Оқу тәрбие үрдісінде ойындардың маңыздылығын көрсету
Мазмұны
Кіріспе
І Тарау Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытудағы ойынның
алатын орны мен маңыздылығы туралы ғалым,педагог-
психологтардың ой пікірлері
1.1 Ойындардың психологиялық-педагогикалық
сипаты
1.2 Ойындар арқылы оқу-тәрбие үрдісінде оқушылардың ойлау
қабілеттерін дамытудың ерекшеліктері
ІІ Тарау Ойын арқылы оқыту мен тәрбиелеудің жолдары
2.1. Оқушылардың ойлау қабілетін дамытудағы
ойындардың алатын орны мен маңызы
2.2. Ойындар арқылы оқушылардың эмоциялық жағдайларын
дамытудың
мәні
2.3Оқушылардың ойлау қабілетін дамытуға бағытталған сабақ
жоспары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Қазіргі заман оқушыдан әр сабақта бұрынғы біліміне жаңа білім қосып
қана қоймай , оны өзі игеріп, жан- жақты ізденіп, үнемі даму үстінде
болуын қалайды, яғни жас жеткіншектің салауатты, саналы, білікті, білімді
болуын талап етеді.
Ендеше, әлеуметтік ортаға бейімделген өзін-өзі дамыта алатын
тұлғаны қалыптастыру және оны одан әрі дамыту мұғалімнің негізгі міндеті
десек, бұл талап оқу - тәрбие процесін ұйымдастыруды басқа көзқараспен
қарауды талап етеді.
Ел басшымыз Н.Ә.Назарбаев Еліміздің ертеңі бүгінгі жастардың
қолында, ал жас ұрпақ тағдыры ұстаздың қолында деген сөзіне сүйенсек әр
мұғалім, әр тәрбиеші барынша өздігінен білім алып, өзін жетілдіріп отыру
қажет.
Оқушылардың білімді толық меңгеріп, бір уақытта дамып, тәрбиеленіп
отыруы үшін мұғалім өз сабақтарын түрлендіріп, түрлі әдіс- тәсілдер мен
технологияларды қолданып отырғаны жөн. Оқыту мен тәрбиелеу үздіксіз
бөлінбейтін процесс.
Сондықтан мұғалім қандай да әдістер мен тәсілдерді таңдаған уақытта
біріншіден тәрбиелік және тиімділік жақтарын ескеріп отырғаны жөн.Менің
ойымша, осы әдістердің бірі қимыл- қозғалыс арқылы жүзеге асатын ойындар.
Баршамызға белгілі, адамның тұлғалық қалыптасуы, қоршаған ортамен,
болмыспен танысуы балалалық шағында өте қарқынды болады. Күннен- күнге өсіп
келе жатқан жас организмнің ең негізгі қажет ететін факторларының бірі
қимыл- қозғалыстар, ойындар.
Ойын оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру құралы.
В.А.Сухомлинский Ойынсыз ақыл ойдың қалыпты дамуы жоқ және олай болуы
мүмкін емес. Ойын дүниеге ашылған үлкен жарық терезе іспеттес, ол арқылы
баланың рухани байлығы жасампаз өмірмен ұштасып, айналадағы дүние туралы
түсінік алады. Ойын дегеніміз- ұшқын, білуге құмарлық пен еліктеудің маздап
жанар оты деген.
Әрине, ең алдымен оқушылардың ойынның өткізілу түрі қызықтырады, ал
содан соң ғана, егерде білмесе ойынға қатыса алмайтын, оқу материалы.
Ойын барысында оқушылар өздері де байқамай әртүрлі жаттығуларды
орындай бастайды. Ойын баланы іздену жолына бағыттайды, жеңіске деген
қызығушылығын оятады, ал осыдан шыға келе олар жылдам, жинақы, шапшаң,
тапқыр болуға, ойын шартын сақтай отырып, тапсырмаларды нақты орындауға
тырысады.
Ойындарда, әсіресе топтық ойындарда, жеке тұлғаның адамгершілік
қасиеттері де қалыптасады. Балаларда жауапкершілік, толық сезімдері
қалыптасады, тәртіп, күш- жігер, мінез- құлық тәрбиеленеді.
Көру, есту, қимыл- әрекет көрнекіліктердің әдістері, сұрақтың қызық
та, тиімді түрлері, жұмбақтар, әзіл есептері, ахуал жағдайлары,сайыстар
балалардың белсенді ойлау әрекетіндамытуға көмектеседі. Ойын барысында бала
ойы үнемі дамып, жетіліп отырады, ұшқарлана түседі.
Бастауыш сынып оқушыларының білуге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін
толық пайдалану және оларды оқу үрдісінде үздіксіз дамытып отыру, сабақ
барысында алған білімдерін тәжірибеде қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін
өзімнің сабақтарымда ойын элементтерін кең түрде пайдаланамын.
Сабақта тиімді қолданылған ойын элементтері- түсіндіріп отырған
материалымды оқушыларым аса зор ілтипатпен тыңдап, жемісті, сапалы
меңгеруіне сенімді көмекшім екендігіне көз жеткізіп отырмын. Өйткені, кіші
жастағы оқушылар жас ерекшеліктеріне байланысты кез келген ойынға өте
ынталы келеді. Балалар тез серігіп, тапсырманы жылдам, дәл орындайды.
Ойын оқушылардың оқу материалын толық меңгеріп, тілін дамытуларына,
ойлау қабілеттерін жетілдіруге мол мүмкіндік береді.Өз бетімен жұмыс істей
білуге дағдыландырады. Ойланғыштық, іздемпаздық қабілеттерін арттырады,
сөздік қорларын молайтуға көмектеседі.
Мұнымен қатар сабақ үстінде ойын элементтерін қолдану оқушылардың оқып
отырған сабағына қызығушылығын арттырады, оған белсенді түрде қатысып
түсінбегенін түсінуге мүмкіндік туғызады.
А.С.Макаренконың Жақсы ойын- жақсы жұмысқа тең деген сөзімен толық
келісемін. Себебі, сабақтарымда ойын технологияларын немесе ойын
элементтерін кіріктіріп, оқытылатын материалмен ұштастырған уақытта
проблемалық жағдайлар туады. Ал сол дағдайларды шешу үшін оқушылар ойынның
ережелерін сақтай отырып, ойынға бірден еніп кетеді. Қызығушылықтары артып
қайтседе, басқалардан бұрын жеңіске жетемін деген оймен алдында тұрған
міндеттерді орындауға құлшынады. Тапсырманың барлығы әр баладан ой
қозғалысын, күш- жігер, талпыныс пен шығармашылықты талап етеді. Ал мұның
барлығы еңбек. Балаланың бойындағы барлық қабілеттері бірдей жұмыс атқарса
ғана ол жетістікке жете алады.
Зерттеу мақсаты: Оқу тәрбие үрдісінде ойындардың маңыздылығын көрсету
Зерттеу міндеттері: 1) Ғалым, педагог-психологтардың көзқарастарына
талдау жасау.
2) Ойындарды дұрыс қолдану жолдарын көрсету.
3)Оқу тәрбие үрдісінде ойындарды қолдану әдістерін, жолдарын
көрсету, ұсыныстар жасау.
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының ақыл - ойы мен мінез –
құлқының психологиялық дамуының ерекшеліктерін ойын
арқылы айқындау.
Зерттеу объектісі: Ойындардың маңызы.
Ғылыми болжам: Егер оқу-тәрбие үрдісінде ойындар кеңінен қолданылса,онда
оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытуға болар еді.
Зерттеу орны: Ақмола облысы,Бурабай ауданы,Зеленобор мектеп-
гимназиясы.
I Тарау. Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытудағы ойынның
алатын орны мен маңыздылығы туралы ғалым,
Педагог-психологтардың ой пікірлері.
1.1 Ойындардың әлеуметтік-психологиялық сипаты
М.Ф.Стронин айтуынша Ойын – ұйымдасқан сабақ, ол эмоциялық және
ой күштерін жұмсауды талап етеді. Ойын әрқашан не істесем? Не айтсам деген
сұрақтарға шешім қабылдауды талап етеді.
Атақты неміс психологы Ф. Шиллер былай деген Адам тек адам болғанда
ғана ойнайды және ойнағанда ғана адам болады.
Ойын –пайдасыз сияқты және сондай – ақ қажетті іс- әрекет, өмірдің ең
тамаша құбылыстарының бірі. Өмір құбылыстарын еріксіз еліктіре және өзіне
тарта отырып ойын ғылыми ой үшін аса күрделі және қиын мәселе болып қалуда.
Ойын дегеніміз – ол балаға қатысты және ғылымға мүлде түніксіз бе?
Бәрінен бұрын ойын, адам мен бала ойынына қатысты айтылған соң – бұл
маңызды іс әрекет, яғни түрткі бірлігімен біріктірілген мәнді әрекеттер
жиынтығы. В. Вундтің айтуынша, Ойын – ол еңбек баласы.
Индивидтің ойыны сол түрдің болуымен негізделетін іс- әрекетпен
тығыз түрде байланысты келеді. Жануарларда ол өмір сүру инстиктінің негізгі
формасымен байланысты. Еңбек пен ойынның бұл байланысы ойын мазмұнынан
басталады. Әдетте олардың барлығы практикалық ойындық емес іс- әрекеттің
қандай-да бір түрін жаңғыртады.
Ойын мен еңбек бір-бірімен байланысты, бірақ еңбек әрекетінің
өндірістік, техникалық мазмұны шектелмеген және өндірістік техникалық
операцияға ұқсамайды. Еңбек сияқты ойынның шығу барысында қоғамдық мәні
жануарлардың өмір сүру әрекеті, яғни табиғатқа бейімделуі оны өзгертуі
сияқты еңбек әрекетінің спецификалық сипаты болады.
А.С.Макаренконың дәлелдеуінше, жаман ойын, жаман жұмысқа ұқсайды.
Еңбекпен байланысын және еңбекпен сәйкестігін түсіну үшін, ойынды
еңбекпен бірге және одан ажыратып қарастыру қажет.
С.Л. Рубинштейн дәлелдеуінше, бала кез келген рөлді ауысып қана
қоймай сол рөлге ене отырып,ойларын кеңейтеді деген.
Ойын пайдасыз сияқты және сондай-ақ қажетті іс әрекет, өмірдің ең
тамаша құбылыстарының бірі. Өмір құбылыстарын еріксіз еліктіре және өзіне
тарта отырып, ойын ғылыми ой үшін аса күрделі және қиын мәселе болып
қалуда.
Дж. Родари атап өткендей, Белгілер бойынша қарым-қатынас жасау,
сөз арқылы қарым-қатынастан кем емес. Кейде бұл бала мен қарым-қатынас
жасаудың жалғыз ғана жолы болуы мүмкін. Кейбір бала тек қуыршақпен ғана тіл
табысады.
Ал орыстың атақты ғалымы К.Д.Ушинский ойынды зерттей келе былай
деген, Ойында бала дамып келе жатқан адам, өз күшін сынап өзінің
шығармаларын еркін басқарады...
Еңбек пен ойын әрекеттерінің арасындағы негізгі айырмашылығын жеке
құбылыстардан емес, өз іс-әрекетіне қатынасынан тұрады.
А.С.Макаренконың көрсетуінше, Ойын-балалар өмірінде өте маңызды зор
нәрсе, үлкендердің қайраткерлігі, жұмысы, қызметі қандай маңызды болса,
балалардың ойыны да, сондай маңызды. Ойында бала қандай болса, өскен кезде,
жұмыста да көбінесе сондай болады. Сондықтан болашақ қайраткер ең алдымен
тәрбиені ойын арқылы алады.
Д.Б.Эльконин пікірінше, Ойын терапиясының әсері, жаңа әлеуметтік қарым-
қатынас практикасымен анықталады, онда рөлдік оын баланы ересектермен және
құрдастарымен теңестіреді, ерікті және бірлескен қатынасты, агресия және
мәжбүр ету қатынасына кері қоюы, түбінде терапиялық әсер етеді.
Еңбектенудің арқасында адам тікелей қажеттілік немесе тікелей
қызығушылықты қажет ететін нәрсе соны ғана жасамайды, не істеу керектігін,
шығармашылық қажеттілігі нені қалайтындығын тікелей қызығушылық пен
қажеттілікке тәуелсіз нәрселерді жасауға тура келеді. Ойын ойнаушы өз
әрекетінде тәуелсіз, яғни практикалық немесе қоғамдық міндет деп бөлмейді.
Өз еңбек әрекетінде жүрген дәрігер ауруды емдейді, себебі кәсіби немесе
қызметтік міндет осыны талап етеді; дәрігер болып ойнап отырған бала тек
қасындағыларды емдейді, себебі оны сол қызықтырады. Ойында өмірге деген
тікелей қатынас көрінеді. Ол тікелей талаптанудан, тікелей қызығушылық пен
қажеттіліктерден пайда болады.
Н.Құлжанованың көрсетуінше, Ойын – оның шын тіршілігі – төңіректегі
нәрседен өзіне қызықтысы ғана көзіне түсіп, ықылас тартады.
Тікелей талаптану әрине өзінше жанама түрде болады. Олар дамып келе
жатқан – бәрін ішіне жиып алған индивидтің тереңінен емес, олар оның
әлемінен және ең басынан, баланың өзі еңгізілген, барлық адамзаттың өзара
әсер етудегі байланысынан туындайды. Ол өзінің жан-жағындағы адамдардың көп
бейнелі әрекетін көріп соның негізінде жатқан білімдер мен дағдыларды
әрекеттің практикалық тиімділігін қамтамасыз ететін күрделі техниканы игеру
жағдайына жетіп, сол әрекет пен іс әрекетті қызықтыратын жерлерін өзінше
уайымдайды. Баланың өз анасының рөлімен байланысты жерлері көп, қоршаған
қамқорлықтың барлығы соған тәуелді екендігін, әрине, бала сондай қамқоршы,
жұмсақ, мейірімді ең күшті болуды армандайтынын көреді. Бала, әрине дәрігер
сияқты қалай емдеуді білмейді, оған латын асханасының құпиясы да мәлім
емес, бірақ ол дәрігерді тыңдау керектігіне, үйде ауру адам болса, оның
көмектесуін, құтқаруын, ауырын жеңілдетуін тілеп, дәрігерді асыға күтетінін
жақсы біледі – сөйтіп, баланың – үлкеннің де, кішінің де тыңдайтын, оларға
көмектесетін, ауруынан жазып, науқасы мен қалғысынан құтқаратын адамның
орнында болғысы келмейтіні анық. Бала, әрине, аэропланды игере алмаса да,
күрделі техника тілін білмесе де, барлық әлем ұшақтары туралы айтылғанда,
олардың назар аударарлық адамдар, батырлар екендігін қалай білмейді, балаға
сондай батырдың көпшіліктің сүйіктісі болуы, әрине, ұнайды. Бала ролге
байланысты қызығушылықты сезінеді, өмірде ата-анасы, дәрігер, ұшқыш,
жауынгер, отан қорғаушы, пайызды басқаратын машинист т.б. болуға қызығады.
Ойын әрекеті – спецификалық пайдакүнемдіктің нәтижесінде емес, тікелей
қызығушылықтың күшімен басатын әрекет Я.Корчак былай деген, ... бала ойыны
ол ересектердің маңызды әрекетіне еліктеуі. Еліктеуі? Жоқ, одан да үлкендеу
және бағалылау.
Ойынның мәнін анықтайтын бірінші жағдай – ойын түрткісі практикалық
ойын болмайтын жоспардағы әрекет беретін пайдакүнемдік емес, ойын ойнау
шының, бала үшін мәнді әр түрлі күйзелістері болып табылады. Индивид үшін
ойын барлық ойындық емес іс-әрекет сияқты мәнді мақсатпен мотивтеледі.
Бірақ ойын табылмайтын іс-әрекетте барлық мақсаттың мәні өте жанама түрде
болады:тәжірибелік, іскерлік өмірдегі адамның тура мақсаты барлық ішкі
мазмұны бойынша инивид үшін мәнді, сол әрекет арқылы адам оңай жолдармен
қажеттілігін қанағаттандыратын, сол әрекеттің ішкі мазмұны мен тікелей
байланыспайтын әрекетке ниеті болуы мүмкін. Орыс психологі Р.С. Немов
айтуынша, Ойын баланың жеке тұлғалық қасиеттерін дамыту және құрастыру
құралы. Ойын әрекетінің түрткісі тұлғаның қоршаған ортасына тікелей
қатысынан: ойын әрекетінің барлық кездерінің мәні өзінің ішкі мазмұнына
тікелей қатысынан көрінеді. Ойын әрекетінде адамдардың тәжірибелік
әрекетінің мүмкіндіктері субъект әрекетінің түрткісі мен тура мақсат
арасында жоқтығын көрсетеді. Индивид үшін ойын процесі тек ішкі мазмұн
мәнді мақсаттағы әрекет арқылы жасалады. Ойын әрекетінің осы ерекшелігі
және негізгі таңғаларлық жайт – шығармашылықтың жоғары формасымен
салыстырмалы түрдегі жайттың бірі.
Ойынның осындай мотивацияға қатысты ерекшелігі ойын әрекеті
тәсілдерінің негізгі ерекшелігімен немесе операцияның жасалуымен
байланысты.
Бала ойын жоспарынан жасайтын әрекетті, тәжірибелік жоспарда адамзат
жүзеге асыру үшін техника мен ғылымның даму процесінде олардың жүзеге
асуының күрделі тәсілдерінің тәжірибелік нәтижелілігін жасап шығарады. Жан-
жақты білімді қажет ететін барабар қолдану үшін бұл техниканы меңгеру
арнайы кәсіби дайындықпен қоса оқу әрекетінің міндеттерін құрастырады. Бұл
техника балаға қол жетпес, ойынның мағынасы мен әрекетін орындау үшін қажет
емес техника, сәни ойын әрекетінің адам іс әрекетіндегі спецификалық
түрткілерін атқарады, ол әрекет құралдары мен тәсілдерінен шыққан мақсаттың
болашақта жүзеге асуына байланысты емес, немесе ойындың емес тәжірибелік
жоспарда жүзеге аса тындығы анықталады. Ойын іс-әрекетінде әрекет
оперативті тәсілдерге қарағанда семантикалық және айқын жерлерде көрініс
береді. Олар ниеттеніп бекіген кезде, түрткідегі әрекет мазмұнының олпылық
мақсатқа қатынасынан көрінуі мүмкін. Мұндай жүйе ойын әрекетінің белгіленуі
деп аталады. Әрекеттің осы жүйесінде ойын жоспары орындалуында маңызды
жақтары сақталып, маңызды емес жақтары бөлініп шығарылады. Ойын әрекеті
әрекеттің түрткісі мен мақсатын анықтайтын заттың шарттарымен сәйкестеліп
және тәжірибелік шарттарға, әрекеттің заттық нәтижесі тәуелді болғанда
сәйкестелмейді. Мұндай міндеттерге сәйкес өзгеруінде, ойын әрекеті баланың
мүмкіндіктері мен сол сәйкестіктерге қарай ауысады. Осы ерекшеліктер
күшімен, бала сұранысы мен қажеттіліктерін бой көрсету арасында, қарама-
қайшылықты шешетін оның іс-әрекетінің мотивизациясын анықтайтын және оның
оперативті мүмкіндіктерінің шетін көрсететін, ойын іс-әрекеті болып
табылады. Ойын – бала мүмкіндіктерінің сұранысы мен қажеттіліктерінің пайда
болу тәсілі.
Ш. Амонашвили пікірінше, Оқытудың мәжбүрлік түрін аттап өту үшін
оқушылардың өз еркімен таңдай алу сезімін дамыту керек, бұл баланың ойын
әрекетінің негізі. Бұл жағдайды туғызу үшін, оқыта – дамыту мақсатын ойынға
жақын түрінде құрастыру, қарым-қатынас орнату, өзара әрекеттестік
құрастыру, ол ең негізгісі. Ойында сияқты оқушыға гуманды, тұлғалық жағынан
жақындау немесе билет жағынан. Бұл ойын түрлі оқушылардың жақындайды да,
танымдық күшін белсендетеді.
Дамудың әр кезеңінде балаларға әр түрлі ойын түрлері тән. Бала
дамуына қатыса отырып, ойын да дами береді. Ойын әрекетін жүйелендіру үшін,
ойын әрекетінін мәні мазмұнына бағыну сияқты негізгі шартына заттар
қанағаттандырылық балаға сол затпен қатынас жасау жолы берілуі қажет, ал
заттар барлық шарттарды қанағаттандыра алуы мүмкін. Осыдан кейін ойындағы
көзге түсетін нәрсе; жоғарыда көрсетілген ойын іс-әрекетінің ішкі
ерекшелігіне ойын әрекетін орындау үшін қызмет ететін ойындық емес
тәжірибелік әрекетті сәйкестендіріліп жүйендірілетін заттар, ойын мазмұнын
анықтайтын бала үшін қажетті болып табылатын мүмкіндік. Ойын әрекеті
процесіндегі бұл заттар, ойын әрекетінде орындайтын қызметті анықтайтын
мәнділікті жасап шығарады. Нәтижесінде ойынның бұл ерекшеліктері, оның
қиялдау шарттарына өту мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Бұл мүмкіндік бала
нәрсені шындыққа айналдырғанда, қиялында, ойлау шарттарында болғанда
қалыптасады. Ойынның бастапқы түрінде бұл өту кезеңін қиялдау шарттарына
толығымен қоса алмайды. Бала есікті өзі алғаш ашқанда, оны қайта-қайта
ашады, ол қиялдау шарттарын туғызбайды; керісінше, шынайы күйде қалады.
Бірақ ойын, спецификалық мағынада, шынайы шарттардың, ойынның өзгеруінің
қиялға ауысуынан басталады. Қабілеттілік, қиялдау жоспарына айналып, әрекет
құралады, яғни ойынның алғышарттары басталады. Ойын өрістеу үшін ол
қалыптасады.
Ересектер мен бала ойыны, қиял іс-әрекетімен байланысты, қоршаған
шындықты өзгертудегі қажеттіліктерді, бағыттарды көрсетеді. Ойындағы
шындықтың шығармашылық өзгеруіндегі бұл қабілеттілік ойында туындағанда
алғаш қалыптасады. Осы қабілеттілік пен шындықты өзгертуді бейнелеу арқылы
ойынның негізгі мәні жасалады.
Сөйтіп ойын қиялдау жағдайына өткенде шындықтан бөлініп қала ма?
Ия немесе жоқ. Ойында шындықтан алшақтау да бар, сонымен бірге оған кіру де
болады. Сондықтан да онда ерекше жалған, шынайы емес дүниеден кету, қашу
жоқ. Ойын тіршілігі мен әрекетте іске асыратының барлығы шындықтан шығады.
Ойын бір шарттарда туындайды және шындықтың бір жағын қамтиды. Ойында ол
үшін маңызды емес нәрселер шынайы болмайды; онда заттарға деген шынайы
қатынас жоқ және мұндайда ойнаушы ешқандай иллюзиямен алданбайды, ал оған
мәнді нәрселер – онда нағыз шынайы; онда ойналатын нағыз сезімдер,
тілектер, ойлар шынайы, шешілетін мәселер де шынайы.
Мысалы, бәсеке, спорттық ойындарда кім тапқыр, кім күштірек – бұл
нақты қарама-қарсылықты, табысты, нәтижесіздікті шақыратын, ойында өз
шешімін табатын ойнаушының нақтылы қасиеттері туралы шынайы сұрақ болып
табылады.
Г. Дүкенбаева дәлелдеуінше, Ойын – баланың жан серігі іспеттес.
Сезім, ниет, тілектің жалғандығы туралы сұрақ ойында нақты күмән туғызып,
ойнаушының өзінің емес, ойнап отырған рөлдің ниет, тілек сезімдері емес пе,
оңай болса, олар шынайы емес, қияли жалған сезім болып табыла ма деген
сұрақ туындайды. Ойнаушы орындайтын рөлдің сезімі, тілегі, ниеттері – ол
өзі іске асыратын рөлдің сезімі, тілегі, ниеті, ал өзі жаңа қиялдау
шарттарында болады. Қиялдану – ол тілек өзіне ойша қойған шарт қана, ал
сезім сол қиялда сезінілетін сезім, ол сол шындықта сезінілетін жалған-
жалған сезім. Бала рөлдерді ойнағанда бөтен тұлғаға жалған түрде еніп қана
қоймай, сонымен бірге рөлге еніп, оның тұлғасын кеңейтеді, жетілдіреді,
дамытады. Бұл жағдайда бала тұлғасының тек қиялын, ойлауын, еркін дамыту
үшін ғана емес, баланың тұлғасын дамытуға ойынның мәні зор. Ж.Б.Қоянбаевтің
айтуы, балалар ойын арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шындай
түседі.
Ойын тұлғаның дамуымен тығыз байланысты. Әсіресе қарқынды даму
кезеңінде, яғни балалық кезеңде олар ерекше мәнге ие. Ерте мектепке дейінгі
кезеңде, ойын, балаға өзінің тұлғасын қалыптастыратын іс-әрекет түрі болып
табылады. Ойын тұлға дамуындағы маңызды рөл атқаратын, оның қасиеттерінің
қалыптасуы мен оның ішкі мазмұнын дамытудағы алғашқы іс-әрекет. Даму
процесіндегі жеке мәндіклік пен қызығушылық әлі күнделікті қалыптасқалған
әрекет пен тұлғаның пайда болуындағы нәрселерде жасалады. Бала алғаш жасай
алған әрекет, яғни есікті ашу, тұтқаны бұрау – ол үшін бұл әрекет жетістік,
қандай да бір табыс, мәнді нәрсе. Қызығушылық, балаға онын жоспарына көшу
әрекетіне күш беріп, бала есікті бірінен кейін бірі ашып, жабуға, тұтқаны
қайта-қайта бұрауға, тек қазір есікті ашу немесе жабу үшін емес, бұл әрекет
оны жетістікке жету-табыс оның дамуының көрінісі ретінде баланы санасыз
түрде қуантады. Біршама үйреншікті күнделікті қызығушылық жойылып, осы
әрекет оның тақырыбы болудан қалады. Енді ғана туылған, әлі толық
бекімеген, бірақ үйреншікті сияқты болған туындының даму ерекшелігімен
ойынға кіреді.
Ойынға кірген әрекет кезегінде орындалып, сәйкес әрекет бекиді;
ойнай отырып, бала оны жақсы меңгереді және ойын, бала үшін, өзіндік мәні
бар, өмір мектебі болады.
Әрине, бала өмірге дайындық жасау үшін ойнамайды, бірақ ол ойнау
арқылы өмірге дайындалады, себебі заңдылық бойынша ол, оған таныс емес
қажеттіліктерді жасау, әрекетпен ойнауды ұйғарады. Нәтижесінде ол ойын
процесінде келесі іс-әрекетке дайындық ала отырып дамиды. Ол ойын
процесінің нәтижесінде дамиды. Ойын-даму тәжірибесі, Т.Шацкий көрсетуінше,
Бала ойыны – ол өмір лабораториясы...
Ойын - үлкендер іс-әрекетінің түрлі формаларын, балалардың ойын іс-
әрекетінде жаңғыртылатын бейнелерін қамтамасыз етеді. Ойын органикалық
түрде барлық ұлттың мәдениетімен байланысты, мазмұнды дүниедегі қоршаған
еңбектері мен тұрмысынан құрастырылады. Мұны көптеген мысалдар дәлелдейді.
Олар көптеген әдебиеттерде берілген. Ойын - өсіп келе жатқан ұрпақтың
жұмысын әрі қарай жалғастыруға көмектеседі. Болашақта қасиетті іс-әрекетті
орындау үшін қабілеттіліктер мен сапаларды дамытады. Бірақ біз ойын –
болашақ өмірге дайындық, бала ойнай отырып, өмір сүрмейтін еді және өмірге
әрі қарай дайындалатын, - деп айтпаймыз.
Психологтар ойынды интрогенді тәртіпке жатқызады және бұл тәртіп ішкі
факторлар мен детерминеледі (қажетену, қызығу) бұл экстрогенді тәртіпке
кері. Ол болса сыртқы қажеттіліктермен анықталады. Қазіргі кезде философия
шешуші құндылыққа қуанышты жатқызады. Қуанышқа жету мақсатына интрогенді
немесе ойын қанағаттандырулар бағытталған.
Адамдардың еркін ойын күші арқылы қуанышқа жету мақсатын, аяқ
асты пайда болған ересектер ойынының дәлелдеулері мен көрсетуге болады.
Сахна үстінде ойынмен актерлер айналысады, бұл адамдар өз қажеттіліктерін
театр әрекеті ойынында қанағаттандыру мүмкіншіліктері бар. Бірақ бұл ойын
адамның қуанышты толық сезуіне жетпейді.
Ойынды қажетсіну, жеке тұлғанын шығармашылық мүмкіншілігіне
байланысты. Себебі шығармашылық міндетті түрде әрекет процесі арқасында,
қуаныш пайда болуы мүмкін. Ойынның басқа интрогенді мінез түрлерінін
айырмашылығы өзгеше. Ол: Ойын-мінездің негізгі түрі; Экстрогенді мінез,
ойын мазмұнын құра алады. Міне, сол себептен ойынды кез келген әрекет
түріне қосуға болады. Ойынның бұл ерекшелігін қоғам әрқашан да, балалар мен
ересектерді еңбекке, әскери іске, танымдықты дамыту құралы деп қолданған.
Ойын ерекшелігі ол: бірнеше адамды бірнеше қалыпқа қою
мүмкіншілігі.Ойын барысында тұлға екі жоспар болады, ол шынайы және
уақытша.
Ойын барысында, бұл жоспардың біреуі бұзылса ойын бұзылады. Егер ұрыс
ойыннан жшықса, балалар қызып кетеді де, бір-бірімен төбелесіп кетеді.
Ойынға қатысушылардың біреуі ойын жағдайына енгісі келмесе де, ойын
бұзылады.Уақытша ойын жоспары бұзылса, ойынның мәні жоғалады. Егер тұлға
уақытша жоспарға беріліп шынайы жоспарды ұмытса, онда ол ойын емес, ауытқу
болып келеді. Тұлғаның ойынды қажетсінуі және ойынға ене білу қабілеті,
адам жасына емес, әлемді сезіну ерекшелігімен мінезделеді. Бірақ ересектер
мен балалардың ойынға ұмтылуы әр түрлі психологиялық негіздеріне
байланысты.
Ойын мен өнердің адамға қажеттігі туралы Л.Е.Выготский былай түсіндірген,
Шерингтон біздің жүйке жүйемізді воронкамен салыстырған. Ол кең жағы
Әлемге, ал жіңішке жағы әрекетке. Әлем адамға кең жағымен: қызығу,
тітіркену, шақыру т.б. сияқты заттарды құяды, ал оның бір бөлігі сыртқа
шығады.
Выготский ойын жалғастыра отырып, былай деуге болады: өз өмір
жолынан тиістісін таңдай алған адам жіңішке жол жағында болады, ол ойын.
Өмірдегі болатын әр түрлі жағдайларға бейімдейді.Ал балада бәрі басқаша
болады. Л.Е. Выготский былай жазған, Балаға қарап, өмірде іске асыру
мүмкіндіктер мол екені көрінеді. Егер бала жауынгер немесе қарақшы немесе
аш болып ойнауы ол оның бойында жауынгер, аш, қарақшы қалыптасқан.
Бір еңбек айтсақ, егер ересек адам ойын барысында көрсе ойласа
өмірі қолданған мүмкіншілігін қолданса, сонда ғана ойын баланы
Әлеументтендірудің мықты құралы болады.
Воронка ауызын үлкейту, адамның балалық шақта қолданған ойындардың
жүйесіне байланысты.
Психотерапевт – дәрігер монологін келтірейік. В.Левин былай деген: Ерте
сәбилік шақтан мен сиқырлы ойындар ойнауды ұнаттым, өсімдік, зат т.б. Кім
және не болмадым, және неге, кімге ғана еліктемедім.Мен солай өмір сүрдім,
бір түрден, екінші түрге көшіп, көп уақыт мен деген не екенін түсінбедім.
Мен не болғым келсе, сол бола аламын – оны мен білдім рөлдік ойындарда,
ойнағандар ары қарай өмір сүргісі келді, ал мен оған кедергі жасамадым. Ол
өмірлік шынайы рөлдерді – бала, өз ата-ана, баласы, сынып оқушысы т.б. –
мен әрине орындап отырдым, бірақ оларды өткелең және сыртқы деп есептедім.
Кейін, көп ұлдар мен қыздар бұл өмірмен өмір сүретінін білдім.
... Шынайы өмір өзінікін талап етті және өзін-өзі рөлін ойнауға
мәжбүрледі. Бірте-бірте мен балалық шақтын қозынасын жоғалта бастадым... Әр
түрлі кезеңдер болды.-Балалық шақ біресе келіп, біресе жоғалды... Мен – ол
тек мен дегенді сезіну өте қиын болды. Бірақ балалық шақ мені құтқарады...
... Қызықты көп нәрселер болды, өзін-өзі сендіру жайлы еш нәрсе білмей
тұрып, мектеп оқушысы болған кезімде емтихан алдындағы қорқыныш сезімнен
айырылуға әр түрлі жағдайлар қарастырдым...-Бірнеше қате – енді міне мен
емтиханнан қорықпау әдісін үйреніп таптым. Ол – емтихан барысында, ойын
ойнау керек, ол ойын емтихан беру ойыны.
... Міне, ойын табылды; мен емтихандардан Вася Кошкин болып ойнаймын,
ол Дима Кстонов үшін емтихан тапсыруда. Димамен Вася алдын ала сөйлесін
қойған, егер құласа немесе жаман баға алса онда ол ренжімейді, қалай шықса
солай шығады. Сондықтан тек Дима ғана қобалжыды, ал үшін тапсырған Вася тек
қобалжуды ғана бейнеледі.
Бұдан құнды жаңалық шықты. Оқу материалын бәрінен жақсы білген жоқпын,
бірақ емтиханды бәрінен жақсы тапсыратын болдым, шпаргалкалар қолданбадым.
Бірнеше жылдар өткеннен кейін,Вася ел жұмыс мен болғанына көзім жетті.
Мен психологиялық велосипед ойлап таптым. Ол ерте кезде пайда
болған... бірақ мен үшін бұл велосипед ракета болды. Ішкі ойын. Менің
егіздерім, олар туралы ешкім білмейді, менен басқа...
- Сен суретшісің, - деп өзіме қайталаттым.
- Сен суретшісің, портрет саласың. Нақтылық ол шындық емес. Адам
бірінші роль ойнайды, ал сосын барып адам ролін ойнайды. Бірте-бірте іште
бар біреуге өз ойларынды, беттерінді, сезімдерінді бағындыра бастайсыңдар.
Бұл бәріне тән пәрсе; кез келген адамға қарап оны көруге болады.
Бұл өте қызық көзқарас. Бұл тек терең өзін-өзі талдау мысалымен ғана
құнды емес, сонымен қатар бұл жоғары маман психотерапевт кеңесі, ол ішкі
ойын арқылы өзін-өзі емдеуге бағытталған. Ішкі ойын өз-өзін бол логикамен
анықталады. Бірақ ол әрқашан біреу бол дегенді білдірмейді. Бұл тұлға
үшін қоршаған ортаға бейімделу әдісі болып келеді.
Ойынның қоршаған ортаға бейімдеу мүмкіндіктері туралы Л.С.Выготский де
көрсеткен. Ол ойын және Өнерді біздің мінеміздің қиын жағдайда қоршаған
ортаман қатынасты жақсарту құралы деп атаған.
Рухани қажетсінуі дамыған ересек адам да, ойынды бастан өткізгісі
келеді, оның себебі ішкі дау-дамайларды шешу.
Ішкі дау-дамайларды шешу үшін басқа адам болып ойнау әдісін
қолданған тиімді.
В.Левин хатынан үзіндіні келтірейік Көшеде екі жігіт менің сыртқы
келбетіме қарап, жаман сөздер айтты... Осыдан кейін мен көшеге шықпай
қойдым, ешкімге қатыспай қойдым. Бірақ, бір күні бір әйелмен таныстым ол
сырттай сүйкімсіз болса да, өте сымбатты болды. Ол маған: Мен өзімнің
қандай екенімді біліп тұрмын, сен менің жанымда өте әдемісін. Бірақ менің
түсінгенім бір нәрсе, сен өзіңді қалай көрсең, өзгелері де сені сондай етіп
көреді. Өзіңді сүйкімді деп сезінсен, сені сондай деп айтады. Оны істей
білу қажет... Бұл оқиға маған күш берді. Мен сол әйел болып ойнай
бастадым. Көп күле бастадым... Аз уақыттан соң, маған сондай көзбен
қарайтынын көрдім.
Ал ойынның мынау нұсқасын Ираклий Андроников ұсынып отыр. Ол бала
кезінде түсініксіз сөйлеген Өз атымнан айтқан кезде дірілдеймін. Ал
бейнелерге ене отырып, мен басқаша боламын, олар сияқты ойлаймын, белсенді
боламын, жан-жақтағы бұрын көрмегенді көремін, өз санамды пайда болмайтын
ойларды, ойлаймын.
Ойынға ене білу, адамның эмоционалды қатынас атмосферасына әсер етеді,
қоршаған адамдарға көңіл-күйді көтереді. Мысалы: Жексенбі, автобус іші.
Әжесі мен немересі отыр, қолдарында жапрақтар. Контролер билет тексеріп
жүр. Бала жапырақты ұсынды. Контролер оны мұқият қарап,алып теседі, бәрі
күледі. Міне контролер ұсақ нәрсе жасап, автобус ішіне қуаныш атмосферасын
енгізе алды.
Міне, ойын өте ауыр әлеуметтік – психологиялық құбылыс. Өз-өзін ұстай
алу құралы. Стрессті бақылау, ішкі дау- дамайды шеше білужәне көтеріңкі
көңіл көтеру құралы болып келеді.
Осындай пайдалы құралды неге ересек адамдар қолданбайды? Неге ойынды
балалар белгісі дейді?
Ең алдымен атап өтетіні ол, сөздік – логикалықтан бұрын, елес қабылдау
жүреді, ал балалар үшін негізгі қабылдау ол елес арқылы. Сөздік – логикалық
қабылдаумен рационалды эмоционолдыға басым болуы.
Есейген сайын адамдарда әлемге әсер ету мүмкіншіліктері арта түседі.
Бірақ, негізгісі мұнада шығар: Балалық шақтан бастап адамдар, ойынды
доғар, нақты іспен айналыс. Жұмыс істеп шаршасаң ойна - дегенді жиі ,жиі
естейді. Балалық шақтан бастап, ойын – ол маңызды емес – деген стереотип
қалыптасады. Ойын жеңілтек, ойын сауық ұғымдарымен теңестіріледі.
Сондықтан адамдар ойын орнына теледидар көру, шахмат, қарт ойнау, спорт
тамашалаумен айналысады.
Осындай ойын алмастыру мысалдарын А.С. Макаренко келтірді: Анау –
ерекше жаға жасап алады, ерекше көзілдірік киеді, өзінше ғалымға ұқсас
болғысы келеді. Келесі біреуі – шашін сәндейді ақындыкіндей...
Неге сөреге кітап қойғанда әдемі сырты бар кітапты үстіне, ескі
кітаптарды астына қоямыз? Біз интелектуалды, мәдени адамдар болып
ойнаймыз.
Тағы да бір негізгі себеп ол: Рольдік ойын (ішкі болсын, сыртқы блсын)
белгілі бір жан күшін жұмсауды талап етеді. Ойын орнына іске асыру өте
оңайға түседі.
Ғалым жоғарғы курстің 86 студенттеріне келесі сұрақтар ұсынды:
-Рольдік ойын ойнағыларын келеді ме? 62 жауап – иә. 20 жауап –
белгісіз:
-Бұл тілектерінді жиі қанағаттындырасыңдар ма? 8 жауап – ешқашан, 59
жауап - өте сирек, 12 жауап – белгісіз, 7 жауап – жиі.
-Неге ересек шақта адамдар сирек ойнайды немесе мүлде ойнамайды?
Жоғарыда тоқталған себептерді былай топтауға болады.
-Ойын маңызды емес, Ойын – ол балалық уақыт өткізу - деген
стереотип.
-Бірлескен ойындар ресми емес қарым-қатынасты талап етеді, ол бұл
қазіргі кезде үлкен мәселе, оның орнына теледидар көру, киноға, тиатрға
болу, кітап оқу мен өтеді.
Сонымен, ойын қажеттігі көрінеді және оны іске асыру кедергілері де
белгілі. Ал ойын кезінде ішкі жұмыс қажет емес екенін сезінеміз.
Бала ойындарының психологиялық ерекшеліктері. Философтар айтуы
бойынша, ойын – балалық өмірдің ерекше түрі, оны қоғам, баланың дамуын
басқарып отыру үшін, ойлап тапты. Бұл жоспарда ойын педагогикалық туынды,
оны жеке адамдар емес, қоғам жасады. Ойын даму процесі бүкіл әлемді
процесс болды, ол жеке адамдардың әртүрлі әрекетінен шықты.
Теориялық әдебиетте ойын: 1) тұлғаның қоршаған ортаға деген еркеше
қатынасы; 2) баланың ерекше әрекеті, ол суъективті әрекет сияқты өзгереді
және дамиды. 3) Әлеументті ұсынылған және меңгерілген бала әрекетінің түрі
4) Мазмұнын меңгеру ерекшелігі 5) іс-әрекет, ол барысында баланың психикасы
дамиды. 6) бала өмірінің балалар қоғамының дамуының әлеуметтік-
педагогикалық түрі.
Бала ойынының бұл қызметтері, оның психологиялық ерекшеліктерімен
анықталады, оны Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, Д.Эльконин еңбектерінде ашып
көрсеткен.
Ең алдымен, ойын – іс-әрекет туындысы, ол арқылы адам шындықты
өзгертеді,өмірді өзгертеді. Адам ойынының негізі – іс-әрекетті көрсетіп,
шындықты өзгерту. Ойын барысында, балада, алғашқы рет өмірге әсер ету, өз
әрекетінің қожайыны болу қажеттілігі қалыптасады.
Ойын негізгі, ол нәтиже алу ғана емес, ол ойын барысындаға қайғыру,
күлу процесін бастан кешіру. Бала басынан кешірген жағдайлар қияли болса
да, сезімдер шынайы.
Ойынның бұл ерекшелігінде көп тәрбиелік мүмкіншілігі бар, себебі ойын
мазмұнын басқаруда, сюжетті ойындарға белгілі бір ролдер енгізгенде,
педагог ойнаушы балалық жақсы мінезді бағдарлай алады. Біріншіден, адам
үшін жақсы сезімдерді басынан кешіру тәжірибиесі маңызды. Екіншіден,
басынан кешіру арқылы ғана іс-әрекетке деген жақсы қатынасқа тәрбиелеуге
болады. Ойын емес әрекетке де, ойын арқылы, жақсы қатынас қалыптастыруға
болады.
С.Л. Рубинштейн, белгілеуінше, бала кейіпкер ролін ойнағанда, басқа
ауысып қана қоймай, сол ролге ене отырып, өзінің тұлғалық қиялын, ойлауын,
еркін өзгерту мүмкіншілігін туындайды. Ойын, өзінің уақытша ролге, ену
мүмкіншілігімен, бала үшін шындық өмірде қол жетпес. Ол балаға өз-өзімен
әр түрлі тілдерде сөйлесуге мүмкіндік береді, бала өзінің менің жауып
қояды.
Ролдік ойынды, бала, ерте сәбилік шақтың, аяғында меңгереді, 3 жастың
кезінде. Бірақ, ойын аяқ асты пайда болмайды. Ол үшін бала бойында қоршаған
ортадан алынған әсері болуы шарт және ересектердің тәрбиелік ықпалы.
Ересектермен қарым-қатынас жасау, іс-әрекетінің жаңа түрі – ролдік ойынды
меңгерудің анықтауышы болып келеді. Ересектер жағынан басшылық
жүргізілмесе, ролдік ойынның дауына ешқандай ойыншықтар түрткі бола
алмайды. Баланың ролдік ойынының дамуы қалай өтеді? Ең бірінші, бала өз
бетімен ойнайды, ешкіммен қарым-қатынасқа түспейді. Содан өзі алған ролдің
негізінде қарым-қатынас басталады. Ойыншықтармен әрекет ролсіз де жүреді,
бала тек белгілі бір әрекеттер ойындайды: тамақ пісіреді жуады
жүреді, ол содан кейін ролдер пайда болады осы әрекеттерге байланысты:
Мен-аспазшы мен-жүргізуші мен дәрігер т.б. Сәбилер ойын ойнауды
бастау үшін тек белгілі бір әрекет жасау ғана емес, бала бойында,
кейіпкерге деген эмоционалды көзқарас пайда болуы шарт екенін, бақылаулар
көрсетеді. Бұл шарт өте маңызды, себебі ойынның пайда болуынын ерте
кезеңінде, ойында әрекет объектісіне эмоционалды қатынас болған.
Ойын даму процесінде ролді орындау өзгереді, содан кейін жеке
белгілерімен толықтырылады.
Атақты балалар психологі Д.Б.Эльконин көрсеткендей, бала ойындарының
мазмұны ойындардан дамиды, ол ойындарда негізгі мазмұны: адамдардың заттық
әрекеті, адамдар арасындағы қарым-қатынасты бейнелейтін ойындар және
қоғамдық тәртіпке, адамдар арасындағы қоғамдық тәртіпке бағыну, негізгі
мазмұны болып келетін ойындар.
Ролдік ойын арқылы ересектер баланы таза заттық әрекеттен қарым-
қатынас әлеміне шығарады. Сырттай айырмашылығы көрімбеуі де мүмкін: бала
бұрын да қуыршақты жауапты тамақтандыратын. Бірақ заттық әрекеттен ролдік
ойынға көшу, ол енді баланың затпен әрекеті, жаңа шындыққа деген қарым-
қатынас жүесіне енді. Жаңа эмоционалды- қызықтыратын әрекет. Енді оларда
жаңа мазмұн бар.
Бір заттың мағынасы екінші затқа ауыстыру ойын әрекетінің мінездемесі
болып келеді. Бұған мысалы ретінде А.С.Сливаковская өткізген эксперементті
қарастырайық. Қыз бала сурет болып отырған кезде, эксперементатор, қарандаш
орнына, біраз уақыт текшелер қолдануды ұсынды. Қыз бұған қарсылығын
көрсетті. Содан оған қуыршақтың шанышқысын ұсынды, ол ашуланды. Емхана
ойыны басталды. Қыз бала дәрігер. Ол ауруларды қарап, тыңдап, рецепті
жазады. Бірнеше ойын әрекетінен кейін қарандаш, текшемен алмастырылды.
Эксперементатор: Саша, міне, мына қарандашпен жаз, ол маған енді керек
емес. Саша: Текше? Жарайды, өтірік қарандаш болсын. Келесі. Сіздің
қызыңызды не мазалайды? Тамағы! Мұрнына тамшы, дәрі. Міне мынау рецепт
сізге. Текшемен қимылдар жасап, парақты ұсынады. Маған ұсынып: Міне.
Бірнеше, күннен кейін келіңіз.
Міне осылай ойында, заттың мәні алмастыру, пайда болады.Балалар ойынының
белгілерін алғашқы рет зерттеген. Л.С. Выготский. Оның айтуынша: заттың
жаңа мәнге ие болуы қозғалыстарға байланысты. Осы көзқарас негізінен екі
факт түсіндірген. Бірінші факт: ойын барысында бала үшін бір зат, кез
келген зат болуы мүмкін. Бұл объект өз бетінше қызметті және белгі мазмұнын
ым арқасында қабылдайды. Осыдан мағына ымға байланысты болатыны көрінеді.
Міне сондықтан да, бала қандай затты ұстап отырғанына байланысты емес. Бұл
жерде зат символды қимылға сәйкесті қосымша нүкте болуы шарт. Мысалы таяқты
бала ат қылуы, ол оны екі аяқ арасына салуға келуі. Таяққа атқа жасайтын
қимылдарды қолдануға болады.
Екінші факт: 4-5 жыл бала шартты сөздік белгілерді қолдана бастайды.
Балалар бір-бірімен ақылдасып: Мынау үй болады, ал мынау ыдыс т.б. Осы
кез аралығында балада өте бай сөздік байланыс пайда болады. Ол арқылы бала
әр қимылын, әр затты, әр істеген ісін түсіндіреді, хабарлайды,
талқылайды. Бала тек қимыл ғана жасамайды ол сөйлеседі, өз-өзіне ойын
шартын түсіндіреді. Осы ісімен, ойынның бастапқы түрі ол, алғашқы қимыл
және белгілі арқылы сөйлеу түрі, деген ойды көрнекі түрде дәлелдейді...
Қимылдарды ұзақ уақыт қолдану арқылы, кейін оны затқа алмастырады. Кей
кезде, ойын барысында, қимылсыз да, белгілі заттарды бейнелейді.
Л.С.Выготский заттан белгі пайда болуды зерттеген эксперимент өткізді.
Балалармен ойын ұйымдастырылды, онда, белгілі заттар басқа объектті
белгіледі. Мысалы кітап – үй, кілт – балалар, қарандаш – тәрбиеші, сағат –
дәріхана, пышақ – дәрігер, балаға бейне емес әңгіме көрсетіледі, оны олар
жеңіл оқиды. Мысалы, дәрігер атпен үйге келді, тарсылдатты, тәрбиеші есік
ашты, дәрігер баланы тыңдады, қарады, дәрі берді. Балалардың көбі 3
жастағы, осындай символды жазды өте оңай оқиды. 4-5 жас балалар, одан қиын
да, жазуды оқиды; адам ағашта қыдырып жүр, оған қасқыр шапты, адам қашты,
дәрігер оған көмектесті, дәріханаға жіберді, содан үйіне жіберді. Аңшы,
орманға қасқыр өлтіруге кетті...Бұл жерде орын бастырушы және орын
ауыстырушы заттар ұқсастығы көзге түсерлік роль ойнамайды. Бұл жерде
негізгісі ол, таңданып алынған ауыстырушы заттар белгілі қимылды жасауғу
жіберілсе және ол үшін қосымша нүкте қызметін атқарса. Оның саусақтары
денемен байланысты, және ол қимыл жасау объектісі қызметін атқара алмайды.
Бөлме ішіндегі үлкен заттар да ондай қызмет орындамайды.
Міне, сондықтан, Выготский көрсетуінше, Бәрі кез келген зат болады
деген принципте өзінің шектеулері болады. Заттарды алмастырумен ойналатын
ойындар – балалар ойлауын дамытудың жақсы құралы. Қазіргі кезде психологтар
негізінде ойын алмастыруы алынған тестер қолдану арқылы ойлау ерекшелігін
анықтайды. Балалар, ауыстыру шегін көрмейтін – оларда бәрі кез келген зат
болады – ол түріне, пішініне байланысты, заттарды жіктеуде қиналмайды. Олар
көбелекті, ұшақты, құсты, жапырақты да Бұндағының бәрі ұшады деген
принцип бойынша түсіндіруі мүмкін. Затты алмастырумен ойналатын ойын,
баланың ойлауын зерттеу тестінің негізінде жатуы мүмкін.
Сонымен қатар, ойын әрекетінің дамуы, ол әрекет ойлаудан басталады, ал
заттан емес. Егер бала ғарышкер болып ойнаса, онда отырған диван ұшақ
болады; немесе заттарды алмастыру принціпі арқылы ойын шығармашылық
процесске айналады. Сондықтан да атақты, балалар ойынын зерттеуші
Дж.Радари: Ойын ол сәтпен эксперимен жасау деп атап көрсеткен.
Ойын әрекетінің орталығы ол, олар үшін ең маңызды болатын, олардың
қажетсінуіне жауап беретін әрекет. Осының негізінде бір мазмұн, әр түрлі
жастағы балалармен әртүрлі, мғынада қабылданады. Ойынның осындай
ерекшелігі, Л.И.Божович лабораториясында баланың мектепке психалогиялық
дайындығын анықтау үшін қолданған тексет негізіне алынады. Ойындар 4-5 жас,
6-6,5 жыл астағы балалармен мектеп ойының ұйымдастыру өте қиын болып шықты.
Оларды бұл тақырып қызықтырмайды.
Ал, егер бұл ойын ұйымдастырылған кезде, ол былай өтеді. Ең маңызды
олар үшін, мектепке келу, кету сәті. Сабақ олар үшін бірнеше минутқа ғана
созылады, сабақ басы, соңы міндетті түрде қоңырау арқылы көрсетіледі. Кейде
қоңырау берген болса, сабақ пен үзіліс арасында аралық жасайды. Мектепте
негізгі – үзіліс. Балалар үзілісте ойнайды жүгіреді, мектеке қатысты емес
ойын ойнайды; ас әзірлеу, қыдыру т.б.
Ал 6-6,5 жасар балалардың ойындары мүлде басқаша. Олар ойынға тез
келісіп, кірісіп кетеді. Сынып жасай бастайды: орындықтар қою, қарандаш
қағаз даярлау. Оқушы болу қызықты болып көрінеді. Сабақ басты орында
тұрады: балалар таяқша, әріп, сандар жазады. Үзіліске шыққылары келмейді.
Мысалы, Мұғалім болған оқушы, үзіліске шықпай оны ауызша орындады: Міне
мен шықтым, келдім, ас іштім, ал енді сабақ оқиық.
Атап өтетін жайт ол, мектепке ойнау нәтежесінде 6-6,5 жас балаларда
оқуға қажетсіну әрекеті пайда болады. Егер ойын әрекеті, мазмұны бойынша,
балаға маңызды болмаса, онда бала ол ролде механикалық тұрде орындайды, ол
ролге байланысты сезімдерді басынан кешірмейді. Баланы зорлап ойынға
енгізуге болмайды.
Аз ойнаған бала дамудан қалады. Л.С. Выгодский ойын парадоксын
көрсеткен.
1. Бала аз қарсыласу сызығымен жүреді бірақ көп қарсыласу сызығымен әрекет
жасауға үйренеді. Ойын – ерік мектебі.
2.Әдетте бала ережеге бағынуды басынан кешіреді, ал ойында ойын барысында
ойын ережесіне бағыну, рақат алудың жолы болып келеді. Ойын балаға
тілекттің жаңа түрін береді немесе ойын үстіндегі роль мен ережені өз
тілегімен сәйкестендіру. Ойында бала жоғарғы дәрежелерге жете алуы мүмкін,
содан келешекте ол үшін оның шынайы деңгейі болады.
1.2. Ойындар арқылы оқу тәрбие үрдісінде оқушылардың ойлау қабілеттерін
дамытудың ерекшеліктері
Психологтер мен педогогиктер ежелден – ақ ойын мәселесіне өз
назарын аударғанымен, тек ХІХ ғасырдың аяғында ғана ойын арнайы зерттеу
пәніне айналды. К.Гросқа дейін итальян оқымыстысы Д.Колоцца балалар ойыны
туралы материалдарды жүйеге келтіріп, ойынның педагогикалық, психологиялық
маңызын ашуға әрекет жасады. Ал ғалым – психологтер К. Гросс, Э. Клапарет,
А. Диваев, Р. Гаупп, Н. Виноградов, В. Вехтеров және т.б. ойын теориясын
құрастырды және ойын мәселесін көтеріп, іс-әрекеттің маңызды түрі ретінде
оның теориялық, әдіснамалық негізін ашты.
Зерттеушілер арасында еңбек пе әлде ойын ба бірінші пайда болғаны
туралы әр түрлі пікірлер айтылды. Кейбіреулері ойын еңбектеп бұрын пайда
болды деген ойлар айтты Ойын – еңбек баласы деген көз қарасты алғаш
ұсынған В.Вунд болды, ал кейін бұл ойды орыс философы Г.В. Плеханов Письма
без адреса (1912) атты еңбегінде ары қарай дамытқан. Г.В Плеханов
қоғамдағы өнердің пайда болуын мәжілесін зерттеген. Ол, ойын көп ғасырлы
тарихы бар және алғашқы қауымдық қоғамда басқа өнерлермен пайда болды деген
қоытындыға келеді. Г.В.Плеханов ойынша, қоғамның тарихында еңбек ойын
бастамасы, және ол ойынның мазмұнын белгілейді деген. Өмірлік қажеттіліктер
тамақ тауып жеу, үйлерін қорғау, т.б. адамды еңбек етуге мәжбүр еткен.
Еңбек аңшылық, көршілес рулармен соғыс бұның бәрі қуану, қайғыру, ләззат
алу сезімдерімен қатар жүрген. Әр түрлі іс-әрекет барысында көрсеткен
тапқырлықтарын, күштерін,мақтаныштарын қайта сезінгісі келген ежелгі
адамдарды салт ойындарға, әндерге, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І Тарау Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытудағы ойынның
алатын орны мен маңыздылығы туралы ғалым,педагог-
психологтардың ой пікірлері
1.1 Ойындардың психологиялық-педагогикалық
сипаты
1.2 Ойындар арқылы оқу-тәрбие үрдісінде оқушылардың ойлау
қабілеттерін дамытудың ерекшеліктері
ІІ Тарау Ойын арқылы оқыту мен тәрбиелеудің жолдары
2.1. Оқушылардың ойлау қабілетін дамытудағы
ойындардың алатын орны мен маңызы
2.2. Ойындар арқылы оқушылардың эмоциялық жағдайларын
дамытудың
мәні
2.3Оқушылардың ойлау қабілетін дамытуға бағытталған сабақ
жоспары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Қазіргі заман оқушыдан әр сабақта бұрынғы біліміне жаңа білім қосып
қана қоймай , оны өзі игеріп, жан- жақты ізденіп, үнемі даму үстінде
болуын қалайды, яғни жас жеткіншектің салауатты, саналы, білікті, білімді
болуын талап етеді.
Ендеше, әлеуметтік ортаға бейімделген өзін-өзі дамыта алатын
тұлғаны қалыптастыру және оны одан әрі дамыту мұғалімнің негізгі міндеті
десек, бұл талап оқу - тәрбие процесін ұйымдастыруды басқа көзқараспен
қарауды талап етеді.
Ел басшымыз Н.Ә.Назарбаев Еліміздің ертеңі бүгінгі жастардың
қолында, ал жас ұрпақ тағдыры ұстаздың қолында деген сөзіне сүйенсек әр
мұғалім, әр тәрбиеші барынша өздігінен білім алып, өзін жетілдіріп отыру
қажет.
Оқушылардың білімді толық меңгеріп, бір уақытта дамып, тәрбиеленіп
отыруы үшін мұғалім өз сабақтарын түрлендіріп, түрлі әдіс- тәсілдер мен
технологияларды қолданып отырғаны жөн. Оқыту мен тәрбиелеу үздіксіз
бөлінбейтін процесс.
Сондықтан мұғалім қандай да әдістер мен тәсілдерді таңдаған уақытта
біріншіден тәрбиелік және тиімділік жақтарын ескеріп отырғаны жөн.Менің
ойымша, осы әдістердің бірі қимыл- қозғалыс арқылы жүзеге асатын ойындар.
Баршамызға белгілі, адамның тұлғалық қалыптасуы, қоршаған ортамен,
болмыспен танысуы балалалық шағында өте қарқынды болады. Күннен- күнге өсіп
келе жатқан жас организмнің ең негізгі қажет ететін факторларының бірі
қимыл- қозғалыстар, ойындар.
Ойын оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру құралы.
В.А.Сухомлинский Ойынсыз ақыл ойдың қалыпты дамуы жоқ және олай болуы
мүмкін емес. Ойын дүниеге ашылған үлкен жарық терезе іспеттес, ол арқылы
баланың рухани байлығы жасампаз өмірмен ұштасып, айналадағы дүние туралы
түсінік алады. Ойын дегеніміз- ұшқын, білуге құмарлық пен еліктеудің маздап
жанар оты деген.
Әрине, ең алдымен оқушылардың ойынның өткізілу түрі қызықтырады, ал
содан соң ғана, егерде білмесе ойынға қатыса алмайтын, оқу материалы.
Ойын барысында оқушылар өздері де байқамай әртүрлі жаттығуларды
орындай бастайды. Ойын баланы іздену жолына бағыттайды, жеңіске деген
қызығушылығын оятады, ал осыдан шыға келе олар жылдам, жинақы, шапшаң,
тапқыр болуға, ойын шартын сақтай отырып, тапсырмаларды нақты орындауға
тырысады.
Ойындарда, әсіресе топтық ойындарда, жеке тұлғаның адамгершілік
қасиеттері де қалыптасады. Балаларда жауапкершілік, толық сезімдері
қалыптасады, тәртіп, күш- жігер, мінез- құлық тәрбиеленеді.
Көру, есту, қимыл- әрекет көрнекіліктердің әдістері, сұрақтың қызық
та, тиімді түрлері, жұмбақтар, әзіл есептері, ахуал жағдайлары,сайыстар
балалардың белсенді ойлау әрекетіндамытуға көмектеседі. Ойын барысында бала
ойы үнемі дамып, жетіліп отырады, ұшқарлана түседі.
Бастауыш сынып оқушыларының білуге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін
толық пайдалану және оларды оқу үрдісінде үздіксіз дамытып отыру, сабақ
барысында алған білімдерін тәжірибеде қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін
өзімнің сабақтарымда ойын элементтерін кең түрде пайдаланамын.
Сабақта тиімді қолданылған ойын элементтері- түсіндіріп отырған
материалымды оқушыларым аса зор ілтипатпен тыңдап, жемісті, сапалы
меңгеруіне сенімді көмекшім екендігіне көз жеткізіп отырмын. Өйткені, кіші
жастағы оқушылар жас ерекшеліктеріне байланысты кез келген ойынға өте
ынталы келеді. Балалар тез серігіп, тапсырманы жылдам, дәл орындайды.
Ойын оқушылардың оқу материалын толық меңгеріп, тілін дамытуларына,
ойлау қабілеттерін жетілдіруге мол мүмкіндік береді.Өз бетімен жұмыс істей
білуге дағдыландырады. Ойланғыштық, іздемпаздық қабілеттерін арттырады,
сөздік қорларын молайтуға көмектеседі.
Мұнымен қатар сабақ үстінде ойын элементтерін қолдану оқушылардың оқып
отырған сабағына қызығушылығын арттырады, оған белсенді түрде қатысып
түсінбегенін түсінуге мүмкіндік туғызады.
А.С.Макаренконың Жақсы ойын- жақсы жұмысқа тең деген сөзімен толық
келісемін. Себебі, сабақтарымда ойын технологияларын немесе ойын
элементтерін кіріктіріп, оқытылатын материалмен ұштастырған уақытта
проблемалық жағдайлар туады. Ал сол дағдайларды шешу үшін оқушылар ойынның
ережелерін сақтай отырып, ойынға бірден еніп кетеді. Қызығушылықтары артып
қайтседе, басқалардан бұрын жеңіске жетемін деген оймен алдында тұрған
міндеттерді орындауға құлшынады. Тапсырманың барлығы әр баладан ой
қозғалысын, күш- жігер, талпыныс пен шығармашылықты талап етеді. Ал мұның
барлығы еңбек. Балаланың бойындағы барлық қабілеттері бірдей жұмыс атқарса
ғана ол жетістікке жете алады.
Зерттеу мақсаты: Оқу тәрбие үрдісінде ойындардың маңыздылығын көрсету
Зерттеу міндеттері: 1) Ғалым, педагог-психологтардың көзқарастарына
талдау жасау.
2) Ойындарды дұрыс қолдану жолдарын көрсету.
3)Оқу тәрбие үрдісінде ойындарды қолдану әдістерін, жолдарын
көрсету, ұсыныстар жасау.
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының ақыл - ойы мен мінез –
құлқының психологиялық дамуының ерекшеліктерін ойын
арқылы айқындау.
Зерттеу объектісі: Ойындардың маңызы.
Ғылыми болжам: Егер оқу-тәрбие үрдісінде ойындар кеңінен қолданылса,онда
оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытуға болар еді.
Зерттеу орны: Ақмола облысы,Бурабай ауданы,Зеленобор мектеп-
гимназиясы.
I Тарау. Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытудағы ойынның
алатын орны мен маңыздылығы туралы ғалым,
Педагог-психологтардың ой пікірлері.
1.1 Ойындардың әлеуметтік-психологиялық сипаты
М.Ф.Стронин айтуынша Ойын – ұйымдасқан сабақ, ол эмоциялық және
ой күштерін жұмсауды талап етеді. Ойын әрқашан не істесем? Не айтсам деген
сұрақтарға шешім қабылдауды талап етеді.
Атақты неміс психологы Ф. Шиллер былай деген Адам тек адам болғанда
ғана ойнайды және ойнағанда ғана адам болады.
Ойын –пайдасыз сияқты және сондай – ақ қажетті іс- әрекет, өмірдің ең
тамаша құбылыстарының бірі. Өмір құбылыстарын еріксіз еліктіре және өзіне
тарта отырып ойын ғылыми ой үшін аса күрделі және қиын мәселе болып қалуда.
Ойын дегеніміз – ол балаға қатысты және ғылымға мүлде түніксіз бе?
Бәрінен бұрын ойын, адам мен бала ойынына қатысты айтылған соң – бұл
маңызды іс әрекет, яғни түрткі бірлігімен біріктірілген мәнді әрекеттер
жиынтығы. В. Вундтің айтуынша, Ойын – ол еңбек баласы.
Индивидтің ойыны сол түрдің болуымен негізделетін іс- әрекетпен
тығыз түрде байланысты келеді. Жануарларда ол өмір сүру инстиктінің негізгі
формасымен байланысты. Еңбек пен ойынның бұл байланысы ойын мазмұнынан
басталады. Әдетте олардың барлығы практикалық ойындық емес іс- әрекеттің
қандай-да бір түрін жаңғыртады.
Ойын мен еңбек бір-бірімен байланысты, бірақ еңбек әрекетінің
өндірістік, техникалық мазмұны шектелмеген және өндірістік техникалық
операцияға ұқсамайды. Еңбек сияқты ойынның шығу барысында қоғамдық мәні
жануарлардың өмір сүру әрекеті, яғни табиғатқа бейімделуі оны өзгертуі
сияқты еңбек әрекетінің спецификалық сипаты болады.
А.С.Макаренконың дәлелдеуінше, жаман ойын, жаман жұмысқа ұқсайды.
Еңбекпен байланысын және еңбекпен сәйкестігін түсіну үшін, ойынды
еңбекпен бірге және одан ажыратып қарастыру қажет.
С.Л. Рубинштейн дәлелдеуінше, бала кез келген рөлді ауысып қана
қоймай сол рөлге ене отырып,ойларын кеңейтеді деген.
Ойын пайдасыз сияқты және сондай-ақ қажетті іс әрекет, өмірдің ең
тамаша құбылыстарының бірі. Өмір құбылыстарын еріксіз еліктіре және өзіне
тарта отырып, ойын ғылыми ой үшін аса күрделі және қиын мәселе болып
қалуда.
Дж. Родари атап өткендей, Белгілер бойынша қарым-қатынас жасау,
сөз арқылы қарым-қатынастан кем емес. Кейде бұл бала мен қарым-қатынас
жасаудың жалғыз ғана жолы болуы мүмкін. Кейбір бала тек қуыршақпен ғана тіл
табысады.
Ал орыстың атақты ғалымы К.Д.Ушинский ойынды зерттей келе былай
деген, Ойында бала дамып келе жатқан адам, өз күшін сынап өзінің
шығармаларын еркін басқарады...
Еңбек пен ойын әрекеттерінің арасындағы негізгі айырмашылығын жеке
құбылыстардан емес, өз іс-әрекетіне қатынасынан тұрады.
А.С.Макаренконың көрсетуінше, Ойын-балалар өмірінде өте маңызды зор
нәрсе, үлкендердің қайраткерлігі, жұмысы, қызметі қандай маңызды болса,
балалардың ойыны да, сондай маңызды. Ойында бала қандай болса, өскен кезде,
жұмыста да көбінесе сондай болады. Сондықтан болашақ қайраткер ең алдымен
тәрбиені ойын арқылы алады.
Д.Б.Эльконин пікірінше, Ойын терапиясының әсері, жаңа әлеуметтік қарым-
қатынас практикасымен анықталады, онда рөлдік оын баланы ересектермен және
құрдастарымен теңестіреді, ерікті және бірлескен қатынасты, агресия және
мәжбүр ету қатынасына кері қоюы, түбінде терапиялық әсер етеді.
Еңбектенудің арқасында адам тікелей қажеттілік немесе тікелей
қызығушылықты қажет ететін нәрсе соны ғана жасамайды, не істеу керектігін,
шығармашылық қажеттілігі нені қалайтындығын тікелей қызығушылық пен
қажеттілікке тәуелсіз нәрселерді жасауға тура келеді. Ойын ойнаушы өз
әрекетінде тәуелсіз, яғни практикалық немесе қоғамдық міндет деп бөлмейді.
Өз еңбек әрекетінде жүрген дәрігер ауруды емдейді, себебі кәсіби немесе
қызметтік міндет осыны талап етеді; дәрігер болып ойнап отырған бала тек
қасындағыларды емдейді, себебі оны сол қызықтырады. Ойында өмірге деген
тікелей қатынас көрінеді. Ол тікелей талаптанудан, тікелей қызығушылық пен
қажеттіліктерден пайда болады.
Н.Құлжанованың көрсетуінше, Ойын – оның шын тіршілігі – төңіректегі
нәрседен өзіне қызықтысы ғана көзіне түсіп, ықылас тартады.
Тікелей талаптану әрине өзінше жанама түрде болады. Олар дамып келе
жатқан – бәрін ішіне жиып алған индивидтің тереңінен емес, олар оның
әлемінен және ең басынан, баланың өзі еңгізілген, барлық адамзаттың өзара
әсер етудегі байланысынан туындайды. Ол өзінің жан-жағындағы адамдардың көп
бейнелі әрекетін көріп соның негізінде жатқан білімдер мен дағдыларды
әрекеттің практикалық тиімділігін қамтамасыз ететін күрделі техниканы игеру
жағдайына жетіп, сол әрекет пен іс әрекетті қызықтыратын жерлерін өзінше
уайымдайды. Баланың өз анасының рөлімен байланысты жерлері көп, қоршаған
қамқорлықтың барлығы соған тәуелді екендігін, әрине, бала сондай қамқоршы,
жұмсақ, мейірімді ең күшті болуды армандайтынын көреді. Бала, әрине дәрігер
сияқты қалай емдеуді білмейді, оған латын асханасының құпиясы да мәлім
емес, бірақ ол дәрігерді тыңдау керектігіне, үйде ауру адам болса, оның
көмектесуін, құтқаруын, ауырын жеңілдетуін тілеп, дәрігерді асыға күтетінін
жақсы біледі – сөйтіп, баланың – үлкеннің де, кішінің де тыңдайтын, оларға
көмектесетін, ауруынан жазып, науқасы мен қалғысынан құтқаратын адамның
орнында болғысы келмейтіні анық. Бала, әрине, аэропланды игере алмаса да,
күрделі техника тілін білмесе де, барлық әлем ұшақтары туралы айтылғанда,
олардың назар аударарлық адамдар, батырлар екендігін қалай білмейді, балаға
сондай батырдың көпшіліктің сүйіктісі болуы, әрине, ұнайды. Бала ролге
байланысты қызығушылықты сезінеді, өмірде ата-анасы, дәрігер, ұшқыш,
жауынгер, отан қорғаушы, пайызды басқаратын машинист т.б. болуға қызығады.
Ойын әрекеті – спецификалық пайдакүнемдіктің нәтижесінде емес, тікелей
қызығушылықтың күшімен басатын әрекет Я.Корчак былай деген, ... бала ойыны
ол ересектердің маңызды әрекетіне еліктеуі. Еліктеуі? Жоқ, одан да үлкендеу
және бағалылау.
Ойынның мәнін анықтайтын бірінші жағдай – ойын түрткісі практикалық
ойын болмайтын жоспардағы әрекет беретін пайдакүнемдік емес, ойын ойнау
шының, бала үшін мәнді әр түрлі күйзелістері болып табылады. Индивид үшін
ойын барлық ойындық емес іс-әрекет сияқты мәнді мақсатпен мотивтеледі.
Бірақ ойын табылмайтын іс-әрекетте барлық мақсаттың мәні өте жанама түрде
болады:тәжірибелік, іскерлік өмірдегі адамның тура мақсаты барлық ішкі
мазмұны бойынша инивид үшін мәнді, сол әрекет арқылы адам оңай жолдармен
қажеттілігін қанағаттандыратын, сол әрекеттің ішкі мазмұны мен тікелей
байланыспайтын әрекетке ниеті болуы мүмкін. Орыс психологі Р.С. Немов
айтуынша, Ойын баланың жеке тұлғалық қасиеттерін дамыту және құрастыру
құралы. Ойын әрекетінің түрткісі тұлғаның қоршаған ортасына тікелей
қатысынан: ойын әрекетінің барлық кездерінің мәні өзінің ішкі мазмұнына
тікелей қатысынан көрінеді. Ойын әрекетінде адамдардың тәжірибелік
әрекетінің мүмкіндіктері субъект әрекетінің түрткісі мен тура мақсат
арасында жоқтығын көрсетеді. Индивид үшін ойын процесі тек ішкі мазмұн
мәнді мақсаттағы әрекет арқылы жасалады. Ойын әрекетінің осы ерекшелігі
және негізгі таңғаларлық жайт – шығармашылықтың жоғары формасымен
салыстырмалы түрдегі жайттың бірі.
Ойынның осындай мотивацияға қатысты ерекшелігі ойын әрекеті
тәсілдерінің негізгі ерекшелігімен немесе операцияның жасалуымен
байланысты.
Бала ойын жоспарынан жасайтын әрекетті, тәжірибелік жоспарда адамзат
жүзеге асыру үшін техника мен ғылымның даму процесінде олардың жүзеге
асуының күрделі тәсілдерінің тәжірибелік нәтижелілігін жасап шығарады. Жан-
жақты білімді қажет ететін барабар қолдану үшін бұл техниканы меңгеру
арнайы кәсіби дайындықпен қоса оқу әрекетінің міндеттерін құрастырады. Бұл
техника балаға қол жетпес, ойынның мағынасы мен әрекетін орындау үшін қажет
емес техника, сәни ойын әрекетінің адам іс әрекетіндегі спецификалық
түрткілерін атқарады, ол әрекет құралдары мен тәсілдерінен шыққан мақсаттың
болашақта жүзеге асуына байланысты емес, немесе ойындың емес тәжірибелік
жоспарда жүзеге аса тындығы анықталады. Ойын іс-әрекетінде әрекет
оперативті тәсілдерге қарағанда семантикалық және айқын жерлерде көрініс
береді. Олар ниеттеніп бекіген кезде, түрткідегі әрекет мазмұнының олпылық
мақсатқа қатынасынан көрінуі мүмкін. Мұндай жүйе ойын әрекетінің белгіленуі
деп аталады. Әрекеттің осы жүйесінде ойын жоспары орындалуында маңызды
жақтары сақталып, маңызды емес жақтары бөлініп шығарылады. Ойын әрекеті
әрекеттің түрткісі мен мақсатын анықтайтын заттың шарттарымен сәйкестеліп
және тәжірибелік шарттарға, әрекеттің заттық нәтижесі тәуелді болғанда
сәйкестелмейді. Мұндай міндеттерге сәйкес өзгеруінде, ойын әрекеті баланың
мүмкіндіктері мен сол сәйкестіктерге қарай ауысады. Осы ерекшеліктер
күшімен, бала сұранысы мен қажеттіліктерін бой көрсету арасында, қарама-
қайшылықты шешетін оның іс-әрекетінің мотивизациясын анықтайтын және оның
оперативті мүмкіндіктерінің шетін көрсететін, ойын іс-әрекеті болып
табылады. Ойын – бала мүмкіндіктерінің сұранысы мен қажеттіліктерінің пайда
болу тәсілі.
Ш. Амонашвили пікірінше, Оқытудың мәжбүрлік түрін аттап өту үшін
оқушылардың өз еркімен таңдай алу сезімін дамыту керек, бұл баланың ойын
әрекетінің негізі. Бұл жағдайды туғызу үшін, оқыта – дамыту мақсатын ойынға
жақын түрінде құрастыру, қарым-қатынас орнату, өзара әрекеттестік
құрастыру, ол ең негізгісі. Ойында сияқты оқушыға гуманды, тұлғалық жағынан
жақындау немесе билет жағынан. Бұл ойын түрлі оқушылардың жақындайды да,
танымдық күшін белсендетеді.
Дамудың әр кезеңінде балаларға әр түрлі ойын түрлері тән. Бала
дамуына қатыса отырып, ойын да дами береді. Ойын әрекетін жүйелендіру үшін,
ойын әрекетінін мәні мазмұнына бағыну сияқты негізгі шартына заттар
қанағаттандырылық балаға сол затпен қатынас жасау жолы берілуі қажет, ал
заттар барлық шарттарды қанағаттандыра алуы мүмкін. Осыдан кейін ойындағы
көзге түсетін нәрсе; жоғарыда көрсетілген ойын іс-әрекетінің ішкі
ерекшелігіне ойын әрекетін орындау үшін қызмет ететін ойындық емес
тәжірибелік әрекетті сәйкестендіріліп жүйендірілетін заттар, ойын мазмұнын
анықтайтын бала үшін қажетті болып табылатын мүмкіндік. Ойын әрекеті
процесіндегі бұл заттар, ойын әрекетінде орындайтын қызметті анықтайтын
мәнділікті жасап шығарады. Нәтижесінде ойынның бұл ерекшеліктері, оның
қиялдау шарттарына өту мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Бұл мүмкіндік бала
нәрсені шындыққа айналдырғанда, қиялында, ойлау шарттарында болғанда
қалыптасады. Ойынның бастапқы түрінде бұл өту кезеңін қиялдау шарттарына
толығымен қоса алмайды. Бала есікті өзі алғаш ашқанда, оны қайта-қайта
ашады, ол қиялдау шарттарын туғызбайды; керісінше, шынайы күйде қалады.
Бірақ ойын, спецификалық мағынада, шынайы шарттардың, ойынның өзгеруінің
қиялға ауысуынан басталады. Қабілеттілік, қиялдау жоспарына айналып, әрекет
құралады, яғни ойынның алғышарттары басталады. Ойын өрістеу үшін ол
қалыптасады.
Ересектер мен бала ойыны, қиял іс-әрекетімен байланысты, қоршаған
шындықты өзгертудегі қажеттіліктерді, бағыттарды көрсетеді. Ойындағы
шындықтың шығармашылық өзгеруіндегі бұл қабілеттілік ойында туындағанда
алғаш қалыптасады. Осы қабілеттілік пен шындықты өзгертуді бейнелеу арқылы
ойынның негізгі мәні жасалады.
Сөйтіп ойын қиялдау жағдайына өткенде шындықтан бөлініп қала ма?
Ия немесе жоқ. Ойында шындықтан алшақтау да бар, сонымен бірге оған кіру де
болады. Сондықтан да онда ерекше жалған, шынайы емес дүниеден кету, қашу
жоқ. Ойын тіршілігі мен әрекетте іске асыратының барлығы шындықтан шығады.
Ойын бір шарттарда туындайды және шындықтың бір жағын қамтиды. Ойында ол
үшін маңызды емес нәрселер шынайы болмайды; онда заттарға деген шынайы
қатынас жоқ және мұндайда ойнаушы ешқандай иллюзиямен алданбайды, ал оған
мәнді нәрселер – онда нағыз шынайы; онда ойналатын нағыз сезімдер,
тілектер, ойлар шынайы, шешілетін мәселер де шынайы.
Мысалы, бәсеке, спорттық ойындарда кім тапқыр, кім күштірек – бұл
нақты қарама-қарсылықты, табысты, нәтижесіздікті шақыратын, ойында өз
шешімін табатын ойнаушының нақтылы қасиеттері туралы шынайы сұрақ болып
табылады.
Г. Дүкенбаева дәлелдеуінше, Ойын – баланың жан серігі іспеттес.
Сезім, ниет, тілектің жалғандығы туралы сұрақ ойында нақты күмән туғызып,
ойнаушының өзінің емес, ойнап отырған рөлдің ниет, тілек сезімдері емес пе,
оңай болса, олар шынайы емес, қияли жалған сезім болып табыла ма деген
сұрақ туындайды. Ойнаушы орындайтын рөлдің сезімі, тілегі, ниеттері – ол
өзі іске асыратын рөлдің сезімі, тілегі, ниеті, ал өзі жаңа қиялдау
шарттарында болады. Қиялдану – ол тілек өзіне ойша қойған шарт қана, ал
сезім сол қиялда сезінілетін сезім, ол сол шындықта сезінілетін жалған-
жалған сезім. Бала рөлдерді ойнағанда бөтен тұлғаға жалған түрде еніп қана
қоймай, сонымен бірге рөлге еніп, оның тұлғасын кеңейтеді, жетілдіреді,
дамытады. Бұл жағдайда бала тұлғасының тек қиялын, ойлауын, еркін дамыту
үшін ғана емес, баланың тұлғасын дамытуға ойынның мәні зор. Ж.Б.Қоянбаевтің
айтуы, балалар ойын арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шындай
түседі.
Ойын тұлғаның дамуымен тығыз байланысты. Әсіресе қарқынды даму
кезеңінде, яғни балалық кезеңде олар ерекше мәнге ие. Ерте мектепке дейінгі
кезеңде, ойын, балаға өзінің тұлғасын қалыптастыратын іс-әрекет түрі болып
табылады. Ойын тұлға дамуындағы маңызды рөл атқаратын, оның қасиеттерінің
қалыптасуы мен оның ішкі мазмұнын дамытудағы алғашқы іс-әрекет. Даму
процесіндегі жеке мәндіклік пен қызығушылық әлі күнделікті қалыптасқалған
әрекет пен тұлғаның пайда болуындағы нәрселерде жасалады. Бала алғаш жасай
алған әрекет, яғни есікті ашу, тұтқаны бұрау – ол үшін бұл әрекет жетістік,
қандай да бір табыс, мәнді нәрсе. Қызығушылық, балаға онын жоспарына көшу
әрекетіне күш беріп, бала есікті бірінен кейін бірі ашып, жабуға, тұтқаны
қайта-қайта бұрауға, тек қазір есікті ашу немесе жабу үшін емес, бұл әрекет
оны жетістікке жету-табыс оның дамуының көрінісі ретінде баланы санасыз
түрде қуантады. Біршама үйреншікті күнделікті қызығушылық жойылып, осы
әрекет оның тақырыбы болудан қалады. Енді ғана туылған, әлі толық
бекімеген, бірақ үйреншікті сияқты болған туындының даму ерекшелігімен
ойынға кіреді.
Ойынға кірген әрекет кезегінде орындалып, сәйкес әрекет бекиді;
ойнай отырып, бала оны жақсы меңгереді және ойын, бала үшін, өзіндік мәні
бар, өмір мектебі болады.
Әрине, бала өмірге дайындық жасау үшін ойнамайды, бірақ ол ойнау
арқылы өмірге дайындалады, себебі заңдылық бойынша ол, оған таныс емес
қажеттіліктерді жасау, әрекетпен ойнауды ұйғарады. Нәтижесінде ол ойын
процесінде келесі іс-әрекетке дайындық ала отырып дамиды. Ол ойын
процесінің нәтижесінде дамиды. Ойын-даму тәжірибесі, Т.Шацкий көрсетуінше,
Бала ойыны – ол өмір лабораториясы...
Ойын - үлкендер іс-әрекетінің түрлі формаларын, балалардың ойын іс-
әрекетінде жаңғыртылатын бейнелерін қамтамасыз етеді. Ойын органикалық
түрде барлық ұлттың мәдениетімен байланысты, мазмұнды дүниедегі қоршаған
еңбектері мен тұрмысынан құрастырылады. Мұны көптеген мысалдар дәлелдейді.
Олар көптеген әдебиеттерде берілген. Ойын - өсіп келе жатқан ұрпақтың
жұмысын әрі қарай жалғастыруға көмектеседі. Болашақта қасиетті іс-әрекетті
орындау үшін қабілеттіліктер мен сапаларды дамытады. Бірақ біз ойын –
болашақ өмірге дайындық, бала ойнай отырып, өмір сүрмейтін еді және өмірге
әрі қарай дайындалатын, - деп айтпаймыз.
Психологтар ойынды интрогенді тәртіпке жатқызады және бұл тәртіп ішкі
факторлар мен детерминеледі (қажетену, қызығу) бұл экстрогенді тәртіпке
кері. Ол болса сыртқы қажеттіліктермен анықталады. Қазіргі кезде философия
шешуші құндылыққа қуанышты жатқызады. Қуанышқа жету мақсатына интрогенді
немесе ойын қанағаттандырулар бағытталған.
Адамдардың еркін ойын күші арқылы қуанышқа жету мақсатын, аяқ
асты пайда болған ересектер ойынының дәлелдеулері мен көрсетуге болады.
Сахна үстінде ойынмен актерлер айналысады, бұл адамдар өз қажеттіліктерін
театр әрекеті ойынында қанағаттандыру мүмкіншіліктері бар. Бірақ бұл ойын
адамның қуанышты толық сезуіне жетпейді.
Ойынды қажетсіну, жеке тұлғанын шығармашылық мүмкіншілігіне
байланысты. Себебі шығармашылық міндетті түрде әрекет процесі арқасында,
қуаныш пайда болуы мүмкін. Ойынның басқа интрогенді мінез түрлерінін
айырмашылығы өзгеше. Ол: Ойын-мінездің негізгі түрі; Экстрогенді мінез,
ойын мазмұнын құра алады. Міне, сол себептен ойынды кез келген әрекет
түріне қосуға болады. Ойынның бұл ерекшелігін қоғам әрқашан да, балалар мен
ересектерді еңбекке, әскери іске, танымдықты дамыту құралы деп қолданған.
Ойын ерекшелігі ол: бірнеше адамды бірнеше қалыпқа қою
мүмкіншілігі.Ойын барысында тұлға екі жоспар болады, ол шынайы және
уақытша.
Ойын барысында, бұл жоспардың біреуі бұзылса ойын бұзылады. Егер ұрыс
ойыннан жшықса, балалар қызып кетеді де, бір-бірімен төбелесіп кетеді.
Ойынға қатысушылардың біреуі ойын жағдайына енгісі келмесе де, ойын
бұзылады.Уақытша ойын жоспары бұзылса, ойынның мәні жоғалады. Егер тұлға
уақытша жоспарға беріліп шынайы жоспарды ұмытса, онда ол ойын емес, ауытқу
болып келеді. Тұлғаның ойынды қажетсінуі және ойынға ене білу қабілеті,
адам жасына емес, әлемді сезіну ерекшелігімен мінезделеді. Бірақ ересектер
мен балалардың ойынға ұмтылуы әр түрлі психологиялық негіздеріне
байланысты.
Ойын мен өнердің адамға қажеттігі туралы Л.Е.Выготский былай түсіндірген,
Шерингтон біздің жүйке жүйемізді воронкамен салыстырған. Ол кең жағы
Әлемге, ал жіңішке жағы әрекетке. Әлем адамға кең жағымен: қызығу,
тітіркену, шақыру т.б. сияқты заттарды құяды, ал оның бір бөлігі сыртқа
шығады.
Выготский ойын жалғастыра отырып, былай деуге болады: өз өмір
жолынан тиістісін таңдай алған адам жіңішке жол жағында болады, ол ойын.
Өмірдегі болатын әр түрлі жағдайларға бейімдейді.Ал балада бәрі басқаша
болады. Л.Е. Выготский былай жазған, Балаға қарап, өмірде іске асыру
мүмкіндіктер мол екені көрінеді. Егер бала жауынгер немесе қарақшы немесе
аш болып ойнауы ол оның бойында жауынгер, аш, қарақшы қалыптасқан.
Бір еңбек айтсақ, егер ересек адам ойын барысында көрсе ойласа
өмірі қолданған мүмкіншілігін қолданса, сонда ғана ойын баланы
Әлеументтендірудің мықты құралы болады.
Воронка ауызын үлкейту, адамның балалық шақта қолданған ойындардың
жүйесіне байланысты.
Психотерапевт – дәрігер монологін келтірейік. В.Левин былай деген: Ерте
сәбилік шақтан мен сиқырлы ойындар ойнауды ұнаттым, өсімдік, зат т.б. Кім
және не болмадым, және неге, кімге ғана еліктемедім.Мен солай өмір сүрдім,
бір түрден, екінші түрге көшіп, көп уақыт мен деген не екенін түсінбедім.
Мен не болғым келсе, сол бола аламын – оны мен білдім рөлдік ойындарда,
ойнағандар ары қарай өмір сүргісі келді, ал мен оған кедергі жасамадым. Ол
өмірлік шынайы рөлдерді – бала, өз ата-ана, баласы, сынып оқушысы т.б. –
мен әрине орындап отырдым, бірақ оларды өткелең және сыртқы деп есептедім.
Кейін, көп ұлдар мен қыздар бұл өмірмен өмір сүретінін білдім.
... Шынайы өмір өзінікін талап етті және өзін-өзі рөлін ойнауға
мәжбүрледі. Бірте-бірте мен балалық шақтын қозынасын жоғалта бастадым... Әр
түрлі кезеңдер болды.-Балалық шақ біресе келіп, біресе жоғалды... Мен – ол
тек мен дегенді сезіну өте қиын болды. Бірақ балалық шақ мені құтқарады...
... Қызықты көп нәрселер болды, өзін-өзі сендіру жайлы еш нәрсе білмей
тұрып, мектеп оқушысы болған кезімде емтихан алдындағы қорқыныш сезімнен
айырылуға әр түрлі жағдайлар қарастырдым...-Бірнеше қате – енді міне мен
емтиханнан қорықпау әдісін үйреніп таптым. Ол – емтихан барысында, ойын
ойнау керек, ол ойын емтихан беру ойыны.
... Міне, ойын табылды; мен емтихандардан Вася Кошкин болып ойнаймын,
ол Дима Кстонов үшін емтихан тапсыруда. Димамен Вася алдын ала сөйлесін
қойған, егер құласа немесе жаман баға алса онда ол ренжімейді, қалай шықса
солай шығады. Сондықтан тек Дима ғана қобалжыды, ал үшін тапсырған Вася тек
қобалжуды ғана бейнеледі.
Бұдан құнды жаңалық шықты. Оқу материалын бәрінен жақсы білген жоқпын,
бірақ емтиханды бәрінен жақсы тапсыратын болдым, шпаргалкалар қолданбадым.
Бірнеше жылдар өткеннен кейін,Вася ел жұмыс мен болғанына көзім жетті.
Мен психологиялық велосипед ойлап таптым. Ол ерте кезде пайда
болған... бірақ мен үшін бұл велосипед ракета болды. Ішкі ойын. Менің
егіздерім, олар туралы ешкім білмейді, менен басқа...
- Сен суретшісің, - деп өзіме қайталаттым.
- Сен суретшісің, портрет саласың. Нақтылық ол шындық емес. Адам
бірінші роль ойнайды, ал сосын барып адам ролін ойнайды. Бірте-бірте іште
бар біреуге өз ойларынды, беттерінді, сезімдерінді бағындыра бастайсыңдар.
Бұл бәріне тән пәрсе; кез келген адамға қарап оны көруге болады.
Бұл өте қызық көзқарас. Бұл тек терең өзін-өзі талдау мысалымен ғана
құнды емес, сонымен қатар бұл жоғары маман психотерапевт кеңесі, ол ішкі
ойын арқылы өзін-өзі емдеуге бағытталған. Ішкі ойын өз-өзін бол логикамен
анықталады. Бірақ ол әрқашан біреу бол дегенді білдірмейді. Бұл тұлға
үшін қоршаған ортаға бейімделу әдісі болып келеді.
Ойынның қоршаған ортаға бейімдеу мүмкіндіктері туралы Л.С.Выготский де
көрсеткен. Ол ойын және Өнерді біздің мінеміздің қиын жағдайда қоршаған
ортаман қатынасты жақсарту құралы деп атаған.
Рухани қажетсінуі дамыған ересек адам да, ойынды бастан өткізгісі
келеді, оның себебі ішкі дау-дамайларды шешу.
Ішкі дау-дамайларды шешу үшін басқа адам болып ойнау әдісін
қолданған тиімді.
В.Левин хатынан үзіндіні келтірейік Көшеде екі жігіт менің сыртқы
келбетіме қарап, жаман сөздер айтты... Осыдан кейін мен көшеге шықпай
қойдым, ешкімге қатыспай қойдым. Бірақ, бір күні бір әйелмен таныстым ол
сырттай сүйкімсіз болса да, өте сымбатты болды. Ол маған: Мен өзімнің
қандай екенімді біліп тұрмын, сен менің жанымда өте әдемісін. Бірақ менің
түсінгенім бір нәрсе, сен өзіңді қалай көрсең, өзгелері де сені сондай етіп
көреді. Өзіңді сүйкімді деп сезінсен, сені сондай деп айтады. Оны істей
білу қажет... Бұл оқиға маған күш берді. Мен сол әйел болып ойнай
бастадым. Көп күле бастадым... Аз уақыттан соң, маған сондай көзбен
қарайтынын көрдім.
Ал ойынның мынау нұсқасын Ираклий Андроников ұсынып отыр. Ол бала
кезінде түсініксіз сөйлеген Өз атымнан айтқан кезде дірілдеймін. Ал
бейнелерге ене отырып, мен басқаша боламын, олар сияқты ойлаймын, белсенді
боламын, жан-жақтағы бұрын көрмегенді көремін, өз санамды пайда болмайтын
ойларды, ойлаймын.
Ойынға ене білу, адамның эмоционалды қатынас атмосферасына әсер етеді,
қоршаған адамдарға көңіл-күйді көтереді. Мысалы: Жексенбі, автобус іші.
Әжесі мен немересі отыр, қолдарында жапрақтар. Контролер билет тексеріп
жүр. Бала жапырақты ұсынды. Контролер оны мұқият қарап,алып теседі, бәрі
күледі. Міне контролер ұсақ нәрсе жасап, автобус ішіне қуаныш атмосферасын
енгізе алды.
Міне, ойын өте ауыр әлеуметтік – психологиялық құбылыс. Өз-өзін ұстай
алу құралы. Стрессті бақылау, ішкі дау- дамайды шеше білужәне көтеріңкі
көңіл көтеру құралы болып келеді.
Осындай пайдалы құралды неге ересек адамдар қолданбайды? Неге ойынды
балалар белгісі дейді?
Ең алдымен атап өтетіні ол, сөздік – логикалықтан бұрын, елес қабылдау
жүреді, ал балалар үшін негізгі қабылдау ол елес арқылы. Сөздік – логикалық
қабылдаумен рационалды эмоционолдыға басым болуы.
Есейген сайын адамдарда әлемге әсер ету мүмкіншіліктері арта түседі.
Бірақ, негізгісі мұнада шығар: Балалық шақтан бастап адамдар, ойынды
доғар, нақты іспен айналыс. Жұмыс істеп шаршасаң ойна - дегенді жиі ,жиі
естейді. Балалық шақтан бастап, ойын – ол маңызды емес – деген стереотип
қалыптасады. Ойын жеңілтек, ойын сауық ұғымдарымен теңестіріледі.
Сондықтан адамдар ойын орнына теледидар көру, шахмат, қарт ойнау, спорт
тамашалаумен айналысады.
Осындай ойын алмастыру мысалдарын А.С. Макаренко келтірді: Анау –
ерекше жаға жасап алады, ерекше көзілдірік киеді, өзінше ғалымға ұқсас
болғысы келеді. Келесі біреуі – шашін сәндейді ақындыкіндей...
Неге сөреге кітап қойғанда әдемі сырты бар кітапты үстіне, ескі
кітаптарды астына қоямыз? Біз интелектуалды, мәдени адамдар болып
ойнаймыз.
Тағы да бір негізгі себеп ол: Рольдік ойын (ішкі болсын, сыртқы блсын)
белгілі бір жан күшін жұмсауды талап етеді. Ойын орнына іске асыру өте
оңайға түседі.
Ғалым жоғарғы курстің 86 студенттеріне келесі сұрақтар ұсынды:
-Рольдік ойын ойнағыларын келеді ме? 62 жауап – иә. 20 жауап –
белгісіз:
-Бұл тілектерінді жиі қанағаттындырасыңдар ма? 8 жауап – ешқашан, 59
жауап - өте сирек, 12 жауап – белгісіз, 7 жауап – жиі.
-Неге ересек шақта адамдар сирек ойнайды немесе мүлде ойнамайды?
Жоғарыда тоқталған себептерді былай топтауға болады.
-Ойын маңызды емес, Ойын – ол балалық уақыт өткізу - деген
стереотип.
-Бірлескен ойындар ресми емес қарым-қатынасты талап етеді, ол бұл
қазіргі кезде үлкен мәселе, оның орнына теледидар көру, киноға, тиатрға
болу, кітап оқу мен өтеді.
Сонымен, ойын қажеттігі көрінеді және оны іске асыру кедергілері де
белгілі. Ал ойын кезінде ішкі жұмыс қажет емес екенін сезінеміз.
Бала ойындарының психологиялық ерекшеліктері. Философтар айтуы
бойынша, ойын – балалық өмірдің ерекше түрі, оны қоғам, баланың дамуын
басқарып отыру үшін, ойлап тапты. Бұл жоспарда ойын педагогикалық туынды,
оны жеке адамдар емес, қоғам жасады. Ойын даму процесі бүкіл әлемді
процесс болды, ол жеке адамдардың әртүрлі әрекетінен шықты.
Теориялық әдебиетте ойын: 1) тұлғаның қоршаған ортаға деген еркеше
қатынасы; 2) баланың ерекше әрекеті, ол суъективті әрекет сияқты өзгереді
және дамиды. 3) Әлеументті ұсынылған және меңгерілген бала әрекетінің түрі
4) Мазмұнын меңгеру ерекшелігі 5) іс-әрекет, ол барысында баланың психикасы
дамиды. 6) бала өмірінің балалар қоғамының дамуының әлеуметтік-
педагогикалық түрі.
Бала ойынының бұл қызметтері, оның психологиялық ерекшеліктерімен
анықталады, оны Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, Д.Эльконин еңбектерінде ашып
көрсеткен.
Ең алдымен, ойын – іс-әрекет туындысы, ол арқылы адам шындықты
өзгертеді,өмірді өзгертеді. Адам ойынының негізі – іс-әрекетті көрсетіп,
шындықты өзгерту. Ойын барысында, балада, алғашқы рет өмірге әсер ету, өз
әрекетінің қожайыны болу қажеттілігі қалыптасады.
Ойын негізгі, ол нәтиже алу ғана емес, ол ойын барысындаға қайғыру,
күлу процесін бастан кешіру. Бала басынан кешірген жағдайлар қияли болса
да, сезімдер шынайы.
Ойынның бұл ерекшелігінде көп тәрбиелік мүмкіншілігі бар, себебі ойын
мазмұнын басқаруда, сюжетті ойындарға белгілі бір ролдер енгізгенде,
педагог ойнаушы балалық жақсы мінезді бағдарлай алады. Біріншіден, адам
үшін жақсы сезімдерді басынан кешіру тәжірибиесі маңызды. Екіншіден,
басынан кешіру арқылы ғана іс-әрекетке деген жақсы қатынасқа тәрбиелеуге
болады. Ойын емес әрекетке де, ойын арқылы, жақсы қатынас қалыптастыруға
болады.
С.Л. Рубинштейн, белгілеуінше, бала кейіпкер ролін ойнағанда, басқа
ауысып қана қоймай, сол ролге ене отырып, өзінің тұлғалық қиялын, ойлауын,
еркін өзгерту мүмкіншілігін туындайды. Ойын, өзінің уақытша ролге, ену
мүмкіншілігімен, бала үшін шындық өмірде қол жетпес. Ол балаға өз-өзімен
әр түрлі тілдерде сөйлесуге мүмкіндік береді, бала өзінің менің жауып
қояды.
Ролдік ойынды, бала, ерте сәбилік шақтың, аяғында меңгереді, 3 жастың
кезінде. Бірақ, ойын аяқ асты пайда болмайды. Ол үшін бала бойында қоршаған
ортадан алынған әсері болуы шарт және ересектердің тәрбиелік ықпалы.
Ересектермен қарым-қатынас жасау, іс-әрекетінің жаңа түрі – ролдік ойынды
меңгерудің анықтауышы болып келеді. Ересектер жағынан басшылық
жүргізілмесе, ролдік ойынның дауына ешқандай ойыншықтар түрткі бола
алмайды. Баланың ролдік ойынының дамуы қалай өтеді? Ең бірінші, бала өз
бетімен ойнайды, ешкіммен қарым-қатынасқа түспейді. Содан өзі алған ролдің
негізінде қарым-қатынас басталады. Ойыншықтармен әрекет ролсіз де жүреді,
бала тек белгілі бір әрекеттер ойындайды: тамақ пісіреді жуады
жүреді, ол содан кейін ролдер пайда болады осы әрекеттерге байланысты:
Мен-аспазшы мен-жүргізуші мен дәрігер т.б. Сәбилер ойын ойнауды
бастау үшін тек белгілі бір әрекет жасау ғана емес, бала бойында,
кейіпкерге деген эмоционалды көзқарас пайда болуы шарт екенін, бақылаулар
көрсетеді. Бұл шарт өте маңызды, себебі ойынның пайда болуынын ерте
кезеңінде, ойында әрекет объектісіне эмоционалды қатынас болған.
Ойын даму процесінде ролді орындау өзгереді, содан кейін жеке
белгілерімен толықтырылады.
Атақты балалар психологі Д.Б.Эльконин көрсеткендей, бала ойындарының
мазмұны ойындардан дамиды, ол ойындарда негізгі мазмұны: адамдардың заттық
әрекеті, адамдар арасындағы қарым-қатынасты бейнелейтін ойындар және
қоғамдық тәртіпке, адамдар арасындағы қоғамдық тәртіпке бағыну, негізгі
мазмұны болып келетін ойындар.
Ролдік ойын арқылы ересектер баланы таза заттық әрекеттен қарым-
қатынас әлеміне шығарады. Сырттай айырмашылығы көрімбеуі де мүмкін: бала
бұрын да қуыршақты жауапты тамақтандыратын. Бірақ заттық әрекеттен ролдік
ойынға көшу, ол енді баланың затпен әрекеті, жаңа шындыққа деген қарым-
қатынас жүесіне енді. Жаңа эмоционалды- қызықтыратын әрекет. Енді оларда
жаңа мазмұн бар.
Бір заттың мағынасы екінші затқа ауыстыру ойын әрекетінің мінездемесі
болып келеді. Бұған мысалы ретінде А.С.Сливаковская өткізген эксперементті
қарастырайық. Қыз бала сурет болып отырған кезде, эксперементатор, қарандаш
орнына, біраз уақыт текшелер қолдануды ұсынды. Қыз бұған қарсылығын
көрсетті. Содан оған қуыршақтың шанышқысын ұсынды, ол ашуланды. Емхана
ойыны басталды. Қыз бала дәрігер. Ол ауруларды қарап, тыңдап, рецепті
жазады. Бірнеше ойын әрекетінен кейін қарандаш, текшемен алмастырылды.
Эксперементатор: Саша, міне, мына қарандашпен жаз, ол маған енді керек
емес. Саша: Текше? Жарайды, өтірік қарандаш болсын. Келесі. Сіздің
қызыңызды не мазалайды? Тамағы! Мұрнына тамшы, дәрі. Міне мынау рецепт
сізге. Текшемен қимылдар жасап, парақты ұсынады. Маған ұсынып: Міне.
Бірнеше, күннен кейін келіңіз.
Міне осылай ойында, заттың мәні алмастыру, пайда болады.Балалар ойынының
белгілерін алғашқы рет зерттеген. Л.С. Выготский. Оның айтуынша: заттың
жаңа мәнге ие болуы қозғалыстарға байланысты. Осы көзқарас негізінен екі
факт түсіндірген. Бірінші факт: ойын барысында бала үшін бір зат, кез
келген зат болуы мүмкін. Бұл объект өз бетінше қызметті және белгі мазмұнын
ым арқасында қабылдайды. Осыдан мағына ымға байланысты болатыны көрінеді.
Міне сондықтан да, бала қандай затты ұстап отырғанына байланысты емес. Бұл
жерде зат символды қимылға сәйкесті қосымша нүкте болуы шарт. Мысалы таяқты
бала ат қылуы, ол оны екі аяқ арасына салуға келуі. Таяққа атқа жасайтын
қимылдарды қолдануға болады.
Екінші факт: 4-5 жыл бала шартты сөздік белгілерді қолдана бастайды.
Балалар бір-бірімен ақылдасып: Мынау үй болады, ал мынау ыдыс т.б. Осы
кез аралығында балада өте бай сөздік байланыс пайда болады. Ол арқылы бала
әр қимылын, әр затты, әр істеген ісін түсіндіреді, хабарлайды,
талқылайды. Бала тек қимыл ғана жасамайды ол сөйлеседі, өз-өзіне ойын
шартын түсіндіреді. Осы ісімен, ойынның бастапқы түрі ол, алғашқы қимыл
және белгілі арқылы сөйлеу түрі, деген ойды көрнекі түрде дәлелдейді...
Қимылдарды ұзақ уақыт қолдану арқылы, кейін оны затқа алмастырады. Кей
кезде, ойын барысында, қимылсыз да, белгілі заттарды бейнелейді.
Л.С.Выготский заттан белгі пайда болуды зерттеген эксперимент өткізді.
Балалармен ойын ұйымдастырылды, онда, белгілі заттар басқа объектті
белгіледі. Мысалы кітап – үй, кілт – балалар, қарандаш – тәрбиеші, сағат –
дәріхана, пышақ – дәрігер, балаға бейне емес әңгіме көрсетіледі, оны олар
жеңіл оқиды. Мысалы, дәрігер атпен үйге келді, тарсылдатты, тәрбиеші есік
ашты, дәрігер баланы тыңдады, қарады, дәрі берді. Балалардың көбі 3
жастағы, осындай символды жазды өте оңай оқиды. 4-5 жас балалар, одан қиын
да, жазуды оқиды; адам ағашта қыдырып жүр, оған қасқыр шапты, адам қашты,
дәрігер оған көмектесті, дәріханаға жіберді, содан үйіне жіберді. Аңшы,
орманға қасқыр өлтіруге кетті...Бұл жерде орын бастырушы және орын
ауыстырушы заттар ұқсастығы көзге түсерлік роль ойнамайды. Бұл жерде
негізгісі ол, таңданып алынған ауыстырушы заттар белгілі қимылды жасауғу
жіберілсе және ол үшін қосымша нүкте қызметін атқарса. Оның саусақтары
денемен байланысты, және ол қимыл жасау объектісі қызметін атқара алмайды.
Бөлме ішіндегі үлкен заттар да ондай қызмет орындамайды.
Міне, сондықтан, Выготский көрсетуінше, Бәрі кез келген зат болады
деген принципте өзінің шектеулері болады. Заттарды алмастырумен ойналатын
ойындар – балалар ойлауын дамытудың жақсы құралы. Қазіргі кезде психологтар
негізінде ойын алмастыруы алынған тестер қолдану арқылы ойлау ерекшелігін
анықтайды. Балалар, ауыстыру шегін көрмейтін – оларда бәрі кез келген зат
болады – ол түріне, пішініне байланысты, заттарды жіктеуде қиналмайды. Олар
көбелекті, ұшақты, құсты, жапырақты да Бұндағының бәрі ұшады деген
принцип бойынша түсіндіруі мүмкін. Затты алмастырумен ойналатын ойын,
баланың ойлауын зерттеу тестінің негізінде жатуы мүмкін.
Сонымен қатар, ойын әрекетінің дамуы, ол әрекет ойлаудан басталады, ал
заттан емес. Егер бала ғарышкер болып ойнаса, онда отырған диван ұшақ
болады; немесе заттарды алмастыру принціпі арқылы ойын шығармашылық
процесске айналады. Сондықтан да атақты, балалар ойынын зерттеуші
Дж.Радари: Ойын ол сәтпен эксперимен жасау деп атап көрсеткен.
Ойын әрекетінің орталығы ол, олар үшін ең маңызды болатын, олардың
қажетсінуіне жауап беретін әрекет. Осының негізінде бір мазмұн, әр түрлі
жастағы балалармен әртүрлі, мғынада қабылданады. Ойынның осындай
ерекшелігі, Л.И.Божович лабораториясында баланың мектепке психалогиялық
дайындығын анықтау үшін қолданған тексет негізіне алынады. Ойындар 4-5 жас,
6-6,5 жыл астағы балалармен мектеп ойының ұйымдастыру өте қиын болып шықты.
Оларды бұл тақырып қызықтырмайды.
Ал, егер бұл ойын ұйымдастырылған кезде, ол былай өтеді. Ең маңызды
олар үшін, мектепке келу, кету сәті. Сабақ олар үшін бірнеше минутқа ғана
созылады, сабақ басы, соңы міндетті түрде қоңырау арқылы көрсетіледі. Кейде
қоңырау берген болса, сабақ пен үзіліс арасында аралық жасайды. Мектепте
негізгі – үзіліс. Балалар үзілісте ойнайды жүгіреді, мектеке қатысты емес
ойын ойнайды; ас әзірлеу, қыдыру т.б.
Ал 6-6,5 жасар балалардың ойындары мүлде басқаша. Олар ойынға тез
келісіп, кірісіп кетеді. Сынып жасай бастайды: орындықтар қою, қарандаш
қағаз даярлау. Оқушы болу қызықты болып көрінеді. Сабақ басты орында
тұрады: балалар таяқша, әріп, сандар жазады. Үзіліске шыққылары келмейді.
Мысалы, Мұғалім болған оқушы, үзіліске шықпай оны ауызша орындады: Міне
мен шықтым, келдім, ас іштім, ал енді сабақ оқиық.
Атап өтетін жайт ол, мектепке ойнау нәтежесінде 6-6,5 жас балаларда
оқуға қажетсіну әрекеті пайда болады. Егер ойын әрекеті, мазмұны бойынша,
балаға маңызды болмаса, онда бала ол ролде механикалық тұрде орындайды, ол
ролге байланысты сезімдерді басынан кешірмейді. Баланы зорлап ойынға
енгізуге болмайды.
Аз ойнаған бала дамудан қалады. Л.С. Выгодский ойын парадоксын
көрсеткен.
1. Бала аз қарсыласу сызығымен жүреді бірақ көп қарсыласу сызығымен әрекет
жасауға үйренеді. Ойын – ерік мектебі.
2.Әдетте бала ережеге бағынуды басынан кешіреді, ал ойында ойын барысында
ойын ережесіне бағыну, рақат алудың жолы болып келеді. Ойын балаға
тілекттің жаңа түрін береді немесе ойын үстіндегі роль мен ережені өз
тілегімен сәйкестендіру. Ойында бала жоғарғы дәрежелерге жете алуы мүмкін,
содан келешекте ол үшін оның шынайы деңгейі болады.
1.2. Ойындар арқылы оқу тәрбие үрдісінде оқушылардың ойлау қабілеттерін
дамытудың ерекшеліктері
Психологтер мен педогогиктер ежелден – ақ ойын мәселесіне өз
назарын аударғанымен, тек ХІХ ғасырдың аяғында ғана ойын арнайы зерттеу
пәніне айналды. К.Гросқа дейін итальян оқымыстысы Д.Колоцца балалар ойыны
туралы материалдарды жүйеге келтіріп, ойынның педагогикалық, психологиялық
маңызын ашуға әрекет жасады. Ал ғалым – психологтер К. Гросс, Э. Клапарет,
А. Диваев, Р. Гаупп, Н. Виноградов, В. Вехтеров және т.б. ойын теориясын
құрастырды және ойын мәселесін көтеріп, іс-әрекеттің маңызды түрі ретінде
оның теориялық, әдіснамалық негізін ашты.
Зерттеушілер арасында еңбек пе әлде ойын ба бірінші пайда болғаны
туралы әр түрлі пікірлер айтылды. Кейбіреулері ойын еңбектеп бұрын пайда
болды деген ойлар айтты Ойын – еңбек баласы деген көз қарасты алғаш
ұсынған В.Вунд болды, ал кейін бұл ойды орыс философы Г.В. Плеханов Письма
без адреса (1912) атты еңбегінде ары қарай дамытқан. Г.В Плеханов
қоғамдағы өнердің пайда болуын мәжілесін зерттеген. Ол, ойын көп ғасырлы
тарихы бар және алғашқы қауымдық қоғамда басқа өнерлермен пайда болды деген
қоытындыға келеді. Г.В.Плеханов ойынша, қоғамның тарихында еңбек ойын
бастамасы, және ол ойынның мазмұнын белгілейді деген. Өмірлік қажеттіліктер
тамақ тауып жеу, үйлерін қорғау, т.б. адамды еңбек етуге мәжбүр еткен.
Еңбек аңшылық, көршілес рулармен соғыс бұның бәрі қуану, қайғыру, ләззат
алу сезімдерімен қатар жүрген. Әр түрлі іс-әрекет барысында көрсеткен
тапқырлықтарын, күштерін,мақтаныштарын қайта сезінгісі келген ежелгі
адамдарды салт ойындарға, әндерге, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz