Бастауыш сынып оқушыларының танымдық ерекшеліктерін зерттеу жолдары
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
“Бастауыш сынып оқушыларының танымдық ерекшеліктерін зерттеу жолдары
”
МАЗМҰНЫ
Кіріспе (3 бет)
1- тарау Балалардың танымдық ерекшеліктерін дәстүрлі сабақ
түрлерімен дамыту.
1.1 Таным процестерінің педагогика-психологиялық негіздерінің
дамуы және қалыптасу жолдары .(9 бет)
1.2 Танымның философиялық негіздері және оның
қоғамдағы алатын орны .(35 бет)
3. Таным белсенділігінің бағыттары дәрежелері және белгілері
мен компененттері.(40 бет)
2- тарау Оқушылардың танымдық белсенділіктерін арттыру
1. Танымдық белсенділікті арттырудағы әдістер жүйесі (47 бет)
2.2 Танымдық белсенділіктің даму деңгейлерін анықтаудағы тәжірибелік
зерттеулер.(51 бет)
2.3 Танымдық белсенділікті арттыруды ұйымдастыру жолдарының
тәжірибедегі көрінісі.(55 бет)
2.4 Танымдық белсенділікті қалыптастырудағы оқыту формалары
және тәжірибелік тексеру қорытындысы.(74 бет)
Қорытынды (82 бет)
Қолданылған әдебиеттер тізімі (85 бет)
Қосымшалар (87 бет)
КІРІСПЕ
“ Х Х І ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері
анық. Біздің болашақтың жоғары технологиялық және ғылыми қамтымды
өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауымыз қажет,”—деп Қазақстан
Республикасының президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан
халқына жолдауында білім беру саласының алдына үлкен міндеттер қойды. Бұл
міндеттердің мақсаттарын ол “Қазақстан – 2030” еңбегінде былай деп
көрсетеді: “Әлемдік білім беру кеңістігінде ықпалдасқан және еңбек
рыногында бәсекеге қабілетті мамандар дайындауды қамтамасыз етуші білім
беру жүйесінің ұлттық моделін қалыптастыру”. (1)
Қазірдің өзінде білім беру жүйесінде күрделі реформалық өзгерістер
жүзеге асырылуда . Еліміздің саяси-экономикалық даму деңгейінің
жоғарылауына байланысты жалпыға бірдей білім беру талаптары да өсуде.
Қазақстан Республиласының “Білім туралы” заңының 8-бабында
білім беру жүйесінің басты міндет і былай көрсетілген: “Білім беру
жүйесінің басты міндеті – ұлттық және адамзаттық құндылықтар,
ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптасты-
руға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті
жағдайлар жасау.” (2)
Сондықтан 2008 жылдан бастап 12 жылдық жалпы орта білім беруге көшіп,
педагогтардың кәсіптік деңгейін, оқулықтар мен білім беру бағдармаларының
сапасын арттыру керек.
Әсіресе, мектепті жаңа сипат пен санаға ие болып отырған әлеуметтік
ортаға нақтылы кіргізу тұжырымдамасын жан-жақты қарап және іске асыра
отырып, қысқа мерзім ішінде білім беруді инфрақұрылым тұрғыдан қамтамасыз
ету мәселелерін шешу дәл қазіргі уақытта өте маңызды болып отыр.
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы,мәдениеті,
саналы ұлттың ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты.
Осы орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету
үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі тәсіл-дерін қолдана
отырып,терең білімді,ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде
шығармашылық ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын
жеке тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде. Білім алу балалардың
ойлауын дамытудың міндеттері шарт болып табылады.
Ойлау әрекеттерінің қалыптасуы мен жетілуі ойлаудың негізін құрайды.
Бала қандай білімді игеріп, оларды қалай пайдалана білетіндігі оның
қандай ойлау іс-әрекеттерін игеру сыртқы бағдарлау іс-әрекеттерін игеру мен
бойға дарытудың жалпы заңы бойынша өтеді. Осы сыртқы іс-әрекеттердің қандай
және оларды бойға дарытудың қалай өтетіндігіне байланысты баланың
қалыптасып келе жатқан ойлау іс-әрекеттері, не бейнелер іс-әрекеттері
формасын, не сөзбен сан сияқты белгілер, іс-әрекеттер формасын қабылдайды.
Ойша бейнелері мен іс-әрекет жасай отырып нәтижесін көз алдына
елестетеді және осы жолмен өзінің алдында тұрған міндетті шешеді. Бұл
өзімізге таныс көрнекі бейнелі ойлау. Белгілер мен іс-әрекеттерді орындау
нақтылы заттардың баламасы ретінде пайдаланады. Белгілер мен іс-әрекетті
жасаудың көмегімен атқарылатын ойлау дерексізденген ойлау болып табылады.
Дерексізденген ойлау логика ғылыми зерттейтін ертегілерге бағынады,
сондықтан да логикалық ойлау деп аталады. Бейнелеу ойлау – мектеп жасына
дейінгі бала ойлауының негізгі түрі. Мысалы, күні бүрын белгіленген
қашықтыққа жету үшін зырылдай жөнелген шарды домалатып барып көлбеу бетке
орналастыру қажет болатын ойында балалар әр жолы оны әуелі бір орында,
кейбір екінші орында орнатып байқап көре отырып дұрыс шешімі кезіккенше
байқап көру арқылы қолдарын жеткізеді. Байқап көру арқылы тапқан шешімді
балалар естерінде сақтай алады.
Жаңаша нәтиже беретін мәселелерді шешуді көрнекі бейнені ойлаудан
жаңа түрі қалыптаса бастайды. Мұнда көрнекі схемалық деп атауға болады.
Ойлаудың көрнекі схемалық формасы баланың іс-әрекетіне тілеген ниетіне
байланыссыз-ақ объективті өмір сүретін байланыстар мен қатынастарда
бейнелеуге бірнеше рет мүмкіндік береді. Көрнекі схемалық ойлау бейнелері
сипаттй сақтайды. Бірақ бейнелердің өзі басқаша болып келеді, онда
жекеленген заттар мен қасиеттерінің арасындағы байланыстар мен қатынастар
сипатталады.
Білім беру мен оқыту теориясының әдіснамалық негізі-таным теория
сы,оқушы тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы
ілім болып табылады. Бұл теория білім беру мен оқытуды арнайы
ұйымдастырылған іс-әрекет ретінде қарастырады. Білім беру және
оқыту теориясының оқушыларды оқыту мәселесіндегі талаптарының
бірі-танымдық белсенділік пен саналылық.
Оқушылардың белсенділік танымдық іс-әрекетінің көздейтін мүддесі-
білімнің қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету
қажеттігі негізінде дамиды. Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі оқушылардың
алған білімдерін өмірде, тәжірибеде нәтижелі пайдалана білу болып табылады
Осыдан келіп, оқыту барысында оқушының іс-әрекетінде танымдық белсенділкті
қалыптастыру талабы туындайды.
Зерттеудің мақсаты. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
арттыруды теориялық тұрғыда негіздеу және әдістемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
1.Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру проблемасын теориялық
тұрғыда қарастыру және оны қазіргі кезеңде дамытудың перспективалық
бағыттарын айқындау.
2.Орта мектептердегі бастауыш сынып оқушыларының танымдық
белсенділігін арттыру моделін құру.
3.Бастауыш сынып оқушыларының белсенділігін қалыптастырудың нақты
әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
4. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттырудағы
тәжірибеден бұрынғы оқушылар таным деңгейін анықтау
5.Оқушылардың танымдық белсенділігін анықтау мақсатындағы тәжірибелік
сауалнамалар құру
6.Жүргізілген тәжірибеге негіздей отырып, оқушылардың
танымдық белсендігін арттыру жолдарын жасау
Зерттеу объектісі. СҚО Қызылту ауданы Карл Маркс ауылы 2 сынып.
Дүниетану, ана – тілі, математика пәндері. 2008-2009 оқу жылы
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық,
психологиялық және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау;
белгіленген міндеттерді шешу және ғылыми болжамды тексеру үшін зерттеу
әдістерін қолдану; бастауыш сынып оқушылардың оқу үрдісін бақылау;
оқушылармен әңгіме жүргізу, сауалнама алу; алдыңғы қатарлы педагогикалық
тұрғыда саралау; әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін және
педагогикалық тиімділігін эксперимент арқылы тексеру; тәжірибелік –
эксперимент жұмысының мәліметтерін сандық жағынан сараптап қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні.
1.Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру теориялық негіздері
айқындалып, оларға берілген сауалнамалар бір жүйеге келтірілді және негізгі
ұғымдардың анықтамасы нақтыланды.
2.Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттырудың моделі
жасалып, өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері айқындалады.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі:
- Қазіргі жағдайда орта мектептерде оқушылардың танымдық белсенділігін
арттырудың әдістемесі жасалынды;
-Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруға байланысты ғылыми-
әдістемелік ұсыныстар жасалды;
-Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың теориялық әдістемесі,
қорытындылары, зерттеу нәтижелері мектеп мұғалімдер қызметінде, педагог
кадрлардың біліктілігін жетілдіру институттарында, осы саладан білім,
іскерлік, дағдыларын жетілдіру мақсатында пайдалануға болады.
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылады:
-Оқушылардың танымдық белсенділігін ұғымының мәні:
-Оқушылардың танымдық белсенділігінің қалыптасу моделі, өлшемдері мен
көрсеткіштері, мүмкіндік болатынын деңгейлері:
-Қазіргі кезеңде бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
қалыптастыру әдістемесінің мазмұны мен нәтижелері:
-Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыратын педагогикалық
шарттар негізделеді: оқу-тәрбие үрдісінде жеке тұлғалық-бағдарлық оқыту
технологиясын қолдану, мұғалім мен оқушының өзара қарым-қатынасындағы
ынтымақсыздықтың болуы, бастауыш сынып оқушыларының қазіргі кезеңдегі
әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге бейімдеу.
Зерттеу пәні. Бастауыш сыныптағы дүниетану, ана – тілі, математика
пәндері.
1. Балалардың танымдылық ерекшеліктерін дәстүрлі сабақ түрлерімен
дамыту.
1.1 Таным процестерінің педагогика – психологиялық негіздерінің дамуы
және қалыптасу жолдары..
Танымдық белсенділіктің үш дәрежесі бар:
1 – дәреже - жаңғыртушы белсенділік - шәкірттің материалды жады-
лап, қайта жаңғыртуға, оны үлгі бойынша қолдануға, меңгеруге ұмты-
лысымен сипатталады.Белсенділіктің 1 – дәрежесіндегі көрсеткіш -
оқушының бойында білімін тереңдетуге деген ұмтылыстың болмауы.
2– дәреже – түсіндіруші белсенділік – оқушының оқығанын зерделеуге, оны
өзіне белгілі ұғымдармен байланыстыруға, білімін жаңа жағдайларда
пайдалану жолдарын меңгеруге ұмтылысынан көрінеді. 2-дәрежеге тән көрсеткіш
оқушының бастаған істі аяғына дейін жеткізуіне ұмтылуынан, қиындыққа тап
болғанда оны жеңудің жолдарын қарастыруынан байқалатын үлкен дербестігі.
3– дәреже – шығармашылық белсенділік – оқушының тапсырманы
шешудің тың жолдарын іздестіруге деген ұмтылысымен сипатталады.
Бұл дәреженің ерекшелігі – мақсатқа жетудегі табандылық, танымдық
ынтаның негіздері мен әр алуандығы. (17)
Дүниеге ғылыми көзқарастың қалыптасуы ұзақ және күрделі үрдіс,
оның барысында жеке көзқарастар мен сенім жүйесі дамиды, жеке
адамның әрекет жасауына бағыт береді. Ерте балалық шақтың бала-
ларды қоршаған болмысқа дұрыс түсінікті тәрбиелеу, оларды табиғат
құбылыстарымен таныстыру қажет. Әрине, бала қоршаған ортамен
өзі-ақ танысады.Дегенмен отбасы, балабақша және мектептің жұмы-
сы балада болмысқа деген белсенді танымдық қатынасты оятуға
бағытталуы керек.
Жас балдырған үлкен адамға ұқсанқырамайды. Мәселен оның білімін
үлкендердің білімімен салыстыруға болмайтындықтан да емес, қарапайым
күнделікті бақылауларынан баланың сезінуі, ойлауы үлкен кісілердей емес
екендігін білеміз. Сәбидің сезімдері күшті, бірақ көбіне тұрақсыз болуы
мүмкін. Бүгін құштар болған нәрсесін ертең ұмытып кетуі ғажап емес.
Үлкендердің астарлап сөйлегенін балалар түсіне бермейді. Жас бала өзінің
қызықтырмаған істі зорлап орындай алмайды.
Бала психологиясы жалпы психологияның жас салаларының бірі. Ол
жақында ғана ХХ-ғасырда болды, мұны жазушы Эллен Кей “бала ғасыры”-деп
атаған. Бала психологиясының пайда болуы мен одан әрі дамуына табиғаттану
жетістіктері едәуір көлемде мүмкіндік берді. Чарлз Дарвиннің “түрлердің
пайда болуы жөніндегі” аты шулы еңбегі эволюциялық теорияның-тірі
организмдердің пайда болуымен дамуы жөніндегі мәселе нәрестенің ересек
адамға айналуы, мүлдем табиғи түрде туды. Баланың дамуының алғашқы
зерттеушілері физиологтармен дәрігерлер болғаны мәлім.
Көптеген ғасырлар бойы адамдар балаларды не нәрсеге және қалай оқыту,
оларды қалай тәрбиелеу керек екендігін ойлап келген. Бірақ баланы түсіну,
білу үшін оның айналасындағы дүниені қалай қабылдайтыны, оны қалай жадында
сақтайтыны, ойлайтыны, қайғыратыны жөнінде қамқорлық жасаушылар аз болған.
Мұндай мәселелер тіпті тумаған. Баланың психикасын педагогтар – ғалымдар
мен тәжірибе жүргізушілер (практиктер) ешбір ерекшеліктерді көрмеген. Олар
балаға жетілмеген ересек адам ретінде қараған. Өзінен - өзі болып жатқан
түсінікті нәрсе оның күйзелісі, қабілеті де үлкен адамдардағыдай тек аз
көлемде ғана деп есептелген. Бала материалды жадында аз көлемде сақтайды,
оған материалды көбіректе жиі қайталау қажет. Ол сонда ғана жадында
ұстайды, оның бір нәрсеге өз зейінін шоғырландыру мүмкіндігі аз, үлкендерге
қарағанда ол тез шаршағыш келеді, оның сезімі күштірек, бірақ уақыты
жағынан қысқарырақ, ойлау қабілеті аумалы тағыда басқа мүмкіндігі аз.
Басқаша айтқанда, бала – сол ересек адам, тек кішірейген түрде, кәмелетке
жеткен адамға қарағанда, балада бәрі де кішкене, ал басқа бір нәрселер
мәселен: қиқарлықтар, қозулар, ширақтықтар, онда көбірек болады.
Француз педагогы Жан Жак Руссо “Бала кішкентай ересек адам емес ” –
деп жалпы қорытынды жасады. Ол үлкен адамға қарағанда басқаша ойлайды,
сезінеді, қабылдайды. Бірақ кейінірек үш ғасырдан кейін көптеген зерттеулер
балалардың қабілеттері, олардың байқаулары, еске сақтауы, пайымдаулары,
күйзелістері осыған сәйкес үлкен адамдардың көріністерінен сан жағынан
біраз айырмашылығы болса, сонша едәуір сапалық ерекшеліктері болатынын
сенімділікпен көрсетіп берді. Сонымен бірге олар әр түрлі жас ерекшеліктегі
топ балаларында да әр алуан.
Психологияның міндеті – психикалық даму заңдылықтарын ашу және оның
өсіп келе жатқан адамның жан – жақты дамуын басқарудың бүкіл процесін
жетілдіру үшін пайдалану болып табылады.
Сонымен қорыта айтқанда, бала психологиясы – баланың психикалық даму
факторлары мен заңдылықтарын: оның іс - әрекетінің дамуын, психикалық
процестерінің және сапаларының дамуын, оның жеке басының қалыптасуын
зерттейтін ғылым.
Баламен психологиялық және педагогикалық жұмыс істер алдында ең алдымен
балаға табиғатынан не берілгендігін және ортаның ықпал етуінен не
алғандығын психологияда адамның мінезі туғаннан болатындығын
(темпераментті) органикалық талаптарға байланыстырып және әлеуметтік
талаптарға байланыстырып реттей білу керек. Мұндай кезде психодиагностика
өткізуді талап етеді, оның орындалуы адамның қасиетіне және психо –
педагогикалық эксперимент қалыптастыру саласына байланысты. Егерде
эксперимент кезінде зерттелушінің оқу қасиетімен тәрбиесін қалыптастыруға
болмайтындығы дәлелденсе, онда (организмнің) ағзаның жетілуі, биологиялық
деңгейде көрінеді және кеңейеді, сондықтан бұл сапаны немесе қасиетті
биологиялық тума қабілет деп есептеуге болады. Адамның тума қабілет
дамуы, қабілеттілігіне айналуы, оқыту мен тәрбиенің бір есебі, бұл білім
психологиясыз шешілмейтін есеп.
Тума қабілет құрамына және саласына көп процестер кіреді, яғни адамның
жағдайы мен қасиеті.
Керек қабілетін жинап, қабілеттілік олардың даму деңгейін іске
асырады. Даму қабілетінің психологиялық білім құрылысы оқу мен тәрбие
жұмысына әдістерді дұрыс таба білуге, оларды қалыптастыру заңдылықтары
қажет.
Мектепке дейінгі естиярлар мен ересектердің ойлауының көрнекі схемалық
сипаты олардың іс-әрекетерінің көптеген ерекшеліктерінен көрінеді. Осындай
көріністердің бірі бала суретінің схемалық, онда негізінен бейнеленетін
заттардың негізгі бөліктерінің байланысы көрсетіледі, дара белгілері
болмайды.
Мұндай түрде жүйелі түрде сурет салуға үйретілмеген балаға тән.
Балалар ойлауының схемасының екінші көрінісі – олардың түрлі кейіптегі
схемалық бейнелерді өте оңай да тез түсініп, оларды табысты пайдалануы.
Мысалы, мектеп жасына дейінгі балалар 5 жастан бастап бір рет түсіндірген
соң бөлменің жоспары деген не екенін ұғына алады және жоспардағы белгіге
қарай отырып бөлменің ішінде жасырылған затты тауып алады. Олар заттардың
схемалық бейнелерін таниды, картаға ұқсас схемалар т.б пайдаланылады.Осыған
ұқсас тапсырмаларды дұрыс шеше білу бейнелері негізінде, пайымдаудан
белгілерді пайдаланылатын пайымдауға яғни дерексіз, логикалық ойлауға
көшуді қажет етеді.
Бұл уақытта бала бір затты белгілеуге өзге бір заттың суреттің сөзінің
көмегімен оның орнын ауыстыруға болатындығын түсіне бастайды.
Логикалық ойлау кейінірек бейнелі ойлаудың негізінде қалыптасады.
Ауқымы кеңірек мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Бейнелі ойлау мектепке дейінгі баланың өмір жағдайлары мен іс-
әрекетіне, ойында, сурет салуда, құрастыруда, төңірегіндегілермен қарым-
қатынас жасауға оның алдында пайда болатын міндеттерге жоғары дәрежеде
сәйкес келеді. Міне сондықтан-да мектепке дейінгі шақтағы бала бейнелерге
негізделген, үйренуге берілген келеді. Барлық осы жайдайларды есепке алу
мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелі ойлауын дамытуға ерекше назар
салуды қажет етеді.
Дерексіз логикаға ойлауға келсек, оның қалыптасуын баланың ғылыми
білімдердің кейбір негіздерімен таныстыру қажет болғанда пайдалану керек.
Соның өзінде де баланың ойлауын қалайда бүтіндей логикалық етіп шығаруға
тырысудың қажеті жоқ.
Демек, мектептегі оқу үрдісі оқушылардың танымдық белсенділігін
арттырып, шығармашылық әрекетін дамытуына жол ашуы қажет.
Танымдық белсенділік- оқушының оқуға ,білуге деген ынта-ықыласының
ерекше көрінісі. (20)
Егер баланың психологиялық даму деңгейінің көтерілуі жүргізілсе,онда
баланың оқуы және тәрбиесі бағалы болады. Бұл деңгейді анықтай білу керек
және даму немесе қате жүргізіліп жатқанын кейбір мөлшермен оны салыстыру
керек. Мұндай ғылыми кезде нормаларын психологтар атқарады, орындайды,
сарап жасап шығарады, олар баланың психологиялық тест әдістерін мектепке
ұсынады, жүйеленген тест қолданылғанда, баланың қалай жетілуін айқындайды
және уақытында педагогикалық, психологиялық қажетті шараларды пайдалануын,
жетіспеген қасиеттерді түзетуге бағыттайды.
Педагокикалық және психологоиялық тәжірибелік оқу жұмысында бір
бөлігінде дұрыс жетілген бала және дамуы бөгеленген баланы, дарынды баланы
анықтау. Соңғы екі категориядағы балалар өздерінен нақты зейінді талап
етеді. Қатарынан қалғандар мектеп бағдарламасын нашар қабылдайды, нашар
меңгереді, ал дарындылар өз мүмкіндіктерін дамыту үшін толық пайдалана
алмағандығының себебінен болады.
Психологиялық педагогикалық мәселенің негізгі қиындығы, психологтың
қатысуынсыз дұрыс шешілмеуі мүмкін. Бұл себеп баланың дамуынан, оқуынан,
тетелестерінен артта қалуымен айқындалады, ал дарынды балалардың дамуына
жақсы мүмкіндіктердің жоқтығының болмауы. Мұнда сонықтан мұғалімге білікті,
білімді психологиялық көмек қажет. Қай тәжірибеде болмасын баланың оқу және
тәрбие жұмысында мұғаліммен психологтың бірігіп жұмыс атқаруын қажет етеді:
олардың бірікпей жеке-жеке жұмыс істеуі жұмыстарының жетістігіне апармайды.
Баланың қолынан келмейтіні көп. Бірақ біз тек сәбидің әлі де қолынан
келмейтініне, әлі де істей алмайтынына ғана көңіл аударар болсақ, онда біз
ересектерге тән жаңа қасиеттердің, сапалардың қайдан пайда болатынын
ешқашан түсінбес едік. Сондықтан баланың бойында не бар, ол не істей алады,
жасы өскен сайын ол қалай өзгеріп, нені үйреніп келеді дегенді анықтау әлде
қалай маңызды.
Баланың дамуы үлкендерді үнемі таңдандырады, әр қуанышқа бөлейді. Ол
бүгінгісі кешегісіне, ал ертең бүгінгісіне ұқсамайды.
Жаңа туған сәби қандай болады? Ол бағым-күтімсіз бір күнде өмір
сүрерлік қабілеті жоқ, өздігінен қозғала да алмайтын, тамақтану да қолынан
келмейтін, айналасымен қарым-қатынас жасауға да мүлдем дәрменсіз тірі жан.
Енді мына біздің алдымызда үш жасар бала дерлік. Бұл өзінің ерекше
ішкі дүниесі, өзіңдік тілегі, әдеті, талғамы бар, көп жағдайда өз
дербестігін көрсетіп, оны табандылықпен сақтай алатын адам. Ол жүруді,
қолын сілтеп әр-түрлі қимыл жасауды ғана емес, сонымен бірге киімдерді,
ыдыс-аяқты, жиһазды, қарындашты, кішкене күрекшені, адам жасаған басқа да
көптеген дүние-мүлікті қолдану тәсілдерінде игереді. Үш жасар бала сөйлей
біледі, 1000-нан астам сөз біледі, грамматикалық жағынан байланысқан сөздер
құра алады, айналасындағылардың бәріне қызыға қарап, сан түрлі сұрақ қояды.
Ойнаған кезде көбіне үлкендерден көргенін істеп, соны өзінше қайталайды.
Ақыл-ойының жетілуі жөнінен ол ең бір дамыған жануарлардан әлде қайда озық.
Адамға ұқсас маймылдардан өздері шеше алмайтын міндеттерді шешу балаға
қиындық келтірмейді, ол ойлаған кезде өзінің жартусыз тәжірибесін ғана
емес, үлкендердің біртіндеп үйреткендерін де пайдаланады.
Тағы да төрт жыл өткен соң бала мектеп есігін ашады. Бұл кездегі өзгеріс
үш жасар уақыттағыдан әлде қайда басым. Бала-бақша “Түлегі”-адамзат
қоғамының кішкене мүшесі. Олардың алдынан адамзат қылығы мен өзара қарым-
қатынасының кең жазирасы ашылған. Ол өз іс-әрекетін құрбы-құрдастарының
іс-әрекеттерімен үйлестіруге, қиын жағадайда жолдасына көмектесуге,
өзінің және басқаларының қылықтарына қоғамдық моральді қарапайым нормалар
тұрғысынан баға беруге үйренген. Оған адамның көңіл-күй толғаныстары
түсінікті. Бала бір нәрсені тек мейлінше күрделі іс-әректтерді орындауға
емес, өз ойларын, ойын, сурет салу, құрастыру кездерінде дербес жүзеге
асыруға қабілетті. Ол бірқатар білім, іскерлік пен әдеттерді игереді-
санауды (кем дегенде, онға дейін) қарапайым арифметикалық есептерді
шығаруды үйренеді, әріптермен танысады. Оның қабылдауы, есі, ойлауы
ырықтылықты басқаруды игере бастайды. Өз-өзінен қызықты, тартымды ғана
емес, сонымен бірге әлде бір мақсатқа жету үшін (құрбыларының қолдануына
ие болу, тәрбиешінің мадақтауын есту үшін) үйрену қажет нәрселерді де
тыңдау, көру, есте сақтау, ойластыру мүмкіндігі пайда болады.
Бұл өзгерістердің бәрі кездейсоқ емес, өзінің себептері бар заңды
сипаттағы нәрсе. Егер кейбір балаларда бұл процесс басқаша жүрсе, онда
дамуда ауытқушылық бар деуге-дамуының озық жүруі кеш қалуы немесе дұрыс
еместігі туралы олардың да әрдайым белгілі бір себептері бар екенін айтуға
болады. Даму заңдылықтарын анықтау, оған әсер ететін себептерді іздестіру-
балалар психологиясының маңызды міндеті.
Балалар психологиясы тек балдырғанның психикалық дамуын, психикалық
дамудың әрбір сатысын сипаттайтын негізгі компоненттерді зерттейді.
Бойының өсуінін, салмағының артуын, дене пропорциясының өзгеруін, нерв
жүйесінің құрылымы мен жұмысының жетілуін, ішкі секреция бездерінің жұмыс
атқару өзгерістерін-дамудың осы жақтарының бәрін жас ерекшелігі анатомиясы
мен физиологиясы зерттейді.
Әр-түрлі жастағы балалар, олардың психикалық даму тұрғысынан алғанда
да алдымен іс-әрекеттің, оларға тән әрі лайықты түрлеріне қарай өзара
ерекшеленеді. Мәселен, бір жасар сәби негізінен қолына түскен нәрсені
соғып, сілкілеп, бір ойыншықты екіншісінің үстіне қойып, ұрғылап қимыл
жасаса, мектеп жасына дейінгі бала құрастыру мен шұғылданады, текшелерден
үй тұрғызады, сурет салады, жапсырады, ойын үстінде қоршаған өмір
оқиғаларын, сүйікті ертегілер сюжеттерін қайта жасап жаңғыртады.
Психикалық дамудың маңызды жағын баланың бойындағы психикалық
процестерімен сапалардың, қабылдаудың, зейіннің, қиялдаудың, есте
сақтаудың, ойлаудың, сөйлеудің, сезімдердің, мінез-құлықтың, еріктің
басқаруының бастапқы формаларының пайда болуы, өзгеруі және жетілуі
құрастырады. Мысалы: 2-3 жасар балалар өздерінің іс-әрекеттерін ойша
жоспарлай алмайды. Олар “Теоретиктер” емес- “практиктер”: бала шкаф астында
кептеліп қалған ойыншық атты бар күшін сала жұлқылыйды. Оны басқа жағынан
қозғаса онай суырып алуға болатынын біле бермейді. Пайда болған міндеттерді
балалар заттар мен қимыл жасау процесінде шешеді. Міне, бала стол үстіне
“секіріп шығып кеткен” допты алуға тырысады. Қаншама ұмтылғанымен қолы
жетер емес. Қасында сызғыш жатыр, соны қолына алады, айналдырып қарайды,
столға ұрып көреді. Допқа тиіп кетіп еді, ол домалай бастайды. Иә, енді
бала сызғышты саналы түрде жұмсайды, доп домалап жерге түсті-мақсат
орындалды.
Екі-үш жылдан кейін балалар алдын-ала күрделі емес ойын сюжеті нендей
рөл атқаратынын өзара ойласып келсе, ойын материалын, рөлдерді бөлісе
алады. Баланың күрделі құрылыстары (қуыршақтарға үйлер, машиналарға гараж)
дұрыс жоспарлайтынын олардың аумағының мақсатқа сай болуы керектігін
түсінетінін (гараж болса, ішіне ойыншық машина сиятындай болатынын) жиі
көруге болады. Мұның бәрі іс-әрекет үстінде ойлаудан практикалық іс-
әрекетке бағыттап және келтіре бастайтын ақылмен ойлауға өту болып отыр.
Ақырында, сәбилік және мектеп жасына дейінгі шақ-бұл баланың жеке
басының қалыптасуы басталатын шақ.
Жас баланың мінез-құлқы қысқа мерзімді, итермелеуші тілектерден
түрткі алып кездейсоқ жағдайларға тәуелді болады. Міне, ол анадай жерде
тұрған форфор ыдысқа ынтыға ұмтылады, алайда үлкендер ыдыстарды сындырып
алар деген қауіппен көрінбейтін басқа жерге қойса болады, балдырған
бұрынғы ойын ұмытып әткеншекке тербелу немесе қолына түскен ойыншықты
соққылап ойнаумен айналысып кетеді. Бұл жерде біз баланың жеке басы туралы
жақсы немесе жаман пікір айта алмаймыз. Ал мектеп жасына дейінгі бала
болса, әңгіме басқа оның қылықтары жекеленген тілектен, талап ниеттен емес,
белгілі мотивтер жүйесімен белгіленеді, 5-жасар бала текшелермен ойнап отыр
делік, оны бірдей уақытта құрбылары көшеге шығуға шақырады, ал әжесі оның
әлдебір шаруаға көмектесіп жіберуін сұрайды. Әрине, оның көшеге шыққысы
келіп-ақ тұр, бірақ алдымен текшелерді жинап жәшігіне салып содан-соң
тездетіп әжесінің өтінішін орындайды да, көшеде күтіп тұрған балаларға
барып қосылады. Бұлай болмауы да мүмкін, балалар түрлі тәрбие алады ғой.
Алайда ең маңызды мәселе өзінің бір талабын екіншісіне жегізіп баланың
саналы түрде іс - әрекет жасауға қабілетті болуы. Келтірілген мысалдар бала
психологиясы пәнінің мәнін ашуға мүмкіндік береді.
Бала психологисы-балдырғанның психикалық даму факторлары мен
заңдылықтарын, оның іс-әрекетінің дамуын, психикалық процестерінің және
салаларының дамуын, оның жеке басының қалыптасуына зерттелетін ғылым.
Егер баланың психологиялық даму деңгейінің көтерілуі жүргізілсе,
онда оның оқуы мен тәрбиесі бағалы болады. Бұл деңгейді анықтай білу керек
және даму немесе қате жүргізіліп жатқанын кейбір мөлшермен оны салыстыру
керек. Мұндай ғылыми кезде олардың нормаларын психологтар атқарады,
орындайды, сарап жасап шығарады, олар баланың психологиялық тест әдістерін
мектепке ұсынады, жүйеленген тест қолданылғанда, баланың қалай жетілуін
айқындайды және уақытында педагогикалық, психологиялық қажетті шараларды
пайдалануын, жетіспеген қасиеттерді түзетуге бағыттайды.
Педагокикалық және психологоиялық тәжірибелік оқу жұмысында бір
бөлігінде дұрыс жетілген бала және дамуы бөгелеген баланы, дарынды баланы
анықтау. Соңғы екі категориядағы балалар өздерінен нақты зейінді талап
етеді. Қатарынан қалғандар олар мектеп бағдарламасын нашар қабылдайды,
нашар меңгереді, ал дарындылар өз мүмкіндіктерін дамыту үшін толық
пайдалана алмағандығының себебінен.
Психологиялық педагогикалық мәселенің негізгі қиындығы, психологтың
қатысуынсыз дұрыс шешілмеуі мүмкін. Бұл себеп баланың дамуынан, оқуынан,
тетелестерінен артта қалуымен айқындалады, ал дарынды балалардың дамуына
жақсы мүмкіндіктердің жоқтығы. Мұнда сондықтан мұғалімге білікті, білімді
психологиялық көмек қажет. Қай тәжірибеде болмасын баланың оқу және тәрбие
жұмысында мұғаліммен психологтың бірігіп жұмыс атқаруын қажет етеді:
олардың бірікпей жеке-жеке жұмыс істеуі жұмыстарының жетістігіне апармайды.
Танымдық әрекеттің негізінде оқушыларда танымдық белсенділік
қалыптасады. Мұғалімнің баяндап тұрған жаңа материалын түсіну
үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, алған білімін кеңейту үшін
өздігінен кітап оқып,тәжірибе жасау сияқты жұмыстар жасауы қажет.
Сабақ барысында оқушының бойында танымдық белсенділік пайда
болса,оқушылардың ақыл-ой қабілеттерінің мынадай элементтері да-
миды:зеректілік, зейінділік, байқағыштық,ойлау және сөйлеу дербестігі. (9)
Мектептің ғасырлар бойғы даму тарихында алдыңғы қатарлы педа-
гогикалық ой өкілдерінің танымдық әрекетке қатысты, әсіресе, танымдық
белсенділікті дамыту идеяларын зерттеу және талдау негізінде жалпы
төрт бағытты бөліп көрсетуге болады. Олар:әлеуметтік-педагогикалық бағыт,
дидактикалық-әдістемелік бағыт, психологиялық – дидактикалық бағыт және
жаңашыл педагогикалық бағыт. Сократ, Платон, Аристотель еңбектерінен бастау
алған бұл зерттеулерді кейін Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский,
Ы.Алтынсарин, А.П.Вахтеровтар жалғастырды.
Оқытудың жаңа технологиясы (иноватика, танымдық белсенділікті
дамыту, модуль жүйесі т.б) озат зерттеушілер, жаңашыл педагогтар
идеясы орта мектеп жағдайындағы білім берудің қызметіне жаңаша
сипат әкелді.
Қазіргі психология және педагогика дәлелдегендей белсенді тұлға-
ның дамуы кез-келген әрекетте бола қоймайды, ол тек ұжымдық си-
паттағы әрекетте, шығармашылық элементтері мол, адамның
назарын аударатын және сана –сезімді оятатын, индивиді үшін жеке
маңызы бар әрекетте болады.
Педагогикалық үрдісте осы жағдайды іске асыру, психологиялық
шарттарды есепке алмай оның жасалмайтынын, оқу әрекетін ойдағы-
дай табысты ұйымдастыру мүмкін болмайтынын білдіреді.
Оқушылардың белсенділігін қалыптастыру мәселесінің өзектілігі қа-
зіргі кездегі мектеп жұмысының ерекшелігімен білінеді:
■ қоғамдық әлеуметтік тапсырыспен белсенді, шығармашыл тұлға
қалыптастыру және дамыту қажеттілігімен оқыту міндеттерінің
күрделенуі;
■ білім мазмұнының күрделенуі;
■ қарқынды техникалық прогреске байланысты ғылыми
ақпараттың тез жинақталуы мен дамуы болады. (4)
Бұл оқушыларды оқу-танымдық әрекетте белсенді түрде өзін-өэі
белсендіруге дайындау қажеттілігін тудырады. Осы ерекшеліктердің
аясында дидактика өз назарын оқыту мен оқуды белсендіру мәселе-
лерінде ұстайды. Бұл жағынан оқу мотивациясы мекемелеріне арнал-
ған зерттеулер құнды болып табылады.Бұл ең алдымен Г.И.Щукина,
Л.И.Божович,В.Р.Ильиннің еңбектері. Авторлар танымдық мүдде мен
танымдық қажеттілікті жан-жақты және терең зерделеген.
Соңғы жылдары оқушының танымдық белсенділігі туралы
М.А.Даниловтың, П.И.Пидикасистыйдың, Н.А.Половникованың және
т.б еңбектері жарық көрді.
Оқуды белсендіру теориясы мен практикасын дамытуда, оқыту әдіс-
терін жетілдірумен байланысты зерттеулер зор маңызға ие болып
отыр. Ол А.Н.Алексюктің, Ю.К.Бабанскийдің, М.Н.Скаткиннің зерттеулері.
Оқуды белсендірудің маңызды құралы оқушыларды жалпы оқу біліктілігіне
үйрету болып табылады. Педагогикадағы бұл аспектіні Л.П.Аристова,
Т.И.Шамова әзірлеуде. Олар өз зерттеулерінде оқушылардың оқуын
белсендірудің құралдар жүйесі мен оны қалыптастырудың жолдарын айқындайды.
(6)
Әлемдік білім кеңістігіне ену мақсаты тұрған Қазақстанның білім
беру саласы үшін, оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру
қазақ мектептерінде өзекті мәселеге айналып отыр. Соңғы уақытта
білім саласында жүргізіліп жатқан реформалар ұстаздардың алдына
жаңа міндеттер қойып отыр.Әрбір мұғалім оқу бағдарламасын орын-
даумен қатар ғылыми жұмыспен айналысуы қажет.Бұл-бүгінгі күннің
талабы. Жалпы білім беретін мектептегі реформалардың шетелдік
тәжірибесі оқытудың мерзімін 12-13 жылға ұзартуды,жоғары сатыдағы
оқушылардың оқудағы жетістіктері мен кәсіби оқытуды сыртқы бағалау жүйесін
енгізуді көздейді.
Республиканың мектептерінде 270 мыңдай педагог жұмыс істеп,
бүгінгі күн талабына сәйкес білім сапасын көтеру үшін еңбек етуде.
Сондықтан оқушы тұлғасын оқыту барысында белсендіру мәселесінің өзектілігі
менің зерттеу тақырыбыма негіз болып отыр:
“Оқу-тәрбие үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық
ерекшеліктері
Оқу үрдісінде оқу белсенділігін арттырудың жолдары мен тәсілдерін,
танымдық ізденімпаздық, танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселелері
туралы жазылған еңбектерді атап өтсек: Я. А. Коменский, Ы. Алтынсарин, А.Е.
Әбілқасымова, Т.С. А.Ж. Қараев , Р.С.Омарова. т.б еңбектері. [9]
Бүгінгі таңда бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
қалыптастыру мәселесі арнайы толық зерттелген емес.
Олай болса, бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігі
теориялық және әдістемелік зерттеу қажеттігіне орай, ана тіліндегі қазіргі
ғылыми әдебиеттерде жеткіліксіз қарастырылуы, мені дипломдық жұмыс
тақырыбын: Бастауыш сыныптарда оқушылардың танымдық белсенділігін
арттыру деп таңдауымызға себепші болды.
Қазіргі кезде бастауыш мектептерде оқыту мазмұнын жаңарту
жұмыстары жүргізіліп, одан әрі жетілдіре түсуге даңғыл жол ашылды.
Бала өмірінде 6 жаста үлкен өзгеріс болатыны белгілі. Бала мектеп
оқушысына айналады. Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекше-
лігі өсіп – жетілуіндегі елеулі өзгерістерімен сипатталады. Баланың
мектеп жасына өтуі оның іс -әрекетінің, қарым –қатынасының, басқа
адамдармен қатынасының өзгеруімен түсіндіріледі, өмірі өзгереді,
жаңа міндеттер пайда болады. (10)
Бастауыш мектеп жасындағы баланың іс - әректі оқыту үрдісінде
жүзеге асады. Осы жаста қарым- қатынас шеңберінің кеңеюінің маңы-
зы артады. Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтерден бүкіл
оқыту – тәрбиелеу жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді.
Негізгі іс- әрекет түрі – оқу. Осы оқу арқылы олардың таным үрдісі
(қабылдау, зейін, ес, ойлау, қиял) дамиды.
Бастауыш мектеп оқушысының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдаспауымен
ерекшеленеді, сонымен қатар оларда “ білуге құмарлық, әуестік те”
байқалады. Олар өздеріне күнделкіті жаңа бір нәрсені ашып
отыратындықтан, қоршаған ортаны қызығумен қабылдайды. Олардың зейіні де
еріксіз, тұрақсыз болып келеді. Сондықтан бастауыш мектепте балаларды оқыту
мен тәрбиелеу үрдісі, негізінен зейінді тәрбиелеуге бағытталыды. Мектеп
өмірі баладан ерікті зейінін жаттықтыруды, назарын бір орталыққа біріктіру
үшін ерік күшін жинақтауды талап етеді.Балалардың ерікті зейіні оқу
мотивтерімен бірге дамиды.
Бұл жастағы балалар өте сезімтал. Оның сезімі тәуелсіз және өте
ашық болады. Бұл жастағы балалардың қиялы өте шапшаң, фанта-
зияға берілгіш болады. Олардың қиялына мүмкіндік берсе, оларды
қандай да болсын бір іске оп – оңай тартуға жеңіл. Сонда балалар
қиын істерді де құштарлықпен орындайды. Баланың бүкіл өмір бойында оның
даму үрдісі жүріп жатады. Даму үрдісінде баланың таным белсенділігі арта
түседі. 6-7 жастағы балалар заттарды түріне, түсіне, көлеміне қарап
ажырата бастайды, олардың құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді.
Күнделікті өмір барысында бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын
анықтай білуге, адам баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге
талаптанады. Балаларды бір нәрсені құмартып білуге талаптануын таным
ынтасы дейді. (4)
Танымдық іс - әрекет, танымдық белсенділік, танымдық ізденімпаздық
мәселелері жөнінде оқу -әдістемелік, психология – педагогикалық
әдебиеттерге шолу жасау барысында танылған жаңашыл педагогикалық бағытты
бөліп көрсетуге болады.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыратын танымдық әре-
кетін дамытуда проблемалық оқытудың маңызын В.И.Зазвязинский,
М.И.Махмутов, Ж.Б.Қоянбаев, А.А.Бейсенбаева атап көрсеткен.
Оқушының оқу танымдық әрекетін, танымдық белсенділігін арттыруың
тиімді құралдарының бірі – оқушының өзіндік жұмысы, өздігінен білім алу
әрекеті жайлыТ.С.Сабыров, А.Е.Әбілқасымова,Р.С.Омарова,
М.А.Құдайқұловтардың еңбектері маңызды.
Түйсік және қабылдаудың дамуы,оны қалыптастыру жолдары
Балаларда түйсіктер дүниеге келген күннен бастап дамиды. Мәселен, туғаннан
кейін бірнеше күннен соң бала қант қосқан судан сүтті айыра алады. Оның
аузына хинин ерінтіндісін тамызса, ерітінді ыңғайсыз реакция білдіреді. Осы
айтылғандар балада дәм түйсігінің ерте көрінетіндігін байқатады. Баланың
есту түйсігі біртіндеп дамиды. Алғашқы күндері құлақ түтігі суға толы
болады да, ештеңені есітпейді. Бірер аптадан кейін ғана бала дыбысқа
біртіндеп реакция көрсетеді. Егер бала үш аптадан кейін дыбысқа елеңдемесе,
оның саңырау болып қалуы ықтимал. Мұндайда анасы баласын дәрігерге апарып
көрсеткені дұрыс. Үш айлық бала анасының еркелеткен дауысын естіп,
көңілденеді, қатты жекіре сөйлесе, кемсеңдеп жылайтын болады. 2-3 айдан
былай қарай бала көзін жарық түсіріп тұрған затқа бұра бастайды, қозғалмалы
заттарға көзін тұрақтатуға тырысады. Жарықты түйсіну тіпті жаңа туған
нәрестелерден де байқалады. Мәселен, шала туған баланың өзі де бірнеше
күннен кейін жарық пен қараңғыға түрліше реакция білдіреді. Заттың түсін
айыру кейінірек дамиды. Мәселен, 5 айлық бала алдымен заттың түріне,
біртіндеп оның көлеміне, одан соң барып, бояуына көңіл аударатын болады.
Бала тілінің шығуы, оның жүре бастауы- түйсіктердің дамуына қолайлы әсер
етеді. Мектепке түскенге дейін түйсіктердің негізгі түрлері (көру, есту,
сипай сезу, қозғалыс т.б.) біршама қалыптасып үлгереді. Мектеп оқушыларының
түйсіктерін де жан-жақтылы дамытуға мүмкіндік мол. Бұл үшін оқушылардың оқу
әрекеті белсенді де творчествалы, қызғылықты да сан қилы болып
ұйымдастырылуы тиіс. Түйсік дамытуды баланың өзі қажетсінсе, тіптен жақсы.
Егер оқушы мектепке дейін сурет салумен әуестенсе, және оның салғандары
сәтті шықса, мектепте де сурет салуға ынталанып, бояу біткеннің қасиетін
білуге ықыластанып тұрады. Осындай баланың түсті айыру қабілеті өз
құрбыларынан әлдеқайда жоғары болады. Түйсікті дамытуға нұқсан келтіретін
факторлардың бар екенін ұмытпау қажет. Мәселен, бала партада дұрыс отыра
алмайтын болса, оқыған немесе жазған кезде қисайып жатып алса, кітапқа,
дәптерге көзін өте жақын дағдыланса, оның көру қабілеті нашарлайды. Мұғалім
осы айтылғандардың, сондай-ақ жатып оқудың да зияндылығын балаға ескертуі
тиіс. Мұғалім көзі нашар көретін оқушыны жеке бақылауға алып, қадағалап
отырмаса болмайды. Көзі нашар көретін баланы қадағаламаса, оның сабақты
нашар үлгеруі де мүмкін. Бастауыш сынып оқушыларының есту түйсіктерін
жетілдірудің де маңызы зор.
Оқушылар жоғары дыбыстарды да сезе алатын болуы тиіс. Мұндай қабілет
арнаулы жаттығулар арқылы тәрбиеленеді.
Мәселен, 1-ші сынып оқушыларының көпке дейін дыбыстарды бір-бірінен ажырата
алмауы, оқу жазу дағдыларының қалыптасуына кедергі эксперименттік
зерттеулерде анықталып отыр. Сөйтіп оқушылардың түйсіктері тәжірибе жүзінде
дамитындығы атап айтқанда, ән айту – есту түйсігін, сурет салу – көру
түйсігін, еңбек сабақтары – қозғалыс, сипай сезу түйсіктерін кемеліне
келтіріп отыратындығы байқалды.
Қабылдау. Балаларда қабылдаудың дамуы түйсік, ойлау процестерінің
дамуымен бірге жүріп, отырады. Қабылдаудың дамуында тілдің шығуының маңызы
зор. Өйткені қабылдаған нәрсенің аты-жөнін атап отыру – оның мағынасын
ұғынуға жәрдем етеді, мағынасын ұғыну арқылы ғана затты жақсы қабылдауға
болады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың өмір тәжірибесі аз. Сондықтан олар
заттарды көбінесе үстірт қабылдамайды. Мәселен, 4-5 жастағы бөбектер
кеңістік пен уақытты, алыстық пен қашықтықты нашар ажыратады
Уақытты дұрыс қабылдау да балаларға қиын. Бөбектер күн мен түнді,
жылдың төрт маусымын бір сыдырғы ажыратқанымен, бүгін мен ертеңді, кешегі
мен бүрсігүнді бір-бірімен шатастырып отырады.
Педагокикалық және психологоиялық тәжірибелік оқу жұмысында бір
бөлігінде дұрыс жетілген бала және дамуы бөгелеген баланы, дарынды баланы
анықтау. Соңғы екі категориядағы балалар өздерінен нақты зейінді талап
етеді. Қатарынан қалғандар олар мектеп бағдарламасын нашар қабылдайды,
нашар меңгереді, ал дарындылар өз мүмкіндіктерін дамыту үшін толық
пайдалана алмағандығының себебінен.
Психологиялық педагогикалық мәселенің негізгі қиындығы, психологтың
қатысуынсыз дұрыс шешілмеуі мүмкін. Бұл себеп баланың дамуынан, оқуынан,
тетелестерінен артта қалуымен айқындалады, ал дарынды балалардың дамуына
жақсы мүмкіндіктердің жоқтығы. Мұнда сондықтан мұғалімге білікті, білімді
психологиялық көмек қажет. Қай тәжірибеде болмасын баланың оқу және тәрбие
жұмысында мұғаліммен психологтың бірігіп жұмыс атқаруын қажет етеді:
олардың бірікпей жеке-жеке жұмыс істеуі жұмыстарының жетістігіне апармайды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қабылдауы олардың қимыл әрекетіне
байланысты және эмоциялық бояуларға бай болып келеді. Мәселен, олардың
қозғалмалы, бояулы заттарға тез зер салғыш келетіні, қанық бояулы
нәрселерге ерекше құмартатыны да осыдан Бастауыш сыныптарда оқитын
балалардың қабылдауында мына төмендегідей ерекшеліктер болады. Олар әлде
болса құбылыстарды тұтас зат күйінде жөндеп қабылдай алмайды. Бала заттың
көлденеңнен кезіккен жеке қасиеттері мен белгілерін ғана көреді, заттарды
талдай қабылдау жағы да жетпей жатады. Мәселен, ол заттың өзіне ұнағанын,
олардың көзге бірден көрінетін сыртқы белгілерін қабылдауға ұмтылады.
Мұндай қабылдауда белсенділік жағы да аз болады. Егер объектіні қабылдау
қиынға соқса, бала оған қынжылмайды, екіншісіне ауысады, қабылданған
затының жеке бөліктерін тізбектей алғанмен, бірақ онда жүйе болмайды.
Үшінші сыныптан бастап балалардың қабылдау саласындағы осындай
қателері азая бастайды. Оқушы заттың негізгі белгілерін байқай алатын
болады. Қабылдауда анализ бен синтез қатар жүреді. Бала әр заттың өзіндік
белгісін ұққысы келеді, оның мәніне, ішкі, сыртқы құрылысына, жасалу
принципіне зер сала бастайды, енді затты жан-жағынан байқап көргісі келеді.
Заттарды дұрыс қабылдай алу мәніне түсіну барлық пәндер бойынша бірдей
болмайды. Мәселен, күнбе-күн өтілетін ана тілі сабақтарына қарағанда сирек
болатын ән-күй, сурет сабақтарынан бала қабылдауының даму дәрежесі баяу
болады.
Қабылдау процесінің күрделене түсуі балаларда байқай алу қабілетінің
көрінуімен ұштасады. Байқаудың қарапайым элементі бірінші сынып
оқушыларында да бар. Мәселен, қоңыздың мұртшасы, көзі, табаны, аяғы бар
деп баланың тізбектеуі – оның байқай алатындығының белгісі. Үшінші,
төртінші сынып оқушылары объектінің түсіне, түріне, үлкен-кішілігіне де
назар аудара алады, байқаудың мақсатын түсінеді, нәтижесін сөз арқылы
тұжырымдап, бірнеше объектілерді қатарынан байқай алуға шамасы келеді.
Байқаудың белсенді жүріп отыруына сезім мен қызығу жақсы әсер
етеді. Сондықтан да мұғалім байқау кезінде оқушылардың әрқайсысының
белсенділігін қадағалап отырғаны абзал. Өйткені бала объектілерді қарауға
селсоқ кірісетін болса, байқау дәрежесі өте төмен болады.
Бала қабылдауын дамытудағы ерекше ролін ескере келіп, мұғалім мына
төмендегі шарттарды орындап отыруы тиіс:
1)Көрнекті құралдарды
2)Оқушы байқаудың, қабылдаудың мақсатын айқын ұғынып, қабылданатын заттар
мен құбылыстардың мәнін түсінген болу шарты
3)Қабылданатын заттар мен құбылыстарды бір-бірімен салыстыруға, жаңа
материалды оқушылардың бұрынға білімдерімен үнемі байланыстырып отыруға зер
салу қажет.
4)Оқушылардың сабаққа белсенділігін арттыруда оқу материалының түрі,
көлемі, қиындығын мұғалім еске алу шарты
5)Оқушылардың байқағыштық қасиетін тәрбиелеу, дұрыс қабылдап үйренуге
әдеттендіру шарты.
Естің дамуындағы елес және оны тәрбиелеу. Қайта жаңғырту процесі
елеспен тығыз байланысты. Өйткені өткендегіні қайта жаңғырту түрлі
елестермен негізделе жарыққа шығып отырады.
Елесті түйсікпен қабылдаудан ойлауға өтердегі көпір деуге болады. Елес
арқылы адам заттар мен құбылыстарды аз да болса, жалпылай бейнелей алуға
мүмкіндік алады.
Мәселен, баланы оқуға, жазуға үйрету анық, дәл елестерсіз мүмкін емес.
Егер оқушы да әріптердің жазылуы жөнінде анық елес болмаса, ол дұрыстап
жаза алмайды. Көру елестері сурет сабағында аса қажет. Баланың зат
жөніндегі елестері анық болса ғана ол суреттерді соған сәйкес етіп сала
алады. Елестер қабылдаудың негізінде қалыптасып отырады. Сондықтан баланың
қабылдауы толық болса ғана елестері де толық болады. Оқушы өзі байқап
отырған нәрсені кейін қажет болатындығын сезінетін болса, оның елесі де
тиянақты қалыптасады. Мәселен, оқушы табиғаттану сабағында үй қояндары
туралы мәлімет алғанда, кейін мұны жатқа салатыны ескертілсе, баланың
байқауы тереңірек болып, елесіне жақсы тірек болады. Баланың елестерін
дамытуда арнаулы жаттығулар жасап отыру қажет. Мәселен, сурет сабағында
алдымен салынатын затқа баланың зейінін аударып, кейін одан жатқа сол затты
салуды талап етсе және осындай әдісті бірнеше рет қайталаса баланың көру
елесі дами түседі. Бастауыш сынып оқушыларының өмір тәжірибесі аз, ой-өрісі
әлі жетілмегендіктен, затты жалпылай алу қабілеті нашар болады. Мұғалім осы
жағдайды ескере отырып, балада нақтылы елестердің мол болуын ойластыруы
тиіс. Мектеп жасына дейінгі балалардың елестерін дамытып отыру, оларды оқу
әрекетіне дайындаудың негізгі бір элементі екендігі ата-аналардың естерінде
болуы тиіс.
Зейінннің дамуы және оны тәрбиелеу. Балаларда тілдің шығуына
байланысты ырықты зейіннің саңылауы байқала бастайды. Ырықты зейін
үлкендердің ықпалымен балаларға түрлі талаптарды орындатып үйретуіне орай
дамытып отырады (тазалық сақтау, ойыншықтарын, киім-кешектерін жинастыру,
үлкендердің айтқанын тыңдай білуге баулу т.б) Мектеп жасына дейінгі
балалардың зейінінің қалыптасуында ойын әрекеті ерекше орын алады. Ойын
арқылы бала түрлі обьектілерді көреді, естиді, байқай алады, фактілер мен
құбылыстарды бір-бірінен ажыратып, оларға назар аудара бастайды. Балаларды
зейіннің түрлі қасиеттері (көлемі, бөлінуі, тұрақтылығы т.б) жақсы
байқалады. Бұлардың бәрі үлкендердің басшылығымен жетіледі. Мектеп-
оқушылардың зейінін оқу-тәрбие процессінің талаптарына байланысты жүйелі
түрде қалыптастырып дамытатын негізгі орын болса, мұғалім – балалардың
зейінін тәрбиелейтін негізгі тұлға. Бұрын ойлағаннан басқаға көңіл бөлмей
келген бала оқуға бірден беріліп кетпейді, сабақтың басынан аяғына дейін
отыруға оның шыдамы жетпейді. Олардың алғашқы кезде сабақтың аяқталуын
асыға күтіп отыратындары да осыдан. Балада ырықсыз зейіннің басымырақ болуы
ой-өрісінің көрнекілігіне де байланысты. Мәселен, бірінші сынып оқушылары
түрлі нәрселерді санағанда, көбінесе олардың сыртқы формасына, бояуына
көңіл аударады да, ең негізгі міндеті есеп шығаруды ұмытып кетеді. Бұл
жастағы балалардың зейініндегі екінші бір ерекшелік- зейін көлемінің өте
тары келетіндігі. Мұғалім осы жағдайды есінде қатты ұстағаны дұрыс. Ол
сабақта бала ұғымына түсінікті, тіл жағынан жеңіл етіп берсе, көрнекі
құралдарды тиісінше пайдаланса, бала зейіні бір обьектіге тұрақтала түседі
де, зейіннің бөлінуі кемитін болады. Оқушы зейіні негізінен сабақ үстінде
тәрбиеленеді. Сабақтың әрбір минуты бала зейінін билеп алмайынша,
мұғалімнің сөзі оның зейініне қонбайды, қиялын толғандырмайды.
Зейін тәрбиесінде әрбір мұғалімнің еске алатын кейбір шаралары мына
төмендегілер:
1. Бірінші сыныптан бастап оқушыларды зейінділікке әдеттендіру, оларда
зейіннің жоғары түрлерін дамыту естен шықпайтын болсын.
2. Бүкіл сыныпқа не жеке оқушыларға берілетін тапсырмалар дәл, анық, қысқа
болып келсін.
3. Бала қайда жүрсе де, (мектепте, үйде, далада) байқағыштыққа тәрбиеленуі
тиіс.
4. Зейінді күшті және тұрақты ететін құбылыстың бірі –ерік. Сондықтан
зейін тәрбиесін ерік тәрбиесімен ұштастырып отыру қажет.
5. Бастауыш сынып оқушыларының жүйке жүйесінің әлде болса, қатая
қоймағандығы еске алынсын. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
“Бастауыш сынып оқушыларының танымдық ерекшеліктерін зерттеу жолдары
”
МАЗМҰНЫ
Кіріспе (3 бет)
1- тарау Балалардың танымдық ерекшеліктерін дәстүрлі сабақ
түрлерімен дамыту.
1.1 Таным процестерінің педагогика-психологиялық негіздерінің
дамуы және қалыптасу жолдары .(9 бет)
1.2 Танымның философиялық негіздері және оның
қоғамдағы алатын орны .(35 бет)
3. Таным белсенділігінің бағыттары дәрежелері және белгілері
мен компененттері.(40 бет)
2- тарау Оқушылардың танымдық белсенділіктерін арттыру
1. Танымдық белсенділікті арттырудағы әдістер жүйесі (47 бет)
2.2 Танымдық белсенділіктің даму деңгейлерін анықтаудағы тәжірибелік
зерттеулер.(51 бет)
2.3 Танымдық белсенділікті арттыруды ұйымдастыру жолдарының
тәжірибедегі көрінісі.(55 бет)
2.4 Танымдық белсенділікті қалыптастырудағы оқыту формалары
және тәжірибелік тексеру қорытындысы.(74 бет)
Қорытынды (82 бет)
Қолданылған әдебиеттер тізімі (85 бет)
Қосымшалар (87 бет)
КІРІСПЕ
“ Х Х І ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері
анық. Біздің болашақтың жоғары технологиялық және ғылыми қамтымды
өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауымыз қажет,”—деп Қазақстан
Республикасының президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан
халқына жолдауында білім беру саласының алдына үлкен міндеттер қойды. Бұл
міндеттердің мақсаттарын ол “Қазақстан – 2030” еңбегінде былай деп
көрсетеді: “Әлемдік білім беру кеңістігінде ықпалдасқан және еңбек
рыногында бәсекеге қабілетті мамандар дайындауды қамтамасыз етуші білім
беру жүйесінің ұлттық моделін қалыптастыру”. (1)
Қазірдің өзінде білім беру жүйесінде күрделі реформалық өзгерістер
жүзеге асырылуда . Еліміздің саяси-экономикалық даму деңгейінің
жоғарылауына байланысты жалпыға бірдей білім беру талаптары да өсуде.
Қазақстан Республиласының “Білім туралы” заңының 8-бабында
білім беру жүйесінің басты міндет і былай көрсетілген: “Білім беру
жүйесінің басты міндеті – ұлттық және адамзаттық құндылықтар,
ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптасты-
руға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті
жағдайлар жасау.” (2)
Сондықтан 2008 жылдан бастап 12 жылдық жалпы орта білім беруге көшіп,
педагогтардың кәсіптік деңгейін, оқулықтар мен білім беру бағдармаларының
сапасын арттыру керек.
Әсіресе, мектепті жаңа сипат пен санаға ие болып отырған әлеуметтік
ортаға нақтылы кіргізу тұжырымдамасын жан-жақты қарап және іске асыра
отырып, қысқа мерзім ішінде білім беруді инфрақұрылым тұрғыдан қамтамасыз
ету мәселелерін шешу дәл қазіргі уақытта өте маңызды болып отыр.
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы,мәдениеті,
саналы ұлттың ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты.
Осы орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету
үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі тәсіл-дерін қолдана
отырып,терең білімді,ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде
шығармашылық ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын
жеке тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде. Білім алу балалардың
ойлауын дамытудың міндеттері шарт болып табылады.
Ойлау әрекеттерінің қалыптасуы мен жетілуі ойлаудың негізін құрайды.
Бала қандай білімді игеріп, оларды қалай пайдалана білетіндігі оның
қандай ойлау іс-әрекеттерін игеру сыртқы бағдарлау іс-әрекеттерін игеру мен
бойға дарытудың жалпы заңы бойынша өтеді. Осы сыртқы іс-әрекеттердің қандай
және оларды бойға дарытудың қалай өтетіндігіне байланысты баланың
қалыптасып келе жатқан ойлау іс-әрекеттері, не бейнелер іс-әрекеттері
формасын, не сөзбен сан сияқты белгілер, іс-әрекеттер формасын қабылдайды.
Ойша бейнелері мен іс-әрекет жасай отырып нәтижесін көз алдына
елестетеді және осы жолмен өзінің алдында тұрған міндетті шешеді. Бұл
өзімізге таныс көрнекі бейнелі ойлау. Белгілер мен іс-әрекеттерді орындау
нақтылы заттардың баламасы ретінде пайдаланады. Белгілер мен іс-әрекетті
жасаудың көмегімен атқарылатын ойлау дерексізденген ойлау болып табылады.
Дерексізденген ойлау логика ғылыми зерттейтін ертегілерге бағынады,
сондықтан да логикалық ойлау деп аталады. Бейнелеу ойлау – мектеп жасына
дейінгі бала ойлауының негізгі түрі. Мысалы, күні бүрын белгіленген
қашықтыққа жету үшін зырылдай жөнелген шарды домалатып барып көлбеу бетке
орналастыру қажет болатын ойында балалар әр жолы оны әуелі бір орында,
кейбір екінші орында орнатып байқап көре отырып дұрыс шешімі кезіккенше
байқап көру арқылы қолдарын жеткізеді. Байқап көру арқылы тапқан шешімді
балалар естерінде сақтай алады.
Жаңаша нәтиже беретін мәселелерді шешуді көрнекі бейнені ойлаудан
жаңа түрі қалыптаса бастайды. Мұнда көрнекі схемалық деп атауға болады.
Ойлаудың көрнекі схемалық формасы баланың іс-әрекетіне тілеген ниетіне
байланыссыз-ақ объективті өмір сүретін байланыстар мен қатынастарда
бейнелеуге бірнеше рет мүмкіндік береді. Көрнекі схемалық ойлау бейнелері
сипаттй сақтайды. Бірақ бейнелердің өзі басқаша болып келеді, онда
жекеленген заттар мен қасиеттерінің арасындағы байланыстар мен қатынастар
сипатталады.
Білім беру мен оқыту теориясының әдіснамалық негізі-таным теория
сы,оқушы тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы
ілім болып табылады. Бұл теория білім беру мен оқытуды арнайы
ұйымдастырылған іс-әрекет ретінде қарастырады. Білім беру және
оқыту теориясының оқушыларды оқыту мәселесіндегі талаптарының
бірі-танымдық белсенділік пен саналылық.
Оқушылардың белсенділік танымдық іс-әрекетінің көздейтін мүддесі-
білімнің қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету
қажеттігі негізінде дамиды. Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі оқушылардың
алған білімдерін өмірде, тәжірибеде нәтижелі пайдалана білу болып табылады
Осыдан келіп, оқыту барысында оқушының іс-әрекетінде танымдық белсенділкті
қалыптастыру талабы туындайды.
Зерттеудің мақсаты. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
арттыруды теориялық тұрғыда негіздеу және әдістемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
1.Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру проблемасын теориялық
тұрғыда қарастыру және оны қазіргі кезеңде дамытудың перспективалық
бағыттарын айқындау.
2.Орта мектептердегі бастауыш сынып оқушыларының танымдық
белсенділігін арттыру моделін құру.
3.Бастауыш сынып оқушыларының белсенділігін қалыптастырудың нақты
әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
4. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттырудағы
тәжірибеден бұрынғы оқушылар таным деңгейін анықтау
5.Оқушылардың танымдық белсенділігін анықтау мақсатындағы тәжірибелік
сауалнамалар құру
6.Жүргізілген тәжірибеге негіздей отырып, оқушылардың
танымдық белсендігін арттыру жолдарын жасау
Зерттеу объектісі. СҚО Қызылту ауданы Карл Маркс ауылы 2 сынып.
Дүниетану, ана – тілі, математика пәндері. 2008-2009 оқу жылы
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық,
психологиялық және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау;
белгіленген міндеттерді шешу және ғылыми болжамды тексеру үшін зерттеу
әдістерін қолдану; бастауыш сынып оқушылардың оқу үрдісін бақылау;
оқушылармен әңгіме жүргізу, сауалнама алу; алдыңғы қатарлы педагогикалық
тұрғыда саралау; әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін және
педагогикалық тиімділігін эксперимент арқылы тексеру; тәжірибелік –
эксперимент жұмысының мәліметтерін сандық жағынан сараптап қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні.
1.Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру теориялық негіздері
айқындалып, оларға берілген сауалнамалар бір жүйеге келтірілді және негізгі
ұғымдардың анықтамасы нақтыланды.
2.Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттырудың моделі
жасалып, өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері айқындалады.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі:
- Қазіргі жағдайда орта мектептерде оқушылардың танымдық белсенділігін
арттырудың әдістемесі жасалынды;
-Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруға байланысты ғылыми-
әдістемелік ұсыныстар жасалды;
-Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың теориялық әдістемесі,
қорытындылары, зерттеу нәтижелері мектеп мұғалімдер қызметінде, педагог
кадрлардың біліктілігін жетілдіру институттарында, осы саладан білім,
іскерлік, дағдыларын жетілдіру мақсатында пайдалануға болады.
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылады:
-Оқушылардың танымдық белсенділігін ұғымының мәні:
-Оқушылардың танымдық белсенділігінің қалыптасу моделі, өлшемдері мен
көрсеткіштері, мүмкіндік болатынын деңгейлері:
-Қазіргі кезеңде бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
қалыптастыру әдістемесінің мазмұны мен нәтижелері:
-Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыратын педагогикалық
шарттар негізделеді: оқу-тәрбие үрдісінде жеке тұлғалық-бағдарлық оқыту
технологиясын қолдану, мұғалім мен оқушының өзара қарым-қатынасындағы
ынтымақсыздықтың болуы, бастауыш сынып оқушыларының қазіргі кезеңдегі
әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге бейімдеу.
Зерттеу пәні. Бастауыш сыныптағы дүниетану, ана – тілі, математика
пәндері.
1. Балалардың танымдылық ерекшеліктерін дәстүрлі сабақ түрлерімен
дамыту.
1.1 Таным процестерінің педагогика – психологиялық негіздерінің дамуы
және қалыптасу жолдары..
Танымдық белсенділіктің үш дәрежесі бар:
1 – дәреже - жаңғыртушы белсенділік - шәкірттің материалды жады-
лап, қайта жаңғыртуға, оны үлгі бойынша қолдануға, меңгеруге ұмты-
лысымен сипатталады.Белсенділіктің 1 – дәрежесіндегі көрсеткіш -
оқушының бойында білімін тереңдетуге деген ұмтылыстың болмауы.
2– дәреже – түсіндіруші белсенділік – оқушының оқығанын зерделеуге, оны
өзіне белгілі ұғымдармен байланыстыруға, білімін жаңа жағдайларда
пайдалану жолдарын меңгеруге ұмтылысынан көрінеді. 2-дәрежеге тән көрсеткіш
оқушының бастаған істі аяғына дейін жеткізуіне ұмтылуынан, қиындыққа тап
болғанда оны жеңудің жолдарын қарастыруынан байқалатын үлкен дербестігі.
3– дәреже – шығармашылық белсенділік – оқушының тапсырманы
шешудің тың жолдарын іздестіруге деген ұмтылысымен сипатталады.
Бұл дәреженің ерекшелігі – мақсатқа жетудегі табандылық, танымдық
ынтаның негіздері мен әр алуандығы. (17)
Дүниеге ғылыми көзқарастың қалыптасуы ұзақ және күрделі үрдіс,
оның барысында жеке көзқарастар мен сенім жүйесі дамиды, жеке
адамның әрекет жасауына бағыт береді. Ерте балалық шақтың бала-
ларды қоршаған болмысқа дұрыс түсінікті тәрбиелеу, оларды табиғат
құбылыстарымен таныстыру қажет. Әрине, бала қоршаған ортамен
өзі-ақ танысады.Дегенмен отбасы, балабақша және мектептің жұмы-
сы балада болмысқа деген белсенді танымдық қатынасты оятуға
бағытталуы керек.
Жас балдырған үлкен адамға ұқсанқырамайды. Мәселен оның білімін
үлкендердің білімімен салыстыруға болмайтындықтан да емес, қарапайым
күнделікті бақылауларынан баланың сезінуі, ойлауы үлкен кісілердей емес
екендігін білеміз. Сәбидің сезімдері күшті, бірақ көбіне тұрақсыз болуы
мүмкін. Бүгін құштар болған нәрсесін ертең ұмытып кетуі ғажап емес.
Үлкендердің астарлап сөйлегенін балалар түсіне бермейді. Жас бала өзінің
қызықтырмаған істі зорлап орындай алмайды.
Бала психологиясы жалпы психологияның жас салаларының бірі. Ол
жақында ғана ХХ-ғасырда болды, мұны жазушы Эллен Кей “бала ғасыры”-деп
атаған. Бала психологиясының пайда болуы мен одан әрі дамуына табиғаттану
жетістіктері едәуір көлемде мүмкіндік берді. Чарлз Дарвиннің “түрлердің
пайда болуы жөніндегі” аты шулы еңбегі эволюциялық теорияның-тірі
организмдердің пайда болуымен дамуы жөніндегі мәселе нәрестенің ересек
адамға айналуы, мүлдем табиғи түрде туды. Баланың дамуының алғашқы
зерттеушілері физиологтармен дәрігерлер болғаны мәлім.
Көптеген ғасырлар бойы адамдар балаларды не нәрсеге және қалай оқыту,
оларды қалай тәрбиелеу керек екендігін ойлап келген. Бірақ баланы түсіну,
білу үшін оның айналасындағы дүниені қалай қабылдайтыны, оны қалай жадында
сақтайтыны, ойлайтыны, қайғыратыны жөнінде қамқорлық жасаушылар аз болған.
Мұндай мәселелер тіпті тумаған. Баланың психикасын педагогтар – ғалымдар
мен тәжірибе жүргізушілер (практиктер) ешбір ерекшеліктерді көрмеген. Олар
балаға жетілмеген ересек адам ретінде қараған. Өзінен - өзі болып жатқан
түсінікті нәрсе оның күйзелісі, қабілеті де үлкен адамдардағыдай тек аз
көлемде ғана деп есептелген. Бала материалды жадында аз көлемде сақтайды,
оған материалды көбіректе жиі қайталау қажет. Ол сонда ғана жадында
ұстайды, оның бір нәрсеге өз зейінін шоғырландыру мүмкіндігі аз, үлкендерге
қарағанда ол тез шаршағыш келеді, оның сезімі күштірек, бірақ уақыты
жағынан қысқарырақ, ойлау қабілеті аумалы тағыда басқа мүмкіндігі аз.
Басқаша айтқанда, бала – сол ересек адам, тек кішірейген түрде, кәмелетке
жеткен адамға қарағанда, балада бәрі де кішкене, ал басқа бір нәрселер
мәселен: қиқарлықтар, қозулар, ширақтықтар, онда көбірек болады.
Француз педагогы Жан Жак Руссо “Бала кішкентай ересек адам емес ” –
деп жалпы қорытынды жасады. Ол үлкен адамға қарағанда басқаша ойлайды,
сезінеді, қабылдайды. Бірақ кейінірек үш ғасырдан кейін көптеген зерттеулер
балалардың қабілеттері, олардың байқаулары, еске сақтауы, пайымдаулары,
күйзелістері осыған сәйкес үлкен адамдардың көріністерінен сан жағынан
біраз айырмашылығы болса, сонша едәуір сапалық ерекшеліктері болатынын
сенімділікпен көрсетіп берді. Сонымен бірге олар әр түрлі жас ерекшеліктегі
топ балаларында да әр алуан.
Психологияның міндеті – психикалық даму заңдылықтарын ашу және оның
өсіп келе жатқан адамның жан – жақты дамуын басқарудың бүкіл процесін
жетілдіру үшін пайдалану болып табылады.
Сонымен қорыта айтқанда, бала психологиясы – баланың психикалық даму
факторлары мен заңдылықтарын: оның іс - әрекетінің дамуын, психикалық
процестерінің және сапаларының дамуын, оның жеке басының қалыптасуын
зерттейтін ғылым.
Баламен психологиялық және педагогикалық жұмыс істер алдында ең алдымен
балаға табиғатынан не берілгендігін және ортаның ықпал етуінен не
алғандығын психологияда адамның мінезі туғаннан болатындығын
(темпераментті) органикалық талаптарға байланыстырып және әлеуметтік
талаптарға байланыстырып реттей білу керек. Мұндай кезде психодиагностика
өткізуді талап етеді, оның орындалуы адамның қасиетіне және психо –
педагогикалық эксперимент қалыптастыру саласына байланысты. Егерде
эксперимент кезінде зерттелушінің оқу қасиетімен тәрбиесін қалыптастыруға
болмайтындығы дәлелденсе, онда (организмнің) ағзаның жетілуі, биологиялық
деңгейде көрінеді және кеңейеді, сондықтан бұл сапаны немесе қасиетті
биологиялық тума қабілет деп есептеуге болады. Адамның тума қабілет
дамуы, қабілеттілігіне айналуы, оқыту мен тәрбиенің бір есебі, бұл білім
психологиясыз шешілмейтін есеп.
Тума қабілет құрамына және саласына көп процестер кіреді, яғни адамның
жағдайы мен қасиеті.
Керек қабілетін жинап, қабілеттілік олардың даму деңгейін іске
асырады. Даму қабілетінің психологиялық білім құрылысы оқу мен тәрбие
жұмысына әдістерді дұрыс таба білуге, оларды қалыптастыру заңдылықтары
қажет.
Мектепке дейінгі естиярлар мен ересектердің ойлауының көрнекі схемалық
сипаты олардың іс-әрекетерінің көптеген ерекшеліктерінен көрінеді. Осындай
көріністердің бірі бала суретінің схемалық, онда негізінен бейнеленетін
заттардың негізгі бөліктерінің байланысы көрсетіледі, дара белгілері
болмайды.
Мұндай түрде жүйелі түрде сурет салуға үйретілмеген балаға тән.
Балалар ойлауының схемасының екінші көрінісі – олардың түрлі кейіптегі
схемалық бейнелерді өте оңай да тез түсініп, оларды табысты пайдалануы.
Мысалы, мектеп жасына дейінгі балалар 5 жастан бастап бір рет түсіндірген
соң бөлменің жоспары деген не екенін ұғына алады және жоспардағы белгіге
қарай отырып бөлменің ішінде жасырылған затты тауып алады. Олар заттардың
схемалық бейнелерін таниды, картаға ұқсас схемалар т.б пайдаланылады.Осыған
ұқсас тапсырмаларды дұрыс шеше білу бейнелері негізінде, пайымдаудан
белгілерді пайдаланылатын пайымдауға яғни дерексіз, логикалық ойлауға
көшуді қажет етеді.
Бұл уақытта бала бір затты белгілеуге өзге бір заттың суреттің сөзінің
көмегімен оның орнын ауыстыруға болатындығын түсіне бастайды.
Логикалық ойлау кейінірек бейнелі ойлаудың негізінде қалыптасады.
Ауқымы кеңірек мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Бейнелі ойлау мектепке дейінгі баланың өмір жағдайлары мен іс-
әрекетіне, ойында, сурет салуда, құрастыруда, төңірегіндегілермен қарым-
қатынас жасауға оның алдында пайда болатын міндеттерге жоғары дәрежеде
сәйкес келеді. Міне сондықтан-да мектепке дейінгі шақтағы бала бейнелерге
негізделген, үйренуге берілген келеді. Барлық осы жайдайларды есепке алу
мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелі ойлауын дамытуға ерекше назар
салуды қажет етеді.
Дерексіз логикаға ойлауға келсек, оның қалыптасуын баланың ғылыми
білімдердің кейбір негіздерімен таныстыру қажет болғанда пайдалану керек.
Соның өзінде де баланың ойлауын қалайда бүтіндей логикалық етіп шығаруға
тырысудың қажеті жоқ.
Демек, мектептегі оқу үрдісі оқушылардың танымдық белсенділігін
арттырып, шығармашылық әрекетін дамытуына жол ашуы қажет.
Танымдық белсенділік- оқушының оқуға ,білуге деген ынта-ықыласының
ерекше көрінісі. (20)
Егер баланың психологиялық даму деңгейінің көтерілуі жүргізілсе,онда
баланың оқуы және тәрбиесі бағалы болады. Бұл деңгейді анықтай білу керек
және даму немесе қате жүргізіліп жатқанын кейбір мөлшермен оны салыстыру
керек. Мұндай ғылыми кезде нормаларын психологтар атқарады, орындайды,
сарап жасап шығарады, олар баланың психологиялық тест әдістерін мектепке
ұсынады, жүйеленген тест қолданылғанда, баланың қалай жетілуін айқындайды
және уақытында педагогикалық, психологиялық қажетті шараларды пайдалануын,
жетіспеген қасиеттерді түзетуге бағыттайды.
Педагокикалық және психологоиялық тәжірибелік оқу жұмысында бір
бөлігінде дұрыс жетілген бала және дамуы бөгеленген баланы, дарынды баланы
анықтау. Соңғы екі категориядағы балалар өздерінен нақты зейінді талап
етеді. Қатарынан қалғандар мектеп бағдарламасын нашар қабылдайды, нашар
меңгереді, ал дарындылар өз мүмкіндіктерін дамыту үшін толық пайдалана
алмағандығының себебінен болады.
Психологиялық педагогикалық мәселенің негізгі қиындығы, психологтың
қатысуынсыз дұрыс шешілмеуі мүмкін. Бұл себеп баланың дамуынан, оқуынан,
тетелестерінен артта қалуымен айқындалады, ал дарынды балалардың дамуына
жақсы мүмкіндіктердің жоқтығының болмауы. Мұнда сонықтан мұғалімге білікті,
білімді психологиялық көмек қажет. Қай тәжірибеде болмасын баланың оқу және
тәрбие жұмысында мұғаліммен психологтың бірігіп жұмыс атқаруын қажет етеді:
олардың бірікпей жеке-жеке жұмыс істеуі жұмыстарының жетістігіне апармайды.
Баланың қолынан келмейтіні көп. Бірақ біз тек сәбидің әлі де қолынан
келмейтініне, әлі де істей алмайтынына ғана көңіл аударар болсақ, онда біз
ересектерге тән жаңа қасиеттердің, сапалардың қайдан пайда болатынын
ешқашан түсінбес едік. Сондықтан баланың бойында не бар, ол не істей алады,
жасы өскен сайын ол қалай өзгеріп, нені үйреніп келеді дегенді анықтау әлде
қалай маңызды.
Баланың дамуы үлкендерді үнемі таңдандырады, әр қуанышқа бөлейді. Ол
бүгінгісі кешегісіне, ал ертең бүгінгісіне ұқсамайды.
Жаңа туған сәби қандай болады? Ол бағым-күтімсіз бір күнде өмір
сүрерлік қабілеті жоқ, өздігінен қозғала да алмайтын, тамақтану да қолынан
келмейтін, айналасымен қарым-қатынас жасауға да мүлдем дәрменсіз тірі жан.
Енді мына біздің алдымызда үш жасар бала дерлік. Бұл өзінің ерекше
ішкі дүниесі, өзіңдік тілегі, әдеті, талғамы бар, көп жағдайда өз
дербестігін көрсетіп, оны табандылықпен сақтай алатын адам. Ол жүруді,
қолын сілтеп әр-түрлі қимыл жасауды ғана емес, сонымен бірге киімдерді,
ыдыс-аяқты, жиһазды, қарындашты, кішкене күрекшені, адам жасаған басқа да
көптеген дүние-мүлікті қолдану тәсілдерінде игереді. Үш жасар бала сөйлей
біледі, 1000-нан астам сөз біледі, грамматикалық жағынан байланысқан сөздер
құра алады, айналасындағылардың бәріне қызыға қарап, сан түрлі сұрақ қояды.
Ойнаған кезде көбіне үлкендерден көргенін істеп, соны өзінше қайталайды.
Ақыл-ойының жетілуі жөнінен ол ең бір дамыған жануарлардан әлде қайда озық.
Адамға ұқсас маймылдардан өздері шеше алмайтын міндеттерді шешу балаға
қиындық келтірмейді, ол ойлаған кезде өзінің жартусыз тәжірибесін ғана
емес, үлкендердің біртіндеп үйреткендерін де пайдаланады.
Тағы да төрт жыл өткен соң бала мектеп есігін ашады. Бұл кездегі өзгеріс
үш жасар уақыттағыдан әлде қайда басым. Бала-бақша “Түлегі”-адамзат
қоғамының кішкене мүшесі. Олардың алдынан адамзат қылығы мен өзара қарым-
қатынасының кең жазирасы ашылған. Ол өз іс-әрекетін құрбы-құрдастарының
іс-әрекеттерімен үйлестіруге, қиын жағадайда жолдасына көмектесуге,
өзінің және басқаларының қылықтарына қоғамдық моральді қарапайым нормалар
тұрғысынан баға беруге үйренген. Оған адамның көңіл-күй толғаныстары
түсінікті. Бала бір нәрсені тек мейлінше күрделі іс-әректтерді орындауға
емес, өз ойларын, ойын, сурет салу, құрастыру кездерінде дербес жүзеге
асыруға қабілетті. Ол бірқатар білім, іскерлік пен әдеттерді игереді-
санауды (кем дегенде, онға дейін) қарапайым арифметикалық есептерді
шығаруды үйренеді, әріптермен танысады. Оның қабылдауы, есі, ойлауы
ырықтылықты басқаруды игере бастайды. Өз-өзінен қызықты, тартымды ғана
емес, сонымен бірге әлде бір мақсатқа жету үшін (құрбыларының қолдануына
ие болу, тәрбиешінің мадақтауын есту үшін) үйрену қажет нәрселерді де
тыңдау, көру, есте сақтау, ойластыру мүмкіндігі пайда болады.
Бұл өзгерістердің бәрі кездейсоқ емес, өзінің себептері бар заңды
сипаттағы нәрсе. Егер кейбір балаларда бұл процесс басқаша жүрсе, онда
дамуда ауытқушылық бар деуге-дамуының озық жүруі кеш қалуы немесе дұрыс
еместігі туралы олардың да әрдайым белгілі бір себептері бар екенін айтуға
болады. Даму заңдылықтарын анықтау, оған әсер ететін себептерді іздестіру-
балалар психологиясының маңызды міндеті.
Балалар психологиясы тек балдырғанның психикалық дамуын, психикалық
дамудың әрбір сатысын сипаттайтын негізгі компоненттерді зерттейді.
Бойының өсуінін, салмағының артуын, дене пропорциясының өзгеруін, нерв
жүйесінің құрылымы мен жұмысының жетілуін, ішкі секреция бездерінің жұмыс
атқару өзгерістерін-дамудың осы жақтарының бәрін жас ерекшелігі анатомиясы
мен физиологиясы зерттейді.
Әр-түрлі жастағы балалар, олардың психикалық даму тұрғысынан алғанда
да алдымен іс-әрекеттің, оларға тән әрі лайықты түрлеріне қарай өзара
ерекшеленеді. Мәселен, бір жасар сәби негізінен қолына түскен нәрсені
соғып, сілкілеп, бір ойыншықты екіншісінің үстіне қойып, ұрғылап қимыл
жасаса, мектеп жасына дейінгі бала құрастыру мен шұғылданады, текшелерден
үй тұрғызады, сурет салады, жапсырады, ойын үстінде қоршаған өмір
оқиғаларын, сүйікті ертегілер сюжеттерін қайта жасап жаңғыртады.
Психикалық дамудың маңызды жағын баланың бойындағы психикалық
процестерімен сапалардың, қабылдаудың, зейіннің, қиялдаудың, есте
сақтаудың, ойлаудың, сөйлеудің, сезімдердің, мінез-құлықтың, еріктің
басқаруының бастапқы формаларының пайда болуы, өзгеруі және жетілуі
құрастырады. Мысалы: 2-3 жасар балалар өздерінің іс-әрекеттерін ойша
жоспарлай алмайды. Олар “Теоретиктер” емес- “практиктер”: бала шкаф астында
кептеліп қалған ойыншық атты бар күшін сала жұлқылыйды. Оны басқа жағынан
қозғаса онай суырып алуға болатынын біле бермейді. Пайда болған міндеттерді
балалар заттар мен қимыл жасау процесінде шешеді. Міне, бала стол үстіне
“секіріп шығып кеткен” допты алуға тырысады. Қаншама ұмтылғанымен қолы
жетер емес. Қасында сызғыш жатыр, соны қолына алады, айналдырып қарайды,
столға ұрып көреді. Допқа тиіп кетіп еді, ол домалай бастайды. Иә, енді
бала сызғышты саналы түрде жұмсайды, доп домалап жерге түсті-мақсат
орындалды.
Екі-үш жылдан кейін балалар алдын-ала күрделі емес ойын сюжеті нендей
рөл атқаратынын өзара ойласып келсе, ойын материалын, рөлдерді бөлісе
алады. Баланың күрделі құрылыстары (қуыршақтарға үйлер, машиналарға гараж)
дұрыс жоспарлайтынын олардың аумағының мақсатқа сай болуы керектігін
түсінетінін (гараж болса, ішіне ойыншық машина сиятындай болатынын) жиі
көруге болады. Мұның бәрі іс-әрекет үстінде ойлаудан практикалық іс-
әрекетке бағыттап және келтіре бастайтын ақылмен ойлауға өту болып отыр.
Ақырында, сәбилік және мектеп жасына дейінгі шақ-бұл баланың жеке
басының қалыптасуы басталатын шақ.
Жас баланың мінез-құлқы қысқа мерзімді, итермелеуші тілектерден
түрткі алып кездейсоқ жағдайларға тәуелді болады. Міне, ол анадай жерде
тұрған форфор ыдысқа ынтыға ұмтылады, алайда үлкендер ыдыстарды сындырып
алар деген қауіппен көрінбейтін басқа жерге қойса болады, балдырған
бұрынғы ойын ұмытып әткеншекке тербелу немесе қолына түскен ойыншықты
соққылап ойнаумен айналысып кетеді. Бұл жерде біз баланың жеке басы туралы
жақсы немесе жаман пікір айта алмаймыз. Ал мектеп жасына дейінгі бала
болса, әңгіме басқа оның қылықтары жекеленген тілектен, талап ниеттен емес,
белгілі мотивтер жүйесімен белгіленеді, 5-жасар бала текшелермен ойнап отыр
делік, оны бірдей уақытта құрбылары көшеге шығуға шақырады, ал әжесі оның
әлдебір шаруаға көмектесіп жіберуін сұрайды. Әрине, оның көшеге шыққысы
келіп-ақ тұр, бірақ алдымен текшелерді жинап жәшігіне салып содан-соң
тездетіп әжесінің өтінішін орындайды да, көшеде күтіп тұрған балаларға
барып қосылады. Бұлай болмауы да мүмкін, балалар түрлі тәрбие алады ғой.
Алайда ең маңызды мәселе өзінің бір талабын екіншісіне жегізіп баланың
саналы түрде іс - әрекет жасауға қабілетті болуы. Келтірілген мысалдар бала
психологиясы пәнінің мәнін ашуға мүмкіндік береді.
Бала психологисы-балдырғанның психикалық даму факторлары мен
заңдылықтарын, оның іс-әрекетінің дамуын, психикалық процестерінің және
салаларының дамуын, оның жеке басының қалыптасуына зерттелетін ғылым.
Егер баланың психологиялық даму деңгейінің көтерілуі жүргізілсе,
онда оның оқуы мен тәрбиесі бағалы болады. Бұл деңгейді анықтай білу керек
және даму немесе қате жүргізіліп жатқанын кейбір мөлшермен оны салыстыру
керек. Мұндай ғылыми кезде олардың нормаларын психологтар атқарады,
орындайды, сарап жасап шығарады, олар баланың психологиялық тест әдістерін
мектепке ұсынады, жүйеленген тест қолданылғанда, баланың қалай жетілуін
айқындайды және уақытында педагогикалық, психологиялық қажетті шараларды
пайдалануын, жетіспеген қасиеттерді түзетуге бағыттайды.
Педагокикалық және психологоиялық тәжірибелік оқу жұмысында бір
бөлігінде дұрыс жетілген бала және дамуы бөгелеген баланы, дарынды баланы
анықтау. Соңғы екі категориядағы балалар өздерінен нақты зейінді талап
етеді. Қатарынан қалғандар олар мектеп бағдарламасын нашар қабылдайды,
нашар меңгереді, ал дарындылар өз мүмкіндіктерін дамыту үшін толық
пайдалана алмағандығының себебінен.
Психологиялық педагогикалық мәселенің негізгі қиындығы, психологтың
қатысуынсыз дұрыс шешілмеуі мүмкін. Бұл себеп баланың дамуынан, оқуынан,
тетелестерінен артта қалуымен айқындалады, ал дарынды балалардың дамуына
жақсы мүмкіндіктердің жоқтығы. Мұнда сондықтан мұғалімге білікті, білімді
психологиялық көмек қажет. Қай тәжірибеде болмасын баланың оқу және тәрбие
жұмысында мұғаліммен психологтың бірігіп жұмыс атқаруын қажет етеді:
олардың бірікпей жеке-жеке жұмыс істеуі жұмыстарының жетістігіне апармайды.
Танымдық әрекеттің негізінде оқушыларда танымдық белсенділік
қалыптасады. Мұғалімнің баяндап тұрған жаңа материалын түсіну
үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, алған білімін кеңейту үшін
өздігінен кітап оқып,тәжірибе жасау сияқты жұмыстар жасауы қажет.
Сабақ барысында оқушының бойында танымдық белсенділік пайда
болса,оқушылардың ақыл-ой қабілеттерінің мынадай элементтері да-
миды:зеректілік, зейінділік, байқағыштық,ойлау және сөйлеу дербестігі. (9)
Мектептің ғасырлар бойғы даму тарихында алдыңғы қатарлы педа-
гогикалық ой өкілдерінің танымдық әрекетке қатысты, әсіресе, танымдық
белсенділікті дамыту идеяларын зерттеу және талдау негізінде жалпы
төрт бағытты бөліп көрсетуге болады. Олар:әлеуметтік-педагогикалық бағыт,
дидактикалық-әдістемелік бағыт, психологиялық – дидактикалық бағыт және
жаңашыл педагогикалық бағыт. Сократ, Платон, Аристотель еңбектерінен бастау
алған бұл зерттеулерді кейін Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский,
Ы.Алтынсарин, А.П.Вахтеровтар жалғастырды.
Оқытудың жаңа технологиясы (иноватика, танымдық белсенділікті
дамыту, модуль жүйесі т.б) озат зерттеушілер, жаңашыл педагогтар
идеясы орта мектеп жағдайындағы білім берудің қызметіне жаңаша
сипат әкелді.
Қазіргі психология және педагогика дәлелдегендей белсенді тұлға-
ның дамуы кез-келген әрекетте бола қоймайды, ол тек ұжымдық си-
паттағы әрекетте, шығармашылық элементтері мол, адамның
назарын аударатын және сана –сезімді оятатын, индивиді үшін жеке
маңызы бар әрекетте болады.
Педагогикалық үрдісте осы жағдайды іске асыру, психологиялық
шарттарды есепке алмай оның жасалмайтынын, оқу әрекетін ойдағы-
дай табысты ұйымдастыру мүмкін болмайтынын білдіреді.
Оқушылардың белсенділігін қалыптастыру мәселесінің өзектілігі қа-
зіргі кездегі мектеп жұмысының ерекшелігімен білінеді:
■ қоғамдық әлеуметтік тапсырыспен белсенді, шығармашыл тұлға
қалыптастыру және дамыту қажеттілігімен оқыту міндеттерінің
күрделенуі;
■ білім мазмұнының күрделенуі;
■ қарқынды техникалық прогреске байланысты ғылыми
ақпараттың тез жинақталуы мен дамуы болады. (4)
Бұл оқушыларды оқу-танымдық әрекетте белсенді түрде өзін-өэі
белсендіруге дайындау қажеттілігін тудырады. Осы ерекшеліктердің
аясында дидактика өз назарын оқыту мен оқуды белсендіру мәселе-
лерінде ұстайды. Бұл жағынан оқу мотивациясы мекемелеріне арнал-
ған зерттеулер құнды болып табылады.Бұл ең алдымен Г.И.Щукина,
Л.И.Божович,В.Р.Ильиннің еңбектері. Авторлар танымдық мүдде мен
танымдық қажеттілікті жан-жақты және терең зерделеген.
Соңғы жылдары оқушының танымдық белсенділігі туралы
М.А.Даниловтың, П.И.Пидикасистыйдың, Н.А.Половникованың және
т.б еңбектері жарық көрді.
Оқуды белсендіру теориясы мен практикасын дамытуда, оқыту әдіс-
терін жетілдірумен байланысты зерттеулер зор маңызға ие болып
отыр. Ол А.Н.Алексюктің, Ю.К.Бабанскийдің, М.Н.Скаткиннің зерттеулері.
Оқуды белсендірудің маңызды құралы оқушыларды жалпы оқу біліктілігіне
үйрету болып табылады. Педагогикадағы бұл аспектіні Л.П.Аристова,
Т.И.Шамова әзірлеуде. Олар өз зерттеулерінде оқушылардың оқуын
белсендірудің құралдар жүйесі мен оны қалыптастырудың жолдарын айқындайды.
(6)
Әлемдік білім кеңістігіне ену мақсаты тұрған Қазақстанның білім
беру саласы үшін, оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру
қазақ мектептерінде өзекті мәселеге айналып отыр. Соңғы уақытта
білім саласында жүргізіліп жатқан реформалар ұстаздардың алдына
жаңа міндеттер қойып отыр.Әрбір мұғалім оқу бағдарламасын орын-
даумен қатар ғылыми жұмыспен айналысуы қажет.Бұл-бүгінгі күннің
талабы. Жалпы білім беретін мектептегі реформалардың шетелдік
тәжірибесі оқытудың мерзімін 12-13 жылға ұзартуды,жоғары сатыдағы
оқушылардың оқудағы жетістіктері мен кәсіби оқытуды сыртқы бағалау жүйесін
енгізуді көздейді.
Республиканың мектептерінде 270 мыңдай педагог жұмыс істеп,
бүгінгі күн талабына сәйкес білім сапасын көтеру үшін еңбек етуде.
Сондықтан оқушы тұлғасын оқыту барысында белсендіру мәселесінің өзектілігі
менің зерттеу тақырыбыма негіз болып отыр:
“Оқу-тәрбие үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық
ерекшеліктері
Оқу үрдісінде оқу белсенділігін арттырудың жолдары мен тәсілдерін,
танымдық ізденімпаздық, танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселелері
туралы жазылған еңбектерді атап өтсек: Я. А. Коменский, Ы. Алтынсарин, А.Е.
Әбілқасымова, Т.С. А.Ж. Қараев , Р.С.Омарова. т.б еңбектері. [9]
Бүгінгі таңда бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
қалыптастыру мәселесі арнайы толық зерттелген емес.
Олай болса, бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігі
теориялық және әдістемелік зерттеу қажеттігіне орай, ана тіліндегі қазіргі
ғылыми әдебиеттерде жеткіліксіз қарастырылуы, мені дипломдық жұмыс
тақырыбын: Бастауыш сыныптарда оқушылардың танымдық белсенділігін
арттыру деп таңдауымызға себепші болды.
Қазіргі кезде бастауыш мектептерде оқыту мазмұнын жаңарту
жұмыстары жүргізіліп, одан әрі жетілдіре түсуге даңғыл жол ашылды.
Бала өмірінде 6 жаста үлкен өзгеріс болатыны белгілі. Бала мектеп
оқушысына айналады. Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекше-
лігі өсіп – жетілуіндегі елеулі өзгерістерімен сипатталады. Баланың
мектеп жасына өтуі оның іс -әрекетінің, қарым –қатынасының, басқа
адамдармен қатынасының өзгеруімен түсіндіріледі, өмірі өзгереді,
жаңа міндеттер пайда болады. (10)
Бастауыш мектеп жасындағы баланың іс - әректі оқыту үрдісінде
жүзеге асады. Осы жаста қарым- қатынас шеңберінің кеңеюінің маңы-
зы артады. Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтерден бүкіл
оқыту – тәрбиелеу жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді.
Негізгі іс- әрекет түрі – оқу. Осы оқу арқылы олардың таным үрдісі
(қабылдау, зейін, ес, ойлау, қиял) дамиды.
Бастауыш мектеп оқушысының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдаспауымен
ерекшеленеді, сонымен қатар оларда “ білуге құмарлық, әуестік те”
байқалады. Олар өздеріне күнделкіті жаңа бір нәрсені ашып
отыратындықтан, қоршаған ортаны қызығумен қабылдайды. Олардың зейіні де
еріксіз, тұрақсыз болып келеді. Сондықтан бастауыш мектепте балаларды оқыту
мен тәрбиелеу үрдісі, негізінен зейінді тәрбиелеуге бағытталыды. Мектеп
өмірі баладан ерікті зейінін жаттықтыруды, назарын бір орталыққа біріктіру
үшін ерік күшін жинақтауды талап етеді.Балалардың ерікті зейіні оқу
мотивтерімен бірге дамиды.
Бұл жастағы балалар өте сезімтал. Оның сезімі тәуелсіз және өте
ашық болады. Бұл жастағы балалардың қиялы өте шапшаң, фанта-
зияға берілгіш болады. Олардың қиялына мүмкіндік берсе, оларды
қандай да болсын бір іске оп – оңай тартуға жеңіл. Сонда балалар
қиын істерді де құштарлықпен орындайды. Баланың бүкіл өмір бойында оның
даму үрдісі жүріп жатады. Даму үрдісінде баланың таным белсенділігі арта
түседі. 6-7 жастағы балалар заттарды түріне, түсіне, көлеміне қарап
ажырата бастайды, олардың құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді.
Күнделікті өмір барысында бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын
анықтай білуге, адам баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге
талаптанады. Балаларды бір нәрсені құмартып білуге талаптануын таным
ынтасы дейді. (4)
Танымдық іс - әрекет, танымдық белсенділік, танымдық ізденімпаздық
мәселелері жөнінде оқу -әдістемелік, психология – педагогикалық
әдебиеттерге шолу жасау барысында танылған жаңашыл педагогикалық бағытты
бөліп көрсетуге болады.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыратын танымдық әре-
кетін дамытуда проблемалық оқытудың маңызын В.И.Зазвязинский,
М.И.Махмутов, Ж.Б.Қоянбаев, А.А.Бейсенбаева атап көрсеткен.
Оқушының оқу танымдық әрекетін, танымдық белсенділігін арттыруың
тиімді құралдарының бірі – оқушының өзіндік жұмысы, өздігінен білім алу
әрекеті жайлыТ.С.Сабыров, А.Е.Әбілқасымова,Р.С.Омарова,
М.А.Құдайқұловтардың еңбектері маңызды.
Түйсік және қабылдаудың дамуы,оны қалыптастыру жолдары
Балаларда түйсіктер дүниеге келген күннен бастап дамиды. Мәселен, туғаннан
кейін бірнеше күннен соң бала қант қосқан судан сүтті айыра алады. Оның
аузына хинин ерінтіндісін тамызса, ерітінді ыңғайсыз реакция білдіреді. Осы
айтылғандар балада дәм түйсігінің ерте көрінетіндігін байқатады. Баланың
есту түйсігі біртіндеп дамиды. Алғашқы күндері құлақ түтігі суға толы
болады да, ештеңені есітпейді. Бірер аптадан кейін ғана бала дыбысқа
біртіндеп реакция көрсетеді. Егер бала үш аптадан кейін дыбысқа елеңдемесе,
оның саңырау болып қалуы ықтимал. Мұндайда анасы баласын дәрігерге апарып
көрсеткені дұрыс. Үш айлық бала анасының еркелеткен дауысын естіп,
көңілденеді, қатты жекіре сөйлесе, кемсеңдеп жылайтын болады. 2-3 айдан
былай қарай бала көзін жарық түсіріп тұрған затқа бұра бастайды, қозғалмалы
заттарға көзін тұрақтатуға тырысады. Жарықты түйсіну тіпті жаңа туған
нәрестелерден де байқалады. Мәселен, шала туған баланың өзі де бірнеше
күннен кейін жарық пен қараңғыға түрліше реакция білдіреді. Заттың түсін
айыру кейінірек дамиды. Мәселен, 5 айлық бала алдымен заттың түріне,
біртіндеп оның көлеміне, одан соң барып, бояуына көңіл аударатын болады.
Бала тілінің шығуы, оның жүре бастауы- түйсіктердің дамуына қолайлы әсер
етеді. Мектепке түскенге дейін түйсіктердің негізгі түрлері (көру, есту,
сипай сезу, қозғалыс т.б.) біршама қалыптасып үлгереді. Мектеп оқушыларының
түйсіктерін де жан-жақтылы дамытуға мүмкіндік мол. Бұл үшін оқушылардың оқу
әрекеті белсенді де творчествалы, қызғылықты да сан қилы болып
ұйымдастырылуы тиіс. Түйсік дамытуды баланың өзі қажетсінсе, тіптен жақсы.
Егер оқушы мектепке дейін сурет салумен әуестенсе, және оның салғандары
сәтті шықса, мектепте де сурет салуға ынталанып, бояу біткеннің қасиетін
білуге ықыластанып тұрады. Осындай баланың түсті айыру қабілеті өз
құрбыларынан әлдеқайда жоғары болады. Түйсікті дамытуға нұқсан келтіретін
факторлардың бар екенін ұмытпау қажет. Мәселен, бала партада дұрыс отыра
алмайтын болса, оқыған немесе жазған кезде қисайып жатып алса, кітапқа,
дәптерге көзін өте жақын дағдыланса, оның көру қабілеті нашарлайды. Мұғалім
осы айтылғандардың, сондай-ақ жатып оқудың да зияндылығын балаға ескертуі
тиіс. Мұғалім көзі нашар көретін оқушыны жеке бақылауға алып, қадағалап
отырмаса болмайды. Көзі нашар көретін баланы қадағаламаса, оның сабақты
нашар үлгеруі де мүмкін. Бастауыш сынып оқушыларының есту түйсіктерін
жетілдірудің де маңызы зор.
Оқушылар жоғары дыбыстарды да сезе алатын болуы тиіс. Мұндай қабілет
арнаулы жаттығулар арқылы тәрбиеленеді.
Мәселен, 1-ші сынып оқушыларының көпке дейін дыбыстарды бір-бірінен ажырата
алмауы, оқу жазу дағдыларының қалыптасуына кедергі эксперименттік
зерттеулерде анықталып отыр. Сөйтіп оқушылардың түйсіктері тәжірибе жүзінде
дамитындығы атап айтқанда, ән айту – есту түйсігін, сурет салу – көру
түйсігін, еңбек сабақтары – қозғалыс, сипай сезу түйсіктерін кемеліне
келтіріп отыратындығы байқалды.
Қабылдау. Балаларда қабылдаудың дамуы түйсік, ойлау процестерінің
дамуымен бірге жүріп, отырады. Қабылдаудың дамуында тілдің шығуының маңызы
зор. Өйткені қабылдаған нәрсенің аты-жөнін атап отыру – оның мағынасын
ұғынуға жәрдем етеді, мағынасын ұғыну арқылы ғана затты жақсы қабылдауға
болады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың өмір тәжірибесі аз. Сондықтан олар
заттарды көбінесе үстірт қабылдамайды. Мәселен, 4-5 жастағы бөбектер
кеңістік пен уақытты, алыстық пен қашықтықты нашар ажыратады
Уақытты дұрыс қабылдау да балаларға қиын. Бөбектер күн мен түнді,
жылдың төрт маусымын бір сыдырғы ажыратқанымен, бүгін мен ертеңді, кешегі
мен бүрсігүнді бір-бірімен шатастырып отырады.
Педагокикалық және психологоиялық тәжірибелік оқу жұмысында бір
бөлігінде дұрыс жетілген бала және дамуы бөгелеген баланы, дарынды баланы
анықтау. Соңғы екі категориядағы балалар өздерінен нақты зейінді талап
етеді. Қатарынан қалғандар олар мектеп бағдарламасын нашар қабылдайды,
нашар меңгереді, ал дарындылар өз мүмкіндіктерін дамыту үшін толық
пайдалана алмағандығының себебінен.
Психологиялық педагогикалық мәселенің негізгі қиындығы, психологтың
қатысуынсыз дұрыс шешілмеуі мүмкін. Бұл себеп баланың дамуынан, оқуынан,
тетелестерінен артта қалуымен айқындалады, ал дарынды балалардың дамуына
жақсы мүмкіндіктердің жоқтығы. Мұнда сондықтан мұғалімге білікті, білімді
психологиялық көмек қажет. Қай тәжірибеде болмасын баланың оқу және тәрбие
жұмысында мұғаліммен психологтың бірігіп жұмыс атқаруын қажет етеді:
олардың бірікпей жеке-жеке жұмыс істеуі жұмыстарының жетістігіне апармайды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қабылдауы олардың қимыл әрекетіне
байланысты және эмоциялық бояуларға бай болып келеді. Мәселен, олардың
қозғалмалы, бояулы заттарға тез зер салғыш келетіні, қанық бояулы
нәрселерге ерекше құмартатыны да осыдан Бастауыш сыныптарда оқитын
балалардың қабылдауында мына төмендегідей ерекшеліктер болады. Олар әлде
болса құбылыстарды тұтас зат күйінде жөндеп қабылдай алмайды. Бала заттың
көлденеңнен кезіккен жеке қасиеттері мен белгілерін ғана көреді, заттарды
талдай қабылдау жағы да жетпей жатады. Мәселен, ол заттың өзіне ұнағанын,
олардың көзге бірден көрінетін сыртқы белгілерін қабылдауға ұмтылады.
Мұндай қабылдауда белсенділік жағы да аз болады. Егер объектіні қабылдау
қиынға соқса, бала оған қынжылмайды, екіншісіне ауысады, қабылданған
затының жеке бөліктерін тізбектей алғанмен, бірақ онда жүйе болмайды.
Үшінші сыныптан бастап балалардың қабылдау саласындағы осындай
қателері азая бастайды. Оқушы заттың негізгі белгілерін байқай алатын
болады. Қабылдауда анализ бен синтез қатар жүреді. Бала әр заттың өзіндік
белгісін ұққысы келеді, оның мәніне, ішкі, сыртқы құрылысына, жасалу
принципіне зер сала бастайды, енді затты жан-жағынан байқап көргісі келеді.
Заттарды дұрыс қабылдай алу мәніне түсіну барлық пәндер бойынша бірдей
болмайды. Мәселен, күнбе-күн өтілетін ана тілі сабақтарына қарағанда сирек
болатын ән-күй, сурет сабақтарынан бала қабылдауының даму дәрежесі баяу
болады.
Қабылдау процесінің күрделене түсуі балаларда байқай алу қабілетінің
көрінуімен ұштасады. Байқаудың қарапайым элементі бірінші сынып
оқушыларында да бар. Мәселен, қоңыздың мұртшасы, көзі, табаны, аяғы бар
деп баланың тізбектеуі – оның байқай алатындығының белгісі. Үшінші,
төртінші сынып оқушылары объектінің түсіне, түріне, үлкен-кішілігіне де
назар аудара алады, байқаудың мақсатын түсінеді, нәтижесін сөз арқылы
тұжырымдап, бірнеше объектілерді қатарынан байқай алуға шамасы келеді.
Байқаудың белсенді жүріп отыруына сезім мен қызығу жақсы әсер
етеді. Сондықтан да мұғалім байқау кезінде оқушылардың әрқайсысының
белсенділігін қадағалап отырғаны абзал. Өйткені бала объектілерді қарауға
селсоқ кірісетін болса, байқау дәрежесі өте төмен болады.
Бала қабылдауын дамытудағы ерекше ролін ескере келіп, мұғалім мына
төмендегі шарттарды орындап отыруы тиіс:
1)Көрнекті құралдарды
2)Оқушы байқаудың, қабылдаудың мақсатын айқын ұғынып, қабылданатын заттар
мен құбылыстардың мәнін түсінген болу шарты
3)Қабылданатын заттар мен құбылыстарды бір-бірімен салыстыруға, жаңа
материалды оқушылардың бұрынға білімдерімен үнемі байланыстырып отыруға зер
салу қажет.
4)Оқушылардың сабаққа белсенділігін арттыруда оқу материалының түрі,
көлемі, қиындығын мұғалім еске алу шарты
5)Оқушылардың байқағыштық қасиетін тәрбиелеу, дұрыс қабылдап үйренуге
әдеттендіру шарты.
Естің дамуындағы елес және оны тәрбиелеу. Қайта жаңғырту процесі
елеспен тығыз байланысты. Өйткені өткендегіні қайта жаңғырту түрлі
елестермен негізделе жарыққа шығып отырады.
Елесті түйсікпен қабылдаудан ойлауға өтердегі көпір деуге болады. Елес
арқылы адам заттар мен құбылыстарды аз да болса, жалпылай бейнелей алуға
мүмкіндік алады.
Мәселен, баланы оқуға, жазуға үйрету анық, дәл елестерсіз мүмкін емес.
Егер оқушы да әріптердің жазылуы жөнінде анық елес болмаса, ол дұрыстап
жаза алмайды. Көру елестері сурет сабағында аса қажет. Баланың зат
жөніндегі елестері анық болса ғана ол суреттерді соған сәйкес етіп сала
алады. Елестер қабылдаудың негізінде қалыптасып отырады. Сондықтан баланың
қабылдауы толық болса ғана елестері де толық болады. Оқушы өзі байқап
отырған нәрсені кейін қажет болатындығын сезінетін болса, оның елесі де
тиянақты қалыптасады. Мәселен, оқушы табиғаттану сабағында үй қояндары
туралы мәлімет алғанда, кейін мұны жатқа салатыны ескертілсе, баланың
байқауы тереңірек болып, елесіне жақсы тірек болады. Баланың елестерін
дамытуда арнаулы жаттығулар жасап отыру қажет. Мәселен, сурет сабағында
алдымен салынатын затқа баланың зейінін аударып, кейін одан жатқа сол затты
салуды талап етсе және осындай әдісті бірнеше рет қайталаса баланың көру
елесі дами түседі. Бастауыш сынып оқушыларының өмір тәжірибесі аз, ой-өрісі
әлі жетілмегендіктен, затты жалпылай алу қабілеті нашар болады. Мұғалім осы
жағдайды ескере отырып, балада нақтылы елестердің мол болуын ойластыруы
тиіс. Мектеп жасына дейінгі балалардың елестерін дамытып отыру, оларды оқу
әрекетіне дайындаудың негізгі бір элементі екендігі ата-аналардың естерінде
болуы тиіс.
Зейінннің дамуы және оны тәрбиелеу. Балаларда тілдің шығуына
байланысты ырықты зейіннің саңылауы байқала бастайды. Ырықты зейін
үлкендердің ықпалымен балаларға түрлі талаптарды орындатып үйретуіне орай
дамытып отырады (тазалық сақтау, ойыншықтарын, киім-кешектерін жинастыру,
үлкендердің айтқанын тыңдай білуге баулу т.б) Мектеп жасына дейінгі
балалардың зейінінің қалыптасуында ойын әрекеті ерекше орын алады. Ойын
арқылы бала түрлі обьектілерді көреді, естиді, байқай алады, фактілер мен
құбылыстарды бір-бірінен ажыратып, оларға назар аудара бастайды. Балаларды
зейіннің түрлі қасиеттері (көлемі, бөлінуі, тұрақтылығы т.б) жақсы
байқалады. Бұлардың бәрі үлкендердің басшылығымен жетіледі. Мектеп-
оқушылардың зейінін оқу-тәрбие процессінің талаптарына байланысты жүйелі
түрде қалыптастырып дамытатын негізгі орын болса, мұғалім – балалардың
зейінін тәрбиелейтін негізгі тұлға. Бұрын ойлағаннан басқаға көңіл бөлмей
келген бала оқуға бірден беріліп кетпейді, сабақтың басынан аяғына дейін
отыруға оның шыдамы жетпейді. Олардың алғашқы кезде сабақтың аяқталуын
асыға күтіп отыратындары да осыдан. Балада ырықсыз зейіннің басымырақ болуы
ой-өрісінің көрнекілігіне де байланысты. Мәселен, бірінші сынып оқушылары
түрлі нәрселерді санағанда, көбінесе олардың сыртқы формасына, бояуына
көңіл аударады да, ең негізгі міндеті есеп шығаруды ұмытып кетеді. Бұл
жастағы балалардың зейініндегі екінші бір ерекшелік- зейін көлемінің өте
тары келетіндігі. Мұғалім осы жағдайды есінде қатты ұстағаны дұрыс. Ол
сабақта бала ұғымына түсінікті, тіл жағынан жеңіл етіп берсе, көрнекі
құралдарды тиісінше пайдаланса, бала зейіні бір обьектіге тұрақтала түседі
де, зейіннің бөлінуі кемитін болады. Оқушы зейіні негізінен сабақ үстінде
тәрбиеленеді. Сабақтың әрбір минуты бала зейінін билеп алмайынша,
мұғалімнің сөзі оның зейініне қонбайды, қиялын толғандырмайды.
Зейін тәрбиесінде әрбір мұғалімнің еске алатын кейбір шаралары мына
төмендегілер:
1. Бірінші сыныптан бастап оқушыларды зейінділікке әдеттендіру, оларда
зейіннің жоғары түрлерін дамыту естен шықпайтын болсын.
2. Бүкіл сыныпқа не жеке оқушыларға берілетін тапсырмалар дәл, анық, қысқа
болып келсін.
3. Бала қайда жүрсе де, (мектепте, үйде, далада) байқағыштыққа тәрбиеленуі
тиіс.
4. Зейінді күшті және тұрақты ететін құбылыстың бірі –ерік. Сондықтан
зейін тәрбиесін ерік тәрбиесімен ұштастырып отыру қажет.
5. Бастауыш сынып оқушыларының жүйке жүйесінің әлде болса, қатая
қоймағандығы еске алынсын. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz