынасы жағынан туған тіліндегі сәйкес сөзден айырмашылығы бар, тілін
үйреніп жатқан елдің тарихына, мәдениетіне, тұрмысына байланысты заттар мен
құбылыстарды білдіретін сөздерді атау құпталған[4,13].
Реалияда тіл мен мәдениет арасындағы жақындық ерекше байқалып тұрады:
қоғамның материалдық және рухани өмірінде жаңа реалия пайда болса, ол тілде
де жаңа реалияның пайда болуына әсер етеді. Реалияның басқа сөздерден
өзгешелігі -оның заттық мазмұнының ерекшелігінде, яғни берілген заттың,
құбылыстың реалиясының, бір жағынан ұлттық, екінші жағынан, уақыттың тарихи
бөлшегімен тығыз байланыста болуы.
Реалияға ұлттық және тарихи колоритке тән деп айтуға болады. Және
дыбыстық құбылыс ретінде тілін үйренуші елдің мәдениетімен тығыз байланыста
болады[5,25]. Тілдер мен мәдениеттерді салыстыру кезінде төмендегіні атап
айтуға болады:
1. Реалия тек бір тілге ғана тән, басқасында ол болмайды: америкалық –
drugstore – дәріхана-дәмхана (закусочная) қазақша баламасы жоқ, америкалық
– sponge bath – денені сулы ысқышпен (губка) сүрту қазақша баламасы жоқ.
2. Реалия екі тілде де болады, бірақ олардың біреуінде қосымша мағынасы
болады: америкалық – clover leaf – жоңышқа жапырағы: автожолдың жоңышқа
жапырағы тәріздес түйіскен жері бар қиылысуы қазақша - жоңышқа жапырағы.
3. Әр қоғамда ұқсас сөздер әртүрлі реалиялар арқылы жүзеге асырылады:
америкалық – sponge – губка қазақша – ысқыш (мочалка) (ваннада, моншада
жуынған кезде).
4. Әр қоғамда ұқсас реалиялар әртүрлі мағына береді: cuckoo’s call –
көкектің үні американдықтардың халықтық ұғымында қыздың тұрмысқа шығуына
неше жыл қалғанын білдіреді, орыстарда – қанша жыл өмірі қалғанын білдіреді
[6,50].
Шетел тілін үйренген кезде біз топонимдер және антропонимдер секілді,
лингвоелтанулық объекті болып табылатын, ұғымдарды кездестіреміз және
өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқыту кезінде бұл құбылыстарға ерекше
назар аударған жөн. Топонимдер (жағрафиялық атаулар) жерге қоныстану және
территорияны игеру тарихын көрсетеді. Сондықтан лексиканың осы бөлігі тек
филологтарды ғана емес, сонымен қатар тарихшылар мен этнографтарды да
қызықтырады.
Аталған елдің жағрафиялық атауы елден тыс жерлерде де белгілі болуы,
барша әлем тілдерінде тұрақты сәйкестікте болуы да мүмкін, алайда бұл
объектілерге қатысты байланыстар тек ұлттық мәдениетке тиесілі болып, және
басқаларға белгісіз болуы мүмкін. Антропонимдер де (кісі аттары)
лингвоелтанудың объектісі болып табылады. Бәрінен бұрын бұл тарихи
тұлғалардың, мемлекет және қоғам қайраткерлерінің аттары. Басқа реалияларды
төмендегідей топтауға болады:
1. этнографиялық реалиялар. Тұрмыс реалиялары:
а) киім, аяқ киім: Adidas – expensive and fashionable sports clothes;
ә) тағам, сусындар: Coca-Cola; hamburger;
б) тұрмыстық орындар: pub – a place, not a club or hotel;
в) демалыс, уақыт өткізу, спорт, ойындар: ; baseball; cricket; rugby;
г) дәстүрлер, мерекелер: Thanksgiving day;
д) өсімдіктер мен жануарлар, қоршаған ортаны қорғау: daffodil; national
park [7,35].
2. қоғамдық-саяси реалиялар. Үкімет, қарулы күштер.
3. жасөспірімдерге білім беру және тәрбиелеу жүйесінің реалиясы: girls
guide, public schools, Scout Association.
4. мәдениет реалиясы:
а) әдебиет: Burns, Robert; Shakespeare, William;
ә) кино және театр: Chaplin, Charlie; The Globe Theatre; Star Wars;
б) бейнелеу өнері: the National Gallery;
в) музыка: ACDC – on Australian heavy-metal group; Beatles;
г) бұхаралық ақпараттар құралдары: BBC; The Independent; The National
Geographic; The Times.
Шетел тілін білім беру жүйесінде оқытудың әдістемесін, оның
қағидалары мен салыстырмалы сипаттамаларын төмендегідей атап көрсетуге
болады.
1. шетел тілін оқытудың қазіргі әдістемесі:
• коммуникативтік әдістеме;
• жоба әдістемесі;
• интенсивті әдістеме;
• іс-әрекеттік әдістеме;
2. шетел тілін оқытудың қазіргі заманғы әдістемесінің әдістемелік
ұстанымдары. Коммуникативтік әдістеме:
• қарым-қатынас арқылы шетелдік мәдениеттің барлық аспектілерін игеру
ұстанымы;
• шетелдік мәдениет аспектілерін өзара байланыста оқу ұстанымы;
• шетелдік мәдениет аспектілері мазмұнын модельдеу ұстанымы;
• оқу үдерісін оны кванттау (оқу үдерісінің құраушыларын (мақсаты,
құралы, материалдары, т.б.) бөлу) және бағдарламалау негізінде басқару
ұстанымы; шетел тілін оқытуды ұйымдастырудағы жүйелік ұстанымы;
• шетел тілін ситуация негізінде өзара қарым-қатынас ретінде оқыту
ұстанымы; шетел тілін игеруді жеке даралау ұстанымы;
• шетел тілін игеруде оқушылардың өз бетінше жұмыс жасауын және сөздік
ойлау іс-әрекеттерін дамыту ұстанымы;
• шетел тілін оқытудағы функциональдылық ұстанымы; шетел тілін оқытудағы
жаңалықты ұстанымы.
Жоғарыдағы келтірілген шетел тілін оқыту қазіргі заманғы әдістемесі мен
әдістемелік ұстанымдарының салыстырмалы сипаттамасын білу оқытушы үшін
қажетті шарт болып табылады:
- әдістеменің ерекшелік белгілері
- әдістемелердің ұқсас белгілері;
- әдістемелердің оң және теріс жақтары.
Ғылыми-зерттеулік еңбектерде шетел тілі сабағының негізгі құрылымдық
бірлігі ретінде мыналарды атап көрсетеді: фонетикалық жаттығу; жаңа тілдік
материалмен танысу; жаттықтыру; сөз тәжірибесі; сабақты қорыту.
Сонымен, шетел тілін үйренуді тілін үйреніп жатқан елдің мәдениетінен
бөліп алуға болмады, нақтырақ айтқанда, оқыту процесіне лингвоелтануды
енгізу шетел тілін үйренудің бастапқы мақсаты – теңбе-тең мәдениаралық
біліктілікті қамтамасыз етуі қажет.
1.2 Лингвоелтану жалпыбілім беретін мектепте шетел тілін оқыту мазмұнының
негізгі компоненттерінің бірі ретінде
Шетел тілін оқыту әдістемесінде мазмұн мәселесі ең өзектілердің бірі
болып қала бермек. Оқыту мазмұнының (ОМ) қоғамның әлеуметтік тапсырысымен
қарым-қатынасының маңызы зор. Оның дамуымен, сонымен қатар әлемде орын алып
жатқан тарихи өзгерістерге байланысты оқытудың мақсаттары да, жалпы
мазмұндары да өзгеріп жатты. Шетел тілі мамандарына сұраныстың өзгеруіне
байланысты оқыту мазмұнындағы акцент грамматикалық-аудармашылық әдістер
негізіндегі тілдік аспектілерді үйренуден ауызекі сөйлеу және оқушының
коммуникативтік біліктілігін қалыптастыруға ауысты.
Қазіргі кезде шетел тілін білу норма (компьютерлік, экономикалық және
саяси терминология шетел тілі негізінде) және шетел тілі туралы халықаралық
қатынас тілі деп айтуға болады. Мемлекеттік білім беру стандартының
авторлары Қазақстандық орта оқу орындарында шетел тілін оқытудың мақсатын
кеңейтіп, қатысымдық құзырлықты (компетенция) құру деп қарастырады.
Құнанбаева С.С. еңбегінде қатысымдық құзырлық өз бойына мына
компоненттерді қосады деп баяндайды [8]:
• сөйлеудегі, тыңдаудағы, оқудағы және жазудағы қатысымдық
іскерліктер,
• тілдік білімдер және дағдылар,
• әлеуметтену мен мәдени-әлеуметтенуді қамтамасыз ететін
лингвоелтану және елтану білім, біліктері.
Қазіргі Жалпыеуропалық күйді қалыптастыру заманында шетел тілінің
мектеп пәні ретінде рөлі артқан сайын, тек тілдің өзіне ғана емес, сонымен
қатар сол тілде сөйлеушілердің мәдениетіне деген қызығушылық артып отыр.
Осы тараудың міндетіне, жаңа тарихи жағдайларда оқыту мазмұнын жеңілдету
мүмкіншіліктерін іздестіру үшін, оқыту мазмұны ұғымын және оның
компоненттерін зерттеу енгізіледі. Қазіргі уақытта, әдістеме саласында
жүргізіліп жатқан түрлі зерттеулерде бұл мәселе жеткілікті шешілді деп
ойласақ та, оқыту мазмұнына ықпал ететін қандайда бір факторлар бар ма,
оқыту мазмұнын толықтыру резервтерін табуға бола ма екен? Бірақ, жаңа
өзгерістер енгізуден бұрын, оқыту мазмұны деген ұғымның өзін түсініп алу,
оны талдап, зерттеушілердің түрлі тәсілдері мен қөзқарастарын салыстыру
қажет.
Өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқыту әдістемесінде осы кезге дейін
бұл пәннің оқыту мазмұны (ОМ) туралы ортақ пікір жоқ. Бұл мәселе бойынша
бірнеше көзқарас бар. Әдетте жалпы оқыту мазмұны оқушыны оқытуға тиісті
барлық материал деп түсіндіріледі. Кейбіреулердің ойынша, оқыту мазмұнына
нақты тілдік материалды білу (лексика, грамматика, орфография), дағдылар
мен машықтар, ауызекі сөйлеу мен оқу тематикасы, мәтіндер, туған тілінде
жоқ тілдік ұғымдар жатады.
Оқыту мазмұны, сонымен қатар, ұйымдастырылған оқу материалы мен оны
оқу процесінің бірігуінен құрастырылған, күрделі диалектикалық бірлік
ретінде де қарастырылады. Осы тұжырымдамаға сәйкес өзгетілді аудиторияда
шетел тілін оқыту мазмұны төменгіден тұрады:
1. әдістемелік материалдың негізгі бірлігі (сөздер, біріңғай сөйлемдер,
мәтін, мәтін тақырыптары) және жаттығулардың негізгі түрлері енетін, оқу
пәнінің мазмұнынан;
2. педагогикалық процестен, яғни өзгетілдік білімді, дағдыларды және
шеберлікті қалыптастыру процесінен;
Егер оқыту мазмұнының барлық компоненттерін тізетін болсақ, осы
тұжырымдама шеңберінде тілдік материал, мәтін, тақырып, жаттығулар,
дағдылар және шеберлік туралы айтуға болар еді.
Шетел тілін оқыту мазмұнына, оқушының өз тілінде кездеспейтін, осылар
арқылы сөйлеу дағдылары, тілдік ұғымдар қалыптасатын, аралық сыныптық
дағдылар, тілдік шеберлік, графикамен, дыбыспен көмкерілген мәтіндер де
енеді. Оқыту мазмұнының жалпы жүйесінде өзіне орын таппаған оқу пәні
ретінде шетел тілінің ерекшелігі, ал дидактикада оқыту мазмұндары көп уақыт
бойы негізгі ғылымдарды зерделейтін пәндерге байланысты қарастырылғандығы,
өзге аудиториядағы шетел тілін оқыту әдістемесінде оқыту мазмұнының
компоненттерін талдау бойынша ортақ тұжырым жоқтығын көрсетеді. Совет
Үкіметі кезіндегі шетел тілін оқыту әдістемесінде оқыту мазмұнының құрамдық
бөлшектері туралы мәселелер толық шешілмеген.
Сонда да тілдік материал, сабақтар, дағдылар мен ептіліктер,
тақырыптар, мәтіндер және үйренушінің өз тілінде кезбеспейтін, тілдік
ұғымдар секілді компоненттерді көптеген жетекші мамандардың оқыту
мазмұнын топтастыруында кездестіруге болады.
Оқыту мазмұны тек тілдік материалмен шектелмейді, өйткені оны меңгеру
– тек түрлі тілдік материалдар негізінде емес, сонымен бірге дыбыстық
мәтіндер мен графикамен көмкерілген мәтіндер түрінде кездесетін жалпылау
негізінде қалыптасатын, ауызекі сөйлеу мен оқу дағдылар мен машықтарын
дамытудың негізі ғана. Осыдан мәтіндер мен тақырыптардың оқыту мазмұнына
енуінің заңдылығын көреміз. Ал үйрену, дағдылану және машықтану мәселесі
басқаша шешіледі.
Алдымен атап кететін жай, сөйлеу қарым-қатынасы арқылы жүзеге асатын,
шетел тілдері үшін мазмұн бірлігінің негізін сөйлеу қызметінің түрлері
құрайды: ойды ауызша жеткізу (сөйлеу); жазбаша түрде (жазу); естігенді
қабылдау және түсіну (аудирование); жазбаша сөздер мен мәтіндерді қабылдау
және түсіну (оқу). Сөйлеудің қай түрі болсын – түрлі коммуникативтік
мәселелерді шешуге бағытталған білім мен дағдыларға негізделген,
шығармашылықты ептіліктің күрделі және өзгеше жүйесі.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының шетел тілін оқытуды дамыту
тұжырымдамасымен қорытқым келеді: Оқушылардың жас ерекшеліктеріне және
тұлғалық қызығушылықтарына жауап беретін аутенттік материалдарды оқу
процессіне қосу - олардың оқып отырған тіл елінде кәсіби-бағдарлық және
қайта даярлық элементтерімен танысу, таңдаған кәсіптің ерекшеліктерімен
және келешек мамандықты игерудегі шетел тілі рөлімен танысу, ғылыми-
техникалық және мәдени прогресске қатынасу, таңдаған кәсіби бағдар
ортасындағы жалпы білімді кеңейту болып табылады .
Шетел тілін оқу кезінде оқушыларда әртүрлі ептіліктер мен дағдылар
қалыптасады: сөйлеу ептілігі (дұрыс сөйлеу, есту арқылы қабылдау, оқу және
түсіну), лексиканы, грамматиканы пайдалану ептілігі немесе дыбыстау
ептілігі. Жоғарыда айтылғанның барлығының шетел тілінің мазмұнына енетіні
сөзсіз, өйткені олар өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқытудың практикалық
мақсатына жету үшін негіз болып табылады.
Сонымен, шетел тілін оқыту мазмұны деп, оқушының өз тілінде
кездеспейтін, тілдік материал (фонетикалық, лексикалық, орфографиялық,
грамматикалық), тақырыптар, дыбысталатын мәтіндер, дәстүрлі орфографиядағы
мәтіндер, тілдік ұғымдар жатады, сонымен қатар тілді үйрену кезіндегі
жұмыста анықтамалық әдебиетке сүйенудің лексикалық, грамматикалық,
дыбыстаулық, орфографиялық дағдылары мен ептіліктері. И.Б.Бим оқыту
мазмұнына мыналарды жатқызады [9]:
1. әртүрлі деңгейде ұйымдастырылған тілдік және сөйлеу материалдары (сөзден
дыбысты мәтіндерге дейін) және толтыру ережелері, оларды қолану
(лингвистикалық ақпарат), тілдік мәдениет элементтері;
2. қарым-қатынас жағдайына қатысты, тақырып шеңберінде осы бірліктердің
көмегі арқылы берілетін, пәндік мазмұн (экстралингвистикалық ақпарат –
пікірлер, рухани құндылықтар) әлеуметтік тәжірибе, мәдениет компоненттері
ретінде;
3. сөйлеу қызметінің негізгі түрлері ағымындағы, негізінде білім, дағдылар
мен ептіліктер қалыптасатын, өзгетілдік материалмен жасалып пәндік және ой
әрекеттері [10,6].
И.Л.Бимнің жаңашылдығы – ол қандайда бір экстралингвистикалық фактор
туралы, экстралингвистикалық ақпарат туралы. Бұл пікірлер, рухани
құндылықтар, қарым-қатынастың сөзсіз құралдары [11,78].
Белгілі әдіскер Ф.Шатилов оқыту мазмұнының компоненттерін біршама
басқаша топтастырады. Ол негізгі 4 аспектіні көрсетеді:
1. тілдік материал сәйкес түрде ұйымдастырылған болуы тиіс. Оны
ұйымдастырудың 3 деңгейі бар:
а) дайын фраза сөзі;
ә) сөйлеу үлгісі (сөйлем, фраза);
б) мәтін, тақырып;
2. сөйлеу қызметінің түрлерін игеруді қамтамасыз ететін дағдылар мен
ептіліктер.
3. Жаттығулар жүйесі.
4. мәтіндік материалдар [12,97].
Басқа лингвистер, психологтар және әдіскерлер секілді Г.В.Рогова да,
шетел тілін оқыту мазмұнын талдай келе, тіл мен сөйлеудің диалектикалық
бірлігі ұғымымен келісті [13,105].
Оқыту мазмұнының бірінші компоненті ретінде Г.В.Рогова
лингвистикалық, басқа сөзбен айтқанда, тілдік материалды айқындайды: қатал
сұрыпталған фонетикалық, лексикалық, грамматикалық минимумдар және сөйлеу
материалдары, сонымен қатар әртүрлі көлемдегі, ситуациялық-тақырыптық
шартталған, тілдік пікірлер үлгісі.
Екінші компонент – психологиялық, яғни дағдылар мен ептіліктерді
қалыптастырушы.
Үшінші компонент – оқушылардың оқу түрлерін, олар үшін жаңа пәнмен
танысуды, өздігінше еңбектенуді дамытуды игерумен байланысты, әдістемелік
[14,63].
Оқыту мазмұны, коммуникативтік жағының күшеюіне мәжбүрлейтін,
әлеуметтік тапсырысқа байланысты болады, ал ол басқа тілді үйрету,
өзгетілдік сөйлеу қызметін үйрету, қарым-қатынасқа үйрету секілді
мақсаттардың өзреуіне әсерін тигізеді [15,13].
Олар бір-бірімен байланысты, бір-біріне тәуелді және оқытушы, дамытушы
және тәрбиелеуші қорытынды ретінде көрінеді. Г.И.Пассов оқыту мазмұнына
Өзгетілдік мәдениет деген ұғымды да енгізеді, және осы ұғымға мынандай
анықтама береді: Өзгетілдік мәдениет деген ол - оқушының оқу, тану, даму
және тәрбие алу аспектілерінде шетел тілін үйрену процесінің бере алатыны.
Өзгетілдік мәдениеттің құрамын құрастыратын элементтер [16,110]:
1. үйреніп жатқан тіл, қоғамның өзгетілді аудиториясында шетел тілінің
қызметі, тілін үйреніп жатқан елдің мәдениеті, қарым-қатынас құрамы ретінде
тілді үйренудің тиімді жолдары оқыту процесінің оқушы тұлғасына әсер етуі
туралы білімнің жиынтығы, осының бәрін авторлар білім деген шартты
элементпен атайды.
2. сөйлеу және оқу қызметтерінің жүзеге асу тәжірибесі – оқу және сөйлеу
дағдылары.
3. өзінің қажеттілігін және қоғамның қажетілігін қанағаттандыру үшін
қажетті, барлық тілдік функцияларды жүзеге асыра білу.
4. өзгетілді мәдениетті үйрену процесінде мұғалімге және достарыңа, тілдік
портнер ретінде, шетел тіліне оқу пәні ретінде, қоғам өміріндегі шетел
тілінің рөліне эмоциялық қарым-қатынас тәжірибесі – тұлғаның құндылықтар
жүйесінебағытталған тәжірибе немесе басқаша айтқанда – мотивация.
Сонымен, Е.И.Пассов басқа әдіскерлер мен біріге отырып, оқыту
мақсатының мазмұнына әсер ететін, ендеше, өзгетілді аудиторияда шетел
тілінің оқытылу мазмұнына жалпы әсерін тигізетін, 4 аспектіні анықтайды
[17,35].
Бізді әсіресе танымдық аспект немесе, тұлғаның рухани әлемін
байытатын құрал ретінде қолданып отырған өзгетілді мәдениетті оқытудан
тұратын, мақсаттың лингвоелтанулық мазмұны қызықтырады.
Қазіргі кезде психология, лингвистика, әдістемелер деңгейінде оқытудың
негізгі мақсаттарын анықтайтын шетел тілін оқыту мазмұнының ықтимал
компоненттерін ізде жүргізілуде.
Мысалы, И.Л.Бим зерттеу ұжымымен бірге, ауызша қарым-қатынасқа
үйрететін пәндер: ана тілі, орыс және шетел тілдерін біріктіретін,
интегралдық курс құрастырумен айналысуда. Бұл пәндердің ортақ мақсаты – ата-
баба тәжірибесін қабылдауға, өз мәденитін қалыптастыруға және тілге ықпал
жасауға мүмкіндік беретін мәдениет элементі ретінде, тілді үйрету [18,115].
Е.И. Пассов мәдениет – тіл арқылы, тіл мәдениет арқылы деген жаңа
концепуия ұсынады. Бұл тілді мәдениетпен байланыстыра оқытудың өте тиімді,
пайдалы екендігін көрсетеді. Сондай- ақ, оқу- білім мәдениеттің жеткізушісі
деп қарасақ, онда өзге тілді оқу- білім өзге мәдениеттің жеткізушісі болып
табылады. [19,18]
Сонымен, жоғарыда айтылғандарға байланысты, оқыту мазмұнының
компоненттері бойынша түрлі көзқарастың көп екенін байқауға болады, бірақ
тек Е.И.Пассов пен И.Л.Бим ғана оқыту мазмұнына, өзгетілді аудиторияда
шетел тілін оқыту кезінде қажет, экстралингвистикалық компоненттерді
енгізеді.
1.3 Бар оқыту материалдарын талдау және талдау негізінде оларды іріктеу
Орта мектепте шетел тілдерін оқытуды ұйымдастыру мен оның мазмұны
жаңа әдістеменің нақты жетістіктерін көрсете бермейді. Білімнің Шетел
тілдері саласындағы мемлекеттік стандарт жобасына оқушылардың
лингвистикалық және коммуникативтікпен қатар елтанулық біліктілігін де
қалыптастыру қажеттілігі бойынша жалпы нұсқаулар жатады. Бірақ бұл
бағдарламаларда елтанулық біліктіліктерін қалыптастыру мақсатында
оқушыларға хабарлануы тиіс нақты ақпарат, оның ішінде сол ақпаратты іріктеу
кезінде қандай тәсілдер падаланылуы тиіс екені туралы қандай да бір
нұсқаулар жоқ.
Аталған дипломдық жұмыстың практикалық бөлігі өзге тілді аудиторияда
шетел тілін оқытуды жаңарту идеясына арналған. Соңғы жылдары тіл мен
мәдениетті оқытуға арналған көптеген күрделі еңбектер пайда болды
(О.О.Бондаренко 1991, В.В.Сафонов 1991, М.З.Биболетова 1992, Е.И.Пассов
1993, В.П.Фурманова 1993). Бірақ мектепте түрлі тілдер бойынша оқыту
қазіргі әдістердің нақты жетістіктерін көрсете бермейді. Жоғарғы оқу
орындарында тілдерді оқыту бойынша жетекші құжат болып табылатын, ауызша
және жазбаша сөйлеу практикасы бойынша бағдарламаларға оқушыларда
лингвистикалық және коммуникативтікпен қоса лингвоелтанулық компетенцияны
да қалыптастыру қажеттігі бойынша жалпы нұсқаулар енеді. Және, біздің
ойымызша, бұл бағдарламаларда лингвоелтанулық компетенцияны қалыптастыру
мақсатында, оның ішінде оны іріктеу кезінде қандай тәсілдерді пайдалануға
болатыны туралы ұсыныстарды оқушыларға хабарлануы тиіс нақты білімдер,
ақпараттар жоқ.
Бағдарламаның лингвоелтанулық компетенцияны қалыптастыру туралы
талаптары бұл жағынан көбіне ресми түрде болады, өйткені оқыту процесін
ұйымдастыруға қатысты барлық нақты мәселелер өз шешімін таппайды және
осыған байланысты, оқытушының оларды өзіне шешуіне тура келеді. Уақытша
мемлекеттік білім беру стандарты өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқыту
мақсатына базалық деңгейде оқушыларда шетел тіліне, осы тілде сөйлейтін
халық мәдениетіне дұрыс көзқарасты тәрбиелеуді енгізеді.
Білім беру шетел тілі құралы деп - тілін үйреніп жатқан елдің
мәдениеті, тарихы, реалиясы және дәстүрлері туралы (лингвоелтанулық)
білімді, оқушыларды мәдениет диалогына енгізу, жалпыхалықтық мәдениетті
дамытудағы ұлттық мәдениеттің жетістіктерімен таныстыру, туған тілі мен
басқа халықтың мәдениетінің рөлін түсіндіруді есептейді.
Қарым-қатынас және әлімдік қауымдастықта бірін-бірі түсіну құралы
ретінде шетел тілінің мәртебесінің өзгеруін ескере отырып, қазіргі әдістеме
тілді үйренудің прагматикалық аспектілерінің күшейту қажеттілігін ерекше
айқындайды. Бұл өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқытуда өзгетілді қарым-
қатынасты игеруде сапалы жетістіктерге қол жеткізу ғана емес, сонымен қатар
басқа мәдениеттер мен оның иелерін табуға нақты ізденісті білдіреді.Сөз тек
тілді игеру туралы ғана емес, сонымен бірге оны нағыз қарым-қатынаста
пайдалана білу туралы, яғни тілді практикада қолдана білу туралы, ендеше,
мәдениетаралық прагматикалық компетенцияның дамуы туралы.
Шетел тілі бойынша оқыту деңгейінің мемлекеттік стандартында,
коммуникативтік компетенцияның қалыптасуы әлеуметтік мәдениеттік те,
елтанулық біліммен де, басқа сөзбен айтқанда, екінші социалдандыру
секілді, тығыз байланыста екені аталған. Әлеуметтік мәдениет фонын
білмейінше коммуникативтік компетенцияны, тіпті шектеулі түрінде де,
қалыптастыруға болмайды.
Қазіргі әдістемелік зерттеулер шетел тілін оқытуға лингвоелтанулық
жағынан қарастыруға негізделеді. Осыған орай елтанулық компонентті лексика
(Е.М.Верещагин мен В.С.Костомаровтың терминдеріндегі фондық және теңдессіз
лексика), тілін үйреніп жатқан ел өмірінің әртүрлі жақтарын: оның тарихын,
әдебиетін, ғылымын, өнерін, мінез-құлқын, дәстүрін көрсететін елтанулық
мәліметтермен ерекшеленеді.
Лингвоелтану оқушылардың ағылшын тіліне деген қызығушылықтарын
дамытуға, үйреніп жатқан тіл мен оны жетілдіру саласындағы білімді
кеңейтуге көмектеседі. Мұғалім ретінде басты міндеттердің бірі деп
балаларды тек ағылшын тіліне үйретіп қоймай, сонымен қатар шетел тілін
танудың көмегімен (тілдік кеңістік арқылы) оларға ұлттық мәдениетті,
дәстүрді, ұлттық құрамын, тарихи пайда болуын түсіндіру деп санаймын.
Елтанулық материал сабақта дәріс түрінде – блокпен беріледі. Дәрістен
кейін игерілгенді бекіту және бақылау үшін түрлі тәсілді сабақтар
өткізіледі:
• сабақ-викторина;
• сайыс-сабақ;
• дөңгелек үстел;
• ел, халық бойынша саяхат-сабақ;
• сынақ-сабақ;
• практикум-сабақ.
Мұндай сабақтар оқушылардың мүмкіншіліктерін толық ашуға көмектеседі.
Олар сабақта тек осы сабақта білгендергін ғана емес, сонымен қатар қосымша
материалдарды: Энциклопедиялардан, Интернеттен, журналдардан және т.б.
пайдаланады.
Бірақ ағылшын тілді елдердің мәдениеттері мен тарихтарын өткен кезде
мен өзіміздің елдің аналогиясында өткізуді (әсіресе этникааралық, діни,
мәдениет тұрғысындағы мәселелер бойынша) жөн көремін. Осы контексте
өзгетілді аудиторияда лингвоелтанулы оқыту деп танылатындар:
• оқушыларда әлем моделі болмысымен байланысты құндылықтар жүйесін
қалыптастыру.
• оларға интермәдениеттік коммуникациядағы реттік ойлау қызметінің
тәсілдері мен дағдыларын игеруіне көмектесу.
• оқушыларға өздері туралы, олардың өмір сүруі, адам мен адамзаттың
маңызды өмірлік проблемалары туралы мағлұмат беру.
• адамға басқа мәдениетке ықпалдастығы кезінде қажет тұлғалық сапалар
қалыптастыру.
• көпмәдениетті қоғамда төзімді мінездің дағдыларын үйрету.
Бұл бағыттың коммуникативтік жағын күшейту өзгетілді аудиторияда шетел
тілін оқыту мақсаттарын және оқытудың мазмұнын өзгертуде көрінеді.
Е.И.Пассов және басқа да зерттеушілер мынандай реттікті болжайды [20,101]:
- шетел тілін үйрену;
- өзгетілді сөйлеуді үйрену;
- өзгетілдік сөйлеу қызметін үйрену;
- қарым-қатынас жасауды үйрену.
Лингвоелтанулық біліктілікті қалыптастыруға бағытталған оқыту
процесін ұйымдастыруға қатысты барлық нақты мәселелер көрсетілмеген,
сондықтан оқытушы оларды өздігінен шешуі тиіс.
Өзгетілдік аудиторияда шетел тілін оқыту процесінде ерекше назарды
тілдік, оның ішінде түпнұсқалық, материалдарды іріктеуге аудару қажет.
Осыған орай, түпнұсқалық материалдарды іріктеуге, оқыту процесінде оларды
қолдануға қатысты, болашақ шетел тілдері мұғалімдерінің кәсіптік
біліктілігін қалыптастырудағы әлеуметтік-мәдени аспектілердің рөліне
арналған кандидаттық диссертацияның авторы И.И.Лейфтің нұсқаулары ерекше
болып отыр [21,36].
Автордың айтуынша, түпнұсқалық материалдар төмендегі критерийлерге сай
болуы тиіс:
- елтанулық реалияларға тепе-теңдігі
- тақырыптық таңбалануы
- ақпараттық қанықтылығы
- оқушылардың өмірлік және тілдік тәжірибелеріне сәйкестігі [22].
Ал іріктеу бірлігіне қатысты автор түрлі мәтіндер түрін: көркем және
ақпараттық мәтіндер, газет және журнал мақалаларын және т.б. таңдауды
ұсынады.
Тілін үйреніп жатқан елдің, мотивацияның ерекше қасиетін барынша
игерген әндерінің мәтітінде айтарлықтай айқын ерекшелік бейлеленген. Осыған
орай, мәтін түпнұсқалық материалдарды іріктеудің алғашқы бірлігі болып
табылады. Автор мәтіндерден басқа визуалдық (сықақтар, репродукциялар,
тақырыптық және ситуациялық суреттер) және визуалдық-мәтіндік (сызбалар,
кестелер, карталар, тізімдер, кроссвордтар) материалдарды қолдануға кеңес
береді [23,59].
Лингвоелтанулық материалды іріктеу мәселесі - шетел тілін оқыту
аспектісі ретінде, лингвоелтанудың ең маңызды мәселелерінің бірі болып
табылады. Мұғалімдердің лингвоелтанулық оқулықтарды құрастыруы бойынша
практикалық жұмыстарында жетістікке жетуі аталған мәселенің шешімін табуға
біршама байланысты болады.
Оқыту материалдарын іріктеу түрлерін қалыптастыра отырып, біз нақты
өмір туралы емес, ал тек оның мәтіндерде орын алуын және тек мәтіндер
қандай да талаптарға сай болуы тиіс екенінен шыққан едік. Сонымен,
төмендегідей шетел тіліндегі мәтіндер лингвоелтанулық курс бойынша оқыту
материалы болып табылады:
а) түпнұсқалық, яғни тілін үйреніп жатқан соцумда нақты қарым-қатынаста
пайда болған тілдік шығармалар болып табылады.
ә) бүгінгі күндік, яғни коммуниканттардың қазіргі деңгейдегі әлеуметтік-
рөлдік қарым-қатынасын көрсететін;
б) нақтылық, яғни қарым-қатынастың тұрақты қайталанып отыратын
жағдайларында тұрақты өндірілетін стандартталған тілдік шығармалар болып
табылады.
Оларды оқыту мақсатында пайдалану үшін жарамды немесе жарамсыз ететін
мәтін белгілерін біз тек оқулық мәтіндері мысалында ғана талқылаймыз.
Мәтіннің оқулыққа енгізуге жарамдылығын екі тұрғыдан қарастырамыз:
таза тілдік, яғни түрі жағынан және танымдық-тәрбиелік, яғни тілдікемес
мазмұны жағынан. Яғни әдістемелік мақсаттылық болуы тиіс. Бұл талап өзіне
жоғарыда келтірілген барлық ойларды жинақтайды. Сонымен, біз төрт маңызды
критерийлерді айқындаймыз.
Мәтіннің мазмұндық құндылығы оның елтанымдық толықтылығымен
анықталады. Мәтін құрамында елтанулық мәліметтер көп болған сайын, олардың
мәдениет үшін құндылығы да арта түседі, олар оңай игеріледі және есте
қалады, әсіресе анықтама, түсініктеме түрінде берілген мәліметтер толығырақ
болып келеді. Оқу мәтіндерінің тиімділігі жас ерекшелігінің қаншалықты
ескерілгеніне байланысты болады, сондықтан мәтіннің көлемінің және онда
енгізілген ақпараттың санының қатыстылығын ескеру қажет. Басқа сөзбен
айтқанда, оқу мәтінінің елтанулық белгілерімен толықтырылуын көп болған
сайын пайдалырақ болады деген түсінікпен есептеуге болмайды.
Танымдық-тәрбиелік жағынан тиімді болған сайын, оның құндылығы арта
түседі деген дұрысырақ болар.
Мәтіннің мазмұндық құндылығы оның жаңашылдығымен де анықталады. Тек
тілін үйреніп жатқан елдің мәдениетінің қазіргі жағдайын көрсететін оқулық
қана пайдалануға жарамды деп саналады. Жаңашыл мәдениетке бағытталуды талап
етуді бірсәттік келіп түскен ақпараттың соңына түсумен шатастыруға
болмайды.
Мұндай түсініктер, өкінішке орай, кейде назардан тыс қалатын өзекті
тарих ұстанымдарымен тығыз байланыста болады. Мәдениеттің тарихтық түрі
оның қазіргі жағдайында нақты белгілі, сондықтан Р.Бернстің өлеңдері,
М.Твеннің әңгімелері жоқ, Ұлыбританияның пайда болуы туралы айтылмаған
оқулықтар болмауы керек.
Олар көрсететін фактілердің қарапайымдылығын талап ету мазмұны
жағынан мәтінді іріктеудің соңғы ұстанымы болып табылады. Кейбір оқулықты
құрастырушылар кейіпкерлері төтенше жағдайларға тап болатын немесе оларда
мейлің қызықты болса да, бірақ сирек кездесетін құбылысты материалдармен
толтырады. Оқушылар мұны дұрыс түсінбеулері мүмкін, сондықтан сирек
кездесетін құбылысты күнделікті деп, ал кездейсоқтықты кеңінен тараған деп
түсініп қалуы мүмкін.
Тақырыптық лингвоелтанулық мазмұнды іріктеу бағыттары мен белгілерін
анықтау үшін және іріктеу бойынша практикалық жұмысты жүргізу үшін
оқушылардың тілін үйреніп жатқан елдің мәдениеті туралы мәліметтерді
қабылдауға дайындығы басты мәселе болып табылады. Осы жерде дайындық деп
мектеп оқушыларының лингвоелтанулық мәтіндерді оқуға деген ықыласын,
сонымен қатар тілдік қызметті жүзеге асыруға практикалық мүмкіншілікті
қарастырамыз.
Басқа сөзбен айтқанда, жасөспірімдердің лингвоелтанулық мазмұнды
материалдарды танымдық еңбек, тілдік қызметтің өздік түрі ретінде
қабылдауға дайындығы қажет субъективтік жағдайларды немесе тұлғаның
қасиеттерін бар лингвистикалық дағдылар мен іскерліктерімен қатар
қалыптастыруды және дамытуды болжайды.
Сонымен, оқушылардың лингвоелтанулық ақпаратты қабылдауға дайындығын
құрылымды қарастыру қажет. Оған енетіндер:
1) қызметтің мотивациялық саласы
2) тілдік дайындық.
Дайындықтың мұндай анықтамасы оқушылардың дұрыс қарым-қатынасы және
бірін-бірі түсіну үшін қажет аса зор тілдікемес ақпаратты игерумен қатар
тілдік біліктілікті болжайтын коммуникативтік біліктілік түсінігімен пара-
пар [24,130]. Перцептивтік дайындықтың коммуникативтік біліктіліктен
айырмашылығы, ол қазіргі сәттегі жас шамасына байланысты қандай да бір
топтарда бар тілдік білімді, қызығушылықтардың қалыптасу деңгейін,
себептерін, қиялдарын және басқа да экстралингвистикалық құбылыстарды –
тұлғаның әлеуметтік даму көрсеткіштерін көрсетеді. Лингвоелтанулық
аспект тақырыптық-мазмұндық жоспардың толығуына себін тигізеді. Оның
негіздік таңдауы және мектепте шетел тілін оқытуда неғұрлым ертерек
қолданылуы – оның белсенділігін арттырудың бір резерві.
Негізгі объекті болып ел емес, сол тілде сөйлеушілердің фондық білімі,
олардың коммуникация әрекеттеріндегі вербалдықемес мінез-құлықтары,
жалпылама түрінде олардың мәдениеті, ендеше шетел тілін оқытудың әлеуметтік
компонентін енгізу дұрыс болар еді, оның негізінде оқушылар елдің жағдайы
мен дәстүрлері туралы білімдерін қалыптастырар еді, мәдениеттер диалогына
қосылар еді, жалпыадамдық мәдениет дамуындағы ұлттық мәдениеттің
жетістіктерімен танысар еді.
Шетел тілдерін оқыту әдістемесінің мазмұндық проблемасы ең өзекті
проблемалардың бірі болып қалуда. Оқыту мазмұнының қоғамның әлеуметтік
тапсырысымен өзара байланысының маңызы зор. Оның дамуымен, сонымен қатар
әлемде орын алып жатқан тарихи өзгерістермен байланысты оқытудың жалпы
мақсаттары да, мазмұндары да өзгерді.
Шетел тілдерін оқыту бойынша мамандарға деген сұраныстың өзгеруіне
байланысты, оқыту мазмұнының назары да грамматикалық-аудармашылық әдістеме
негізіндегі тілдік аспектілерді игеруден оқушылардың сөйлей білуі және
коммуникативтік компетенциясын қалыптастыруына ауды. Қазіргі кезде бар
назар тек тілдің өзіне емес, сонымен қатар осы тілде сөйлеушілердің
өзгетілдік мәдениетіне бөлініп отыр.
Шетел тілін оқыту әдістемесінде лингвоелтанулық оқыту
компоненттерінің бөлінуіне біржақты пікір жоқ. Өзгетілді аудиторияда шетел
тілін оқыту әдістемесінде оқыту мазмұнының құрамы туралы мәселеде
бірауыздық жоқ. Сонда да тілдік материал, сабақтар, дағдылар мен машықтар,
тақырыптар, мәтіндер тілдік түсініктер секілді туған тілге тән емес
компоненттер жетекші әдіскерлердің оқыту мазмұнының жетекші әдіскерлердің
оқыту мазмұнының топтастыруларында орын алып отыр.
Тілдік қарым-қатынас жетекші қызметі болып табылатын, шетел тілі үшін
мазмұнның негізгі бірліктері болып сөйлеу қызметінің түрлері: ойды ауызша
түрде жеткізу (сөйлеу); жазбаша түрде (хат), есту арқылы қабылдау және
түсіну; мәтіндерді қабылдау және түсіну (оқу) саналады. Сөйлеудің әрбір
түрі – білімдер мен дағдыларға негізделген, түрлі коммуникативтік
міндеттерді шешуге бағытталған, күрделі және алуан түрлі шаруашылық сипатты
шеберлік.
Шетел тілін үйрену кезінде оқушыларда сан алуан шеберліктер мен
дағдылар қалыптасады. Оған қашанда тілдік шеберлікті (сөйлей білу, тыңдау
арқылы қабылдау, оқу, түсіну және т.б.), сөйлеу шеберлігінің құрамына
элементтер ретінде енетін, лексиканы, грамматиканы пайдалану немесе
дыбыстау шеберлігін жатқызады.
Айтылғанның барлығы даусыз шетел тілі мазмұнына енеді, өйткені тілді
үйренудің практикалық мақсатына қол жеткізу үшін негіз болып табылады.
Бірақ ойдың, рухани құндылықтардың, мәдениеттің, қарым-қатынастың вербалдық
емес құралдары өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқытудың бөлінбейтін
бөлігін құрайтынына күмәніміз жоқ.
Мысалы, Г.В.Рогова оқытудың бірінші компоненті ретінде
лингвистикалықты көрсетеді, басқа сөзбен айтқанда, тілдік материалдың
фонетикалық, грамматикалық, лексикалық минимумдары және сөйлеу
материалдары, сонымен қатар ситуациялық-тақырыптық келісілген, түрлі
көлемді тілдік пікірлердің үлгісі [25,32].
Екінші компонент – психологиялық, яғни қалыптасатын дағдылар мен
шеберліктер.
Үшінші – методологиялық, ол оқушылардың оқу тәсілдерін игерулерімен,
олар үшін жаңа пәнмен танысу, жеке еңбектенуді дамытумен байланысты.
Мәдениет өзінің барлық бағыттарында адам тұлғасының қалыптасуына
ықпал жасайды. Оқушыларға оқу, танымдық, дамыту және тәрбиелік аспектілерде
шетел тілін игеру процесінің барлық әкелетіні өзгетілдік мәдениет деп
аталады.
4. Лингвоелтанулық аспекті шетел тілін үйренудегі негіздеу (мотивация)
құралы ретінде
Лингвоелтанулық аспектіні талдау оның оқыту мазмұнындағы орынын
анықтауға мүмкіндік берер еді. Оқыту мазмұны үш компоненттен тұрады:
1. тілдік және сөйлеу (лингвистикалық материал) материалынан:
2. оның көмегі арқылы берілетін белгілі пәндік мазмұн (экстралингвистикалық
ақпарат);
3. соларды орындай отырып білім, дағдылар мен ептіліктер және өзгетілдік
қарым-қатынас жасау қабілеті қалыптасатын жаттығулар арқылы жүзеге асатын,
мазмұнды қабылдау, өңдеу және беру әрекеттері;
Соңғының арқасында жаттығулар тікелей құралдар қызметін атқарады.
Құрал деп - сол арқылы оқыту және үйрену жүзеге асатын материалдық қару.
Оқыту мазмұнын осылай ұғынуына байланысты экстралингвистикалық ақпаратқа
сәйкес орын бөлінеді. Бұл ақпарат тақырыптарда (тақырыптық жоспарда)
көрсетілген. Оның негізін құраушы – оқу және естуге арналған мәтіндер.
Өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқытуда лингвоелтану ұғымына
берілген нақты жағдайға пайдаланылатын сөйлеу түрі кіреді. Бұл жағынан
тілдік этикеттің сөйлеу түрлерін қалыптастыруда диалог арқылы сөйлеуді
дамыту бойынша карточкалар маңызды рөл атқарады. Өйткені мәтіндік
материалдың оқулықтағы суреттермен үйлесуі заттың образы мен үйреніп жатқан
тілдің сөзі арасында тығыз байланыс пайда болады. Біздің ойымызша бұл
елтанулық білімдегі лексикалық фонның қалыптасуын жеңілдетеді.
В.Г.Томахин. Белгілі тілдік және этникалық ортақтықтың мүшелері
иелі, фондық білім лингвоелтанудың негізгі объектісі болып табылады,
сондықтан бұл ғылымда шешілетін проблемалар әлеуметтік лингвистика
міндеттерін жартылай жабады [26,67] .
Сонымен, лингвоелтанулық аспекті оқытудың алғашқы деңгейінен бастап
тек шетел тілін оқытудың мақсаттары мен міндеттерінен ғана емес, сонымен
қатар, бастапқы елтанулық білімнің қалыптасуы бойынша жұмысты алғашқы
қадамынан бастап бір бағытта жүргізуге мүмкіндік беретін, оқытудың мақмұны
мен түрлерінен де байқауға болады. Оқулық мазмұнының лингвоелтанулық
компоненті туралы толық құқықты айтуға болады деп санаймыз, өйткені ол онда
көрсетілетін оқытудың мақсатына да, мазмұнына да, түрлеріне де енеді.
Р.А. Авакова бір елдің мәдениеті екінші елге оның тілі арқылы
танылады. Ал тілдік таңбалар – рухани және материалдық мәдениеттерді
сипаттаушы таңбалар жиынтығы. Тілдегі бірліктер халықтың дүниетанымы,
болмысы, рухани мәдениеті, сол халықтың тіршілігінен, өмір сүрген
ортасынан, менталитетінен, психологиясы мен әлеуметтік- саяси көзқарасынан
мағлұмат беретін ұлттық құбылыс болып табылады деп көрсетеді [27,15]
Жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1 ӨЗГЕТІЛДІ АУДИТОРИЯДА ШЕТЕЛ ТІЛДЕРІН ОҚЫТУДАҒЫ ЛИНГВОЕЛТАНУЛЫҚ
КОМПОНЕНТТЕРІНІҢ РӨЛІ
1.1 Лингвоелтанулық аспекті мен мәдениеттің ұғымы және
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Лингвоелтану жалпыбілім беретін мектепте шетел тілін оқыту мазмұнының
негізгі компоненттерінің бірі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Бар оқыту материалдарын талдау және талдау негізінде оларды
іріктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.4 Лингвоелтанулық аспекті шетел тілін үйренудегі негіздеу (мотивация)
құралы ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .22
2. ШЕТЕЛ ТІЛІ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЛИНГВОЕЛТАНУЛЫҚ БІЛІКТІЛІКТЕРІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Орта мектептегі шетел тілі курсының мазмұнына лингвоелтанулық
аспектіні
енгізу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Шетел тілі сабағында лингвоелтанулық біліктілікті
қалыптастырудағы мұғалімнің рөлі және әдістемелік
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 31
2.3 Мұғалімге орта жалпы білім беретін мектептегі шетел тілі сабақтарында
оқушылардың лингвоелтанулық біліктілігін қалыптастыру бойынша
жаттығулар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 37
2.4 Лингвоелтанулық аспектіні ескере отырып сабақты жоспарлау
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .54
КІРІСПЕ
Жұмыстың тақырыптық өзектілігі, Мәселенің өзектілігі, оның
қазіргі міндеттерді ескеру негізінде теориялық және әдістемелік тұрғыдан
қарастырылмауы, білім беру саласындағы педагогикалық маңыздылығы зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын Өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқытудағы
лингвоелтанулық материалдармен жұмыс әдістемесі деп алуға негіз болды.
Бүгінгі күні біріншіден қоғамның мектепке қоятын негізгі талаптардың
бірі – мәдениетаралық коммуникациялық актілерде, бәрінен бұрын сөйлеушінің
сөзін дұрыс қабылдау және өзгетілді аудиторияда тілді қолданушыларға
арналған, түпнұсқалық мәтіндер арқылы, коммуникативтік біліктілігі бар
мәдениет адамын тәрбиелеу және қалыптастыру болып табылады. Оның ішінде
Екіншіден, өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқытудағы
лингвоелтанулық материалдардың әдістемелік жұмысы толық зерттелмеген.
Оқушылардың ағылшын тілін үйренудегі ұлттық-мәдени компоненттің мазмұнын
меңгеру - оларды тілін үйреніп жатқан елдің мәдениетіне тартудың негізгі
шартының бірі болып табылады. Бұл оқушының әлеуметтік-мәдени тұлғасының
дамуына, оны жалпыадамдық құндылықтарға таруға арналған үлкен
мүмкіншіліктері бар, мәдениеттің өзгетілдік қарым-қатынасын жүзеге асыру
жолы.
Оқу мен тәрбие жүйесін толық тіл үйренушінің ішкі мүмкіншіліктеріне
сай дамыту – бүгінгі күннің негізгі талабы. Осы ретте білім беру саласына
әдістеме және оқыту әдіс- тәсілдеремен бірге толық нәтиже жылдам жеткізуді
мақсат ететін оқытудың инновациялық технологиялары да енгізіліп отыр.
Жастардың дүниетанымының қалыптасуы гуманитарлық пәндерге
қойылатын талапқа сай ізгілендіру ұстанымын орнықтыру, білім мазмұны, оқыту
түрлері, оқыту әдістерін, тіл дамыту үшін түрлі қызығушылығын арыттыратын
амал- тәсілдері жетілдіріп, оқу үдерісіне түбегейлі өзгертулер мен жаңа
бағыттағы толықтырулар туралы жаңаша мақсаттар мен міндеттерді шешу қазіргі
өркениет талаптарына, әлемдік деңгей көлеміндегі білім кеңестігіне қол созу
екені даусыз.
Саясаттағы, экономикадағы, мәдениеттегі және басқа салалардағы
қарқынды дамып келе жатқан байланыстар шетел тілдерін үйренудің жаңа
әдістерінің коммуникацияның нақты жағдайларына біртіндеп бағытталуына
себепші болады. Тілді үйренудің соңғы шешімі ретінде, коммуникативтік
біліктілікке ұмтылу деген тек қажет өзгетілдік техниканы игеру ғана емес,
сонымен қатар теңбе-тең үйрену және бірін-бірі түсіну үшін қажет тілге
байланысты емес орасан зор ақпаратты игеру болып табылады, өйткені қоршаған
орта туралы негізгі мәліметті білмейінше соңғы айтылғанға қол жеткізу
мүмкін емес. Тілін үйренуші елдің мәдениетімен танысу бұрынғы көне заманнан
бері келе жатқан негізгі міндеттердің бірі.
Діни мәтіндерді түсіндіру секілді, классикалық тілдерді оқытудың
мәдениетпен таныстырусыз мүмкін екендігі ойға сыймайды. XIV ғасырдың
аяғынан бастап тірі тілдерге оқытуда ауызша тілмен бірге сол елдің өмірімен
де таныстыру да қатар жүргізілетін.
Әсіресе бұл неміс лингводидактикалық мектебіне тән еді. Біздің елде
тілді үйрену процесінде сол ел туралы берілетін әртүрлі мәліметтер елтану
деп аталады, Германияда – мәдениеттану (kulturkunde), Американың оқу
орындарында тіл мен теория курстары бар, Францияның әдістемелік мектебінде
тіл және өркениет (langue et civilisation) түсінігі бар. Ағылшын
әріптестеріміз linguacultural studies – лингвомәдениеттік зерттеулер
теориясын пайдаланады. Уақытша мемлекеттік білім беру стандарты шетел
тілдерін оқытудың мақсаттарының қатарына базалық деңгейде оқушылардың
шетел тілдеріне, осы тілде сөйлейтін халықтың мәдениетіне сүйіспеншілікпен
қарауға тәрбиелеу енгізілген. Шетел тілін оқып-үйрену (лингвоелтану,
елтану) сол елдің мәдениеті, тарихы, өмірі және дәстүрі жайында білімді
жорамалдайды.
Лингвоелтану теориясы бұл бағыттың, бір жағынан, тілге үйрететінін,
екінші жағынан – осы тілде сөйлеуші ел туралы мәлімет беретінін айқындайды.
Алайда, негізгі объекті ел емес, сол елді мекендеушілердің тілі, жалпылама
түрде – олардың мәдениеті болғандықтан, мәдениеттану жөнінде айтқан дұрыс
болар еді. Бірақ Лингвоелтану теориясы шетел тілдерін оқыту практикасына
барынша сіңісіп кеткен, сондықтан, мүмкін, оны сол қалпында қалдыру керек
шығар. Алайда дәстүрлік елтану мен лингвоелтану арасындағы айырмашылықты
айыра білу қажет.
Егер елтану барлық тілдерге бірдей қоғамдық пән болса, ал
лингвоелтану - тек жеке пән ретінде емес, тілдік семантика бірлігімен жұмыс
процесіндегі тілдік практика бойынша сабақтарда оқытылатын, филологиялық
пән болып табылады.
Зерттеу жұмыстың мақсаты: өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқытудағы
лингвоелтанулық материалдарының жұмыс әдістемесін ұсыну.
Зерттеу нысаны: өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: өзгетілді аудиторияда шетел тілін лингвоелтанулық
бағытта оқыту әдістемесі.
Осы негізгі мақсаттан төменгідей зерттеулік міндеттер туындайды:
- өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқытуды ерте бастау ерекшеліктерін
анықтау;
- шетел тілін мәдениеттанымдық бағытта оқыту арқылы өзгетелді
аудиторияда қалыптасатын құзіреттіліктерді айқындау;
- өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқытудағы лингвоелтанулық
компоненттердің маңыздылығын қарастыру;
- лингвоелтанулық материалдар мен оларды сұрыптау белгілерінің
ерекшеліктерін анықтау;
Жетекші идея: Мектеп оқушыларына шетел тілі сабағының оқу-тәрбие
үрдісінде оқушылардың білімге қабілетін теориялық негізін зерттеп, анықтау
арқылы ғана біз білімге бейім тұлғаны қалыптастыра аламыз.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негізі: Психология,
педагогика, философия ғалымдарының шығармашылық туралы тұжырымдамалары,
ғылыми еңбектері, баланың даму ерекшеліктері, оның ғылыми негіздері.
Зерттеу әдістері:
- шетел тілдерін оқыту, педагогика, психология, лингвистика әдістемелері
бойынша әдебиеттерді зерделеу және талдау;
- оқу процессін қадағалау;
- оқулықтарды талдау;
- тәжірибелік сабақтар, сұрастырулар, тестілеу;
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының заңдары: Білім заңы,
Қазақстан Республикасының орта және жалпы білім беру мектептерге арналған
жалпыға міндеті стандарты, мектеп оқу кешендері. Ресейдің, Қазақстанның
және Шетел елдерінің көрнекті психологтарының, педагогтарының зерттеу
бағытымызға байланысты еңбектері.
Зерттеу жұмыстың теориялық мәні: Шетел тілін өзгетілді аудиторияда
кітап материалдарды негізінде мәдениеттанымдық бағытта оқытудың әдістемелік
негіздері бұрын – соңды зерттеу нысаны болмағандықтан, ұсынылып отырған
зерттеу жұмысы жоғары жалпы орта білім беретін шетел тілін өзге ұлт
өкілдеріне оқытудың әдістемелік негіздері ілімінің дамып, қалыптасуына игі
әсер етуі және ғылыми зерттеулердің жүргізілуіне бағыт- бағдар сілтеп, жаңа
ізденістердің дамуына септігін тигізеді және оқушыларының психологиялық
ерекшеліктерінің шығармашылық қабілеттің дамуына әсері сұрыпталып жазылды.
Оқушылардың бейнелеу өнеріне байланысты шығармашылық қабілеті -
критериялар, тест көрсеткіштері, өлшемдері мен деңгейлері арқылы анықталды;
Зерттеудің кезеңдері:
Зерттеу жұмысының тақырыбы анықталып, зерттеу мәселесіне сәйкес
психологиялық, педагогикалық еңбектерге талдау жасалынды. Баланың жас
ерекшелігіне байланысты психо-физиологиялық дамуына бақылау жүргізілді.
Оқушылардың шығармашылық жұмыстарына бақылау мен тәжірибе жүргізіліп,
қорытындысы жасалынды.
Сауалнама жүргізу, әңгімелесу, бақылау. Зеренді селосындығы №2 орта
мектептерінде жүргізілген эксперименттік ғылыми зерттеу нәтижелерінің
қорытынды көрсеткіштерін дайындау. Ғылыми жұмысты жүйелеп қорытындылау.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні: Зерттеу жұмысының нәтижелерін
шетел тілін өзгетілді аудиторияларында оқытудың әдістемелік заңдылықтары
мен ұстанымдарын, әдіс- тәсілдерін жетілдіру үшін жалпы білім беретін
мектебінде шетел тілін оқыту сабақтарында оқулық, сөздік жасауда қолдануға
болады. Оқушыларының қабілетін зерттеуге қолданған әдістер мен ғылыми
зерттеуден алынған нәтижелер жалпы білім беретін орта мектептердің оқу
бағдарламасына, шетел тілі пәнін оқытуда оқушылардың мұғалімдеріне және
ізденушілерге пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан,
қорытындыдан, және 50 атаулы әдебиеттерден тұрады.
Кіріспе бөлімінде тақырыптың таңдалуы түсіндіріледі,
зерттеудің өзектілігі, оның мақсаты, міндеттері, зерттеулік және
тәжірибелік жұмыстар әдістері анықталады.
Өзгетілді аудиторияда шетел тілдерін оқытудағы лингвоелтанулық
компоненттерінің рөлі атты бірінші тарауда өзгетілді аудиторияда шетел
тілдерін оқытудағы лингвоелтанулық компоненттердің ұғымы мен мазмұнының
мәні, оқытуды ерте бастаудағы оның рөлі мен орыны қарастырылады.
Шетел тілі сабағында оқушылардың лингвоелтанулық біліктіліктерін
қалыптастыру ерекшеліктері атты екінші тарауда шетел тілдерін тереңдете
оқытатын мектептерде ағылшын тілін оқытуда лингвоелтанулық компоненттерді
практикалық енгізу қорытындылары, сонымен қатар мектептерде бүгін
қолданылатын оқу материалдарына жасалған талдаулар келтіріледі.
Қорытындыда жалпы теориялық және тәжірибелік жұмыстардың
нәтижелеріне негізделген тұжырымдамалар мен ұсыныстар беріледі.
1 ӨЗГЕТІЛДІ АУДИТОРИЯДА ШЕТЕЛ ТІЛДЕРІН ОҚЫТУДАҒЫ ЛИНГВОЕЛТАНУЛЫҚ
КОМПОНЕНТТЕРІНІҢ РӨЛІ
1.1 Лингвоелтанулық аспекті мен мәдениеттің ұғымы және ерекшеліктері
Тілді үйренушілерге олар үшін жаңа мәдениетпен таныстыру әдістері
зерттелетін, шетел тілдерін оқыту әдістемесінің аспектісі лингвоелтану деп
аталады. Ғылыми түсінік бойынша мәдениет деп адамның қандайда бір
әлеуметтік қызметінің қорытындылары мен процестерінің жиынтығын атайды және
оны табиғатына, яғни адамға байланысты емес өмір сүрудің сыртқы
жағдайларының жиынтығына қарсы қояды [1,8]. Сонымен, адамды қоршаған нақты
болмыс табиғат пен мәдениет түрінде берілген. Кең мәдениеттану фоны
лексиканың лингвистикалық дағдылары мен ептіліктерімен (лексиканың баюы,
аудармашылық дағдылары, фразеологизмдерді қолдана білу) бірге, тілді
үйренушіні өзгетілдік мәдениеттің нақты аспектілерімен таныстырады. Мұндай
кезең оқушыларға кездесетін көптеген қиындықтарды шешуге мүмкіндік береді.
Лингвистикалық елтану деген арнайы сұрыпталған, тілін үйренуші елдің
мәдениетін қоршаған, біртектес тілдік материал, сонымен қатар – бұл
баламасыз фондық лексика, ымдар, мимикалар және күнделікті жүріс-тұрыстың
сөзсіз тілдері. Баламасыз лексикаға ерекше орын беріледі. Ол бар, себебі ол
ұлттық нақтылықты (реалияны) білдіреді.
Елдің мәдениеті мен тілін үйрену кезінде бұл реалияларды білу маңызды.
Оларда басқа тілдерде жоқ ұлттық-мәдени компоненттердің болуы сөздің
лингвоелтанулық материалға тәуелділік белгісі болып қала береді. Тіл қарым-
қатынас құралы ретінде және ұлт нышаны ретінде деген антиномиядан шыға
отырып, лингвоелтанудың мақсаты, оқушыларды тілмен ұлт нышаны ретінде
таныстыруды жүзеге асыра отырып, оларға тілді қарым-қатынас құралы ретінде
игеруге көмектесу екенін көруге болады.
В.Г.Томахин. Белгілі тілдік және этникалық ортақтықтың мүшелері иелі,
фондық білім лингвоелтанудың негізгі объектісі болып табылады, сондықтан
бұл ғылымда шешілетін проблемалар әлеуметтік лингвистика міндеттерін
жартылай жабады [2,83].
Аталған таныстыру танымдық міндеттер негізінде жүргізіліп отырған
жоқ, бұл тек оқушылардың коммуникативтік компетенциясын қалыптастыру үшін
қажет. Сонымен, лингвоелтану, сөйлеушілердің коммуникативтік
компетенциясын қамтамасыз ету мақсатында ұлттық-мәдени ақпаратты алып
жүретін тілдік материалды іріктеу және таныстырумен айналысатын өзгетілді
аудиторияда шетел тілін оқыту әдісінің тарауын ұсынады. Бұған
лингвоелтанулық теорияның авторларының елтану, жалпы елтану және
лингвоелтану терминдерін анықтағанын қосу керек.
Бірінші термин ел туралы оқу материалы ретінде, екіншісі аталған
елтанулық материалды қоғамтанулық әдістеме көмегімен оқытуды, ал
лингвоелтанудың үшінші термині осы елтанулық материалды филологиялық
әдістеменің көмегімен оқытуды білдіреді.
Әр ұлттың, әр халықтың тек өзіне тән реалиясы – материалдық
мәдениеті, тарихи фактілері, ұлттық батырларының аты, мифологиялық
жануарлары бар [3,30]. Бірақ салыстырмалы лингвоелтанулық реалияда өз
мағынасы жағынан туған тіліндегі сәйкес сөзден айырмашылығы бар, тілін
үйреніп жатқан елдің тарихына, мәдениетіне, тұрмысына байланысты заттар мен
құбылыстарды білдіретін сөздерді атау құпталған[4,13].
Реалияда тіл мен мәдениет арасындағы жақындық ерекше байқалып тұрады:
қоғамның материалдық және рухани өмірінде жаңа реалия пайда болса, ол тілде
де жаңа реалияның пайда болуына әсер етеді. Реалияның басқа сөздерден
өзгешелігі -оның заттық мазмұнының ерекшелігінде, яғни берілген заттың,
құбылыстың реалиясының, бір жағынан ұлттық, екінші жағынан, уақыттың тарихи
бөлшегімен тығыз байланыста болуы.
Реалияға ұлттық және тарихи колоритке тән деп айтуға болады. Және
дыбыстық құбылыс ретінде тілін үйренуші елдің мәдениетімен тығыз байланыста
болады[5,25]. Тілдер мен мәдениеттерді салыстыру кезінде төмендегіні атап
айтуға болады:
1. Реалия тек бір тілге ғана тән, басқасында ол болмайды: америкалық –
drugstore – дәріхана-дәмхана (закусочная) қазақша баламасы жоқ, америкалық
– sponge bath – денені сулы ысқышпен (губка) сүрту қазақша баламасы жоқ.
2. Реалия екі тілде де болады, бірақ олардың біреуінде қосымша мағынасы
болады: америкалық – clover leaf – жоңышқа жапырағы: автожолдың жоңышқа
жапырағы тәріздес түйіскен жері бар қиылысуы қазақша - жоңышқа жапырағы.
3. Әр қоғамда ұқсас сөздер әртүрлі реалиялар арқылы жүзеге асырылады:
америкалық – sponge – губка қазақша – ысқыш (мочалка) (ваннада, моншада
жуынған кезде).
4. Әр қоғамда ұқсас реалиялар әртүрлі мағына береді: cuckoo’s call –
көкектің үні американдықтардың халықтық ұғымында қыздың тұрмысқа шығуына
неше жыл қалғанын білдіреді, орыстарда – қанша жыл өмірі қалғанын білдіреді
[6,50].
Шетел тілін үйренген кезде біз топонимдер және антропонимдер секілді,
лингвоелтанулық объекті болып табылатын, ұғымдарды кездестіреміз және
өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқыту кезінде бұл құбылыстарға ерекше
назар аударған жөн. Топонимдер (жағрафиялық атаулар) жерге қоныстану және
территорияны игеру тарихын көрсетеді. Сондықтан лексиканың осы бөлігі тек
филологтарды ғана емес, сонымен қатар тарихшылар мен этнографтарды да
қызықтырады.
Аталған елдің жағрафиялық атауы елден тыс жерлерде де белгілі болуы,
барша әлем тілдерінде тұрақты сәйкестікте болуы да мүмкін, алайда бұл
объектілерге қатысты байланыстар тек ұлттық мәдениетке тиесілі болып, және
басқаларға белгісіз болуы мүмкін. Антропонимдер де (кісі аттары)
лингвоелтанудың объектісі болып табылады. Бәрінен бұрын бұл тарихи
тұлғалардың, мемлекет және қоғам қайраткерлерінің аттары. Басқа реалияларды
төмендегідей топтауға болады:
1. этнографиялық реалиялар. Тұрмыс реалиялары:
а) киім, аяқ киім: Adidas – expensive and fashionable sports clothes;
ә) тағам, сусындар: Coca-Cola; hamburger;
б) тұрмыстық орындар: pub – a place, not a club or hotel;
в) демалыс, уақыт өткізу, спорт, ойындар: ; baseball; cricket; rugby;
г) дәстүрлер, мерекелер: Thanksgiving day;
д) өсімдіктер мен жануарлар, қоршаған ортаны қорғау: daffodil; national
park [7,35].
2. қоғамдық-саяси реалиялар. Үкімет, қарулы күштер.
3. жасөспірімдерге білім беру және тәрбиелеу жүйесінің реалиясы: girls
guide, public schools, Scout Association.
4. мәдениет реалиясы:
а) әдебиет: Burns, Robert; Shakespeare, William;
ә) кино және театр: Chaplin, Charlie; The Globe Theatre; Star Wars;
б) бейнелеу өнері: the National Gallery;
в) музыка: ACDC – on Australian heavy-metal group; Beatles;
г) бұхаралық ақпараттар құралдары: BBC; The Independent; The National
Geographic; The Times.
Шетел тілін білім беру жүйесінде оқытудың әдістемесін, оның
қағидалары мен салыстырмалы сипаттамаларын төмендегідей атап көрсетуге
болады.
1. шетел тілін оқытудың қазіргі әдістемесі:
• коммуникативтік әдістеме;
• жоба әдістемесі;
• интенсивті әдістеме;
• іс-әрекеттік әдістеме;
2. шетел тілін оқытудың қазіргі заманғы әдістемесінің әдістемелік
ұстанымдары. Коммуникативтік әдістеме:
• қарым-қатынас арқылы шетелдік мәдениеттің барлық аспектілерін игеру
ұстанымы;
• шетелдік мәдениет аспектілерін өзара байланыста оқу ұстанымы;
• шетелдік мәдениет аспектілері мазмұнын модельдеу ұстанымы;
• оқу үдерісін оны кванттау (оқу үдерісінің құраушыларын (мақсаты,
құралы, материалдары, т.б.) бөлу) және бағдарламалау негізінде басқару
ұстанымы; шетел тілін оқытуды ұйымдастырудағы жүйелік ұстанымы;
• шетел тілін ситуация негізінде өзара қарым-қатынас ретінде оқыту
ұстанымы; шетел тілін игеруді жеке даралау ұстанымы;
• шетел тілін игеруде оқушылардың өз бетінше жұмыс жасауын және сөздік
ойлау іс-әрекеттерін дамыту ұстанымы;
• шетел тілін оқытудағы функциональдылық ұстанымы; шетел тілін оқытудағы
жаңалықты ұстанымы.
Жоғарыдағы келтірілген шетел тілін оқыту қазіргі заманғы әдістемесі мен
әдістемелік ұстанымдарының салыстырмалы сипаттамасын білу оқытушы үшін
қажетті шарт болып табылады:
- әдістеменің ерекшелік белгілері
- әдістемелердің ұқсас белгілері;
- әдістемелердің оң және теріс жақтары.
Ғылыми-зерттеулік еңбектерде шетел тілі сабағының негізгі құрылымдық
бірлігі ретінде мыналарды атап көрсетеді: фонетикалық жаттығу; жаңа тілдік
материалмен танысу; жаттықтыру; сөз тәжірибесі; сабақты қорыту.
Сонымен, шетел тілін үйренуді тілін үйреніп жатқан елдің мәдениетінен
бөліп алуға болмады, нақтырақ айтқанда, оқыту процесіне лингвоелтануды
енгізу шетел тілін үйренудің бастапқы мақсаты – теңбе-тең мәдениаралық
біліктілікті қамтамасыз етуі қажет.
1.2 Лингвоелтану жалпыбілім беретін мектепте шетел тілін оқыту мазмұнының
негізгі компоненттерінің бірі ретінде
Шетел тілін оқыту әдістемесінде мазмұн мәселесі ең өзектілердің бірі
болып қала бермек. Оқыту мазмұнының (ОМ) қоғамның әлеуметтік тапсырысымен
қарым-қатынасының маңызы зор. Оның дамуымен, сонымен қатар әлемде орын алып
жатқан тарихи өзгерістерге байланысты оқытудың мақсаттары да, жалпы
мазмұндары да өзгеріп жатты. Шетел тілі мамандарына сұраныстың өзгеруіне
байланысты оқыту мазмұнындағы акцент грамматикалық-аудармашылық әдістер
негізіндегі тілдік аспектілерді үйренуден ауызекі сөйлеу және оқушының
коммуникативтік біліктілігін қалыптастыруға ауысты.
Қазіргі кезде шетел тілін білу норма (компьютерлік, экономикалық және
саяси терминология шетел тілі негізінде) және шетел тілі туралы халықаралық
қатынас тілі деп айтуға болады. Мемлекеттік білім беру стандартының
авторлары Қазақстандық орта оқу орындарында шетел тілін оқытудың мақсатын
кеңейтіп, қатысымдық құзырлықты (компетенция) құру деп қарастырады.
Құнанбаева С.С. еңбегінде қатысымдық құзырлық өз бойына мына
компоненттерді қосады деп баяндайды [8]:
• сөйлеудегі, тыңдаудағы, оқудағы және жазудағы қатысымдық
іскерліктер,
• тілдік білімдер және дағдылар,
• әлеуметтену мен мәдени-әлеуметтенуді қамтамасыз ететін
лингвоелтану және елтану білім, біліктері.
Қазіргі Жалпыеуропалық күйді қалыптастыру заманында шетел тілінің
мектеп пәні ретінде рөлі артқан сайын, тек тілдің өзіне ғана емес, сонымен
қатар сол тілде сөйлеушілердің мәдениетіне деген қызығушылық артып отыр.
Осы тараудың міндетіне, жаңа тарихи жағдайларда оқыту мазмұнын жеңілдету
мүмкіншіліктерін іздестіру үшін, оқыту мазмұны ұғымын және оның
компоненттерін зерттеу енгізіледі. Қазіргі уақытта, әдістеме саласында
жүргізіліп жатқан түрлі зерттеулерде бұл мәселе жеткілікті шешілді деп
ойласақ та, оқыту мазмұнына ықпал ететін қандайда бір факторлар бар ма,
оқыту мазмұнын толықтыру резервтерін табуға бола ма екен? Бірақ, жаңа
өзгерістер енгізуден бұрын, оқыту мазмұны деген ұғымның өзін түсініп алу,
оны талдап, зерттеушілердің түрлі тәсілдері мен қөзқарастарын салыстыру
қажет.
Өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқыту әдістемесінде осы кезге дейін
бұл пәннің оқыту мазмұны (ОМ) туралы ортақ пікір жоқ. Бұл мәселе бойынша
бірнеше көзқарас бар. Әдетте жалпы оқыту мазмұны оқушыны оқытуға тиісті
барлық материал деп түсіндіріледі. Кейбіреулердің ойынша, оқыту мазмұнына
нақты тілдік материалды білу (лексика, грамматика, орфография), дағдылар
мен машықтар, ауызекі сөйлеу мен оқу тематикасы, мәтіндер, туған тілінде
жоқ тілдік ұғымдар жатады.
Оқыту мазмұны, сонымен қатар, ұйымдастырылған оқу материалы мен оны
оқу процесінің бірігуінен құрастырылған, күрделі диалектикалық бірлік
ретінде де қарастырылады. Осы тұжырымдамаға сәйкес өзгетілді аудиторияда
шетел тілін оқыту мазмұны төменгіден тұрады:
1. әдістемелік материалдың негізгі бірлігі (сөздер, біріңғай сөйлемдер,
мәтін, мәтін тақырыптары) және жаттығулардың негізгі түрлері енетін, оқу
пәнінің мазмұнынан;
2. педагогикалық процестен, яғни өзгетілдік білімді, дағдыларды және
шеберлікті қалыптастыру процесінен;
Егер оқыту мазмұнының барлық компоненттерін тізетін болсақ, осы
тұжырымдама шеңберінде тілдік материал, мәтін, тақырып, жаттығулар,
дағдылар және шеберлік туралы айтуға болар еді.
Шетел тілін оқыту мазмұнына, оқушының өз тілінде кездеспейтін, осылар
арқылы сөйлеу дағдылары, тілдік ұғымдар қалыптасатын, аралық сыныптық
дағдылар, тілдік шеберлік, графикамен, дыбыспен көмкерілген мәтіндер де
енеді. Оқыту мазмұнының жалпы жүйесінде өзіне орын таппаған оқу пәні
ретінде шетел тілінің ерекшелігі, ал дидактикада оқыту мазмұндары көп уақыт
бойы негізгі ғылымдарды зерделейтін пәндерге байланысты қарастырылғандығы,
өзге аудиториядағы шетел тілін оқыту әдістемесінде оқыту мазмұнының
компоненттерін талдау бойынша ортақ тұжырым жоқтығын көрсетеді. Совет
Үкіметі кезіндегі шетел тілін оқыту әдістемесінде оқыту мазмұнының құрамдық
бөлшектері туралы мәселелер толық шешілмеген.
Сонда да тілдік материал, сабақтар, дағдылар мен ептіліктер,
тақырыптар, мәтіндер және үйренушінің өз тілінде кезбеспейтін, тілдік
ұғымдар секілді компоненттерді көптеген жетекші мамандардың оқыту
мазмұнын топтастыруында кездестіруге болады.
Оқыту мазмұны тек тілдік материалмен шектелмейді, өйткені оны меңгеру
– тек түрлі тілдік материалдар негізінде емес, сонымен бірге дыбыстық
мәтіндер мен графикамен көмкерілген мәтіндер түрінде кездесетін жалпылау
негізінде қалыптасатын, ауызекі сөйлеу мен оқу дағдылар мен машықтарын
дамытудың негізі ғана. Осыдан мәтіндер мен тақырыптардың оқыту мазмұнына
енуінің заңдылығын көреміз. Ал үйрену, дағдылану және машықтану мәселесі
басқаша шешіледі.
Алдымен атап кететін жай, сөйлеу қарым-қатынасы арқылы жүзеге асатын,
шетел тілдері үшін мазмұн бірлігінің негізін сөйлеу қызметінің түрлері
құрайды: ойды ауызша жеткізу (сөйлеу); жазбаша түрде (жазу); естігенді
қабылдау және түсіну (аудирование); жазбаша сөздер мен мәтіндерді қабылдау
және түсіну (оқу). Сөйлеудің қай түрі болсын – түрлі коммуникативтік
мәселелерді шешуге бағытталған білім мен дағдыларға негізделген,
шығармашылықты ептіліктің күрделі және өзгеше жүйесі.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының шетел тілін оқытуды дамыту
тұжырымдамасымен қорытқым келеді: Оқушылардың жас ерекшеліктеріне және
тұлғалық қызығушылықтарына жауап беретін аутенттік материалдарды оқу
процессіне қосу - олардың оқып отырған тіл елінде кәсіби-бағдарлық және
қайта даярлық элементтерімен танысу, таңдаған кәсіптің ерекшеліктерімен
және келешек мамандықты игерудегі шетел тілі рөлімен танысу, ғылыми-
техникалық және мәдени прогресске қатынасу, таңдаған кәсіби бағдар
ортасындағы жалпы білімді кеңейту болып табылады .
Шетел тілін оқу кезінде оқушыларда әртүрлі ептіліктер мен дағдылар
қалыптасады: сөйлеу ептілігі (дұрыс сөйлеу, есту арқылы қабылдау, оқу және
түсіну), лексиканы, грамматиканы пайдалану ептілігі немесе дыбыстау
ептілігі. Жоғарыда айтылғанның барлығының шетел тілінің мазмұнына енетіні
сөзсіз, өйткені олар өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқытудың практикалық
мақсатына жету үшін негіз болып табылады.
Сонымен, шетел тілін оқыту мазмұны деп, оқушының өз тілінде
кездеспейтін, тілдік материал (фонетикалық, лексикалық, орфографиялық,
грамматикалық), тақырыптар, дыбысталатын мәтіндер, дәстүрлі орфографиядағы
мәтіндер, тілдік ұғымдар жатады, сонымен қатар тілді үйрену кезіндегі
жұмыста анықтамалық әдебиетке сүйенудің лексикалық, грамматикалық,
дыбыстаулық, орфографиялық дағдылары мен ептіліктері. И.Б.Бим оқыту
мазмұнына мыналарды жатқызады [9]:
1. әртүрлі деңгейде ұйымдастырылған тілдік және сөйлеу материалдары (сөзден
дыбысты мәтіндерге дейін) және толтыру ережелері, оларды қолану
(лингвистикалық ақпарат), тілдік мәдениет элементтері;
2. қарым-қатынас жағдайына қатысты, тақырып шеңберінде осы бірліктердің
көмегі арқылы берілетін, пәндік мазмұн (экстралингвистикалық ақпарат –
пікірлер, рухани құндылықтар) әлеуметтік тәжірибе, мәдениет компоненттері
ретінде;
3. сөйлеу қызметінің негізгі түрлері ағымындағы, негізінде білім, дағдылар
мен ептіліктер қалыптасатын, өзгетілдік материалмен жасалып пәндік және ой
әрекеттері [10,6].
И.Л.Бимнің жаңашылдығы – ол қандайда бір экстралингвистикалық фактор
туралы, экстралингвистикалық ақпарат туралы. Бұл пікірлер, рухани
құндылықтар, қарым-қатынастың сөзсіз құралдары [11,78].
Белгілі әдіскер Ф.Шатилов оқыту мазмұнының компоненттерін біршама
басқаша топтастырады. Ол негізгі 4 аспектіні көрсетеді:
1. тілдік материал сәйкес түрде ұйымдастырылған болуы тиіс. Оны
ұйымдастырудың 3 деңгейі бар:
а) дайын фраза сөзі;
ә) сөйлеу үлгісі (сөйлем, фраза);
б) мәтін, тақырып;
2. сөйлеу қызметінің түрлерін игеруді қамтамасыз ететін дағдылар мен
ептіліктер.
3. Жаттығулар жүйесі.
4. мәтіндік материалдар [12,97].
Басқа лингвистер, психологтар және әдіскерлер секілді Г.В.Рогова да,
шетел тілін оқыту мазмұнын талдай келе, тіл мен сөйлеудің диалектикалық
бірлігі ұғымымен келісті [13,105].
Оқыту мазмұнының бірінші компоненті ретінде Г.В.Рогова
лингвистикалық, басқа сөзбен айтқанда, тілдік материалды айқындайды: қатал
сұрыпталған фонетикалық, лексикалық, грамматикалық минимумдар және сөйлеу
материалдары, сонымен қатар әртүрлі көлемдегі, ситуациялық-тақырыптық
шартталған, тілдік пікірлер үлгісі.
Екінші компонент – психологиялық, яғни дағдылар мен ептіліктерді
қалыптастырушы.
Үшінші компонент – оқушылардың оқу түрлерін, олар үшін жаңа пәнмен
танысуды, өздігінше еңбектенуді дамытуды игерумен байланысты, әдістемелік
[14,63].
Оқыту мазмұны, коммуникативтік жағының күшеюіне мәжбүрлейтін,
әлеуметтік тапсырысқа байланысты болады, ал ол басқа тілді үйрету,
өзгетілдік сөйлеу қызметін үйрету, қарым-қатынасқа үйрету секілді
мақсаттардың өзреуіне әсерін тигізеді [15,13].
Олар бір-бірімен байланысты, бір-біріне тәуелді және оқытушы, дамытушы
және тәрбиелеуші қорытынды ретінде көрінеді. Г.И.Пассов оқыту мазмұнына
Өзгетілдік мәдениет деген ұғымды да енгізеді, және осы ұғымға мынандай
анықтама береді: Өзгетілдік мәдениет деген ол - оқушының оқу, тану, даму
және тәрбие алу аспектілерінде шетел тілін үйрену процесінің бере алатыны.
Өзгетілдік мәдениеттің құрамын құрастыратын элементтер [16,110]:
1. үйреніп жатқан тіл, қоғамның өзгетілді аудиториясында шетел тілінің
қызметі, тілін үйреніп жатқан елдің мәдениеті, қарым-қатынас құрамы ретінде
тілді үйренудің тиімді жолдары оқыту процесінің оқушы тұлғасына әсер етуі
туралы білімнің жиынтығы, осының бәрін авторлар білім деген шартты
элементпен атайды.
2. сөйлеу және оқу қызметтерінің жүзеге асу тәжірибесі – оқу және сөйлеу
дағдылары.
3. өзінің қажеттілігін және қоғамның қажетілігін қанағаттандыру үшін
қажетті, барлық тілдік функцияларды жүзеге асыра білу.
4. өзгетілді мәдениетті үйрену процесінде мұғалімге және достарыңа, тілдік
портнер ретінде, шетел тіліне оқу пәні ретінде, қоғам өміріндегі шетел
тілінің рөліне эмоциялық қарым-қатынас тәжірибесі – тұлғаның құндылықтар
жүйесінебағытталған тәжірибе немесе басқаша айтқанда – мотивация.
Сонымен, Е.И.Пассов басқа әдіскерлер мен біріге отырып, оқыту
мақсатының мазмұнына әсер ететін, ендеше, өзгетілді аудиторияда шетел
тілінің оқытылу мазмұнына жалпы әсерін тигізетін, 4 аспектіні анықтайды
[17,35].
Бізді әсіресе танымдық аспект немесе, тұлғаның рухани әлемін
байытатын құрал ретінде қолданып отырған өзгетілді мәдениетті оқытудан
тұратын, мақсаттың лингвоелтанулық мазмұны қызықтырады.
Қазіргі кезде психология, лингвистика, әдістемелер деңгейінде оқытудың
негізгі мақсаттарын анықтайтын шетел тілін оқыту мазмұнының ықтимал
компоненттерін ізде жүргізілуде.
Мысалы, И.Л.Бим зерттеу ұжымымен бірге, ауызша қарым-қатынасқа
үйрететін пәндер: ана тілі, орыс және шетел тілдерін біріктіретін,
интегралдық курс құрастырумен айналысуда. Бұл пәндердің ортақ мақсаты – ата-
баба тәжірибесін қабылдауға, өз мәденитін қалыптастыруға және тілге ықпал
жасауға мүмкіндік беретін мәдениет элементі ретінде, тілді үйрету [18,115].
Е.И. Пассов мәдениет – тіл арқылы, тіл мәдениет арқылы деген жаңа
концепуия ұсынады. Бұл тілді мәдениетпен байланыстыра оқытудың өте тиімді,
пайдалы екендігін көрсетеді. Сондай- ақ, оқу- білім мәдениеттің жеткізушісі
деп қарасақ, онда өзге тілді оқу- білім өзге мәдениеттің жеткізушісі болып
табылады. [19,18]
Сонымен, жоғарыда айтылғандарға байланысты, оқыту мазмұнының
компоненттері бойынша түрлі көзқарастың көп екенін байқауға болады, бірақ
тек Е.И.Пассов пен И.Л.Бим ғана оқыту мазмұнына, өзгетілді аудиторияда
шетел тілін оқыту кезінде қажет, экстралингвистикалық компоненттерді
енгізеді.
1.3 Бар оқыту материалдарын талдау және талдау негізінде оларды іріктеу
Орта мектепте шетел тілдерін оқытуды ұйымдастыру мен оның мазмұны
жаңа әдістеменің нақты жетістіктерін көрсете бермейді. Білімнің Шетел
тілдері саласындағы мемлекеттік стандарт жобасына оқушылардың
лингвистикалық және коммуникативтікпен қатар елтанулық біліктілігін де
қалыптастыру қажеттілігі бойынша жалпы нұсқаулар жатады. Бірақ бұл
бағдарламаларда елтанулық біліктіліктерін қалыптастыру мақсатында
оқушыларға хабарлануы тиіс нақты ақпарат, оның ішінде сол ақпаратты іріктеу
кезінде қандай тәсілдер падаланылуы тиіс екені туралы қандай да бір
нұсқаулар жоқ.
Аталған дипломдық жұмыстың практикалық бөлігі өзге тілді аудиторияда
шетел тілін оқытуды жаңарту идеясына арналған. Соңғы жылдары тіл мен
мәдениетті оқытуға арналған көптеген күрделі еңбектер пайда болды
(О.О.Бондаренко 1991, В.В.Сафонов 1991, М.З.Биболетова 1992, Е.И.Пассов
1993, В.П.Фурманова 1993). Бірақ мектепте түрлі тілдер бойынша оқыту
қазіргі әдістердің нақты жетістіктерін көрсете бермейді. Жоғарғы оқу
орындарында тілдерді оқыту бойынша жетекші құжат болып табылатын, ауызша
және жазбаша сөйлеу практикасы бойынша бағдарламаларға оқушыларда
лингвистикалық және коммуникативтікпен қоса лингвоелтанулық компетенцияны
да қалыптастыру қажеттігі бойынша жалпы нұсқаулар енеді. Және, біздің
ойымызша, бұл бағдарламаларда лингвоелтанулық компетенцияны қалыптастыру
мақсатында, оның ішінде оны іріктеу кезінде қандай тәсілдерді пайдалануға
болатыны туралы ұсыныстарды оқушыларға хабарлануы тиіс нақты білімдер,
ақпараттар жоқ.
Бағдарламаның лингвоелтанулық компетенцияны қалыптастыру туралы
талаптары бұл жағынан көбіне ресми түрде болады, өйткені оқыту процесін
ұйымдастыруға қатысты барлық нақты мәселелер өз шешімін таппайды және
осыған байланысты, оқытушының оларды өзіне шешуіне тура келеді. Уақытша
мемлекеттік білім беру стандарты өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқыту
мақсатына базалық деңгейде оқушыларда шетел тіліне, осы тілде сөйлейтін
халық мәдениетіне дұрыс көзқарасты тәрбиелеуді енгізеді.
Білім беру шетел тілі құралы деп - тілін үйреніп жатқан елдің
мәдениеті, тарихы, реалиясы және дәстүрлері туралы (лингвоелтанулық)
білімді, оқушыларды мәдениет диалогына енгізу, жалпыхалықтық мәдениетті
дамытудағы ұлттық мәдениеттің жетістіктерімен таныстыру, туған тілі мен
басқа халықтың мәдениетінің рөлін түсіндіруді есептейді.
Қарым-қатынас және әлімдік қауымдастықта бірін-бірі түсіну құралы
ретінде шетел тілінің мәртебесінің өзгеруін ескере отырып, қазіргі әдістеме
тілді үйренудің прагматикалық аспектілерінің күшейту қажеттілігін ерекше
айқындайды. Бұл өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқытуда өзгетілді қарым-
қатынасты игеруде сапалы жетістіктерге қол жеткізу ғана емес, сонымен қатар
басқа мәдениеттер мен оның иелерін табуға нақты ізденісті білдіреді.Сөз тек
тілді игеру туралы ғана емес, сонымен бірге оны нағыз қарым-қатынаста
пайдалана білу туралы, яғни тілді практикада қолдана білу туралы, ендеше,
мәдениетаралық прагматикалық компетенцияның дамуы туралы.
Шетел тілі бойынша оқыту деңгейінің мемлекеттік стандартында,
коммуникативтік компетенцияның қалыптасуы әлеуметтік мәдениеттік те,
елтанулық біліммен де, басқа сөзбен айтқанда, екінші социалдандыру
секілді, тығыз байланыста екені аталған. Әлеуметтік мәдениет фонын
білмейінше коммуникативтік компетенцияны, тіпті шектеулі түрінде де,
қалыптастыруға болмайды.
Қазіргі әдістемелік зерттеулер шетел тілін оқытуға лингвоелтанулық
жағынан қарастыруға негізделеді. Осыған орай елтанулық компонентті лексика
(Е.М.Верещагин мен В.С.Костомаровтың терминдеріндегі фондық және теңдессіз
лексика), тілін үйреніп жатқан ел өмірінің әртүрлі жақтарын: оның тарихын,
әдебиетін, ғылымын, өнерін, мінез-құлқын, дәстүрін көрсететін елтанулық
мәліметтермен ерекшеленеді.
Лингвоелтану оқушылардың ағылшын тіліне деген қызығушылықтарын
дамытуға, үйреніп жатқан тіл мен оны жетілдіру саласындағы білімді
кеңейтуге көмектеседі. Мұғалім ретінде басты міндеттердің бірі деп
балаларды тек ағылшын тіліне үйретіп қоймай, сонымен қатар шетел тілін
танудың көмегімен (тілдік кеңістік арқылы) оларға ұлттық мәдениетті,
дәстүрді, ұлттық құрамын, тарихи пайда болуын түсіндіру деп санаймын.
Елтанулық материал сабақта дәріс түрінде – блокпен беріледі. Дәрістен
кейін игерілгенді бекіту және бақылау үшін түрлі тәсілді сабақтар
өткізіледі:
• сабақ-викторина;
• сайыс-сабақ;
• дөңгелек үстел;
• ел, халық бойынша саяхат-сабақ;
• сынақ-сабақ;
• практикум-сабақ.
Мұндай сабақтар оқушылардың мүмкіншіліктерін толық ашуға көмектеседі.
Олар сабақта тек осы сабақта білгендергін ғана емес, сонымен қатар қосымша
материалдарды: Энциклопедиялардан, Интернеттен, журналдардан және т.б.
пайдаланады.
Бірақ ағылшын тілді елдердің мәдениеттері мен тарихтарын өткен кезде
мен өзіміздің елдің аналогиясында өткізуді (әсіресе этникааралық, діни,
мәдениет тұрғысындағы мәселелер бойынша) жөн көремін. Осы контексте
өзгетілді аудиторияда лингвоелтанулы оқыту деп танылатындар:
• оқушыларда әлем моделі болмысымен байланысты құндылықтар жүйесін
қалыптастыру.
• оларға интермәдениеттік коммуникациядағы реттік ойлау қызметінің
тәсілдері мен дағдыларын игеруіне көмектесу.
• оқушыларға өздері туралы, олардың өмір сүруі, адам мен адамзаттың
маңызды өмірлік проблемалары туралы мағлұмат беру.
• адамға басқа мәдениетке ықпалдастығы кезінде қажет тұлғалық сапалар
қалыптастыру.
• көпмәдениетті қоғамда төзімді мінездің дағдыларын үйрету.
Бұл бағыттың коммуникативтік жағын күшейту өзгетілді аудиторияда шетел
тілін оқыту мақсаттарын және оқытудың мазмұнын өзгертуде көрінеді.
Е.И.Пассов және басқа да зерттеушілер мынандай реттікті болжайды [20,101]:
- шетел тілін үйрену;
- өзгетілді сөйлеуді үйрену;
- өзгетілдік сөйлеу қызметін үйрену;
- қарым-қатынас жасауды үйрену.
Лингвоелтанулық біліктілікті қалыптастыруға бағытталған оқыту
процесін ұйымдастыруға қатысты барлық нақты мәселелер көрсетілмеген,
сондықтан оқытушы оларды өздігінен шешуі тиіс.
Өзгетілдік аудиторияда шетел тілін оқыту процесінде ерекше назарды
тілдік, оның ішінде түпнұсқалық, материалдарды іріктеуге аудару қажет.
Осыған орай, түпнұсқалық материалдарды іріктеуге, оқыту процесінде оларды
қолдануға қатысты, болашақ шетел тілдері мұғалімдерінің кәсіптік
біліктілігін қалыптастырудағы әлеуметтік-мәдени аспектілердің рөліне
арналған кандидаттық диссертацияның авторы И.И.Лейфтің нұсқаулары ерекше
болып отыр [21,36].
Автордың айтуынша, түпнұсқалық материалдар төмендегі критерийлерге сай
болуы тиіс:
- елтанулық реалияларға тепе-теңдігі
- тақырыптық таңбалануы
- ақпараттық қанықтылығы
- оқушылардың өмірлік және тілдік тәжірибелеріне сәйкестігі [22].
Ал іріктеу бірлігіне қатысты автор түрлі мәтіндер түрін: көркем және
ақпараттық мәтіндер, газет және журнал мақалаларын және т.б. таңдауды
ұсынады.
Тілін үйреніп жатқан елдің, мотивацияның ерекше қасиетін барынша
игерген әндерінің мәтітінде айтарлықтай айқын ерекшелік бейлеленген. Осыған
орай, мәтін түпнұсқалық материалдарды іріктеудің алғашқы бірлігі болып
табылады. Автор мәтіндерден басқа визуалдық (сықақтар, репродукциялар,
тақырыптық және ситуациялық суреттер) және визуалдық-мәтіндік (сызбалар,
кестелер, карталар, тізімдер, кроссвордтар) материалдарды қолдануға кеңес
береді [23,59].
Лингвоелтанулық материалды іріктеу мәселесі - шетел тілін оқыту
аспектісі ретінде, лингвоелтанудың ең маңызды мәселелерінің бірі болып
табылады. Мұғалімдердің лингвоелтанулық оқулықтарды құрастыруы бойынша
практикалық жұмыстарында жетістікке жетуі аталған мәселенің шешімін табуға
біршама байланысты болады.
Оқыту материалдарын іріктеу түрлерін қалыптастыра отырып, біз нақты
өмір туралы емес, ал тек оның мәтіндерде орын алуын және тек мәтіндер
қандай да талаптарға сай болуы тиіс екенінен шыққан едік. Сонымен,
төмендегідей шетел тіліндегі мәтіндер лингвоелтанулық курс бойынша оқыту
материалы болып табылады:
а) түпнұсқалық, яғни тілін үйреніп жатқан соцумда нақты қарым-қатынаста
пайда болған тілдік шығармалар болып табылады.
ә) бүгінгі күндік, яғни коммуниканттардың қазіргі деңгейдегі әлеуметтік-
рөлдік қарым-қатынасын көрсететін;
б) нақтылық, яғни қарым-қатынастың тұрақты қайталанып отыратын
жағдайларында тұрақты өндірілетін стандартталған тілдік шығармалар болып
табылады.
Оларды оқыту мақсатында пайдалану үшін жарамды немесе жарамсыз ететін
мәтін белгілерін біз тек оқулық мәтіндері мысалында ғана талқылаймыз.
Мәтіннің оқулыққа енгізуге жарамдылығын екі тұрғыдан қарастырамыз:
таза тілдік, яғни түрі жағынан және танымдық-тәрбиелік, яғни тілдікемес
мазмұны жағынан. Яғни әдістемелік мақсаттылық болуы тиіс. Бұл талап өзіне
жоғарыда келтірілген барлық ойларды жинақтайды. Сонымен, біз төрт маңызды
критерийлерді айқындаймыз.
Мәтіннің мазмұндық құндылығы оның елтанымдық толықтылығымен
анықталады. Мәтін құрамында елтанулық мәліметтер көп болған сайын, олардың
мәдениет үшін құндылығы да арта түседі, олар оңай игеріледі және есте
қалады, әсіресе анықтама, түсініктеме түрінде берілген мәліметтер толығырақ
болып келеді. Оқу мәтіндерінің тиімділігі жас ерекшелігінің қаншалықты
ескерілгеніне байланысты болады, сондықтан мәтіннің көлемінің және онда
енгізілген ақпараттың санының қатыстылығын ескеру қажет. Басқа сөзбен
айтқанда, оқу мәтінінің елтанулық белгілерімен толықтырылуын көп болған
сайын пайдалырақ болады деген түсінікпен есептеуге болмайды.
Танымдық-тәрбиелік жағынан тиімді болған сайын, оның құндылығы арта
түседі деген дұрысырақ болар.
Мәтіннің мазмұндық құндылығы оның жаңашылдығымен де анықталады. Тек
тілін үйреніп жатқан елдің мәдениетінің қазіргі жағдайын көрсететін оқулық
қана пайдалануға жарамды деп саналады. Жаңашыл мәдениетке бағытталуды талап
етуді бірсәттік келіп түскен ақпараттың соңына түсумен шатастыруға
болмайды.
Мұндай түсініктер, өкінішке орай, кейде назардан тыс қалатын өзекті
тарих ұстанымдарымен тығыз байланыста болады. Мәдениеттің тарихтық түрі
оның қазіргі жағдайында нақты белгілі, сондықтан Р.Бернстің өлеңдері,
М.Твеннің әңгімелері жоқ, Ұлыбританияның пайда болуы туралы айтылмаған
оқулықтар болмауы керек.
Олар көрсететін фактілердің қарапайымдылығын талап ету мазмұны
жағынан мәтінді іріктеудің соңғы ұстанымы болып табылады. Кейбір оқулықты
құрастырушылар кейіпкерлері төтенше жағдайларға тап болатын немесе оларда
мейлің қызықты болса да, бірақ сирек кездесетін құбылысты материалдармен
толтырады. Оқушылар мұны дұрыс түсінбеулері мүмкін, сондықтан сирек
кездесетін құбылысты күнделікті деп, ал кездейсоқтықты кеңінен тараған деп
түсініп қалуы мүмкін.
Тақырыптық лингвоелтанулық мазмұнды іріктеу бағыттары мен белгілерін
анықтау үшін және іріктеу бойынша практикалық жұмысты жүргізу үшін
оқушылардың тілін үйреніп жатқан елдің мәдениеті туралы мәліметтерді
қабылдауға дайындығы басты мәселе болып табылады. Осы жерде дайындық деп
мектеп оқушыларының лингвоелтанулық мәтіндерді оқуға деген ықыласын,
сонымен қатар тілдік қызметті жүзеге асыруға практикалық мүмкіншілікті
қарастырамыз.
Басқа сөзбен айтқанда, жасөспірімдердің лингвоелтанулық мазмұнды
материалдарды танымдық еңбек, тілдік қызметтің өздік түрі ретінде
қабылдауға дайындығы қажет субъективтік жағдайларды немесе тұлғаның
қасиеттерін бар лингвистикалық дағдылар мен іскерліктерімен қатар
қалыптастыруды және дамытуды болжайды.
Сонымен, оқушылардың лингвоелтанулық ақпаратты қабылдауға дайындығын
құрылымды қарастыру қажет. Оған енетіндер:
1) қызметтің мотивациялық саласы
2) тілдік дайындық.
Дайындықтың мұндай анықтамасы оқушылардың дұрыс қарым-қатынасы және
бірін-бірі түсіну үшін қажет аса зор тілдікемес ақпаратты игерумен қатар
тілдік біліктілікті болжайтын коммуникативтік біліктілік түсінігімен пара-
пар [24,130]. Перцептивтік дайындықтың коммуникативтік біліктіліктен
айырмашылығы, ол қазіргі сәттегі жас шамасына байланысты қандай да бір
топтарда бар тілдік білімді, қызығушылықтардың қалыптасу деңгейін,
себептерін, қиялдарын және басқа да экстралингвистикалық құбылыстарды –
тұлғаның әлеуметтік даму көрсеткіштерін көрсетеді. Лингвоелтанулық
аспект тақырыптық-мазмұндық жоспардың толығуына себін тигізеді. Оның
негіздік таңдауы және мектепте шетел тілін оқытуда неғұрлым ертерек
қолданылуы – оның белсенділігін арттырудың бір резерві.
Негізгі объекті болып ел емес, сол тілде сөйлеушілердің фондық білімі,
олардың коммуникация әрекеттеріндегі вербалдықемес мінез-құлықтары,
жалпылама түрінде олардың мәдениеті, ендеше шетел тілін оқытудың әлеуметтік
компонентін енгізу дұрыс болар еді, оның негізінде оқушылар елдің жағдайы
мен дәстүрлері туралы білімдерін қалыптастырар еді, мәдениеттер диалогына
қосылар еді, жалпыадамдық мәдениет дамуындағы ұлттық мәдениеттің
жетістіктерімен танысар еді.
Шетел тілдерін оқыту әдістемесінің мазмұндық проблемасы ең өзекті
проблемалардың бірі болып қалуда. Оқыту мазмұнының қоғамның әлеуметтік
тапсырысымен өзара байланысының маңызы зор. Оның дамуымен, сонымен қатар
әлемде орын алып жатқан тарихи өзгерістермен байланысты оқытудың жалпы
мақсаттары да, мазмұндары да өзгерді.
Шетел тілдерін оқыту бойынша мамандарға деген сұраныстың өзгеруіне
байланысты, оқыту мазмұнының назары да грамматикалық-аудармашылық әдістеме
негізіндегі тілдік аспектілерді игеруден оқушылардың сөйлей білуі және
коммуникативтік компетенциясын қалыптастыруына ауды. Қазіргі кезде бар
назар тек тілдің өзіне емес, сонымен қатар осы тілде сөйлеушілердің
өзгетілдік мәдениетіне бөлініп отыр.
Шетел тілін оқыту әдістемесінде лингвоелтанулық оқыту
компоненттерінің бөлінуіне біржақты пікір жоқ. Өзгетілді аудиторияда шетел
тілін оқыту әдістемесінде оқыту мазмұнының құрамы туралы мәселеде
бірауыздық жоқ. Сонда да тілдік материал, сабақтар, дағдылар мен машықтар,
тақырыптар, мәтіндер тілдік түсініктер секілді туған тілге тән емес
компоненттер жетекші әдіскерлердің оқыту мазмұнының жетекші әдіскерлердің
оқыту мазмұнының топтастыруларында орын алып отыр.
Тілдік қарым-қатынас жетекші қызметі болып табылатын, шетел тілі үшін
мазмұнның негізгі бірліктері болып сөйлеу қызметінің түрлері: ойды ауызша
түрде жеткізу (сөйлеу); жазбаша түрде (хат), есту арқылы қабылдау және
түсіну; мәтіндерді қабылдау және түсіну (оқу) саналады. Сөйлеудің әрбір
түрі – білімдер мен дағдыларға негізделген, түрлі коммуникативтік
міндеттерді шешуге бағытталған, күрделі және алуан түрлі шаруашылық сипатты
шеберлік.
Шетел тілін үйрену кезінде оқушыларда сан алуан шеберліктер мен
дағдылар қалыптасады. Оған қашанда тілдік шеберлікті (сөйлей білу, тыңдау
арқылы қабылдау, оқу, түсіну және т.б.), сөйлеу шеберлігінің құрамына
элементтер ретінде енетін, лексиканы, грамматиканы пайдалану немесе
дыбыстау шеберлігін жатқызады.
Айтылғанның барлығы даусыз шетел тілі мазмұнына енеді, өйткені тілді
үйренудің практикалық мақсатына қол жеткізу үшін негіз болып табылады.
Бірақ ойдың, рухани құндылықтардың, мәдениеттің, қарым-қатынастың вербалдық
емес құралдары өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқытудың бөлінбейтін
бөлігін құрайтынына күмәніміз жоқ.
Мысалы, Г.В.Рогова оқытудың бірінші компоненті ретінде
лингвистикалықты көрсетеді, басқа сөзбен айтқанда, тілдік материалдың
фонетикалық, грамматикалық, лексикалық минимумдары және сөйлеу
материалдары, сонымен қатар ситуациялық-тақырыптық келісілген, түрлі
көлемді тілдік пікірлердің үлгісі [25,32].
Екінші компонент – психологиялық, яғни қалыптасатын дағдылар мен
шеберліктер.
Үшінші – методологиялық, ол оқушылардың оқу тәсілдерін игерулерімен,
олар үшін жаңа пәнмен танысу, жеке еңбектенуді дамытумен байланысты.
Мәдениет өзінің барлық бағыттарында адам тұлғасының қалыптасуына
ықпал жасайды. Оқушыларға оқу, танымдық, дамыту және тәрбиелік аспектілерде
шетел тілін игеру процесінің барлық әкелетіні өзгетілдік мәдениет деп
аталады.
4. Лингвоелтанулық аспекті шетел тілін үйренудегі негіздеу (мотивация)
құралы ретінде
Лингвоелтанулық аспектіні талдау оның оқыту мазмұнындағы орынын
анықтауға мүмкіндік берер еді. Оқыту мазмұны үш компоненттен тұрады:
1. тілдік және сөйлеу (лингвистикалық материал) материалынан:
2. оның көмегі арқылы берілетін белгілі пәндік мазмұн (экстралингвистикалық
ақпарат);
3. соларды орындай отырып білім, дағдылар мен ептіліктер және өзгетілдік
қарым-қатынас жасау қабілеті қалыптасатын жаттығулар арқылы жүзеге асатын,
мазмұнды қабылдау, өңдеу және беру әрекеттері;
Соңғының арқасында жаттығулар тікелей құралдар қызметін атқарады.
Құрал деп - сол арқылы оқыту және үйрену жүзеге асатын материалдық қару.
Оқыту мазмұнын осылай ұғынуына байланысты экстралингвистикалық ақпаратқа
сәйкес орын бөлінеді. Бұл ақпарат тақырыптарда (тақырыптық жоспарда)
көрсетілген. Оның негізін құраушы – оқу және естуге арналған мәтіндер.
Өзгетілді аудиторияда шетел тілін оқытуда лингвоелтану ұғымына
берілген нақты жағдайға пайдаланылатын сөйлеу түрі кіреді. Бұл жағынан
тілдік этикеттің сөйлеу түрлерін қалыптастыруда диалог арқылы сөйлеуді
дамыту бойынша карточкалар маңызды рөл атқарады. Өйткені мәтіндік
материалдың оқулықтағы суреттермен үйлесуі заттың образы мен үйреніп жатқан
тілдің сөзі арасында тығыз байланыс пайда болады. Біздің ойымызша бұл
елтанулық білімдегі лексикалық фонның қалыптасуын жеңілдетеді.
В.Г.Томахин. Белгілі тілдік және этникалық ортақтықтың мүшелері
иелі, фондық білім лингвоелтанудың негізгі объектісі болып табылады,
сондықтан бұл ғылымда шешілетін проблемалар әлеуметтік лингвистика
міндеттерін жартылай жабады [26,67] .
Сонымен, лингвоелтанулық аспекті оқытудың алғашқы деңгейінен бастап
тек шетел тілін оқытудың мақсаттары мен міндеттерінен ғана емес, сонымен
қатар, бастапқы елтанулық білімнің қалыптасуы бойынша жұмысты алғашқы
қадамынан бастап бір бағытта жүргізуге мүмкіндік беретін, оқытудың мақмұны
мен түрлерінен де байқауға болады. Оқулық мазмұнының лингвоелтанулық
компоненті туралы толық құқықты айтуға болады деп санаймыз, өйткені ол онда
көрсетілетін оқытудың мақсатына да, мазмұнына да, түрлеріне де енеді.
Р.А. Авакова бір елдің мәдениеті екінші елге оның тілі арқылы
танылады. Ал тілдік таңбалар – рухани және материалдық мәдениеттерді
сипаттаушы таңбалар жиынтығы. Тілдегі бірліктер халықтың дүниетанымы,
болмысы, рухани мәдениеті, сол халықтың тіршілігінен, өмір сүрген
ортасынан, менталитетінен, психологиясы мен әлеуметтік- саяси көзқарасынан
мағлұмат беретін ұлттық құбылыс болып табылады деп көрсетеді [27,15]
Жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz