Төменгі сынып оқушыларын оқытудағы ойын технологиясының тиімділігі
ТАҚЫРЫБЫ: Төменгі сынып оқушыларын
оқытудағы ойын технологиясының тиімділігі
Мазмұны
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1.1. Төменгі сынып оқушыларының ойындарының
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ..5
1.1.1. Алты жастағылар
ойыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .10
1.1.2. Халық ойындарының педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..14
ІІ. 1. Бастауыш сыныпта ойын технологиясының тиімділігі
... ... ... ... ... 23
2.1.1. Ойын арқылы оқушылардың
белсенділігін арттыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .. 30
2.1.2. Модульдік оқыту технологиясындағы ойындары арқылы оқуышыны жан-жақты
дамыту
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 37
2.1.3. Қазақ тілі және ана тілі пәндерінде ұлттық
ойындарды пайдалану
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 49
2.2. Сабақта қолдануға арналған дидактикалық ойындар
... ... ... ... ... ... 54
2.2.1. Гуманитарлық пәндерге арналған оқыта үйрету ойындары
... ... ... ... ..56
2.2.2. Математика сабақтарында ұлттық ойындарды пайдалану нәтижелері. 65
2.2.3. Екінші, үшінші және төртінші сыныптарға арналған
логикалық
жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...67
Қосымша материал. Тәжірибеге негізделген сабақ жоспарлары
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
Тақырып: Төменгі сынып оқушыларын оқытудағы ойын технлогоиясының
тиімділігі.
Өзектілігі: Бастауыш сыныпта сабақ беру барысындағы болатын
қиыншылықтарды жеңу жолдарының бірі – ойын технлолгоиясы. Себебі, бастауыш
сынып балаларының негізгі іс-әрекеті – ойын. Біз бұл технологияның тиімді
екенін өз практикамызда қолдану арқылы жүзеге асырдық.
Зерттеудің объектісі: Ойын техологисының қаншалықты тиімділігі мен
оның қандай түрлері бар. Қай ойынды қандай сабақта және оны қалай
пайдщаланған тиімді екенін бақылау.
Зерттеудің пәні: Оқу сапасын көтерудегі тиімді технологиялар, ал
зерттеу бұйымы – ойын технологиясының тиімді жақтары.
Зерттеудің мақсаты: Ойын технологиясының тиімділігін зерттеу. Осы
мақсатқа сай төмендегі міндеттер туындайды:
- ойындарды оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай жүйелеу;
- ойынды пайдалану мақсатын анықтап алу;
- қазақ тілі пәндерінде грамматикалық ойындардың тиімділі жақтарын анықтау;
- логикалық жаттығулардың бала ойының дамуына әсерін анықтау;
- математика сабағында сөзді есептерді шығару барысында қандай ойындарды
қолдануға болатынын анықтау.
Қорғауға ұсынылатын тақырыптар:
1. Бастауыш сыныпқа келген балалардағы кездесетін кейбір
кемшіліктерді (р-л; с-ш; л-у әріптерін айырып айта алмау сияқты)
қалай шешуге болады.
2. Ана тілі сабақтарында оқушылардың сөздік қоры мен тіл байлықтарын
қалай дамытуға болады.
3. Математика сабағындағы сөзді есептерді шығаруда қандай ойын
түрлерін пайдаланған тиімді.
4. Қазақ тілі пәнінен грамматикалық қате жібермеуге қандай тәсілмен
үйреткен тиімді.
Болжам: Бұл тақырыпты алу барысында сабақта ойын технологиясының
тиімділігін болжау үшін Ортағаш орта мектебінің 2-сыныбына тәжірибе
жүргіздім. Сондағы байқағаным, егер бір сабақта 3-тен артық ойын қолданса
бала шаршай бастайды және бір ойынды бірнеше сабақ бойы қолданса нәтиже
солай болады. Болжау барысында байқағаным, әр сабақты мұғалім өз
шеберлігіне қарай ойын түрлерімен түрлендіре отырып жүргізсе сабақ нәтижелі
болмақ.
Жаңалығы: Әрбір сабақта қолданатын олйын баланың жас ерекшелігіне сай
жан-жақты қарастырылып, зерттелген болуы керек. Ойын баланы
жалықтырмайтындай болса және бір ойын бірнеше рет қайталанбаса тиімді
болады.
Бұл тақырыпты алып, зерттеу барысында мынадай нәтижеге жеттім.
2-сынып 1-2-тоқсан нәтижесі төмендегідей болса:
3-4-тоқсандарда мынадай нәтижеге жетті:
1.1. Төменгі сынып оқушылары ойындарының тарихы.
Қазақ халқының рухани байлығын, оның ішінде ұлт ойындарын алғаш рет
қағаз бетіне түсіріп, әлем жұртшылығына паш еткен бізге белгілі Италия
саяхатшысы Плано Карапини ХІІІ ғасырда Жетісу, Тарбағатай өлкелерінде
болған кезде осы өлкедегі халықтың тұрмысы, әдет-ғұрыптары, ойын-сауықтары
жайлы көптеген этнографиялық материалдар жинап, жазып қалдырған.
Одан кейінгі кезеңде біз тағы да сол Италия жұртының аяулы ұлдарының
бірі Марко Полонның, орыс саяхатшысы П.И.Рычковтың, орыс ғалымы
П.С.Паластың, венгер зерттеушісі А.Вамберидің, неміс этнографы Р.Карчуктың,
неміс ғалымы А.Гумбольдтың, поляк халқының зиялы өкілдері А.Янушкевич,
С.Гросс, Б.Зеленский және басқалардың түрлі деректерді жинап тасқа
бастырып, жүрек жарды ниеттерін білдіргендерін зор ілтипатпен еске аламыз.
Солай бола тұрса да тіпті, ХІХ ғасырдың екінші жартысына дейін
халқымыз жасаған басқа да рухани байлығы секілді ұлт ойындары да өзінің
баға жетпес қызметін, орындап, ел есінде сақталып келді. Содан бері жаңа
ұрпақпен жаңарып, дамып, толысып бізге дейін жетті.Кейінгі жаңа толқын,
жастар және әр ұлт және әр ұлт зиялылары халықтық ойындар бойынан өзгеше
бір қасиет тауып, өркен жайып келе жатқан елдің керегіне жарату, әлем
жұртшылығына таныту мақсатында сол кезде шығып тұратын күнбе-күнгі басылым
беттерінде үзбей жариялап, өз пікірлерін білдіріп тұрады. Солардың арасынан
Е.А.Покровскийдің, А.И.Ивановскийдің, Н.И.Гродековтың, Е.А.Алекторовтың,
Ә.Диваевтың, А.Левшиннің, Н.Пантусовтың, Ф.Лазеровскийдің, П.И.Пашиноның,
Г.С.Загряжскийдің, А.Шиленің, О.Әлжаноывтың т.б. еңбектерін атап өтуге
тиіспіз.
Әр ұлт өкілдерінің кезінде көшпенділератанған елдің тұрмыс-тіршілігі,
мен ойын-сауықтарына көңіл бөлуі, оны зерттеуі, тегін еместі. Біздің
пікірімізше оның себебі, біріншіден, ойын атаулының ешкімді де, еш уақытта
да жайбарақат қалдыра алмауынан болса, екіншіден, ойынның шекара дегенді
білмей, тілі біреу болғандықтан әр халықтың сәбилік кезеңімен орайлас
келіп, тілі біреу болғандықтан әр халықтың сәбилік кезеңімен орайлас келіп,
рухани жақындастыра түсетіндігінде, үшіншіден, ойын арқылы халықтар
арсындатүсіністік орнап, өзгелерді танып білуге деген ынтасын арттыруында,
төртіншіден, ойын-интерноционалдық тәрбиенің жаршысы, халықтың
психологиялық ахуалын білудің, зерттеудің құралы, ұлт ойындарының
этнографиялық материал ретінде пайдаланатынынан да болса керек.
Олай дейтініміз халықтың ұлт ойындары туралы алғашқы пікір айтушылар
мен оның жеке нұсқаларынжинаушылар, көшпелі халықтан өздерінің мынадай
өрелі өнерді күтпегендерін сөз етеді. Неміс ғалымы А.Гумбольдтың достарына
жазған бір хатындағы пікіріне көңіл аударып көрейік: Мен қазақ ауылында
болған кезім өмірімнің аса бір қуанышты кезеңі деп есептеймін. Себебі,
көшпелі халықтың біздерге көрсеткен сый құрметі мен ойын-сауықтары естен
шығатын емес... мен өмірімде осындай қысқа уақыт ішінде үлкен тарихтан
осынша материал жинап көрген емес едім, бірақ бұл кең дүниенің ортасында
болғандықтан да солай болуы керек, - деп ағынан жарылған.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ даласын аралаған поляк халқының
өкілі А.Янушкевич қазақ халқының тұрмысын әр қырынан суреттей отырып,
олардың өнерінің, ойын-сауықтарының өзіне қатты ұнағанын айта келіп былай
деді: Кешкісін біздің үйде бір қазақ болды. Ол әр түрлі аңдар мен
құстардың, әсіресе түйенің, құланның, бүркіттің дауысын айныптай салады.
Бұны одан артық айнытпай салу ешкімнің де қолынан келмес еді.
Халық жасаған рухани мұралар сан алуан. Солардың ішінде тіл дасыту,
ой-өрісін кеңейту, ойлау мүмкіншілігін байытутілегінен туындайтын
жаңылтпаш, балалар ертегілері, балалар ойыны, ойын-сауықжоралғыларын
туғызады. Осылардың бәрі, сайып келгенде, тәрбие мүмкіншілігін арттырып,
оның ауқымын кеңейте түседі.
Осыдан болар, кезінде М.О.Әуезовтың қазақтың ұлттық ойындары туралы
айтқан мына сөздер ойға орала береді: Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ
жылдарында өздері қызықтаған алуан ойын өнері бар ғой. Ойын деген, менің
түсіуімше, көңіл көтеру, жұрттың көзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана
емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары болған. М.Әуезовтың бұл
пікірімен толық келісе отырып, қазақ өмірінінің өткеніне көз жіберсек,
әрбір күзгі, қысқы шаруашылықтың табысты аяқталуынан кейін, сәтті аяқталған
аңшылықтан соң, немесе ел шетін басып кірген жаудан кек алып, жеңіске
жеткенде, ас бергенде, халық мерекелері, ойын-сауықтар өткізген.
Бірінші сынып оқушыларының мектепке дейінгі ең негізгі іс-әрекеті –
ойын. Оқытып-үйрету барысында олар біртіндеп ойын іс-әркетінен таным іс-
әрекетін орындауға бейімделуі тиіс. Ол сабақ барысында пайдаланыоатын
дидактикалық ойындар және қызықты тапсырмалар арқылы жүзеге асырылады.
Дидактикалық ойындар арнайы мақсатты көздзейді және нақты міндетті
атқарады. Ойынның мақсаты – бағдарламада анықталған білім, білік және
дағдылар жайлы түсінік беру, оларды қалыптастыру, тиянақтау және бекіту,
қайталау және пысықтау немесе тексеру сипатында болып келеді. Ойынның
міндеті баланың қызығушылығын туғызып, белсенділігін арттыратындай,
іріктелініп алынған нақты мазмұнмен анықталады.
Әдістемелік әдебиеттерде берілген және мұғалімдердің тәжірибелерінде
пайдаланылып жүрген дидактикалық ойындар өте көп. Алайда, олардың бәрі
дерлік бүгінгі күннің талаптарынан туындап отырған білім мазмұнының
өзгерістеріне, сондай-ақ оқушылардың (негізінен 7 жасарлар) жас және
психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес келе бермейді. Сондықтан белгілі ойын
түрлерін сұрыптап, ой елегінен өткізе отырып, ғылыми тұрғыдан негізделген
дидактикалық ойындар мен қызықты жаттығулар жүйесін және пайдалану
әдістерін әртүрлі дидактикалық тұрғыда жүзеге асырамыз.
Дидактикалық ойынды пайдалану жиілігін мұғалім анықтайды және
шығармашылықпен түрлендіре отырып, балалардың психофизиологиялық
ерекшеліктерін ескеріп, жаңа тақырыпты өткенде, өтілген материалды
қайталағанда, білімді тиянақтау және тексеру кезінде, яғни сабақтың кез-
келген сәтінде оқыту әдісінің құрамды бөлігіне айналдыруға болады. Бірақ
ойын процесі мен оқу процесі бір-біріне етене ұластырып, ұйымдастырған жөн.
Бала ойын іс-әрекеті үстінде қандай да білімді игеріп жатқанын, ал оқу
процесінің өзінде қалай ойынға ұласып кеткенін аңғармай қалуы тиіс. Сонда
ғана ойын және оқу іс-әрекеттері табиғи бірлікте болып, пәндік білім, білік
және дағдыны игеруге толық ықпал жасайжы. Осы шарт орындалған дидактикалық
ойын шын мәнінде оқыту әдісі деңгейіне дейін көтеріледі.
Ойынды ұйымдастырудың өзі қандай да бір дидактикалық мақсат пен
міндетке бағындырылуы керек.
Дидактикалық ойындардың тиімділігі олардың сабақтың әр кезеңдегі орны
мен міндетін және мақсатын дәл анықтауға оны қолданудың теориясы мен
практикасының мұғалімнің жетіп игеруіне, шеберлік танытуына ойынға қажетті
материалдың жиыниығын алдын-ала дайындап алуға, ойын процесіне оқушыларды
белсенді қатыстыруға байланысты.
Сабақ материалына лайықтанған ойынды алып, тек қана орындай алатын іс-
әрекетімен шектелу жетькіліксіз. Мұнда ойынды ұйымдастырудың және
басқарудың сипаты мен жолдары да жан-жақты ойластырылуы керек. Мәселен,
ойынды жарыс түрінде өткізу, аралық және ауытқу нәтижелерін көрсету үшін
сигналды карточкаларды, т.б. әртүрлі шартты белгілерді; кеспе цифрлар мен
таңбаларды, жұлдызшаларды және т.б. пайдалану. Сонымен бірге, ойын
түріндегі көрнекі құралдарды да сабақтың қай кезінде өткізілуіне орай
өзгертіп тұру керектігін ескерткен жөн.
Мысалы, жаңа материалды баяндау кезінде ұйымдастырылатын ойындарды
оқушылар нақты заттар мен заттар тобын немесе олардың суретін пайдаланып,
практикалық тұрғыдан жұмыс істеу керек болса, ал өткенді тиянақтау кезінде
ұйымдастырылатын ойындарда көрнекіліктің шектеулі болуы мүмкін, ендеше
есептеу тәсілдерін дауыстап айтуға немесе оны іштен қайталап отыруға баса
көңіл бөлінеді.
Дидактикалық ойындар жайында жоғарыда келтірілген пікірлер, ұсыныстар
мен нұсқаулар бастауыш сыныпта пәндерді оқыту әдістерін жетілдірудің
негізгі бағыттарының бірі дидактикалық ойындардың сабақ процесінде тиімді
пайдалану үшін негізгі қорытындылармен мұғалімдердің танысуына және сол
бағытта олардың шығармашылық ізденісіне бағыт-бағдар сілтеуге, жалпы
алғанда, пәндерді оқытудың әдістеріне ерекше мән берудің қажеттілігін
сезінуге мүмкіндік береді. әрине оны қолданудың нәтижелі болуы, мұғалімнің
ойының мазмұнын анықтауға қажетті түрлері тақырыптар бойынша оларды
пайдалану әдістемесімен келтірілген. Алайда олардың кейбіреулерін мектепте
қажетті материалдардың тапшылығынан өткізу мүмкін болмаса, мұғалімдердің
тәжірибесінде жинақталған немесе басқа әдістемелік әдебиеттерде келтірілген
және ұстаздардың шығармашылық ізденістерінің жемісі болып табылатын
басқадай практикалық ойындармен алмастыруға болады. Беріліп отырған
ойындардың міндеттілік сипаты жоқ. Олардың мазмұны мен түрлерін және ең
тиімділігін ұстаздардың өздерінің таңдап алуына толық еркіндік беріледі.
Тұжырымдай келе, бастауыш сыныпта оқытуда ойын технологиясын пайдалану
өте ерте кезден басталғанын байқаймыз. Бірақ біздің ендігі мақсатымыз, ол
ойын техологияларын жаңаша өмірге лайық етіп, өзгертіп, әр сабақта
пайдаланудың тиімділігін анықтау.
1.1.1. Алты жастағылар ойыны
Алты жасар бала ойыға психологиялық дайындықпен кіріседі. Ол қайсыбір
ойыншықты өзінің қалауымен еркінше алады, белгілі бір сюжетті ойластырып,
ойынға құрбыларын тартады, содан соң бәрі бірлесіп, өздері белгілеген ереже
бойынша әрекет етеді. Ойын баланың өз еркіне негізделген ырықтылығын
туғызады, ол баланың сезімін оятып, адамгершілік қасиеттерін жетілдіреді.
Ойын үстінде бала өзін-өзі жеңуге дағдыланып, шынайы қанағат сезіміне
бөленеді, жеке адам ретінде қалыптасады.
Ойын қарекеті зейіннің, естің, ойлаудың, қиялдың, бүкіл танымдық
процестердің дамуына әсер етеді. Ойын баланың ойын ережесінде мынадай
талаптардың қамтылуын көздейді: бала құрбыларымен бірлескен ойында дамып
отыратын сюжетке байқампаз болуы тиіс, ол қайсыбір кішкене тастың (ағаш
жаңқасы, титімдей қағаз, т.б.) нені білдіретінін есте сақтауы тиіс, ол аяқ
астынан күтпеген жағдайға тап болған сәтте не істеуі керек екенін тез
байыптауы тиіс; ол жоқ затты немесе қиялындағы жағдайды көз алдына елестете
отырып, ойынға қатысушы басқалардың мұның ұсынысын қабылдап, оның
ойластырған ісіне қанағаттанатын болатындай әрекет ете білу тиіс. Сөйтіп,
ойын қаракетінде бала саналы мақсат көздей алатын психикалық процестердің
ырықтылығы қалыптасады.
Ойын жағдайында балалар жай есте сақтау жағдайынан гөрі әр нәрсеге
жақсы зейін қояды және көбірек есінде сақтайды. Бала ойын үстінде саналы
мақсатты (зейін тоқтату, есте сақтау, еске түсіру) шұғыл және оңай жүзеге
асырады. Ойын шарттарының өзі балладан ойыншық заттарға, ойналатын
көріністер мен сюжетке зейін тоқтатуды талап етеді. Егер бала алдағы ойын
жағдайының талабына зейін қойғысы келмесе, ойын шарттарын есте ұстамаса оны
құрдастары ойыннан шеттетеді. Құрбыларымен қарым-қатынас жасау қажеттігі,
олардың эмоциялық қолдауына ие болу қажеттігі баланы мақсатты түрде зейін
қойып, есте сақтауға мәжбүр етеді. Мақсаткерлік, ерік күшін бағындыра білу
– жеке басты дамытуға қажетті қасиет. Ойын мақсатсыз бос ермек емес. Көп
уақытқа созылатын, баланы қалжырататын жаттығулар, жіптен секіру, бұғалық
тастау, допты секіру сиқты ойын түрлерін меңгеру өзінің оң нәтижесін
береді. Балалар ойнай жүріп, белгілі ережелерге сүйеніп, әлгіндей заттар
арқылы іс-әрекетті игеру міндетін орындайды. Ойнай жүріп, бала қаншама күш-
жігер жұмсайды десеңізші!
Ойын жағдайы, сондай-ақ, баланың ақыл-ой қарекетін дамытуға үнемі
ықпалын тигізеді. Бала кез келген күтпеген жағдайға қашан да дайын болып,
оны дәл сол жерде дұрыс шеше білу тиіс, ол ойын атауына сәйкес жоқ заттың
орнын басатын нәрсемен әрекет жасай білуі тиіс. Орын басатын зат ойлау үшін
тірек болмақ. Сол затқа сүйену негізінде бала нақты зат туралы ойлауды
үйренеді. Ойды дамытудың мәні мынада: бала тікелей қабылданатын көрнекі
жағдайда зат арқылы әрекет етуді біртіндеп тоқтатады да, заттар туралы
ойлауды, ойын жоспарында оларды пайдаланып, әрекет етуді үйренеді. Сөйтіп,
ойын баланы түсініктер жоспарына сай ойлауға баулиды.
Сонымен бірге ойын тәжірибесі, әсіресе ойын жөніндегі нақты өзара-
қарым-қатынастар ойлаудың айрықша қасиетінің негізін құрайды, мұның өзі
басқа адамдардыңкөзқарасын қабылдауға, олардың мүмкін болатвн мінез-құлқын
болжап білуге және осының негізінде өз мінез-құлқын түзеуге мүмкіндік
береді. Бұл арада әңгіме рефлексиялық ойлау жөнінде болып отыр.
Рефлексия – бұл адамның өзінің жеке іс-әрекеттерін, қылықтарын,
мотивтерінталдау және оларды жалпы адамзаттың байлықтарымен, сондай-ақ
басқа адамдардың іс-әрекетімен, қылықтарымен, мотивтерімен салыстыру
қабілеті. Мұны адамдардың әдеттегі тілімен айтсақ, былайша тұжырымдауға
болады: Мен жайында сенің не ойлайтыныңды білемін немесе Сен жайында
менің не ойлайтынымды сен білесің. Бұл тұжырымдарда қалжың емес, басқа
адамның бойындағы мотивтерін, сезімін, жай-күйі мен ниетін ұғуға деген және
осыларды өз мінез-құлқында қатеріне алуға деген адам қабілетінің шынай
сипаттамасы бар. Рефлексия адамдар арасында оң мінез көрсетуге игі ықпал
жасайды.
Рефлексияның дамуында ойынның ықпалы күшті, өйткені ойында адамдармен
араласу процесін қамтитын іс-әрекеттің қалай орындалуынбақылауға нақты
мүмкіндік жасалады. Айталық, ауру бала ролінде ойнай отырып, балдырған ауру
кездегідей жылайды, азап шегеді, артынша бұл ролді ойнаушы ретінде
өзіне-өзі риза болады. Ролді ойнау кезіндегі екі жақты позиция – орындаушы
мен бақылаушы - өз мінез құлқын өзіне әрекеттес басқа біреудің жеке
тәжірибесімен, әлдекімнің бейнесімен салыстыру қабілетін дамытады. Ролдік
ойында адамға тән шынайықабілет ретінде рефлексияны дамытудың, өзіндік іс-
әрекетті, қажеттерімен салыстырудың орасан зор мүмкіндіктері бар.
Рефлексияға қабілеттілікте басқа адамда түсіну, сезіну мүмкіндігінің сыры
жатыр.
Бала ойын үстінде бір затты екінші бір затпен жиі алмастырады. Орын
басушы зат жоқ заттың белгісі ретінде көрінеді. Сонымен бірге, бала өзіне
әр түрлі роль жүктеуді үйренеді. Заттардың орнын алмастыру мен өзіне әр
алуан ролдерді жүктеу қабілеті қиялы дамудың негізін қалайды. Мектеп жасына
дейінгі сәби шағында ойынды орын алмастырудан және орындайтын ролден бастай
отырып, 5-6 жасар бала енді іс-әрекетті нақты жоспар арқылы емес, қиялдағы
жоспар арқылы жүзеге асыруға кіріседі. Бес-алты жастағылар өз қиялында әр
алуан жағдайларды туындатады. Ойын бұл жағдайда ішкі планда өтеді. Бала
көңілін алаңдататын құрбыларынын оқшауланады, оңаша бір жерге тығылып
алып, ниеті ауған, жүрегі қалаған жаққа қиял құсыжетегінде кете барады.
Қиялдау қабілетін дамыту баланың пайымдауына жатпайтын нәрселерді,
басқалардың не жөнінде айтқаны туралы көз алдына жақсы елестетуіне
мүмкіндік береді. Қиялдау балаға естігенін ұғынуға және оны көз алдына
елестетуге көмектеседі.
Баланың жеке басының дамуына ойынның өз ықпалы бар. Ойын арқылы бала
ересек адамның мінез-құлқы және қарым-қатынасымен танысады, ал бұлардың
бәрі оның өз мінез құлқының үлгісі болады. Ойын арқылы бала өз
құрдастарымен қатынас жасау дағдыларына ие болады. Ойын баланы еліктіре
отырып, өзіне жүктелген ролге қатысты ережелерді орындауға итермелей
отырып, сезімін жетілдіруге, ерік-жігерін реттеуге себін тигізеді.
Бала ойын арқылы өз-сана сезімі құрылымының негізін құрайтын жеке
басының қадір-қасиетінұғынады. Ол ролді ойындарда беделге ие болуға
талаптанады., өзінің жынысына сай келетін ролді иемденеді. Ойында өзін
юалдырғанның орнына қойып, ойын ережелері мен міндеттерін
меңгереді.Құрбыларының арсындағы ойында беделге ие болу қажеттігі принципті
жаңа негізде шешім тбады: егер үлкен адам тарапынан баланың жетістіктерін
қолдапотыруға тырысушылық байқалса, онда бал мен құрдастар арсында күрделі
қарым-қатынас орнау негізінде жарыс және өзара көмек сәттеріне жол ашылмақ.
1.1.2. Халық ойындарының педагогикалық негіздері.
Ұлттық ойындар - халық педагогикасының құрамдас бөлігі. Ұлттық
ойындар пайдалану арқылы оқушыларды тәрбиелеу процесін жетілдіру және оның
ғылыми-педагогикалық негіздері туралы айту үшін, ұлт ойындарына қатысты
мәселені анықтап алуды жөн деп білеміз.
Ұлттық ойындар – халық педагогикасының ажырамас бір саласы. Сондықтан
ол халық педагогикасын толықтырып, мазмұн жағынан бірін-бірі байытып
отырып, қос өзеннің бір жерге келіп тоғысқан екі арнасы іспеттес. Ұлт
ойындары халық педагогикасының аса белсенді, үнемі өзгеріп, жетіліп
отыратын өмірге үздіксіз келіп жататын ұрпақ арқылы жалғасып, жаңара
беретін құрамдас бөлігі болып табылады. Сондықтан оның атқарар қызметі де
кең өрісті, ауқымды. Ол – салауатты өмір салтын мұрат тұтқан арманшыл, елі
мен жерінің қамын ойлайтын, ұлтқа тән нәрсенің бәрін қадір тұтатын, дара
тұлға – жаңа адамды тәрбиелеп шығарудың құралы.
Ұлт ойындары ұжымдық ой – қиялдан бас құрап, жеке адамдардың
игілігіне асатын, ұлт өкілдерін түгел қамтитын, тұтас ұлтқа тән атадан
балаға мұра болып келе жатқан рухани, мәдени қазына. Олай дейтініміз, ұлт
ойындары сол ұлттың өсіп жетілу барысыындағы ұзақ жолда пайда болып, оның
сан мыңдаған ұрпағының рухани азығына айналған, қиялын қозғап, ұлттық
болмысы мен өзіндік ерекшелігін қалыптастыруға игі әсерін тигізген дәстүрлі
құбылыс.
Осы тұрғыдан қарағанда, ұлт ойындары сол ұлттың ғасырлар бойы жасаған
мұраларының заңды бір саласы, халқының игілігіне қызмет ететін, оның жас
ұрпағын жетілдіріп шыңдайтын әлеуметтік-педагогикалық мүмкіншілігі зор
тәрбие құралы.
Ұлт ойындары халық педагогикасының құрамды бір бөлігі бола тұрып,
өзін дүниеге әкелушілердің есеюіне, ақыл-ойының толысып, қалыптасуына,
олардың өмірге құштарлығының артуына, адамгершілік қасиеттерінің қалыптасып
жетіле түсуіне әсерін тигізеді. Ұлт ойындарының осындай қасиетін жақсы
танып білген адам баласының алдыңғы қатарлы ақыл-ой, парасат иелері оны
жоғары бағалап, ұмыт болудан сақтап, қағаз бетіне түсіріп отырды.
Қазақтың ұлттық ойындары: көкпар, сайыс, күрес, теңге алу, қыз қуу,
алтын қабақ ату, жамбы ату т.б. спорттық сипатпен бірге үлкен тәрбиелік
маңызға ие болды. Бұл оындардың бәрі де ойналатын ойын болғандықтан, оларға
күн ілгері орасан зор әзірлік, мұқият даярлық керек болды. Сол даярлықтың
басы-қасында болған жас баладан бастап, бозбалалар мен жігіт ағалары,
атбегілері мен ауыл ақсақалдары болып, түгел қатысатын. Жоғарыда аталған
ойын түрлері мен бәйгенің алуан түрлеріне қосылатын аттар, оған
мінгізілетін балалар, балуандар, көкпаршылар, қыз қууға қатынасатындар қыз
бен жігіттер ауыл ақсақалдарының алқасында талқыланып, солардың ұйғаруы
бойынша қатынасуға мүмкіншілік алатын болған. Бұл, бір жағынан, халықтық
тәлім-тәрбиенің маңызын арттырса, екінші жағынан, үлкендерге деген ілтипат
пен сенімді, басқаның пікірімен санаса білуді үйретеді, үшіншіден, жеңіске
деген құлшынысты туғызып, баланың ақыл-ойын, қиялын ұштайды, көпшіліктің
үмітін ақтауғадеген жауапкершілігін шыңдай түседі. Осы жағынан келгенде,
ұлт ойындары халық педагогикасының ажырамас бір бөлігі ретіндегі өзінің
маңызды қызметін осы күнге дейін жүйелі атқаруда. Егеменді елге айналған
жалпы халықтық және әлемдік маңызы бар Абай мен Мұхтар Әуезовке арналған
тойларда қазақтың ескі дәстүрі бойынша балалардың ұлт ойындарына белсенді
қатынасуы ескі дәстүрді қайта жаңғыртып, жастарға деген сенімділік пен
талапты арттыра түсті.
Қазақтың ұлттық ойындарының халық педагогикасына ұласып, қабысып
келетін бір тұсы ауыз әдебиеті үлгілерінде жиі кездеседі. Әсіресе, ақындар
айтысында ойын туралы пікірлер, оның адам өмірінен алатын орны туралы
пікірлер көп болса, ақындар айтысының үлгілері мен балалар айтысы халық
арасында көп болған. Бұл – ойын арқылы баланы әлеуметтік өмірге ерте
араластыру, ақыл-ойын шыңдау қамымен үлкендердің үлгі-өнегесін олардың
бойына ерте сіңру ниетінен туған. Мысалы, Айтыс ойыны, Қыз бала мен ұл
баланың айтыс ойыны, Сан айтысы, Бала мен шілдің айтысы т.б. секілді
неше алуан ойын өлеңдері де кездеседі.
Қазақ халқында өз ойынан бір ауызөлең құрап айтпайтын адамды табу
қиын. Олай дейтініміз, бүгінгі қазақ мектептерінде бастау алған бұл өнер
баланың шығармашылық талабын шыңдап, өнерге деген құштарлығы мен
бейімділігін ерте оятып, талантын елге танытады. Егемендігін алғаннан кейін
мектептердегі тәрбиенің жаңа бет бұрсысы елімізде жиі өте бастаған ақындар
айтысында кейінгі жылдарда мектеп бітірген жас талап ақындардың жүлделі
орындарды жеңіп алуынан айқын көрінеді.
Алайда біз халықтың ділі (менталитеті) туралы сөз еткенде мұны көп
ретте еске ала бермейміз. Бұл халқымызды өзге жүрттардан ерекше көрсететін
дәлелді мәселе екенін білдіреді. Олай болса, тарих қойнауынан бастау алып,
бізге жеткен ұлт ойындары ұрпақ тәрбиесінде әлі де өзіндік орыны бар тәрбие
құралы екенін айқындай түседі.
Айтыс - өнер. Ал өнердің бәрі де ең алдымен сол ойыға да, оның ішінде
ұлт ойындарына қатысты сыртқы дүниені қабылдап түсінуінің нәтижесінде ішкі
логикасын жете меңгерудің мүмкін екенін түсіну қиын емес.
Олай болса, ұлт ойындары адамның денесін, ақыл-ойын жаттықтырушы,
адамның адамгершілік қасиеттерін шыңдап, жетілдіруші әлеуметтік ортаның
жемісі боып табылады. Адам өзінің көргені мен ұстап білгенін ой-сезімі
арқылы, ішкі жан сезімі арқылы өткізіп, қайта жаңғыртқан дүниесін әлеуметке
жеткізгенде, ол өнер ретінде танылып, көпшілік талқысына тартылады.
Солардың көпшілігі ойын-тойлар, көпшілік бас қосқан үлкен жиындарда өмірге
келетін болған.
Нұржан Наушабаевтың Манзумат Қазақия деген өлеңдер жинағында оның
Сапарғали ақынмен жұмбақ айтысында мынадай жолдар бар:
Сапарғали:
Аты бар, серке жансыз, он екі қозы,
Жүрмейді рұқсатынсыз ешбір өзі,
Осыған екі қасқыр көп таласып,
Ақылмен қатар бір күн келсе кезі, - десе, іле-шала бұл жұмбақтың сырын
шешкен Нұржан былай деп жауап қайтарады:
Сапардың шатыраш қой ойлағаны,
Тас тігіп, он екіден ойнағаны.
Бәрін де көргеніңнің жұмбақ қылдық,
Көңілге бар ма өнердің қонбағаны, - дейді. Бұдан біз қазақтар
арасында шахмат ойынының ертеден барлығын, оны халық арасында Шатыраш деп
атанғанынан хабардар боламыз.
Қазақтың ұлттық ойындар араласпайтын бірде-бір өмір саласы жоқ. Ойын
жас адамның денесін шыңдап, күш-қуатын молайтып қана қоймай, оны
шапшаңдыққа, дәлдікке, ақыл-ойының толысып жетілуіне әсер етіп, пайдасын
тигізеді. Оны Манашұлы Тұяқпай жырынан кездестіреміз. Жыршы жасында
әкесінен жетім қалған Тұяқпайдың ойын арқылы ер жетіп, ойын үстінде
келешегі туралы, ойланып-толғанатынын:
Ойнап жүріп ол бала
Кеудеге ақыл ойлайды, - деп түйіндейді.
Өмірдің қай саласы болмасын ойын-сауықсыз болмаған. Алайда, бұлардың
бәрі негізделетін.
Ойнап өспеген бала ойлап өспейді, - деп ой түйген Мұзафар
Әлімбаевбала тәрбиесінде ойындардың, әсіресе, ұлттық ойынымыздың маңызы зор
екендігін терең білген. Ол сандаған ғасырлар бойы өзіндік үрдіс дәстүрін
жоймай, сақталып келе жатқан қазақ халық ауыз әдебиетінің бір саласы –
балалардың ойын фольклорын әрі қарай дамытуға үлес қосты. Оған
М.Әлімбаевтың творчествосынан орын алған Санамақ, Ақ серек те, көк
серек сияқты т.б. ойын жылраы дәлел бола алады.
Халық ойындары тәрбие құралы ретінде туған. Тәрбие – сан-салалы.
Демек, ойынның атқаратын қызметі сан алуан болады. Атқаратынқызметіне
қарайойын жұмбақ, жаңылтпаш, ермек, айтыс, құрақ, оралым, ою-өрнекқозғалыс,
жаттығу және дидактикалық болып бөліне береді. Бұлардың әрқайсысы да
жіктеледі. Мысалы, тарихи қалыптасқан жұмбақтар қоғамының талаптарына сай
мағынасы кеңейіп, ребус, шарада, анаграмма, чайнворд, крассворд, метаграмма
т.б. болып өзгеріске енді.
Дүниежүзілік мәдениеттен сырт қалып, томаға-тұйыққа қалмау үшін
оларды да орнымен, құрылымын пайдаланып, салт-дәстүрлік мағына беріп, оқыту
процесіне пайдалану діт дегеніңе дәл тиіп, көмегін беретіндігіне күмән жоқ.
Білім мен тәрбие – егіз. Қазақ халқы баланы тәрбиелей отырып, танымын
кеңейткен. Білім бере отырып, тәрбиелеген. Сондықтан болар ғұлама ұстаз Әл-
Фараби білім мен тәрбиені қатар ұстап, тәлім сөзін пайдаланған. Мұның да
жанды себебі бар. Халық математикасы практикалық қажеттіктен туған. Осыдан
да қазақ халқының ауыздан –ауызға тараған есептері оның тыныс тіршілігін,
табиғатпен, қоғаммен қарым-қатынасын, ойлай жүйесін білдіреді.
Жалқау мен шайтан есебін қарастырайық.
Арамызда еңбегімен еленгендермен қатар жалқаулар да кездеседі.
Ұйқышыл жалқау бүк түсіп, бүрісіп қор ете түсті. Бір күні түсінде
күбірлеп сөйлеп:
-Шайтан болса баю жолын айтпайды, заман мынау, - деп налыды. Шайтан
осы кезде жетіп келіп:
- Байығың келсе, көмектесейін. Жұмыс онша қиын емес. Ана көпірді
көрдің бе? – деді.
-Көрдім, - деді мұңайған ол.
-Көпір арқылы екінші жағаға шықсаң, қалтаңдағы ақшаң екі есе өседі.
Тағы да өтсең бар ақшаң тағы да екі есе өседі. Сөйтіп, көпірден әрібір
өткен сайын қалтаңдағы бар ақшаң екі есе өсіп отырады.
-Шынында солай ма?
-Иә, иә, - деп сендірді Шайтан жалқауды. – сені осындай байлыққа
кенелткенім үшін, сөзіңді бер: Айтқаныма тұрамын деп.
-Ау! Бұл өсім ғой.
-Иә, ол процент, процентсіз кім ақыл айтады. Келіспесең... деп ол
сырт айналып кетуге аяқ басты.
Жалқау: - Тұра тұрыңыз... Келістім.
Шайтан: - Онда көпірден әрі өткен сайын маған ақшаңның 24 тиынын
берсең жетеді.
-Ақшам екі есе өсетін болса, берейін. Кірісейік! – деді аптығып
жалқау.
Жалқау көпірден өткен кезде ақшасы 2 есе өскеніне қуанып, шайтанға 24
тиын берді. Екінші рет көпірден өткен кезде ақшасы 2 есе өскеніне қуанып,
шайтанға 24 тиын берді. Үшінші рет өтті. Шынында да ақшасы 2 рет өсті,
бірақ ол 24 тиын болды. Келіс бойынша, оны түгел шайтанға берді. Шайтан
қарқылдап, қағып алды да қасын қимаң еткізіп тайып тұрды. Жалқау тиын-
тебенінен айырылып, аңырап қалды. Өз ақылың – ақыл-ақ, басқаның ақылы –
шоқырақ деп тоқтамға келді жалқау.
Жалқаудың бастапқы ақшасы қанша еді.?
Бұл – ұлттық мазмұны бар математикалық ойын. Қысқа көрініс ретінде
мектеп сахнасында қоюға болатын, қазіргі күннің сипатын көрсете алатын бет
перде.
Бұл есепте білім мен тәрбие ұштаса өрбіген. Және де қоғам талабынан
туған өзгерісті көрсете алады. Кішкене көрініс арқылы балаға ұзақ сонар
үгіт айтудан гөрі адамның арамтамақтығын сынау, соны жер-жебіріне жеткізіп
көрсету көрерменді біраз ойлантады. Оқушыны ойланту – біздің негізгі
мақсатымыздың бірі. Бұл көріністің басқа да тәлімдік мәні көп. Процент
мағынасын түсінгісі келгендер, шайтан жалқаудан қанша өсім алды? Неліктен
жалқау ақшасынан айырылды? Деген сұрақтар қойып , жауабын іздейді. 24 тиын
ертеде көп ақша ма? Неге біздің ақшмыз құнсызданды? деген мәселелер оқушыны
толғантады. Міне, біз, пырылдап ұйықтап жатқан жалқау мен жылмаңдап,
мәймөңкелеп келген шайтанның іс-әрекетіне (дыбысы, майда жүрісі, т.т.)
қызықтаудан, әртүрлі әрекеттер нәтижесінде ізденуге дейін ойды бағыттадық.
Бұл шығармашылыққа тәрбиелеу.
Әрине, есепті қайта тұжырымдап, сөзін қысқартып, теңдеу құруға
берілген есеп сияқты (кітаптағыдай) шешетін болсақ, оқушы оған аса көңіл
бөле қоймайды. Егер бір белгісізді теңдеулерді өткен кезде есепті әуелі
ойға салып, соңынан қағаз-қалам алып шығаратын болсақ есеп басқаша әсер
етеді. Мұғалім шеберлігі, халықтық тәрбие берудегі мұраты осы. Жалқаудың
өзіне-өзі тоқтау айтуында пайдаланған мәтелінің қаншама сыры бар! Егер осы
ойын есептің сандық мәліметтерін қазіргіге сәйкестейтін болсақ, есеп тарихи
мағынасын жоғалтып, бүгінгі күн сырын аша да алмаған болар еді. Демек,
мұғалімнің бір міндеті - 24 тиынның сапалық мағынсын сұрақтар қойып,
проблемалық ахуалға, әртүрлі математкалық ойындарға, есептерге тіреген емес
пе?! Олай болса, баланы тәлімге үйрететін дидактикалық ойындар мен
логикалық есептерді мұғалімнің пайдалануға бет бұруы қуанарлық іс. Осының
орнына иненің жасуындай болса да толтыруды осыдан он жыл бұрын
ойластырығанбыз. Бірақ түрлі әкімшіл-әміршіл әрекеттердің қырсығынан
еңбегімізді шығара алмадық.
Оқушының бой жүйесін босататын, жан қуаттарын (ойлауын, қабылдауын,
елестетуін, зейінін, ...) өрбітетін ойын, Абай сөзімен айтсақ,
дүниеніңкөрінетін һәм көрінбейтін сырын түгедеу арқылы жүргізілуі тиіс.
Басқаша айтқанда, ойын нақтылық пен дерексіздік, индукция мен дедукция,
талдау мен жинақтау, ұқсастыру, салыстыру, бақылау мен тәжірибе арқылы
жүргізілуі тиіс. Оқушыларды ой қорытындысын жасай білуге үйрету үшін, осы
таным әдістеріне баулуымыз керек. Сонда ғана тәлім - әрі сәнді, әрі мәнді
болады.
Балаға әрбір ойынның алдына қоятын мақсаттары айтыла отырып, ойын
ережесі түсіндіріледі. Сондай-ақ, пайдаланылатын құрал-жабдықтары айтылады.
Халық ойындары қолға түскен қарапайым заттармен ойлана береді. Олай болса,
оның дидактикалық құралдарын даярлау онша күрделі емес, оны әрбір мұғалім
даярлай алады.
Халық ойынының келелі бір мақсаты – баланы жан-жақты тәрбиелеу
болғандықтан, бір ойын түрліше ойналуы мүмкін, сондай-ақ, ойлануға берілген
сұрақтың жауабы болуы мүмкін.
Математика – барлық халыққа ортақ ғылым. Оның табысымен қазақ та,
орыс та, қырғыз да, неміс те, ағылшын да пайдалана алады, өйткені огның
тілі әмбебап тіл. Фигураны бірнеше қиыққа бөліп, қиықтар арқылы тұтас зат
жасаумен қазақ баяғыдан айналысады. Онымен әл-Фараби де айналысқан. Құрақ
көрпе, терме алаша тоқу, ою-өрнектеп киіз басу мен кілем тоқу, зергерлік
бұйымдар жасаудың түп-төркіні математиканың жабулар теориясымен ұштасады.
Жіпті әртүрлі байлау әдістерінің өзі топологиялық ойындарға, Пенроузов
өрнектерімен жалғасады. Ешбір қиық қалдырмай киіз басу қаншама білімділікті
талап етеді. Ойлана келсе, математиканың қолданылмайтын жері кемде-кем.
Қазақ математиканың өзін өмірден алған. Мәселен, түндіктен түскен күннің
сәулесін пайдаланып, уықпен мезгілді анықтау, сол арқылы бие сауым өлшемін
шығаруы, темірқазық бойынша бағдарды анықтау, т.т. ойды шалқытатын, қиыннан
қиыстырып жол табатын ойындар пайдалырақ келеді. Демек, әртүрлі ахуалға
мұғалім де, оқушы да даяр болғаны жөн. Аты шыққан В.Шаталов смяқты
мұғалімдер осылай жұмыс істейді.Жауап берген оқушыны қағып тастамай, сөзін
бұзбай, ойын аяғына дейін тыңдау абзал. Сөйлей-сөйлей шешен болады, көре-
көре көсем болады деген емес пе?! Ешкім ішінен оқып туған емес.
Мұғалімдердің басты қиындығы – уақыттың тарылығы. Міне, осы қиындықты жұмыс
нәтижесімен өлшейтін уақыт та қашық емес болар.
Адамның ой-өрісінің өзгеруіне сай, ұғым мазмұны да бірте-бірте
ашылады. Демек, бұрын қарастырылған мәселе-ойындар, есептер қайта қаралып,
толықтырылып отырылса ғана өз деңгейіне жетеді. Мұны біз ұлы Абайдың қара
сөздерінен үйренуіміз керек. Ғылыми көзқарас та осы.
Сонымен, осы сияқты күрделіоқу-тәрбие жұмысын дұрыс жүргізе алуы
үшін, оқушыны жасытпай, жігерлендіре отырып, сенімге үйрету керек.
Қызықтауын еләктеуге айналдырып, оны тұрақтандыруға ықпал ету керек.
Тұрақты қызығу ғана білмекке құмарлықты арттырып, таным ізденісіне баулиды.
Қызықтауды тудыру үшін ойын жаңа, тітіркенгіштері ала-құла, дидактикалық
қайшылықта болып, есепті шығаруға оқушының күші келетіндей болуы дұрыс. Бұл
жерде сөз құдіреті, екпін, тақырып қою, астын сызу немесе ерекшелеп жазу,
бояуды пайдалану, мәйектік мәселені ажырту, проблемалық ахуалға тіреу
ерекше маңыз аладды. Сөйтіп, мұғалім оқушыны өзіне қаратып, еліктіреді де
ойынды орындауға әзірленеді. Әрбір ойынның өз ерекжесі бар. Мұғалім ойын
ережесін бірден баяндап меңгертеді. Көңілмен-ынтамен кіріскен ойын ғана
нәтижеге жеткізуі мүмкін. Ойынды дұрыс аяқтау ғана ойынның түпкі мақсатына
жетуге көмектеседі. Қорытынды кезінде жетістіктер аталып, кемшіліктер
көрсетіледі. Келешекке нұсқау беріледі.
Уақыт мектеп мұғалімдеріне жастарды жаңа заман талаптарына сай әрі
озық ұлттық дәстүр рухында тәрбиелеп, өмірге әзірлеу секкілді
жауаптыміндеттер жүктеп отыр. Бұл міндеттерді абыроймен орындау үшін,
ұстаздар қауымы оқу-тәрбие жұмысына шығармашылықпен қарап, күні бүгінге
дейін іске қосылмай келе жатқан тәрбие құралдарды пайдалануы, оқытудың жаңа
әдіс-тәсілдерін қолдануы керек екені анық. Сондай оқу-тәрбие негізінің бірі
– ұлттық ойындарымыз. Ұлттық ойындар халық педагогикасының бір саласы болып
табылады. Ол – сандаған ұрпақтың керегіне жарап, оларды өмірге әзірлеу
қажетін өтеген, сыннан өткен сенімді тәрбие құралы. Бұл туралы көрнекті
педагог В.А.Сухомлинский ойын баланың алдынан өмір есігін ашып, оның
шығармашылық қабілетін оятады дей келіп, былай деп жазды: Ойынсыз ақыл-
ойдың қалыпты дамуы жоқ және олай болуы мүмкін де емес. Ойын дүниеге
ашылған үлкен жарық терезе іспеттес, ол арқылы баланың рухани байлығы
жасаипаз өмірмен ұштасып, айналасындағы дүние туралы түсінік алады. Ойын
дегеніміз – ұшқын, білуге құмарлық пен еліктеудің маздап жанар оты. Бұл
пікірге қарсы дау айту қиын.
Бір заманда халық қиялынан туып, өз ұрпағы тәрбиелеудің ұтымды
құралына айналған ежелгі ойындар ешбір арнайы құрал-жабдықты, өткізетін
орынды талғамайды. Олар бүгінгі мектептеріміздегі тәрбие жұмысына
пайдалануға қолайлы.
2.1. Бастауыш сыныпта ойын технологиясының тиімділігі.
Оқытуды технологияландыру және орта мектеп оқушыларының даму
мониторингі.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы барысында орта
білім берудің жүйелі реформалануы қоғамдық тұрғыдан үлкен маңызға ие болды.
Білім беруді реформалауды жүзеге асырудың және маңызды сипаты қазіргі
уақыттағы оқыту процесін технологиландырудың қажеттігінен туып отыр. Осыған
орай, соңғы кездеоқытудың әр түрлі педагогикалық технологиялары
жасалыпмектеп практикасына енгізілуде. Атап айтқанда, академик
В.М.Монаховтың оқыту технологиясы; Дьяченконың жұмыстарында айтылатын
оқытудың ұжымдық тәсілі.
Профессор Ж.А.Қараевтың жұмыстарында еліміздің көптеген мектептерінде
қолданылып жүрген:
- оқытудың дербестендіру мен деңгейлік дифференциялау;
- Білім беруді демократияландыру мен ізгілендіру принциптеріне
негізделген жаңа педагогикалық компьютерлік технология алғаш рет
зерттелген. Егер осы жұмыстарда қарастырылған оқытудың
педагогикалық технологиясын оқу-тәрбие процесіне, оқытудың
жаңартылған жүйесінің жобасы ретінде енгізілген болсақ, онда:
- Білімді демократияландыруға және ізгілендіруге,
- Оқытудың сапасын арттыруға,
- Басқару тиімділігін жетілдіруге,
- Оқушылардың дамуына бақылау жасауға,
- Оған сәйкес бағалауға болатыны дәлелденіп отыр.
Бұл жағдайда педагогикалық тезнология – компьютерлік техниканың тиімді
пайдаланылуына мүмкіндік туғызады. Сондықтан да, бірқатар мектептерде
жүргізіліп жатқан біздің тәжірибелік-сынақ жұмыстарымыздың міндеті – дәл
осындай оқытудың жаңа педагогикалық технологиясын оқыту процесіне енгізу
болып табылады.
Педагогикалық технология дегеніміз – тәжірибеде жүзеге асырылатын,
белгілі бір педагогикалық жүйенің жобасы.
Жалпы, педагогика ғылымында баланы оқыту мен тәрбиелеудің мақсаты –
жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру әдістемелік жүйенің басты
компоненті – оқыту мақсаты болып қалады.
Бірақ, ол мақсат - өздігімен дамуға ұмтылатын жеке тұлғаны
қалыптастыру, сондықтан оның өзіндік танымдылық іс-әрекеті белгілі бір
дәрежеде белсендірілуі қажет. Жаңа мақсат оқытудың әдістемелік жүйенің
қалған бөліктерінің олардың өзара байланыстағы қалыптарымен өзгерулерін
талап етеді.
Осы талаптарды орындау үшін төмендегі төрт ұсынысты қажет деп
санаймыз:
1. Жаңаша өзгерген мақсат – оқушылардың өздігімен танып, іздену іс-
әрекетінің әдістерін меңгерулерін талап етеді. Бұл әдістердің –
мұғалімдердің күнделікті жұмыста пайдаланып жүрген оқыту
әдістерінен айырмашылығы бар. Демек, біздң жағдайымыздағы оқыту
әдістемесі - деп отырғанымыз оқушы-мұғалім деген өзара тығыз
байланыстағы қатынасты қарастырады. Бұл жағдайда бірінші орында
оқушы тұрады және оның өз бетімен білім алудағы белсенділігіне аса
назар аударылады.
2. Жаңаша оқытудың негізгі түрлері болып, оқытудың дербес және топтық
түрлері табылады. Оқытудың бұл түрлеріндегі ең бастысы – оқушыға
деген сенім, оның өз ісіне жауап беру мүмкіндігіне сүйене отырып,
өз беделі мен қадір-қасиет сезімін дамыту. Оқытудың фронталды түрі,
көбінесе, бағыт беру, талқылау және түзету енгізуде ғана
пайдаланылады.
3. жаңа технологияның жаңа мақсаты бойынша оқытуды ізгілендіру қажет
деп отырмыз ғой. Ол – оқыту құралдарына деген көзқарасты да
өзгертуді талап етеді. Бұл өзгерістер бойынша оқу құралдары
оқушылардың өздігімен танымдық іс-әрекетін жүргізе алатындай
құралдар болуы керек. Бұрынғы дәстүрлі оқулықтар мұндай талапты
қанағаттандыра алмайды, сондықтан оқушылардың өз бетімен білім
алуына аса бейімделген жаңа типтегі оқулықтар қажет. Ол
оқулықтардың, біздің ойымызша, қандай болу керек екендігі төменде
айтылады. Осы жерде компьтерлік техникааның да функциональдық
мүмкіндіктерінің мол екендігін ескере кету қажет, себебі
компьтерлік техника – оқушыға, ол ізденіс және зерттеу жұмыстарын
жүргізе алатындай, оқытушы орта құруына мүмкіндік береді. Жаңа
мақсат талап ететін жаңа оқулықтарда – оқу материалдарының мазмұны
жаңаша баяндалуы қажет.
Оқытудың басты мақсаты - өздігінен білім алып дами алатын жеке тұлғаны
қалыптастыру болғандықтан, теориялық материалдардың мазмұны әңгімелесуші –
оқулықтарда беріліп, оқушының өздігімен жаңа тақырыпты меңгеруіне қолайлы
және қызықты мазмұндалуы керек. Мұндай талаптарды қанағаттандыру ұшін
оқлықта келтірілетін тапсырмалар сұрақ-жауап диалогы түрінде беріліп,
оқушылардың өздігімен танымдық іс-әрекетін дамытуға бағытталған. Бұл
тапсырмалар, негізінен, жаңа тақырып бойынша заңдар мен ережелерді
өздігімен қорытуға және анықтамаларды өздігімен құрастыруға жетелейді. Жаңа
меңгерген тақырыптарды бекіту үшін, қарапайым мысалдар келтірілсе
жеткілікті. Осындай әңгімелесуші – оқулықтардың мазмұны, бұл жағдайда,
білім алу құралына айналады.
Бүгінгі күні дидактика саласындағы фундаментальды мәселелердің
бірі – білім берудегі ойындар технологиясы болып отыр.
Адамдар ойынның құрылымдық жүйесі жөнінде кеңңестік дидактикада
аса маңызды зерттеулер болған жоқ.
Ойын өмірде өте ерте жастан өзінен-өзі бастала отырып, адамның
кәсіпті толық меңгергенінше жалғасады және ойын оқытуда технологиялардың
маңызды бөлігі болып табылады.
Адамзат ойынының санжылғы тәжірибесі ойынның білімдік құндылығын
дәлелдеді. Оған балалық кезеңдегі ақыл-ойды дамыту ойындарынан бастап,
мәдениетке, бизнеске және басқарудың барлық салаларына мамандар даярлауға
байланысты бағдарламаларды игеру барысындағы ойындар жатады. Адамдардың
ойын әрекеттерінің формалары мен әдістері және мазмұны қарапайым
сылдырмақтармен қозғалыстар жасаудан бірте-бірте фантастикалық шындық
деңгейіндегі видеокомпьютерлік ойындарға ауысады.
Адам ойының оқу үрдісінде қалай ендіруге болады? Адамның ойын әрекеті
негізгі үш түрлі даму деңгейлерінен тұрады: кәсіптік ойындар, әуестену
ойындары, оқу-жаттығу ойындары.
Ойын оқыту үрдісінде оқытудың әрі формасы, әрі әдісі ретінде дербес
дидактикалық категория бола алады. Сонымен бірге ойын оқытушылар мен
оқушылардың бірлескен оқу әрекетінің өзара байланысты технологиясы ретінде
де қолдануға болады. Балалар ойыны да, үлкендер ойыны да мәнді тұлғаның
мәнді әрекеті ретінде қарастырылады. Адам өзінің және басқалардың ойынының
нәтижесін бақылай, талдай, қорытындылай отырып, оны өзінің жақсы да жаман
да істерінде ұтымды қолдануға машықтанады.
Адам ойынының жалпы құрылымдары түрінде ұйымдастырылған оқытушының
белсенді бірлескен оқу және оқыту әрекеті – оқытудың ойын формасы деп
аталады.
Қазіргі кезде оқытудың ойын формасын зерттеудің мәні мін деп оның
түрлерін: иммитациялық, символдық және оқу-зерттеу деп бөле отырып, осы оқу
ойындарының технологиясын талдау болып отыр.
Егер адамдарға қандай да бір ойындарды ойнау тапсырылса, онда олар
көбіне білмеймін, ойнай алмаймын - дейді. Бұл жағдай тіпті ең қарапайым
ойындарды ойнаудың өзі оқудан, білімнен басталатынын көрсетеді.
Оқытудың ойын формасын қолдануды екі жақты дидактика байқалады:
біріншіден, ойнау үшін білу, үйренудің қажеттілігі, екіншіден, адамнгың
ойнай отырып өзіндік білім алуы, өмір тәжірибесін жинақтаудың қажеттілігі.
Ойын теориясы мен практикасын отандық және шетелдік педагогтар,
психологтар, социологтар зерттеуде. Мысалы, Иохан Хейзингтің Ойыншы адам,
Д.Б.Элькониннің Ойын психологиясы, Эрик Берннің Адамдар ойнайтын
ойындар атты еңбектері жазылды. Ойын теориясын зерттеуші Ресей ғалымдары:
А.В.Вербицкий, Т.В.Кудряцев, И.П.Пидкасистый. Қазақстандық
ғалымдарН.К.Ахметов, Ж.С.Хайдаров т.б.
Бастауыш мектепте пәндерді оқытуды жетілдірудің жаңа технологиясын
іздестіру жолында ғалымдар, жаңашыл педагогтар, мұғалімдер еңбек етуде.
Олардың ғылыми еңбектерін зерттеу жұмыстарынсаралағанда берік білім
берудің, оқу белсенділігін арттырудың маңызды жолдарының бірі ойын
элементтерін тиімді падалану екендігін байқатады. Баланың ынтасын тарту
үшін оқылатын нәрседе бір жаңалық болу керек, - деп жазады Ж.Аймауытов.
Педагогтың балалар ойынындағы рөлі өте маңызды және өзінше ерекше. Ол
көбіне ойындар ұйымдастырушы, ойынның мазмұны жөніндегі ақыл-кеңесшісі,
балалардың даулы нәрселерін шешіп беретін әділ төрешісі, сонымен бірге ойын
барысында олардың жолдасы да бола алады.
Мұғалім балалардың ойын үстінде әр алуан сезімдер мен эмоциялық күйге
бөленетінін (қуану, ренжу, мақтан ету, риза болу, қызғану, өкіну) және бұл
сезімдердің ойындағы ұтысқа немесе ұтылысқа, ғкөмек көрсетуге не көмек
алуға байланысты болатынын есте ұстау қажет. Әдетте ойын үстінде команда
мүшелері арасындағы қарым-қатынастар қалыпқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
оқытудағы ойын технологиясының тиімділігі
Мазмұны
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1.1. Төменгі сынып оқушыларының ойындарының
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ..5
1.1.1. Алты жастағылар
ойыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .10
1.1.2. Халық ойындарының педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..14
ІІ. 1. Бастауыш сыныпта ойын технологиясының тиімділігі
... ... ... ... ... 23
2.1.1. Ойын арқылы оқушылардың
белсенділігін арттыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .. 30
2.1.2. Модульдік оқыту технологиясындағы ойындары арқылы оқуышыны жан-жақты
дамыту
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 37
2.1.3. Қазақ тілі және ана тілі пәндерінде ұлттық
ойындарды пайдалану
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 49
2.2. Сабақта қолдануға арналған дидактикалық ойындар
... ... ... ... ... ... 54
2.2.1. Гуманитарлық пәндерге арналған оқыта үйрету ойындары
... ... ... ... ..56
2.2.2. Математика сабақтарында ұлттық ойындарды пайдалану нәтижелері. 65
2.2.3. Екінші, үшінші және төртінші сыныптарға арналған
логикалық
жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...67
Қосымша материал. Тәжірибеге негізделген сабақ жоспарлары
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
Тақырып: Төменгі сынып оқушыларын оқытудағы ойын технлогоиясының
тиімділігі.
Өзектілігі: Бастауыш сыныпта сабақ беру барысындағы болатын
қиыншылықтарды жеңу жолдарының бірі – ойын технлолгоиясы. Себебі, бастауыш
сынып балаларының негізгі іс-әрекеті – ойын. Біз бұл технологияның тиімді
екенін өз практикамызда қолдану арқылы жүзеге асырдық.
Зерттеудің объектісі: Ойын техологисының қаншалықты тиімділігі мен
оның қандай түрлері бар. Қай ойынды қандай сабақта және оны қалай
пайдщаланған тиімді екенін бақылау.
Зерттеудің пәні: Оқу сапасын көтерудегі тиімді технологиялар, ал
зерттеу бұйымы – ойын технологиясының тиімді жақтары.
Зерттеудің мақсаты: Ойын технологиясының тиімділігін зерттеу. Осы
мақсатқа сай төмендегі міндеттер туындайды:
- ойындарды оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай жүйелеу;
- ойынды пайдалану мақсатын анықтап алу;
- қазақ тілі пәндерінде грамматикалық ойындардың тиімділі жақтарын анықтау;
- логикалық жаттығулардың бала ойының дамуына әсерін анықтау;
- математика сабағында сөзді есептерді шығару барысында қандай ойындарды
қолдануға болатынын анықтау.
Қорғауға ұсынылатын тақырыптар:
1. Бастауыш сыныпқа келген балалардағы кездесетін кейбір
кемшіліктерді (р-л; с-ш; л-у әріптерін айырып айта алмау сияқты)
қалай шешуге болады.
2. Ана тілі сабақтарында оқушылардың сөздік қоры мен тіл байлықтарын
қалай дамытуға болады.
3. Математика сабағындағы сөзді есептерді шығаруда қандай ойын
түрлерін пайдаланған тиімді.
4. Қазақ тілі пәнінен грамматикалық қате жібермеуге қандай тәсілмен
үйреткен тиімді.
Болжам: Бұл тақырыпты алу барысында сабақта ойын технологиясының
тиімділігін болжау үшін Ортағаш орта мектебінің 2-сыныбына тәжірибе
жүргіздім. Сондағы байқағаным, егер бір сабақта 3-тен артық ойын қолданса
бала шаршай бастайды және бір ойынды бірнеше сабақ бойы қолданса нәтиже
солай болады. Болжау барысында байқағаным, әр сабақты мұғалім өз
шеберлігіне қарай ойын түрлерімен түрлендіре отырып жүргізсе сабақ нәтижелі
болмақ.
Жаңалығы: Әрбір сабақта қолданатын олйын баланың жас ерекшелігіне сай
жан-жақты қарастырылып, зерттелген болуы керек. Ойын баланы
жалықтырмайтындай болса және бір ойын бірнеше рет қайталанбаса тиімді
болады.
Бұл тақырыпты алып, зерттеу барысында мынадай нәтижеге жеттім.
2-сынып 1-2-тоқсан нәтижесі төмендегідей болса:
3-4-тоқсандарда мынадай нәтижеге жетті:
1.1. Төменгі сынып оқушылары ойындарының тарихы.
Қазақ халқының рухани байлығын, оның ішінде ұлт ойындарын алғаш рет
қағаз бетіне түсіріп, әлем жұртшылығына паш еткен бізге белгілі Италия
саяхатшысы Плано Карапини ХІІІ ғасырда Жетісу, Тарбағатай өлкелерінде
болған кезде осы өлкедегі халықтың тұрмысы, әдет-ғұрыптары, ойын-сауықтары
жайлы көптеген этнографиялық материалдар жинап, жазып қалдырған.
Одан кейінгі кезеңде біз тағы да сол Италия жұртының аяулы ұлдарының
бірі Марко Полонның, орыс саяхатшысы П.И.Рычковтың, орыс ғалымы
П.С.Паластың, венгер зерттеушісі А.Вамберидің, неміс этнографы Р.Карчуктың,
неміс ғалымы А.Гумбольдтың, поляк халқының зиялы өкілдері А.Янушкевич,
С.Гросс, Б.Зеленский және басқалардың түрлі деректерді жинап тасқа
бастырып, жүрек жарды ниеттерін білдіргендерін зор ілтипатпен еске аламыз.
Солай бола тұрса да тіпті, ХІХ ғасырдың екінші жартысына дейін
халқымыз жасаған басқа да рухани байлығы секілді ұлт ойындары да өзінің
баға жетпес қызметін, орындап, ел есінде сақталып келді. Содан бері жаңа
ұрпақпен жаңарып, дамып, толысып бізге дейін жетті.Кейінгі жаңа толқын,
жастар және әр ұлт және әр ұлт зиялылары халықтық ойындар бойынан өзгеше
бір қасиет тауып, өркен жайып келе жатқан елдің керегіне жарату, әлем
жұртшылығына таныту мақсатында сол кезде шығып тұратын күнбе-күнгі басылым
беттерінде үзбей жариялап, өз пікірлерін білдіріп тұрады. Солардың арасынан
Е.А.Покровскийдің, А.И.Ивановскийдің, Н.И.Гродековтың, Е.А.Алекторовтың,
Ә.Диваевтың, А.Левшиннің, Н.Пантусовтың, Ф.Лазеровскийдің, П.И.Пашиноның,
Г.С.Загряжскийдің, А.Шиленің, О.Әлжаноывтың т.б. еңбектерін атап өтуге
тиіспіз.
Әр ұлт өкілдерінің кезінде көшпенділератанған елдің тұрмыс-тіршілігі,
мен ойын-сауықтарына көңіл бөлуі, оны зерттеуі, тегін еместі. Біздің
пікірімізше оның себебі, біріншіден, ойын атаулының ешкімді де, еш уақытта
да жайбарақат қалдыра алмауынан болса, екіншіден, ойынның шекара дегенді
білмей, тілі біреу болғандықтан әр халықтың сәбилік кезеңімен орайлас
келіп, тілі біреу болғандықтан әр халықтың сәбилік кезеңімен орайлас келіп,
рухани жақындастыра түсетіндігінде, үшіншіден, ойын арқылы халықтар
арсындатүсіністік орнап, өзгелерді танып білуге деген ынтасын арттыруында,
төртіншіден, ойын-интерноционалдық тәрбиенің жаршысы, халықтың
психологиялық ахуалын білудің, зерттеудің құралы, ұлт ойындарының
этнографиялық материал ретінде пайдаланатынынан да болса керек.
Олай дейтініміз халықтың ұлт ойындары туралы алғашқы пікір айтушылар
мен оның жеке нұсқаларынжинаушылар, көшпелі халықтан өздерінің мынадай
өрелі өнерді күтпегендерін сөз етеді. Неміс ғалымы А.Гумбольдтың достарына
жазған бір хатындағы пікіріне көңіл аударып көрейік: Мен қазақ ауылында
болған кезім өмірімнің аса бір қуанышты кезеңі деп есептеймін. Себебі,
көшпелі халықтың біздерге көрсеткен сый құрметі мен ойын-сауықтары естен
шығатын емес... мен өмірімде осындай қысқа уақыт ішінде үлкен тарихтан
осынша материал жинап көрген емес едім, бірақ бұл кең дүниенің ортасында
болғандықтан да солай болуы керек, - деп ағынан жарылған.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ даласын аралаған поляк халқының
өкілі А.Янушкевич қазақ халқының тұрмысын әр қырынан суреттей отырып,
олардың өнерінің, ойын-сауықтарының өзіне қатты ұнағанын айта келіп былай
деді: Кешкісін біздің үйде бір қазақ болды. Ол әр түрлі аңдар мен
құстардың, әсіресе түйенің, құланның, бүркіттің дауысын айныптай салады.
Бұны одан артық айнытпай салу ешкімнің де қолынан келмес еді.
Халық жасаған рухани мұралар сан алуан. Солардың ішінде тіл дасыту,
ой-өрісін кеңейту, ойлау мүмкіншілігін байытутілегінен туындайтын
жаңылтпаш, балалар ертегілері, балалар ойыны, ойын-сауықжоралғыларын
туғызады. Осылардың бәрі, сайып келгенде, тәрбие мүмкіншілігін арттырып,
оның ауқымын кеңейте түседі.
Осыдан болар, кезінде М.О.Әуезовтың қазақтың ұлттық ойындары туралы
айтқан мына сөздер ойға орала береді: Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ
жылдарында өздері қызықтаған алуан ойын өнері бар ғой. Ойын деген, менің
түсіуімше, көңіл көтеру, жұрттың көзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана
емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары болған. М.Әуезовтың бұл
пікірімен толық келісе отырып, қазақ өмірінінің өткеніне көз жіберсек,
әрбір күзгі, қысқы шаруашылықтың табысты аяқталуынан кейін, сәтті аяқталған
аңшылықтан соң, немесе ел шетін басып кірген жаудан кек алып, жеңіске
жеткенде, ас бергенде, халық мерекелері, ойын-сауықтар өткізген.
Бірінші сынып оқушыларының мектепке дейінгі ең негізгі іс-әрекеті –
ойын. Оқытып-үйрету барысында олар біртіндеп ойын іс-әркетінен таным іс-
әрекетін орындауға бейімделуі тиіс. Ол сабақ барысында пайдаланыоатын
дидактикалық ойындар және қызықты тапсырмалар арқылы жүзеге асырылады.
Дидактикалық ойындар арнайы мақсатты көздзейді және нақты міндетті
атқарады. Ойынның мақсаты – бағдарламада анықталған білім, білік және
дағдылар жайлы түсінік беру, оларды қалыптастыру, тиянақтау және бекіту,
қайталау және пысықтау немесе тексеру сипатында болып келеді. Ойынның
міндеті баланың қызығушылығын туғызып, белсенділігін арттыратындай,
іріктелініп алынған нақты мазмұнмен анықталады.
Әдістемелік әдебиеттерде берілген және мұғалімдердің тәжірибелерінде
пайдаланылып жүрген дидактикалық ойындар өте көп. Алайда, олардың бәрі
дерлік бүгінгі күннің талаптарынан туындап отырған білім мазмұнының
өзгерістеріне, сондай-ақ оқушылардың (негізінен 7 жасарлар) жас және
психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес келе бермейді. Сондықтан белгілі ойын
түрлерін сұрыптап, ой елегінен өткізе отырып, ғылыми тұрғыдан негізделген
дидактикалық ойындар мен қызықты жаттығулар жүйесін және пайдалану
әдістерін әртүрлі дидактикалық тұрғыда жүзеге асырамыз.
Дидактикалық ойынды пайдалану жиілігін мұғалім анықтайды және
шығармашылықпен түрлендіре отырып, балалардың психофизиологиялық
ерекшеліктерін ескеріп, жаңа тақырыпты өткенде, өтілген материалды
қайталағанда, білімді тиянақтау және тексеру кезінде, яғни сабақтың кез-
келген сәтінде оқыту әдісінің құрамды бөлігіне айналдыруға болады. Бірақ
ойын процесі мен оқу процесі бір-біріне етене ұластырып, ұйымдастырған жөн.
Бала ойын іс-әрекеті үстінде қандай да білімді игеріп жатқанын, ал оқу
процесінің өзінде қалай ойынға ұласып кеткенін аңғармай қалуы тиіс. Сонда
ғана ойын және оқу іс-әрекеттері табиғи бірлікте болып, пәндік білім, білік
және дағдыны игеруге толық ықпал жасайжы. Осы шарт орындалған дидактикалық
ойын шын мәнінде оқыту әдісі деңгейіне дейін көтеріледі.
Ойынды ұйымдастырудың өзі қандай да бір дидактикалық мақсат пен
міндетке бағындырылуы керек.
Дидактикалық ойындардың тиімділігі олардың сабақтың әр кезеңдегі орны
мен міндетін және мақсатын дәл анықтауға оны қолданудың теориясы мен
практикасының мұғалімнің жетіп игеруіне, шеберлік танытуына ойынға қажетті
материалдың жиыниығын алдын-ала дайындап алуға, ойын процесіне оқушыларды
белсенді қатыстыруға байланысты.
Сабақ материалына лайықтанған ойынды алып, тек қана орындай алатын іс-
әрекетімен шектелу жетькіліксіз. Мұнда ойынды ұйымдастырудың және
басқарудың сипаты мен жолдары да жан-жақты ойластырылуы керек. Мәселен,
ойынды жарыс түрінде өткізу, аралық және ауытқу нәтижелерін көрсету үшін
сигналды карточкаларды, т.б. әртүрлі шартты белгілерді; кеспе цифрлар мен
таңбаларды, жұлдызшаларды және т.б. пайдалану. Сонымен бірге, ойын
түріндегі көрнекі құралдарды да сабақтың қай кезінде өткізілуіне орай
өзгертіп тұру керектігін ескерткен жөн.
Мысалы, жаңа материалды баяндау кезінде ұйымдастырылатын ойындарды
оқушылар нақты заттар мен заттар тобын немесе олардың суретін пайдаланып,
практикалық тұрғыдан жұмыс істеу керек болса, ал өткенді тиянақтау кезінде
ұйымдастырылатын ойындарда көрнекіліктің шектеулі болуы мүмкін, ендеше
есептеу тәсілдерін дауыстап айтуға немесе оны іштен қайталап отыруға баса
көңіл бөлінеді.
Дидактикалық ойындар жайында жоғарыда келтірілген пікірлер, ұсыныстар
мен нұсқаулар бастауыш сыныпта пәндерді оқыту әдістерін жетілдірудің
негізгі бағыттарының бірі дидактикалық ойындардың сабақ процесінде тиімді
пайдалану үшін негізгі қорытындылармен мұғалімдердің танысуына және сол
бағытта олардың шығармашылық ізденісіне бағыт-бағдар сілтеуге, жалпы
алғанда, пәндерді оқытудың әдістеріне ерекше мән берудің қажеттілігін
сезінуге мүмкіндік береді. әрине оны қолданудың нәтижелі болуы, мұғалімнің
ойының мазмұнын анықтауға қажетті түрлері тақырыптар бойынша оларды
пайдалану әдістемесімен келтірілген. Алайда олардың кейбіреулерін мектепте
қажетті материалдардың тапшылығынан өткізу мүмкін болмаса, мұғалімдердің
тәжірибесінде жинақталған немесе басқа әдістемелік әдебиеттерде келтірілген
және ұстаздардың шығармашылық ізденістерінің жемісі болып табылатын
басқадай практикалық ойындармен алмастыруға болады. Беріліп отырған
ойындардың міндеттілік сипаты жоқ. Олардың мазмұны мен түрлерін және ең
тиімділігін ұстаздардың өздерінің таңдап алуына толық еркіндік беріледі.
Тұжырымдай келе, бастауыш сыныпта оқытуда ойын технологиясын пайдалану
өте ерте кезден басталғанын байқаймыз. Бірақ біздің ендігі мақсатымыз, ол
ойын техологияларын жаңаша өмірге лайық етіп, өзгертіп, әр сабақта
пайдаланудың тиімділігін анықтау.
1.1.1. Алты жастағылар ойыны
Алты жасар бала ойыға психологиялық дайындықпен кіріседі. Ол қайсыбір
ойыншықты өзінің қалауымен еркінше алады, белгілі бір сюжетті ойластырып,
ойынға құрбыларын тартады, содан соң бәрі бірлесіп, өздері белгілеген ереже
бойынша әрекет етеді. Ойын баланың өз еркіне негізделген ырықтылығын
туғызады, ол баланың сезімін оятып, адамгершілік қасиеттерін жетілдіреді.
Ойын үстінде бала өзін-өзі жеңуге дағдыланып, шынайы қанағат сезіміне
бөленеді, жеке адам ретінде қалыптасады.
Ойын қарекеті зейіннің, естің, ойлаудың, қиялдың, бүкіл танымдық
процестердің дамуына әсер етеді. Ойын баланың ойын ережесінде мынадай
талаптардың қамтылуын көздейді: бала құрбыларымен бірлескен ойында дамып
отыратын сюжетке байқампаз болуы тиіс, ол қайсыбір кішкене тастың (ағаш
жаңқасы, титімдей қағаз, т.б.) нені білдіретінін есте сақтауы тиіс, ол аяқ
астынан күтпеген жағдайға тап болған сәтте не істеуі керек екенін тез
байыптауы тиіс; ол жоқ затты немесе қиялындағы жағдайды көз алдына елестете
отырып, ойынға қатысушы басқалардың мұның ұсынысын қабылдап, оның
ойластырған ісіне қанағаттанатын болатындай әрекет ете білу тиіс. Сөйтіп,
ойын қаракетінде бала саналы мақсат көздей алатын психикалық процестердің
ырықтылығы қалыптасады.
Ойын жағдайында балалар жай есте сақтау жағдайынан гөрі әр нәрсеге
жақсы зейін қояды және көбірек есінде сақтайды. Бала ойын үстінде саналы
мақсатты (зейін тоқтату, есте сақтау, еске түсіру) шұғыл және оңай жүзеге
асырады. Ойын шарттарының өзі балладан ойыншық заттарға, ойналатын
көріністер мен сюжетке зейін тоқтатуды талап етеді. Егер бала алдағы ойын
жағдайының талабына зейін қойғысы келмесе, ойын шарттарын есте ұстамаса оны
құрдастары ойыннан шеттетеді. Құрбыларымен қарым-қатынас жасау қажеттігі,
олардың эмоциялық қолдауына ие болу қажеттігі баланы мақсатты түрде зейін
қойып, есте сақтауға мәжбүр етеді. Мақсаткерлік, ерік күшін бағындыра білу
– жеке басты дамытуға қажетті қасиет. Ойын мақсатсыз бос ермек емес. Көп
уақытқа созылатын, баланы қалжырататын жаттығулар, жіптен секіру, бұғалық
тастау, допты секіру сиқты ойын түрлерін меңгеру өзінің оң нәтижесін
береді. Балалар ойнай жүріп, белгілі ережелерге сүйеніп, әлгіндей заттар
арқылы іс-әрекетті игеру міндетін орындайды. Ойнай жүріп, бала қаншама күш-
жігер жұмсайды десеңізші!
Ойын жағдайы, сондай-ақ, баланың ақыл-ой қарекетін дамытуға үнемі
ықпалын тигізеді. Бала кез келген күтпеген жағдайға қашан да дайын болып,
оны дәл сол жерде дұрыс шеше білу тиіс, ол ойын атауына сәйкес жоқ заттың
орнын басатын нәрсемен әрекет жасай білуі тиіс. Орын басатын зат ойлау үшін
тірек болмақ. Сол затқа сүйену негізінде бала нақты зат туралы ойлауды
үйренеді. Ойды дамытудың мәні мынада: бала тікелей қабылданатын көрнекі
жағдайда зат арқылы әрекет етуді біртіндеп тоқтатады да, заттар туралы
ойлауды, ойын жоспарында оларды пайдаланып, әрекет етуді үйренеді. Сөйтіп,
ойын баланы түсініктер жоспарына сай ойлауға баулиды.
Сонымен бірге ойын тәжірибесі, әсіресе ойын жөніндегі нақты өзара-
қарым-қатынастар ойлаудың айрықша қасиетінің негізін құрайды, мұның өзі
басқа адамдардыңкөзқарасын қабылдауға, олардың мүмкін болатвн мінез-құлқын
болжап білуге және осының негізінде өз мінез-құлқын түзеуге мүмкіндік
береді. Бұл арада әңгіме рефлексиялық ойлау жөнінде болып отыр.
Рефлексия – бұл адамның өзінің жеке іс-әрекеттерін, қылықтарын,
мотивтерінталдау және оларды жалпы адамзаттың байлықтарымен, сондай-ақ
басқа адамдардың іс-әрекетімен, қылықтарымен, мотивтерімен салыстыру
қабілеті. Мұны адамдардың әдеттегі тілімен айтсақ, былайша тұжырымдауға
болады: Мен жайында сенің не ойлайтыныңды білемін немесе Сен жайында
менің не ойлайтынымды сен білесің. Бұл тұжырымдарда қалжың емес, басқа
адамның бойындағы мотивтерін, сезімін, жай-күйі мен ниетін ұғуға деген және
осыларды өз мінез-құлқында қатеріне алуға деген адам қабілетінің шынай
сипаттамасы бар. Рефлексия адамдар арасында оң мінез көрсетуге игі ықпал
жасайды.
Рефлексияның дамуында ойынның ықпалы күшті, өйткені ойында адамдармен
араласу процесін қамтитын іс-әрекеттің қалай орындалуынбақылауға нақты
мүмкіндік жасалады. Айталық, ауру бала ролінде ойнай отырып, балдырған ауру
кездегідей жылайды, азап шегеді, артынша бұл ролді ойнаушы ретінде
өзіне-өзі риза болады. Ролді ойнау кезіндегі екі жақты позиция – орындаушы
мен бақылаушы - өз мінез құлқын өзіне әрекеттес басқа біреудің жеке
тәжірибесімен, әлдекімнің бейнесімен салыстыру қабілетін дамытады. Ролдік
ойында адамға тән шынайықабілет ретінде рефлексияны дамытудың, өзіндік іс-
әрекетті, қажеттерімен салыстырудың орасан зор мүмкіндіктері бар.
Рефлексияға қабілеттілікте басқа адамда түсіну, сезіну мүмкіндігінің сыры
жатыр.
Бала ойын үстінде бір затты екінші бір затпен жиі алмастырады. Орын
басушы зат жоқ заттың белгісі ретінде көрінеді. Сонымен бірге, бала өзіне
әр түрлі роль жүктеуді үйренеді. Заттардың орнын алмастыру мен өзіне әр
алуан ролдерді жүктеу қабілеті қиялы дамудың негізін қалайды. Мектеп жасына
дейінгі сәби шағында ойынды орын алмастырудан және орындайтын ролден бастай
отырып, 5-6 жасар бала енді іс-әрекетті нақты жоспар арқылы емес, қиялдағы
жоспар арқылы жүзеге асыруға кіріседі. Бес-алты жастағылар өз қиялында әр
алуан жағдайларды туындатады. Ойын бұл жағдайда ішкі планда өтеді. Бала
көңілін алаңдататын құрбыларынын оқшауланады, оңаша бір жерге тығылып
алып, ниеті ауған, жүрегі қалаған жаққа қиял құсыжетегінде кете барады.
Қиялдау қабілетін дамыту баланың пайымдауына жатпайтын нәрселерді,
басқалардың не жөнінде айтқаны туралы көз алдына жақсы елестетуіне
мүмкіндік береді. Қиялдау балаға естігенін ұғынуға және оны көз алдына
елестетуге көмектеседі.
Баланың жеке басының дамуына ойынның өз ықпалы бар. Ойын арқылы бала
ересек адамның мінез-құлқы және қарым-қатынасымен танысады, ал бұлардың
бәрі оның өз мінез құлқының үлгісі болады. Ойын арқылы бала өз
құрдастарымен қатынас жасау дағдыларына ие болады. Ойын баланы еліктіре
отырып, өзіне жүктелген ролге қатысты ережелерді орындауға итермелей
отырып, сезімін жетілдіруге, ерік-жігерін реттеуге себін тигізеді.
Бала ойын арқылы өз-сана сезімі құрылымының негізін құрайтын жеке
басының қадір-қасиетінұғынады. Ол ролді ойындарда беделге ие болуға
талаптанады., өзінің жынысына сай келетін ролді иемденеді. Ойында өзін
юалдырғанның орнына қойып, ойын ережелері мен міндеттерін
меңгереді.Құрбыларының арсындағы ойында беделге ие болу қажеттігі принципті
жаңа негізде шешім тбады: егер үлкен адам тарапынан баланың жетістіктерін
қолдапотыруға тырысушылық байқалса, онда бал мен құрдастар арсында күрделі
қарым-қатынас орнау негізінде жарыс және өзара көмек сәттеріне жол ашылмақ.
1.1.2. Халық ойындарының педагогикалық негіздері.
Ұлттық ойындар - халық педагогикасының құрамдас бөлігі. Ұлттық
ойындар пайдалану арқылы оқушыларды тәрбиелеу процесін жетілдіру және оның
ғылыми-педагогикалық негіздері туралы айту үшін, ұлт ойындарына қатысты
мәселені анықтап алуды жөн деп білеміз.
Ұлттық ойындар – халық педагогикасының ажырамас бір саласы. Сондықтан
ол халық педагогикасын толықтырып, мазмұн жағынан бірін-бірі байытып
отырып, қос өзеннің бір жерге келіп тоғысқан екі арнасы іспеттес. Ұлт
ойындары халық педагогикасының аса белсенді, үнемі өзгеріп, жетіліп
отыратын өмірге үздіксіз келіп жататын ұрпақ арқылы жалғасып, жаңара
беретін құрамдас бөлігі болып табылады. Сондықтан оның атқарар қызметі де
кең өрісті, ауқымды. Ол – салауатты өмір салтын мұрат тұтқан арманшыл, елі
мен жерінің қамын ойлайтын, ұлтқа тән нәрсенің бәрін қадір тұтатын, дара
тұлға – жаңа адамды тәрбиелеп шығарудың құралы.
Ұлт ойындары ұжымдық ой – қиялдан бас құрап, жеке адамдардың
игілігіне асатын, ұлт өкілдерін түгел қамтитын, тұтас ұлтқа тән атадан
балаға мұра болып келе жатқан рухани, мәдени қазына. Олай дейтініміз, ұлт
ойындары сол ұлттың өсіп жетілу барысыындағы ұзақ жолда пайда болып, оның
сан мыңдаған ұрпағының рухани азығына айналған, қиялын қозғап, ұлттық
болмысы мен өзіндік ерекшелігін қалыптастыруға игі әсерін тигізген дәстүрлі
құбылыс.
Осы тұрғыдан қарағанда, ұлт ойындары сол ұлттың ғасырлар бойы жасаған
мұраларының заңды бір саласы, халқының игілігіне қызмет ететін, оның жас
ұрпағын жетілдіріп шыңдайтын әлеуметтік-педагогикалық мүмкіншілігі зор
тәрбие құралы.
Ұлт ойындары халық педагогикасының құрамды бір бөлігі бола тұрып,
өзін дүниеге әкелушілердің есеюіне, ақыл-ойының толысып, қалыптасуына,
олардың өмірге құштарлығының артуына, адамгершілік қасиеттерінің қалыптасып
жетіле түсуіне әсерін тигізеді. Ұлт ойындарының осындай қасиетін жақсы
танып білген адам баласының алдыңғы қатарлы ақыл-ой, парасат иелері оны
жоғары бағалап, ұмыт болудан сақтап, қағаз бетіне түсіріп отырды.
Қазақтың ұлттық ойындары: көкпар, сайыс, күрес, теңге алу, қыз қуу,
алтын қабақ ату, жамбы ату т.б. спорттық сипатпен бірге үлкен тәрбиелік
маңызға ие болды. Бұл оындардың бәрі де ойналатын ойын болғандықтан, оларға
күн ілгері орасан зор әзірлік, мұқият даярлық керек болды. Сол даярлықтың
басы-қасында болған жас баладан бастап, бозбалалар мен жігіт ағалары,
атбегілері мен ауыл ақсақалдары болып, түгел қатысатын. Жоғарыда аталған
ойын түрлері мен бәйгенің алуан түрлеріне қосылатын аттар, оған
мінгізілетін балалар, балуандар, көкпаршылар, қыз қууға қатынасатындар қыз
бен жігіттер ауыл ақсақалдарының алқасында талқыланып, солардың ұйғаруы
бойынша қатынасуға мүмкіншілік алатын болған. Бұл, бір жағынан, халықтық
тәлім-тәрбиенің маңызын арттырса, екінші жағынан, үлкендерге деген ілтипат
пен сенімді, басқаның пікірімен санаса білуді үйретеді, үшіншіден, жеңіске
деген құлшынысты туғызып, баланың ақыл-ойын, қиялын ұштайды, көпшіліктің
үмітін ақтауғадеген жауапкершілігін шыңдай түседі. Осы жағынан келгенде,
ұлт ойындары халық педагогикасының ажырамас бір бөлігі ретіндегі өзінің
маңызды қызметін осы күнге дейін жүйелі атқаруда. Егеменді елге айналған
жалпы халықтық және әлемдік маңызы бар Абай мен Мұхтар Әуезовке арналған
тойларда қазақтың ескі дәстүрі бойынша балалардың ұлт ойындарына белсенді
қатынасуы ескі дәстүрді қайта жаңғыртып, жастарға деген сенімділік пен
талапты арттыра түсті.
Қазақтың ұлттық ойындарының халық педагогикасына ұласып, қабысып
келетін бір тұсы ауыз әдебиеті үлгілерінде жиі кездеседі. Әсіресе, ақындар
айтысында ойын туралы пікірлер, оның адам өмірінен алатын орны туралы
пікірлер көп болса, ақындар айтысының үлгілері мен балалар айтысы халық
арасында көп болған. Бұл – ойын арқылы баланы әлеуметтік өмірге ерте
араластыру, ақыл-ойын шыңдау қамымен үлкендердің үлгі-өнегесін олардың
бойына ерте сіңру ниетінен туған. Мысалы, Айтыс ойыны, Қыз бала мен ұл
баланың айтыс ойыны, Сан айтысы, Бала мен шілдің айтысы т.б. секілді
неше алуан ойын өлеңдері де кездеседі.
Қазақ халқында өз ойынан бір ауызөлең құрап айтпайтын адамды табу
қиын. Олай дейтініміз, бүгінгі қазақ мектептерінде бастау алған бұл өнер
баланың шығармашылық талабын шыңдап, өнерге деген құштарлығы мен
бейімділігін ерте оятып, талантын елге танытады. Егемендігін алғаннан кейін
мектептердегі тәрбиенің жаңа бет бұрсысы елімізде жиі өте бастаған ақындар
айтысында кейінгі жылдарда мектеп бітірген жас талап ақындардың жүлделі
орындарды жеңіп алуынан айқын көрінеді.
Алайда біз халықтың ділі (менталитеті) туралы сөз еткенде мұны көп
ретте еске ала бермейміз. Бұл халқымызды өзге жүрттардан ерекше көрсететін
дәлелді мәселе екенін білдіреді. Олай болса, тарих қойнауынан бастау алып,
бізге жеткен ұлт ойындары ұрпақ тәрбиесінде әлі де өзіндік орыны бар тәрбие
құралы екенін айқындай түседі.
Айтыс - өнер. Ал өнердің бәрі де ең алдымен сол ойыға да, оның ішінде
ұлт ойындарына қатысты сыртқы дүниені қабылдап түсінуінің нәтижесінде ішкі
логикасын жете меңгерудің мүмкін екенін түсіну қиын емес.
Олай болса, ұлт ойындары адамның денесін, ақыл-ойын жаттықтырушы,
адамның адамгершілік қасиеттерін шыңдап, жетілдіруші әлеуметтік ортаның
жемісі боып табылады. Адам өзінің көргені мен ұстап білгенін ой-сезімі
арқылы, ішкі жан сезімі арқылы өткізіп, қайта жаңғыртқан дүниесін әлеуметке
жеткізгенде, ол өнер ретінде танылып, көпшілік талқысына тартылады.
Солардың көпшілігі ойын-тойлар, көпшілік бас қосқан үлкен жиындарда өмірге
келетін болған.
Нұржан Наушабаевтың Манзумат Қазақия деген өлеңдер жинағында оның
Сапарғали ақынмен жұмбақ айтысында мынадай жолдар бар:
Сапарғали:
Аты бар, серке жансыз, он екі қозы,
Жүрмейді рұқсатынсыз ешбір өзі,
Осыған екі қасқыр көп таласып,
Ақылмен қатар бір күн келсе кезі, - десе, іле-шала бұл жұмбақтың сырын
шешкен Нұржан былай деп жауап қайтарады:
Сапардың шатыраш қой ойлағаны,
Тас тігіп, он екіден ойнағаны.
Бәрін де көргеніңнің жұмбақ қылдық,
Көңілге бар ма өнердің қонбағаны, - дейді. Бұдан біз қазақтар
арасында шахмат ойынының ертеден барлығын, оны халық арасында Шатыраш деп
атанғанынан хабардар боламыз.
Қазақтың ұлттық ойындар араласпайтын бірде-бір өмір саласы жоқ. Ойын
жас адамның денесін шыңдап, күш-қуатын молайтып қана қоймай, оны
шапшаңдыққа, дәлдікке, ақыл-ойының толысып жетілуіне әсер етіп, пайдасын
тигізеді. Оны Манашұлы Тұяқпай жырынан кездестіреміз. Жыршы жасында
әкесінен жетім қалған Тұяқпайдың ойын арқылы ер жетіп, ойын үстінде
келешегі туралы, ойланып-толғанатынын:
Ойнап жүріп ол бала
Кеудеге ақыл ойлайды, - деп түйіндейді.
Өмірдің қай саласы болмасын ойын-сауықсыз болмаған. Алайда, бұлардың
бәрі негізделетін.
Ойнап өспеген бала ойлап өспейді, - деп ой түйген Мұзафар
Әлімбаевбала тәрбиесінде ойындардың, әсіресе, ұлттық ойынымыздың маңызы зор
екендігін терең білген. Ол сандаған ғасырлар бойы өзіндік үрдіс дәстүрін
жоймай, сақталып келе жатқан қазақ халық ауыз әдебиетінің бір саласы –
балалардың ойын фольклорын әрі қарай дамытуға үлес қосты. Оған
М.Әлімбаевтың творчествосынан орын алған Санамақ, Ақ серек те, көк
серек сияқты т.б. ойын жылраы дәлел бола алады.
Халық ойындары тәрбие құралы ретінде туған. Тәрбие – сан-салалы.
Демек, ойынның атқаратын қызметі сан алуан болады. Атқаратынқызметіне
қарайойын жұмбақ, жаңылтпаш, ермек, айтыс, құрақ, оралым, ою-өрнекқозғалыс,
жаттығу және дидактикалық болып бөліне береді. Бұлардың әрқайсысы да
жіктеледі. Мысалы, тарихи қалыптасқан жұмбақтар қоғамының талаптарына сай
мағынасы кеңейіп, ребус, шарада, анаграмма, чайнворд, крассворд, метаграмма
т.б. болып өзгеріске енді.
Дүниежүзілік мәдениеттен сырт қалып, томаға-тұйыққа қалмау үшін
оларды да орнымен, құрылымын пайдаланып, салт-дәстүрлік мағына беріп, оқыту
процесіне пайдалану діт дегеніңе дәл тиіп, көмегін беретіндігіне күмән жоқ.
Білім мен тәрбие – егіз. Қазақ халқы баланы тәрбиелей отырып, танымын
кеңейткен. Білім бере отырып, тәрбиелеген. Сондықтан болар ғұлама ұстаз Әл-
Фараби білім мен тәрбиені қатар ұстап, тәлім сөзін пайдаланған. Мұның да
жанды себебі бар. Халық математикасы практикалық қажеттіктен туған. Осыдан
да қазақ халқының ауыздан –ауызға тараған есептері оның тыныс тіршілігін,
табиғатпен, қоғаммен қарым-қатынасын, ойлай жүйесін білдіреді.
Жалқау мен шайтан есебін қарастырайық.
Арамызда еңбегімен еленгендермен қатар жалқаулар да кездеседі.
Ұйқышыл жалқау бүк түсіп, бүрісіп қор ете түсті. Бір күні түсінде
күбірлеп сөйлеп:
-Шайтан болса баю жолын айтпайды, заман мынау, - деп налыды. Шайтан
осы кезде жетіп келіп:
- Байығың келсе, көмектесейін. Жұмыс онша қиын емес. Ана көпірді
көрдің бе? – деді.
-Көрдім, - деді мұңайған ол.
-Көпір арқылы екінші жағаға шықсаң, қалтаңдағы ақшаң екі есе өседі.
Тағы да өтсең бар ақшаң тағы да екі есе өседі. Сөйтіп, көпірден әрібір
өткен сайын қалтаңдағы бар ақшаң екі есе өсіп отырады.
-Шынында солай ма?
-Иә, иә, - деп сендірді Шайтан жалқауды. – сені осындай байлыққа
кенелткенім үшін, сөзіңді бер: Айтқаныма тұрамын деп.
-Ау! Бұл өсім ғой.
-Иә, ол процент, процентсіз кім ақыл айтады. Келіспесең... деп ол
сырт айналып кетуге аяқ басты.
Жалқау: - Тұра тұрыңыз... Келістім.
Шайтан: - Онда көпірден әрі өткен сайын маған ақшаңның 24 тиынын
берсең жетеді.
-Ақшам екі есе өсетін болса, берейін. Кірісейік! – деді аптығып
жалқау.
Жалқау көпірден өткен кезде ақшасы 2 есе өскеніне қуанып, шайтанға 24
тиын берді. Екінші рет көпірден өткен кезде ақшасы 2 есе өскеніне қуанып,
шайтанға 24 тиын берді. Үшінші рет өтті. Шынында да ақшасы 2 рет өсті,
бірақ ол 24 тиын болды. Келіс бойынша, оны түгел шайтанға берді. Шайтан
қарқылдап, қағып алды да қасын қимаң еткізіп тайып тұрды. Жалқау тиын-
тебенінен айырылып, аңырап қалды. Өз ақылың – ақыл-ақ, басқаның ақылы –
шоқырақ деп тоқтамға келді жалқау.
Жалқаудың бастапқы ақшасы қанша еді.?
Бұл – ұлттық мазмұны бар математикалық ойын. Қысқа көрініс ретінде
мектеп сахнасында қоюға болатын, қазіргі күннің сипатын көрсете алатын бет
перде.
Бұл есепте білім мен тәрбие ұштаса өрбіген. Және де қоғам талабынан
туған өзгерісті көрсете алады. Кішкене көрініс арқылы балаға ұзақ сонар
үгіт айтудан гөрі адамның арамтамақтығын сынау, соны жер-жебіріне жеткізіп
көрсету көрерменді біраз ойлантады. Оқушыны ойланту – біздің негізгі
мақсатымыздың бірі. Бұл көріністің басқа да тәлімдік мәні көп. Процент
мағынасын түсінгісі келгендер, шайтан жалқаудан қанша өсім алды? Неліктен
жалқау ақшасынан айырылды? Деген сұрақтар қойып , жауабын іздейді. 24 тиын
ертеде көп ақша ма? Неге біздің ақшмыз құнсызданды? деген мәселелер оқушыны
толғантады. Міне, біз, пырылдап ұйықтап жатқан жалқау мен жылмаңдап,
мәймөңкелеп келген шайтанның іс-әрекетіне (дыбысы, майда жүрісі, т.т.)
қызықтаудан, әртүрлі әрекеттер нәтижесінде ізденуге дейін ойды бағыттадық.
Бұл шығармашылыққа тәрбиелеу.
Әрине, есепті қайта тұжырымдап, сөзін қысқартып, теңдеу құруға
берілген есеп сияқты (кітаптағыдай) шешетін болсақ, оқушы оған аса көңіл
бөле қоймайды. Егер бір белгісізді теңдеулерді өткен кезде есепті әуелі
ойға салып, соңынан қағаз-қалам алып шығаратын болсақ есеп басқаша әсер
етеді. Мұғалім шеберлігі, халықтық тәрбие берудегі мұраты осы. Жалқаудың
өзіне-өзі тоқтау айтуында пайдаланған мәтелінің қаншама сыры бар! Егер осы
ойын есептің сандық мәліметтерін қазіргіге сәйкестейтін болсақ, есеп тарихи
мағынасын жоғалтып, бүгінгі күн сырын аша да алмаған болар еді. Демек,
мұғалімнің бір міндеті - 24 тиынның сапалық мағынсын сұрақтар қойып,
проблемалық ахуалға, әртүрлі математкалық ойындарға, есептерге тіреген емес
пе?! Олай болса, баланы тәлімге үйрететін дидактикалық ойындар мен
логикалық есептерді мұғалімнің пайдалануға бет бұруы қуанарлық іс. Осының
орнына иненің жасуындай болса да толтыруды осыдан он жыл бұрын
ойластырығанбыз. Бірақ түрлі әкімшіл-әміршіл әрекеттердің қырсығынан
еңбегімізді шығара алмадық.
Оқушының бой жүйесін босататын, жан қуаттарын (ойлауын, қабылдауын,
елестетуін, зейінін, ...) өрбітетін ойын, Абай сөзімен айтсақ,
дүниеніңкөрінетін һәм көрінбейтін сырын түгедеу арқылы жүргізілуі тиіс.
Басқаша айтқанда, ойын нақтылық пен дерексіздік, индукция мен дедукция,
талдау мен жинақтау, ұқсастыру, салыстыру, бақылау мен тәжірибе арқылы
жүргізілуі тиіс. Оқушыларды ой қорытындысын жасай білуге үйрету үшін, осы
таным әдістеріне баулуымыз керек. Сонда ғана тәлім - әрі сәнді, әрі мәнді
болады.
Балаға әрбір ойынның алдына қоятын мақсаттары айтыла отырып, ойын
ережесі түсіндіріледі. Сондай-ақ, пайдаланылатын құрал-жабдықтары айтылады.
Халық ойындары қолға түскен қарапайым заттармен ойлана береді. Олай болса,
оның дидактикалық құралдарын даярлау онша күрделі емес, оны әрбір мұғалім
даярлай алады.
Халық ойынының келелі бір мақсаты – баланы жан-жақты тәрбиелеу
болғандықтан, бір ойын түрліше ойналуы мүмкін, сондай-ақ, ойлануға берілген
сұрақтың жауабы болуы мүмкін.
Математика – барлық халыққа ортақ ғылым. Оның табысымен қазақ та,
орыс та, қырғыз да, неміс те, ағылшын да пайдалана алады, өйткені огның
тілі әмбебап тіл. Фигураны бірнеше қиыққа бөліп, қиықтар арқылы тұтас зат
жасаумен қазақ баяғыдан айналысады. Онымен әл-Фараби де айналысқан. Құрақ
көрпе, терме алаша тоқу, ою-өрнектеп киіз басу мен кілем тоқу, зергерлік
бұйымдар жасаудың түп-төркіні математиканың жабулар теориясымен ұштасады.
Жіпті әртүрлі байлау әдістерінің өзі топологиялық ойындарға, Пенроузов
өрнектерімен жалғасады. Ешбір қиық қалдырмай киіз басу қаншама білімділікті
талап етеді. Ойлана келсе, математиканың қолданылмайтын жері кемде-кем.
Қазақ математиканың өзін өмірден алған. Мәселен, түндіктен түскен күннің
сәулесін пайдаланып, уықпен мезгілді анықтау, сол арқылы бие сауым өлшемін
шығаруы, темірқазық бойынша бағдарды анықтау, т.т. ойды шалқытатын, қиыннан
қиыстырып жол табатын ойындар пайдалырақ келеді. Демек, әртүрлі ахуалға
мұғалім де, оқушы да даяр болғаны жөн. Аты шыққан В.Шаталов смяқты
мұғалімдер осылай жұмыс істейді.Жауап берген оқушыны қағып тастамай, сөзін
бұзбай, ойын аяғына дейін тыңдау абзал. Сөйлей-сөйлей шешен болады, көре-
көре көсем болады деген емес пе?! Ешкім ішінен оқып туған емес.
Мұғалімдердің басты қиындығы – уақыттың тарылығы. Міне, осы қиындықты жұмыс
нәтижесімен өлшейтін уақыт та қашық емес болар.
Адамның ой-өрісінің өзгеруіне сай, ұғым мазмұны да бірте-бірте
ашылады. Демек, бұрын қарастырылған мәселе-ойындар, есептер қайта қаралып,
толықтырылып отырылса ғана өз деңгейіне жетеді. Мұны біз ұлы Абайдың қара
сөздерінен үйренуіміз керек. Ғылыми көзқарас та осы.
Сонымен, осы сияқты күрделіоқу-тәрбие жұмысын дұрыс жүргізе алуы
үшін, оқушыны жасытпай, жігерлендіре отырып, сенімге үйрету керек.
Қызықтауын еләктеуге айналдырып, оны тұрақтандыруға ықпал ету керек.
Тұрақты қызығу ғана білмекке құмарлықты арттырып, таным ізденісіне баулиды.
Қызықтауды тудыру үшін ойын жаңа, тітіркенгіштері ала-құла, дидактикалық
қайшылықта болып, есепті шығаруға оқушының күші келетіндей болуы дұрыс. Бұл
жерде сөз құдіреті, екпін, тақырып қою, астын сызу немесе ерекшелеп жазу,
бояуды пайдалану, мәйектік мәселені ажырту, проблемалық ахуалға тіреу
ерекше маңыз аладды. Сөйтіп, мұғалім оқушыны өзіне қаратып, еліктіреді де
ойынды орындауға әзірленеді. Әрбір ойынның өз ерекжесі бар. Мұғалім ойын
ережесін бірден баяндап меңгертеді. Көңілмен-ынтамен кіріскен ойын ғана
нәтижеге жеткізуі мүмкін. Ойынды дұрыс аяқтау ғана ойынның түпкі мақсатына
жетуге көмектеседі. Қорытынды кезінде жетістіктер аталып, кемшіліктер
көрсетіледі. Келешекке нұсқау беріледі.
Уақыт мектеп мұғалімдеріне жастарды жаңа заман талаптарына сай әрі
озық ұлттық дәстүр рухында тәрбиелеп, өмірге әзірлеу секкілді
жауаптыміндеттер жүктеп отыр. Бұл міндеттерді абыроймен орындау үшін,
ұстаздар қауымы оқу-тәрбие жұмысына шығармашылықпен қарап, күні бүгінге
дейін іске қосылмай келе жатқан тәрбие құралдарды пайдалануы, оқытудың жаңа
әдіс-тәсілдерін қолдануы керек екені анық. Сондай оқу-тәрбие негізінің бірі
– ұлттық ойындарымыз. Ұлттық ойындар халық педагогикасының бір саласы болып
табылады. Ол – сандаған ұрпақтың керегіне жарап, оларды өмірге әзірлеу
қажетін өтеген, сыннан өткен сенімді тәрбие құралы. Бұл туралы көрнекті
педагог В.А.Сухомлинский ойын баланың алдынан өмір есігін ашып, оның
шығармашылық қабілетін оятады дей келіп, былай деп жазды: Ойынсыз ақыл-
ойдың қалыпты дамуы жоқ және олай болуы мүмкін де емес. Ойын дүниеге
ашылған үлкен жарық терезе іспеттес, ол арқылы баланың рухани байлығы
жасаипаз өмірмен ұштасып, айналасындағы дүние туралы түсінік алады. Ойын
дегеніміз – ұшқын, білуге құмарлық пен еліктеудің маздап жанар оты. Бұл
пікірге қарсы дау айту қиын.
Бір заманда халық қиялынан туып, өз ұрпағы тәрбиелеудің ұтымды
құралына айналған ежелгі ойындар ешбір арнайы құрал-жабдықты, өткізетін
орынды талғамайды. Олар бүгінгі мектептеріміздегі тәрбие жұмысына
пайдалануға қолайлы.
2.1. Бастауыш сыныпта ойын технологиясының тиімділігі.
Оқытуды технологияландыру және орта мектеп оқушыларының даму
мониторингі.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы барысында орта
білім берудің жүйелі реформалануы қоғамдық тұрғыдан үлкен маңызға ие болды.
Білім беруді реформалауды жүзеге асырудың және маңызды сипаты қазіргі
уақыттағы оқыту процесін технологиландырудың қажеттігінен туып отыр. Осыған
орай, соңғы кездеоқытудың әр түрлі педагогикалық технологиялары
жасалыпмектеп практикасына енгізілуде. Атап айтқанда, академик
В.М.Монаховтың оқыту технологиясы; Дьяченконың жұмыстарында айтылатын
оқытудың ұжымдық тәсілі.
Профессор Ж.А.Қараевтың жұмыстарында еліміздің көптеген мектептерінде
қолданылып жүрген:
- оқытудың дербестендіру мен деңгейлік дифференциялау;
- Білім беруді демократияландыру мен ізгілендіру принциптеріне
негізделген жаңа педагогикалық компьютерлік технология алғаш рет
зерттелген. Егер осы жұмыстарда қарастырылған оқытудың
педагогикалық технологиясын оқу-тәрбие процесіне, оқытудың
жаңартылған жүйесінің жобасы ретінде енгізілген болсақ, онда:
- Білімді демократияландыруға және ізгілендіруге,
- Оқытудың сапасын арттыруға,
- Басқару тиімділігін жетілдіруге,
- Оқушылардың дамуына бақылау жасауға,
- Оған сәйкес бағалауға болатыны дәлелденіп отыр.
Бұл жағдайда педагогикалық тезнология – компьютерлік техниканың тиімді
пайдаланылуына мүмкіндік туғызады. Сондықтан да, бірқатар мектептерде
жүргізіліп жатқан біздің тәжірибелік-сынақ жұмыстарымыздың міндеті – дәл
осындай оқытудың жаңа педагогикалық технологиясын оқыту процесіне енгізу
болып табылады.
Педагогикалық технология дегеніміз – тәжірибеде жүзеге асырылатын,
белгілі бір педагогикалық жүйенің жобасы.
Жалпы, педагогика ғылымында баланы оқыту мен тәрбиелеудің мақсаты –
жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру әдістемелік жүйенің басты
компоненті – оқыту мақсаты болып қалады.
Бірақ, ол мақсат - өздігімен дамуға ұмтылатын жеке тұлғаны
қалыптастыру, сондықтан оның өзіндік танымдылық іс-әрекеті белгілі бір
дәрежеде белсендірілуі қажет. Жаңа мақсат оқытудың әдістемелік жүйенің
қалған бөліктерінің олардың өзара байланыстағы қалыптарымен өзгерулерін
талап етеді.
Осы талаптарды орындау үшін төмендегі төрт ұсынысты қажет деп
санаймыз:
1. Жаңаша өзгерген мақсат – оқушылардың өздігімен танып, іздену іс-
әрекетінің әдістерін меңгерулерін талап етеді. Бұл әдістердің –
мұғалімдердің күнделікті жұмыста пайдаланып жүрген оқыту
әдістерінен айырмашылығы бар. Демек, біздң жағдайымыздағы оқыту
әдістемесі - деп отырғанымыз оқушы-мұғалім деген өзара тығыз
байланыстағы қатынасты қарастырады. Бұл жағдайда бірінші орында
оқушы тұрады және оның өз бетімен білім алудағы белсенділігіне аса
назар аударылады.
2. Жаңаша оқытудың негізгі түрлері болып, оқытудың дербес және топтық
түрлері табылады. Оқытудың бұл түрлеріндегі ең бастысы – оқушыға
деген сенім, оның өз ісіне жауап беру мүмкіндігіне сүйене отырып,
өз беделі мен қадір-қасиет сезімін дамыту. Оқытудың фронталды түрі,
көбінесе, бағыт беру, талқылау және түзету енгізуде ғана
пайдаланылады.
3. жаңа технологияның жаңа мақсаты бойынша оқытуды ізгілендіру қажет
деп отырмыз ғой. Ол – оқыту құралдарына деген көзқарасты да
өзгертуді талап етеді. Бұл өзгерістер бойынша оқу құралдары
оқушылардың өздігімен танымдық іс-әрекетін жүргізе алатындай
құралдар болуы керек. Бұрынғы дәстүрлі оқулықтар мұндай талапты
қанағаттандыра алмайды, сондықтан оқушылардың өз бетімен білім
алуына аса бейімделген жаңа типтегі оқулықтар қажет. Ол
оқулықтардың, біздің ойымызша, қандай болу керек екендігі төменде
айтылады. Осы жерде компьтерлік техникааның да функциональдық
мүмкіндіктерінің мол екендігін ескере кету қажет, себебі
компьтерлік техника – оқушыға, ол ізденіс және зерттеу жұмыстарын
жүргізе алатындай, оқытушы орта құруына мүмкіндік береді. Жаңа
мақсат талап ететін жаңа оқулықтарда – оқу материалдарының мазмұны
жаңаша баяндалуы қажет.
Оқытудың басты мақсаты - өздігінен білім алып дами алатын жеке тұлғаны
қалыптастыру болғандықтан, теориялық материалдардың мазмұны әңгімелесуші –
оқулықтарда беріліп, оқушының өздігімен жаңа тақырыпты меңгеруіне қолайлы
және қызықты мазмұндалуы керек. Мұндай талаптарды қанағаттандыру ұшін
оқлықта келтірілетін тапсырмалар сұрақ-жауап диалогы түрінде беріліп,
оқушылардың өздігімен танымдық іс-әрекетін дамытуға бағытталған. Бұл
тапсырмалар, негізінен, жаңа тақырып бойынша заңдар мен ережелерді
өздігімен қорытуға және анықтамаларды өздігімен құрастыруға жетелейді. Жаңа
меңгерген тақырыптарды бекіту үшін, қарапайым мысалдар келтірілсе
жеткілікті. Осындай әңгімелесуші – оқулықтардың мазмұны, бұл жағдайда,
білім алу құралына айналады.
Бүгінгі күні дидактика саласындағы фундаментальды мәселелердің
бірі – білім берудегі ойындар технологиясы болып отыр.
Адамдар ойынның құрылымдық жүйесі жөнінде кеңңестік дидактикада
аса маңызды зерттеулер болған жоқ.
Ойын өмірде өте ерте жастан өзінен-өзі бастала отырып, адамның
кәсіпті толық меңгергенінше жалғасады және ойын оқытуда технологиялардың
маңызды бөлігі болып табылады.
Адамзат ойынының санжылғы тәжірибесі ойынның білімдік құндылығын
дәлелдеді. Оған балалық кезеңдегі ақыл-ойды дамыту ойындарынан бастап,
мәдениетке, бизнеске және басқарудың барлық салаларына мамандар даярлауға
байланысты бағдарламаларды игеру барысындағы ойындар жатады. Адамдардың
ойын әрекеттерінің формалары мен әдістері және мазмұны қарапайым
сылдырмақтармен қозғалыстар жасаудан бірте-бірте фантастикалық шындық
деңгейіндегі видеокомпьютерлік ойындарға ауысады.
Адам ойының оқу үрдісінде қалай ендіруге болады? Адамның ойын әрекеті
негізгі үш түрлі даму деңгейлерінен тұрады: кәсіптік ойындар, әуестену
ойындары, оқу-жаттығу ойындары.
Ойын оқыту үрдісінде оқытудың әрі формасы, әрі әдісі ретінде дербес
дидактикалық категория бола алады. Сонымен бірге ойын оқытушылар мен
оқушылардың бірлескен оқу әрекетінің өзара байланысты технологиясы ретінде
де қолдануға болады. Балалар ойыны да, үлкендер ойыны да мәнді тұлғаның
мәнді әрекеті ретінде қарастырылады. Адам өзінің және басқалардың ойынының
нәтижесін бақылай, талдай, қорытындылай отырып, оны өзінің жақсы да жаман
да істерінде ұтымды қолдануға машықтанады.
Адам ойынының жалпы құрылымдары түрінде ұйымдастырылған оқытушының
белсенді бірлескен оқу және оқыту әрекеті – оқытудың ойын формасы деп
аталады.
Қазіргі кезде оқытудың ойын формасын зерттеудің мәні мін деп оның
түрлерін: иммитациялық, символдық және оқу-зерттеу деп бөле отырып, осы оқу
ойындарының технологиясын талдау болып отыр.
Егер адамдарға қандай да бір ойындарды ойнау тапсырылса, онда олар
көбіне білмеймін, ойнай алмаймын - дейді. Бұл жағдай тіпті ең қарапайым
ойындарды ойнаудың өзі оқудан, білімнен басталатынын көрсетеді.
Оқытудың ойын формасын қолдануды екі жақты дидактика байқалады:
біріншіден, ойнау үшін білу, үйренудің қажеттілігі, екіншіден, адамнгың
ойнай отырып өзіндік білім алуы, өмір тәжірибесін жинақтаудың қажеттілігі.
Ойын теориясы мен практикасын отандық және шетелдік педагогтар,
психологтар, социологтар зерттеуде. Мысалы, Иохан Хейзингтің Ойыншы адам,
Д.Б.Элькониннің Ойын психологиясы, Эрик Берннің Адамдар ойнайтын
ойындар атты еңбектері жазылды. Ойын теориясын зерттеуші Ресей ғалымдары:
А.В.Вербицкий, Т.В.Кудряцев, И.П.Пидкасистый. Қазақстандық
ғалымдарН.К.Ахметов, Ж.С.Хайдаров т.б.
Бастауыш мектепте пәндерді оқытуды жетілдірудің жаңа технологиясын
іздестіру жолында ғалымдар, жаңашыл педагогтар, мұғалімдер еңбек етуде.
Олардың ғылыми еңбектерін зерттеу жұмыстарынсаралағанда берік білім
берудің, оқу белсенділігін арттырудың маңызды жолдарының бірі ойын
элементтерін тиімді падалану екендігін байқатады. Баланың ынтасын тарту
үшін оқылатын нәрседе бір жаңалық болу керек, - деп жазады Ж.Аймауытов.
Педагогтың балалар ойынындағы рөлі өте маңызды және өзінше ерекше. Ол
көбіне ойындар ұйымдастырушы, ойынның мазмұны жөніндегі ақыл-кеңесшісі,
балалардың даулы нәрселерін шешіп беретін әділ төрешісі, сонымен бірге ойын
барысында олардың жолдасы да бола алады.
Мұғалім балалардың ойын үстінде әр алуан сезімдер мен эмоциялық күйге
бөленетінін (қуану, ренжу, мақтан ету, риза болу, қызғану, өкіну) және бұл
сезімдердің ойындағы ұтысқа немесе ұтылысқа, ғкөмек көрсетуге не көмек
алуға байланысты болатынын есте ұстау қажет. Әдетте ойын үстінде команда
мүшелері арасындағы қарым-қатынастар қалыпқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz