Тұлғаның мамандық таңдауына бағыт-бағдар беру жолдары
Жоспар
Кіріспе.
I тарау.
Мектеп оқушыларын алғашқы кәсіби еңбекке баулуды дамыту жолдары.
1.1 Оқушыларды еңбекке даярлаудың педагогикалық-психологиялық әдістерін
анықтау.
1.2 Кәсіби бағыт-бағдар беру тәсілдері.
II тарау.
Тұлғаның мамандық таңдауына бағыт-бағдар беру жолдары.
2.1 Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудағы мектеп пен жоғары
оқу орнының арасындағы сабақтастық.
2.2 Кәсіби мамандыққа бейімдеу жұмыс түрлері.
2.3 Мамандықты таңдау жұмыстары бойынша жүргізілген зерттеулердің
нәтижелері.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Әсемпаз болма әрнеге,
Өнерпаз болсаң арқалан.
Сен де бір кірпіш дүниеге
Кетігін тап та, бар қалан.
Абай.
Неге арналсаң, соны істе! деген алғашқысында сәл сөз сияқты
көрінсе де, бұл мағынаның астында асса әлеуметке, қала берсе әр адамға
маңызы зор терең мәселе жатыр. Мәселені дұрыс шешу үшін ғылым жолымен
зерттеу керек.
Әлеумет тұрғысындағы зор кемшіліктің бірі - әлеуметтік мүшесі, әр
адам өз орнында қызмет етпеу. Естеріңде болсын: Адам қалай болса солай
сүйреуге көне беретін тулақ емес, қалай қақса солай домалайтын алланың
добы да емес. Адам - өзінің ыңғайымен, еркімен қызмет ететін зат. Кісі
іштен туғаннан-ақ белгілі бір өнерге, қызметке икем болып туады. Басқаша
айтқанда, әр адамда бір нәрсе талап, ыңғай, қабілет яки зеректік болады.
Кімде - кім өзіне біткен ыңғайына қарай, өз жолымен жүріп, қызмет етсе,
өз басына да, әлеуметке де үлкен пайда келтірмек. Өз орнында істеген
адамның жұмысы да өнімді, берекелі болмақ. Сондықтан әр адам сүйегіне
біткен икемділігіне қарай қызмет ету керек. Ол үшін адам өзінде қандай
талант, қандай зеректік, қандай қабілет, бір сөзбен қандай қасиет
барлығын білу қажет. Дәл деп айтқанда, әр адам өзін - өзі тану керек.
Адамның өзін тану, өз жолын табуы өте қиын. Бұл қиындық әсіресе
жастардың басында: Олар тәжірибесіз, олар көңілі, ойы құбылмалы,
толқымалы, сондықтан өзін сынай алмайды. Өмір жолдары тараулы.
Республикада мемлекеттік құрылыс түбегейлі өзгеріп, жаңа түрдегі
қоғамдық қарым – қатынастар біртіндеп орын алып, жаңа мазмұндағы
әлеуметтік тапсырыстар туындап отыр. Осы орайда білім беру беделін көтеруде
жаңа көзқарастар қалыптастыру қажеттілігі туындайды.
Елімізде жүзеге асырылып жатқан жалпы білім беретін және кәсіптік
мектептердің реформасы жастарды еңбекке баулу жөніндегі принциптерді
мақсатты дамытуға негізделіп отыр және ол кәсіпті саналы түрде таңдауды,
кәсіптік бағдар беру жұмысын жетілдіруді алға қойды. Өзінің мақсаты жағынан
кәсіптік бағдарлау еңбек ресурстарын үйлесімді бөлуге, жастардың өмір
жолын таңдауына, кәсіпке бой үйреніп, зиялылардың лайық ізбасарларын
қалыптастыруға елеулі ықпал жасауға тиіс.
Қазіргі кездегі еліміздің экономикалық және әлеуметтік мәдени
жағдайына сай, қоғам өмірінің барлық салаларында өзін-өзі жетілдіріп,
әлеуметтік мүмкіншілігін дамытатын білікті маман тәрбиелеу өзекті мәселе
болып отыр.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңында ғылым мен
практика жетістіктерін жеке адамды дамытуға, шығармашылық, рухани және
дене мүмкіндіктерін, интелектін дамытуға бағыттау нәтижесінде кәсіби
білікті маман тәрбиелеу міндеті көзделген. Демек, қоғам дамуының қазіргі
кезеңінде мектептерде оқыту үрдісін жетілдіру, болашақ мамандардың
ізденімпаздығын, дербестігі мен шығармашылығын дамыту өзекті мәселе болып
отыр. Сондықтан оқушылардың мектепке оқып жүрген кезінде олардың ойлау
белсенділігін дамытып, білімі мен біліктерін өмірдің жаңа жағдайында
пайдалана білуге үйрету қажеттілігі туындайды.
Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерінің негізгі
мақсатының бірі жоғары сынып оқушыларын олардың қабілетіне,
қызығушылығына, қоғамның сұранысына сай белгілі бір мамандық түріне баулу
болып табылады.
Сондықтан да кәсіпке баулу бағдарламаларын түзу кезінде негізгі
қағидаларды, ережелерді жүзеге асыру мәселелері көзделеді. Олар:
• жалпы білім дайындығы базасында алғашқы кәсіпке баулу және олардың өзара
байланысын ескеру;
• оқушылардың нақты кәсіпті игеруі барысында оқытуды өнімді еңбекпен
ұштастыру;
• кәсіпке баулудың политехникалық сипаттылығы;
• оқушылар дайындығының барлық сыныптардағы оңтайлы үйлесімділігі мен
мектеп оқушыларының көпшілік кәсіпті таңдауына, қоғамға пайдалы еңбекке
бағыттау, жоғары сыныптарда белгілі бір мамандықты меңгеру мәселелері;
Мамандық таңдауға әзірлеу – жеке адамды жан – жақты әрі жарасымды
дамытудың ажырамас бөлігі, сонымен бірге ол оқу - тәрбие процесінің
жүйесінде адамды идеялық саяси, адамгершілік, еңбек, ақыл – ой,
эстетикалық және дене тәрбиесі жағынан жетілдіріп қалыптастырудың бірлігі
мен өзара тұрғысынан қарастырады. Кәсіптік бағдар - әрбір жеке адамның
ерекшеліктерін, сонымен қатар халық шаруашылығының, оның салаларының,
экономикалық аймақтардың қажеті мен мүддесін есепке алып, еңбек
ресурстарын үйлесімді бөлудің, жастарды кәсіпті еркін және өз бетімен
таңдап алуға даярлаудың ғылыми негізделген жүйесі.
Мамандықты ұғынымды таңдау жағдайы өте маңызды, себебі ол тұлғаның
өмір бойы қалыптасатын негізгі оқиғалардың бірі, әрі тұлғаның әрі қарай
даму жолдарына әсер етеді. Сондықтан жасөспірімдердің кәсіби өзіндік
анықталуы мен мамандық таңдаудағы өзіндік бағалау мен іс-әрекетті өзіндік
саналы реттеудің ерекшеліктері жайлы мәселелерін қазіргі заман талабына сай
зерттеу соның шеңберіндегі зерттеулерді жүйелеуді қажет етеді. Осыған
байланысты, біздің зерттеудің негізгі мәселесі туындайды. Неге кейбір
жасөспірімдер мамандықты өзіндік талдау негізінде таңдайды, өз
мүмкіндіктерін мамандық ерекшеліктерімен арақатыстырады, ал басқалары
көптеген басқа кездейсоқ жағдайлардың әсерінен таңдайды деген сұрақтарға
жауап беру. Өйткені мамандық таңдау - өмір жолы.
Адамның өзін-өзі тәрбиелеуі, жар таңдап, отау құру, сөйтіп жұрт
қатарына енуімен өзектесіп жататын мәселенің бірі – мамандық таңдау.
Мамандық таңдаудың орасан зор маңызы бар. Адам еңбекте қуанышқа
бөленетіндей, оған жиырыла қарамайтындай болуы керек. Адамның өзі істейтін
ісіне ынтасы болса ол өз жұмысын етене жақсы көретін дейтіндей болса –
сонда ғана өз еңбегінен рақат, қуаныш таба алады, сонда ғана ол қажып –
талмай өз еңбегін кемеліне келтіре арттыра алады, сонда ғана ол өз еңбегі
саласында құнды нәрсе бере алады, сонда ғана мамандық жанына жай келеді.
Мамандықты дұрыс таңдап алудың іс үшін де, қызметтердің өзі үшін де,
өндіріс үшін де зор маңызы бар. Соңғы кезекте жүргізілген зерттеулер
жастардың мамандық таңдай білуге байланысты ой -пікірлері мен тебіреніс –
толғаныстарында бұл мәселенің қоғамдық әлеуметтік жағынан гөрі жеке бас
мүддесіне көбірек қатыстылығы байқалып жүр. Әрине, бұл қазіргі нарық
экономикасына көшу кезіндегі өтпелі кезең тудырған жәйт болса керек. Жеке
мүдде қазіргі кезде ел-жұрт психологиясына елеулі әсер етіп тұрған фактор
екендігі белгілі. Заман талабы жастардың тек мал шаруашылығы, өндіріс,
құрылыс маманы ғана болмай, сауда, алыс-беріс, бизнес ісіне де көптеп
мамандануын қажет етіп отыр.
Қоғамда да, өзіне де пайдалы еңбек ету адамның қалыпты және жақсы
өмір сүруіне жағдай жасайды. Осы проблеманы шешу үшін жастар есейе бастаған
кезде мамандықты саналы таңдауы қажет.
Мамандық – адамның белгілі бір қызмет атқаруына мүмкіндік беретін
білім мен практикалық дағды жиынтығы. Мамандық таңдау – күрделі процесс.
Бұл процесте адам өзінің өмірдегі жолын қателеспей табу үшін ойланады,
ізденеді. Қажетсіз мамандық болмайды және де мамандық адамдардың белгілі
бір қажеттіліктерін өтейді, олардың дұрыс, қалыпты өмір сүруіне жағдай
туғызады. Мектеп бітіріп, қолына кәмелеттік аттестат алған кейбір жастар
еңбекке араласқанда іске икемсіз, орашолақ келеді. Мамандар қанша үйретсе
де, олардың сөздеріне аса көңіл қоймай, енжар, самарқау қабылдайды.
Соның әсерінен көптеген қиындық көреді, бір жұмыстан екінші жұмысқа жиі
ауысып, тұрақсыздыққа бой ұрады.
Үлкен өмірге енді аяқ басқан жас ұланның алдында мыңдаған мамандықтан
өзіне лайықты біреуін таңдау міндеті тұрады. Жоғары сынып оқушыларының
мақсаты негізінен мамандық таңдауды болашағым деп түсінуінде. Олардың
еркін, ешкімнің ықпалынсыз, өз танымының, қызығуының балалық
армандарының орындалуын өзіндік еншісі деп түсінуге болады. Тәуелсіз елге
білікті маман даярлау мәселенің алғашқы дайындығына икемдеу орта оқу
орындарынан бастау алады. Оқушылардың кәсіп таңдау негізінде көбінің ата-
аналарының ақыл – кеңесіне сүйенетіне немесе біреудің ықпалымен
таңдалынған мамандық не талапкерлердің мамандықтарды таңдаудағы
жүйесіздігі, оқушының болашағына, оның дүниетанымы мен қызығуына шабылған
балта деп есептеуге тура келеді. Сондықтан өзінің көңілі сүймеген
мамандыққа баруларына байланысты оқуды тастап кетуі, болашақта
мамандықтары бойынша жұмыс істемеулеріне негіз болады. Әрине, оқушының туа
біткен дарынына немесе жастайынан бейімделген іскерлігіне, тіпті болмаса
өзі аңғармаған талантына байланысты бағдар беріп, ынталандыруға болады.
Бірақ үгіт жүргізіп, жаңадан ашылып жатқан мамандықтардың мағынасын жете
түсіндірмей, оқушының танымдық қызығушылығын шет қалдырып, басқа
игіліктер үшін итермелеуге болмайды.
Қазіргі таңдағы өркениет өресіне сәйкес менеджер, маркетолог,
эколог сияқты түрлі жаңа мамандықтар мен мектеп қабырғасында негізі
қаланбаған туризм, кибернетика, мәдениеттану тағы басқа жас ғылымдар
қалыптасуда. Сондықтан да, оқушыға аталған мамандықтар мен ғылымдар
аумағында түсініктер беріп, олардың немен айналысатындарын және қандай
пәндермен байланыстылығын жете түсіндіруді қажет етеді.
Әрине, тұлғаның кәсіби бағыттылығын қалыптастыру - болашақ іскер
маманды тәрбиелеудің негізгі шарттарының бірі және кәсіби бағыттылықты
қалыптастыру проблемасы жоғары сынып оқушылары үшін өзекті мәселе. Айтылған
проблемаға оқушылардың көзқарасы, оқу, сабақтан тыс әрекет формаларының
барысында қалыптасады. Жасөспірімдердің ой - өрісі, дүниеге көз қарасы,
оқу және тәрбие процесінде жан – жақты жетіле бастайды. Олардың дамуы мен
қалыптасуына қоғамтану, тарих, әдебиет пәндері болымды әсер етеді.
Жасөспірімдер әдебиеттерді көп оқиды, әлеуметтік орта мен қарым-қатынас
жасайды. Отан үшін өмір сүріп, жұмыс істеудің қажет екендігін түсінеді.
Зерттеу мақсаты: Жеке тұлғаны қалыптастыруда мамандық таңдаудың атқаратын
ролін анықтау. Мамандық таңдаудың мәнін тереңірек түсінудің қажеттілігін
көрсету.
Зерттеу міндеті:1.Мамандық таңдау туралы ғылыми-теориялық әдебиеттермен
танысу, саралау.
2.Мамандықтардың заман талабына сай қажеттілігін белгілеу, себептерін
көрсету.
3.Жеке тұлғаның қызығушылығын арттыратын мамандықтарды анықтау.
4.Оқушылардың қабілетін, танымдық қызығушылығын анықтау үшін сауалнамалар,
тестерді қолданып мамандыққа бейімділігіне қарай бағыт-бағдар беру.
Зерттеу объектісі: Оқушылардың мамандық таңдауына бағыт-бағдар беру.
Зерттеу пәні: Оқушыларға мамандық таңдауына бағыт-бағдар берудің әдістері,
тәсілдері, түрлері.
Ғылыми болжам: Егер оқушылардың белгілі бір мамандыққа бағыт-бағдары дұрыс
анықталса, онда олар өздері қалаған маман иесі болуға мол мүмкіндіктері
бар болар еді.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттерге шолу жасау, сауалнамалар,
әдістемелер.
1. Оқушыларды еңбекке даярлаудың педагогикалық-психологиялық әдістерін
анықтау.
Оқушылардың кәсіби құндылық бағдарларын қалыптастыру туралы зерттеу
жұмысын бірнеше ғалымдар зерттеп, оларға сипаттама берген. Мамандық таңдау
жолында жастарға көмек көрсетуге, алғашқы тәжірибе Америкада істелді. Бұл
жұмысқа басты болған Бостон профессоры Парсонс. Бастауыш мектепті бітірген
балалардың келешектегі ниеті туралы кеңесуге Парсонс бір кедей ауданның
шәкірттерін жинаған. Келешектің тұтқасы болады деп үміт күткен жастардың
көбі болашақта не істерін білмейтін болып шыққан. 1908 жылы Босттон
қаласында мамандық таңдаушыларға тегін маслихат беретін ұйым жасалады.
Өнер таңдау деген еңбегінде Парсонстың қоятын мәселесі: ақылды мәслихат
беріп, жетекшілік етіп, керекті білім үйретіп, адамның еңбегін, жігерін
пайдасыз орынға қалай жұмсатқызбау еңбектің зая болып желге кету себебі:
бірінші өмірге жеңіл оймен қараудан; екінші өзінің кім екенін түк
білмеуден, басқаша айтқанда, өзінің күшін, ыңғайын, талабын, ынтасын,
кемшілігін олардың себебін білмеуден; үшінші мемлекеттің жалпы шаруашылық
жайымен оның бар жағында, әрбір аудандардың жайымен таныстығы аз болудан
туады дейді.
Ресей ғалымдарының бірі Харламов еңбек тәрбиесінің жүйесіндегі ең
басты мәселенің бірі оқушыларға мамандық таңдауға бағдар беру, оларға
өзіндік кәсіби мамандық таңдауда дұрыс көмек беру деп атап кеткен. Бұл
жұмыстың өзіндік бірнеше бағыттары бар. Бірінші, оқушыларды мамандық
түрлерімен таныстыру. Бұл бағытта әңгіме, лекция және баяндамалардың маңызы
зор және де мамандық иелерімен кездесу өткізу, экскурсия жасау. Кім және
қандай боламын? атты кеш өткізу. Бұл шараны атқарғанда ата – аналарды,
сонымен қатар әр түрлі мамандық иелерін шақырып қатыстыруға болады. Ал
екінші бағытта оқушылардың кәсіби бағдарын анықтау үшін, оларды өндіріс
және ауылшаруашылық ұйымдарына экскурсия жасату. Үшінші бағытында
оқушыларға өндірістік салаларындағы мамандықтар туралы кәсіби бағдар бере
отырып, өндіріс орындарында жұмыс істеуге жағдай жасау.
Кәсіптік бағдар беру жұмысына өз үлесін қосқан ғалымдардың бірі
Газарян Спартак Суранович. Ол мектепте кәсіптік бағдар жұмысын
ұйымдастыруда мұғалім – басты тұлға деп атап көрсетті. Бұл орайда 9 – 11
сынып оқушыларының мамандық таңдауы, өздерінің қалап алған мамандықтарының
сырын жан – жақты білуі үшін мұғалім өткізетін сынып сағаттарының пайдасы
өте зор. Сынып сағатын бұрын оқушылардан жазбаша түрде қай мамандықты
қалайды, оны не үшін таңдап алды деген сұрақтарға жауап жаздырып, анкета
толтырады. Содан кейін Мен сүйген мамандық, Менің келешегім, Мен
ұнататын жұмыс тақырыбында шығармалар жазылады. Бұл оқушылардың өзінің
таңдаған мамандығы жайлы білуіне, ой - өрісін дамытуына көмектеседі.
Осындай әдістермен әр оқушының бағыт – бағдарын білгеннен соң, сынып
сағаттарын соған сәйкестендіре жүргізу керек. Алдыңда сан тарап – бірін
таңда деген сияқты тақырыпқа өткізуге болады. Сынып сағатында оқушылар
өздерінің жүрек қалауы бойынша қабырға газетін шығаруға болады, әр түрлі
мамандықтарға байланысты мәселелер туралы ой – пікілерін жазады. Сынып
сағаты болған күні оқушылардың ата – аналарынан әр түрлі мамандық иелерін
мектепке қонаққа шақыруға болады. Оқушылар олардың алдында өздері ұнатқан
мамандық туралы, оны не үшін таңдағаны жайында айтып береді. Сона соң
таңдаған мамандықтарының иелеріне сұрақ қойып, біраз жайды сұрап алады.
Сынып сағатына орай стенділер, фотоальбомдар пайдалынады.
Жүсіпбек Аймауытов өзінің Псикологие1 (жан жүйесі) мен өнер таңдау
деген еңбегінде Әр адам әлеуметке мүше болғандықтан, әлеумет ісіне
көмектес болуға міндетті. Көмектес болу үшін өнер (мамандық) таңдау керек.
Әрбір өнер белгілі мінсіз қасиетін тілейді. Ондай қасиеті болмаса, қызмет
жемісті болмайды. Белгілі бір өнерге арналып, бейім бола туған адамда ондай
қасиет анық байқалады. Қай адам қандай кәсіп істейтіндігі сыртқы түрінен де
көрініп тұрады.
Өнерге ыңғайлы болу үйренумен, машықтанумен, жүре табылмайды. Адам іштен
туа өнерге бейім бола туады. Менің табиғатым нені қалайды? Ындыным нені
сүйеді? Ішімдегі даусым мені қайда шақырады? Менің менмендігімді сыртқа
шығаратын ең басым, күшті ыңғайым, талабым қайсы? Адамның өзге сипаттарының
бәрінен жетілетін талабы осы болу керек. Өмір жолының тоғысында тұрған
әрбір адам осылай істелуі тиіс.
Қазіргі таңдағы осы мәселе бойынша Қазақстанның жас ғалымдары да
зерттеулер жүргізіп жатыр. Солардың бірі Бейсенова Ж.Ж. жоғары сынып
оқушыларының кәсіби өзіндік анықталуындағы мамандық таңдаулары мен өзіндік
ерекшеліктерін зерттеген. Ол жоғары сынып оқушыларының кәсіби өзіндік
анықталуындағы өзіндік бағалау мен іс - әрекетті саналы өзіндік реттеу
ерекшеліктерін және кәсіби бағдарлану мен мамандық таңдауға байланысты
саналы дайындықтың ішкі субъективті факторларын зерттеу арқылы, тұлға мен
оның іс - әрекетінің күрделілігі, көп мәнділігі адамның белсенділігінің
психологиялық реттеу ерекшелігі мен іс - әрекетінің өзіне тән сипатымен
шарттанады. Кәсіби өзіндік анықталу, негізінен мектеп бітірушілердің
мамандықты таңдауға дайындығын талдау жасаумен шектеледі. Кәсіби өзіндік
анықталу процесі мамандықты таңдаумен шектелмейді.
1Қазіргі терминологияда қолданылып жүрген психология деген атауды автор
псикологие деп жазыпты.
Мамандықты таңдауды нақтылау мәселесі уақыт өткен сайын адамның өмір сүру
барысында пайда болып отырады. Кәсіби өзіндік анықталу процесі
жасөспірімдік кезеңде аяқталмайды. Себебі, оқушыларда кәсіби ниеттенудің
орнықсыздығына әкеледі. Сондықтанда кәсіби өзіндік анықталу процесін жүйелі
басқару қажеттігі туындайды. Мамандықты саналы таңдау жоғары сынып
оқушыларының өзінің психикалық ерекшеліктерін байқауына және оның өзіндік
бағалау ерекшеліктеріне байланысты. Жоғары сынып оқушыларына дер кезінде
дұрыс кәсіби бағыт бағдарды ұйымдастыра білу, кәсіби таңдауларына
жетекшілік жасау, көмектесу олардың жеке бастарының сапалы өзгерістеріне
әкеледі, яғни еңбекке, адамдарға деген қатынастары өзгереді, кәсіби
қызығуларыныңары қарайғы дифференциясы өтеді, өмірлік болашақ туындайды.
Соның негізінде олардың өзіндік сана сезімдері мәнді өзгереді: өзін еңбек
субъектісі ретінде түсінуі қалыптасады, еңбекке, сол мамандықты меңгеруге
қатысты мүмкіндіктерін бағалаулары жасалынады. Осыған байланысты Жұпаргүл
Жұмабайқызы зерттеу мақсатына орай келесі зерттеу міндеттерін қойды:
- кәсіби өзіндік анықталу мен өзіндік бағалау мәселелерін теориялық
зерттеу;
- жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағдарлануына байланысты, қызығулары,
кәсіби информациялығы, кәсіби жоспарлары, мамандық таңдау мотивтері,
кәсіби өзіндік анықталу мәселелерін теориялық – эксперименттік зерттеу
және оларды қалыптастырудың психологиялық – педагогикалық негізін жасау;
Тұлғалық таңдау мен өзіндік детерминация сұрақтарын қамтыған бұл жұмыста
мектеп бітірушілердің кәсіби өзіндік реттеу жүйелерін, адекватты жоғары
өзіндік бағалауды дамыту кәсіби өзіндік анықталудың негізгі мазмұнына
жағымды әсер етіп, мамандық таңдау мотивтерін нақтылайды. Мамандық таңдауды
анықтайтын факторлардың ішіндегі ең маңыздысы сол кәсіпке деген нақты
көрінген қызығулар жүйесі жатады. Сонымен, жасөспірімдердің өзіндік бағалау
ерекшеліктері мен мамандық таңдаулары өзара байланыста бола отырып, кәсіби
өзіндік анықталуға мәнді әсер етеді деп көрсете кетті.
Мамандық таңдаудағы ең басты мәселе бірі еңбекке даярлау. Соған
байланысты Әли Мүсілімов Оқушыларды еңбекке даярлаудың ғылыми –
педагогикалық негіздері атты еңбегінде егер білім саласын дамытуға
бағытталған әдіснамалық, педагогикалық теорияларды басшылыққа ала отырып,
оқушыларды кәсіби еңбекке даярлаудың жаңа технологияларын пайдаланса,
тұжырымдамалары мен бағдарламалардың, білім стандартының талаптары оқу –
тәрбие үрдісінде дұрыс қолданылса, онда оқушыларды кәсіби еңбекке даярлау
жүйесі өзінің жаңа сапалық деңгейіне көтеріледі, өйткені әр баланың жеке
бастың құндылықтары мен бейімділігі, еңбекке деген ынта – ықыласы
ескеріліп, олардың іскерлік қабілеттерін дамытуға психологиялық,
педагогикалық тұрғыда зер салынады – деп атап кетті.
Бүгінгі таңдағы әлеуметтік – экономикалық жағдайлардың күрделенуі,
ақпараттар ағымының қарқындауы, бәсекелестіктің артуы сияқты жағдаяттар
білім беру ұйымдарының түлектеріне елеулі жоғары талаптарды жүктейді. Соған
байланысты Бортко Т.Г Жаңа ақпараттық технологияны пайдалану арқылы жоғары
сынып оқушыларын бағдарлы оқыту еңбегінде шығармашылық іс -әрекет
тәжірибесімен қаруланған, бүгінгі өзгермелі жағдайларда бағдарлана алуға
дайын адамды дамыту керек деп есептейді. Педагогикалық – психологиялық
әдебиеттерде білім мазмұнын бағдарлы саралаудың мәні оқушылардың орнықты
мүддесі, қабілеттілігі, бейімділігі аясында олардың осы қасиеттерін таңдап
алған бағыттарында мүмкіндігінше дамыту мақсатымен мамандыққа бағыттау
болып табылады.
Соңғы жылдары еліміздің көптеген мектептерінде физика –
математикалық, гуманитарлық, техникалық, химия – биологиялық және тағы
басқа бағдарлы сыныптар ұйымдастырылып, гимназиялар, лицейлер, колледждер
және авторлық мектептер ашылуда. Мұндай сыныптардың көпшілігі нақты жоғары
оқу орнына түсуге дайындыққа бағытталған. Олардағы пәндер бағдарламалары
жоғары оқу орнының талаптарын ескере отырып құрылады. Алайда мұндай оқыту
жалпы білім беретін мектептің басты мақсаттарына, тұлғаның даралығын ашу
негізінде оны дамытуға, әрбір оқушының тұлға ретінде өзінің қажеттілігі мен
мүмкіндігін іс жүзінде көрсету үшін қажетті психологиялық – педагогикалық
жағдайлар туғызуға бағынбайды. Бағдарлы саралау оқушылардың өздерінің
танымдық қызығуларына, қабілеттігіне, оқудағы жеткен жетістіктеріне және
кәсіби ниеттеріне байланысты олардың оқыту бағдарын еркінше таңдап алуға
негізделген. Оқушылар есейген сайын олардың мүддесі мен кәсіби ниеті сәйкес
келе бастайды. Белгілі бір пәнге қызығу мен қабілеттілік көрсеткен оқушы
өзіне мамандықты нық таңдай алады және тәжірибе көрсеткендей, қандай да бір
пәнге қызығу танытпаған оқушылар кәсіпті таңдап алуға қиналып, оны жиі
өзгертеді.
Адамның жан – жақты үйлесімді дамуында еңбек шешуші факторлардың
бірі. Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және ақыл-ой
деңгейі дамып, жетіледі, еңбектің мәні мен құндылығы артады. Еңбекке
тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының қоғамға
пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуы, оқуға деген саналы көзқарасты
тәрбиелеудің, азамат болып өсудің, жеке адамды адамгершілік және зиялылық
жағынан қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады. Балаларды еңбекке
психологиялық, практикалық тұрғыдан дайындау – бұл қоғам үшін оқушылардың
пайдалы еңбекке даярлығын және талаптануын тәрбиелеу, еңбекті өз бетімен,
өз еркімен ынталанып орындауға үйрету.
Еңбек етуге әдеттену – бұл жай ғана еңбекке үйрену емес, бұл
адамгершілікті адам тәрбиесінің жоғары деңгейі, еңбек процесіне құштарлық,
еңбек етуге әзірлік, жұмысты істей білу, демек өз күшіңді және
басқалардың күшін және жұмыстың барлық жағдайын есептей білу.
Еңбек – қоғам өмірі мен адамның жан – жақты әрі жарасымды дамуының
қажетті шарты, жан – жақты дамыған адамды қалыптастыру жолы.
Еңбек - өмірдің тұтқасы, тіршіліктің көзі. Еңбексіз өмір жоқ.
Қоғамдағы байлықтың бәрі адам еңбегімен жасалады. Осыны терең түйіп, ой
топшылаған халық: Еңбек – адамның екінші анасы
Жас өспірімдерді еңбекке тәрбиелеу – күрделі де ұзаққа созылатын
процесс. Сондықтан оларды жастайынан еңбек ете білуге, үлкендерді және
олардың еңбектерін бағалай, қадірлей білуге тәрбиелеудің маңызы зор.
Оқушының еңбек әрекетін қалыптастыру арқылы оның еңбек дағдылары мен
шығармашылық қабілеттерін арттыру.
Сондықтан ата – ана баланы кішкентай кезінен еңбекке баулып, белгілі
мақсатпен тәрбиелеуі қажет. Мектепке дейінгі балаларға шамасы мен
денсаулығына, қабілетіне, икемділігіне қарай саналы да жүйелі кәсіптік
бағдар беру арқылы еңбекке дағдыландарған дұрыс. Баланың алғашқы мектебі –
туған үйі, әке – шешесі, ұстазы.
Жас адамның кәсіптік және әлеуметтік қалыптасуында еңбектің шешуші
рөлі материалдық өндіріс саласы мен еңбектің қоғамдық табиғатынан бастау
алады. Бұл принциптердің ойдағыдай жүзеге асырылуы оқу мен тәрбиенің,
білім мен еңбектің бір-бірімен тығыз ұштастырылуы мен еңбекке даярлаудың
кәсіптік бағдарына тікелей байланысты.
Мамандық жөнінде бағдар беруде жетекші рөл атқаратын сабақ – еңбек
сабағы. 6-8 сыныптарда бұл жұмыстар күрделілене түседі. Оқушылар ағашпен,
металмен, сондай-ақ конструкциялық моделдермен жұмыс істейді. Мектепте
еңбек сабағын жүйелі өткізуге арнап шеберхана, техникалық еңбек кабинеті,
тігін және үй шаруашылығы кабинеті жабдықталады. Онда оқушылар теориялық
білімдерін практикамен ұштастыруға мүмкіндік алады. Еңбек сабағында
оқушылар еңбек дағдыларына үйренеді, техникалық білімді игереді. Еңбек
сабақтары барысында оқушылар жалпы және техникалық білімге сүйенеді. Еңбек
сабақтарының процесін жетілдіру оқушылардың еңбекке зерттеу және
шығармашылық қатынасын қалыптастырады. Оқушылар мектептен алған білімдерін
пайдаланып, әр түрлі өсімдіктерді өсіреді, тәжірибелер жасайды,
практикалық дағдылармен іскерлікті игереді, кейбір мамандықтардың түрлерін
меңгереді.
Ортаңғы сыныптарда арнайы бөлінген оқу-тәжірибелік үлесті жер
бөлігіндегі, оқу шеберханасындағы еңбек, жоғары сыныптардағы өнеркәсіп
және ауыл шаруашылық практикумдардағы оқушыларды жалпы еңбектің білік,
дағдыларымен қаруландырып, политехникалық ой-өрісін кеңейтеді, кәсіптік
ниетін және өмір жолын қалыптастыруға икемдейді.
Сыныптан тыс үйірме және жаппай жұмыстың еңбек тәрбиесін іске асыруда
тәрбиелік мүмкіндігі өте зор. Жас натуралистер, Жас техниктер, Жас
тәжірибешілер және пән үйірмелеріндегі сабақтар оқушыларды еңбекке
баулиды, олардың шығармашылық ойларының дамуына мүмкіндік туғызады. Әрбір
оқушының үйірме сабақтарында еңбекке шығармашылық қатынасы байқалады, олар
еңбегін ұйымдастыру тәсілдерін іздестіреді, ғылыми зерттеу дағдыларына
(әдебиеттермен жұмыс істеу, жазып алу, мәліметтерді жинақтай білу тағы
басқалар) төселеді. Бұл үйірмелер келешек мамандықты таңдап алуда
оқушыларға ой салады. Олар әр мамандықтың болымды, болымсыз жақтарымен
танысады, зерттейді, сөйтіп, өзінше тиісті шешім қабылдайды. Осыған орай
мұғалімдермен ата-аналар оқушыларға үнемі, бірізді педагогикалық пікір
айтып отырса, олардың мамандықты таңдауда бірте-бірте шабыты,
қызығушылығы арта түседі.
Үйірме жұмыстарын жаппай жұмыстар толықтырады. Оқушылар қызғылықты,
үлкен тәрбиелік мәні бар көптеген шараларға белсенді қатысады және оларды
тікелей ұйымдастырады. Мұндай жұмыстарға Құстар күні, Орман күні,
Бақ аптасы, Еңбек мерекесі тағы басқалар жатады.
Өзіне-өзі қызмет ету – еңбек тәрбиесінің қажетті элементтерінің бірі.
Балалар өзіне-өзі қызмет ете отырып, әр түрлі еңбек іс-әрекеттерін
орындаудың тәсілдерін үйренеді, өздерінің жауапкершілігін сезеді, бұл
менің адамгершілік борышым дейді, сонымен бірге олар үлкендердің еңбегін
бағалайды, олардан үлгі алады.
Мектеп жағдайында өзіне - өзі қызмет ету – оқу құралдарын,
кабинеттерді, мебельді, сынып бөлмесін, мектеп үйін жөндеу, сыныптарды,
коридорларды, шеберханаларды, спорт алаңдарын, мектеп үйлерін жинау.
Үйелменде өзіне -өзі қызмет етудің түрлеріне төсек – орынды, пәтерді
жинау, киім, аяқ киім және басқа үй мүліктерін тазалау, кір жуу, үтіктеу,
киімді жамау, тамақ дайындау жатады.
Мектеп және үйелмен алдындағы басты міндет – бұл өзіне - өзі қызмет
етудің берік жүйесін жасау, тұрмыстық еңбекті әр адамның күнделікті өмір
игілігіне айналдыру қажет. Мұнда өзіне-өзі қызмет етуге бағытталған сынып
кезекшілігінен бастап, конструкциялық модельдер, тұрмыстық заттар жасауға
дейін үлкен бағыт береді. Тындырылған істің кемшілік жетістіктерін дер
кезінде бағалап отыруға күш салынады. Себебі мұғалім тарапынан бағаланбаған
жұмыс оқушы психикасына кері әсер етеді, баланың жұмысқа деген ынтасын
тежейді, оқушы жалқаулыққа, немқұрайлыққа бой ұрады.
Мектептегі барлық оқушылар мектептен тыс уақытта қоғамдық пайдалы
еңбекке қатыстырылуы керек.
Қоғамдық пайдалы еңбек – қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру,
жеке адамның жан – жақты дамуына мүмкіндік жасау құралы, мектеп
жағдайында өткізілетін қоғамдық пайдалы жұмыстың тәрбиелік мәні зор.
Қоғамдық пайдалы жұмыстың барысында оқушылардың ғылыми дүниетанымы дамиды.
Мамандықты тануда көзқарасы кеңейеді, денсаулығы жақсарады, саяси сенімі
және мәдени – адамгершілік ұғымы артады.
Қоғамдық пайдалы жұмыстың мектеп өмірінде бірнеше түрлерін атауға
болады:
- халық қоныс тепкен жерлерді, мектептерді абаттандыру, көшелерді,
алаңдарды көгалдандыру, жолды, тротуарларды жөндеуге қатысу,
экологиялық жағдайға байланысты тазалықты сақтау, табиғатты күту және
қорғау.
- мәдени – ағарту жұмысы оқушыларды белсенділікке, орындағыштыққа,
қоғамшылдыққа тәрбиелейді, олардың әлеуметтік ортамен қарым-қатынасын
кеңейткді. Әсіресе ауыл мектептерінің жоғары сынып оқушылары жұртшылық
арасында үкіметтің қаулы-қарарларын насихаттайды, әр түрлі әдеби,
этикалық, эстетикалық тақырыптарға әңгімелер өткізіп, лекциялар оқиды,
концерт береді.
- шефтік жұмыс-адамгершілікті адам тәрбиесінің ең жоғарғы формасы. Ол
баланы қамқорлыққа, қайырымдылыққа, жауапкершілікке тәрбиелейді.
Өнімді еңбек арқылы адам баласы өзіне және қоғамға қажетті
материалдық құндылықты жасайды.
Жалпы білім беретін орта мектеп оқу - өндірістік кооперативтері,
жалға алу, кіші кәсіпорыны, мектепаралық оқу - өндірістік комбинаттар,
оқушылардың өндірістік бригадалары арқылы оқушыларды өнімді еңбекке
қатыстыруды іске асырады.
Өнімді еңбек барысында оқушылар өз мүмкіншіліктеріне сәйкес жалпы
халықтық іске үлес қосады. Оқушылардың өнімді еңбегін ұйымдастырудың
бірнеше объектілері бар. Сол объектілердің бірі – оқушылардың өндірістік
бригадасы. Бұл еңбек тәжірибесін, политехникалық білім беруді, өнімді
еңбекті ұйымдастырудың негізгі формасы.
Оқушылардың өндірістік бригадасы іс - әрекетінің байырғы мәселелері:
- материлдық базасын жасау, оған өндірістік және тәжірибелік жер
учаскелері, техника және ауылшаруашылық құралдары, мал шаруашылық
фермасы, далалық қос жатады;
- оқушылардың өндірістік бригадасы 7-10 сынып оқушыларымен
ұйымдастырылады;
- бір жылдық оқу - өндірістік жоспар жасалады.жоспарға машиналарды,
агротехниканы, зоотехниканы оқып үйрену, тұқымды, топырақты дайындау,
тәжірибені қою, оқу – практикалық тапсырмаларды орындау, жеміс –
жидектерді, көкөністерді отырғызу және оларды жинау мәселелері кіреді.
Оқуды еңбекпен ұштастыруда, оқушылардың кәсіби ынтасын, қызығушылығын,
ауыл шаруашылық еңбегін дамытуда, еңбек және адамгершілік тәрбиесін кешенді
тұрғыдан іске асыруда оқушылардың өндірістік бригадасының ролі өте зор.
Еңбекке тәрбиелеу бірқатар педагогикалық шарттарға байланысты:
- еңбекке тәрбиелеудің нәтижелі жүруі баланың еңбекке неғұрлым ертерек
қатыстырылуына байланысты;
- балалардың еңбек әрекетінің қоғамдық мағынасы және идеялық - өнегелік
негізі болуы керек;
- еңбек тапсырмасын орындағаннан кейін оның болымды нәтижесі баланың өз
күшіне сенімділігін қуаттайды, қуаныш сезімі артады. Неғұрлым еңбек
нәтижелі болса, соғұрлым оның тәрбиелік ықпалы күшті болады;
- еңбек балалардың психикалық және физиологиялық ерекшеліктеріне сай
ұйымдастыруы қажет. Еңбегінің негізгі түрі ойын болып табылатын кіші
мектеп жасындағы баланың еңбегі ойынмен ұйымдастырылуы керек. Еңбектегі
сияқты ойында да ойға күш салу және жауапкерлікті сезіну керек;
- еңбек іс - әрекеті барысында оқушылар тек тапсырманы орындап қана
қоймай, өз еңбегін өз бетімен ұйымдастыруды үйренуі керек;
Оқушылардың еңбекке даярлау үрдісінде көздеген мақсатқа жету
жолдарын анықтау, осыған орай жүргізілетін түрлі операциялар мен іс-
әрекеттер кіреді. Басқару үрдісі төрт бөліктен құралады: алдан-ала болжау,
жобалау, шешім қабылдау және бақылау мен үйлестіру. Яғни, олар да мақсат,
тәсілдер жиынтығы, іс-әрекет және мақсатқа жету сияқты ұғымдардан
құралады.
Оқушыларды еңбекке даярлау үрдісін жобалау, алдын-ала болжау және
педагогикалық талдау оқушылардың мектеп пен қоршаған орта жағдайында дамуын
анықтайды. Еңбекке даярлау үрдісін ұйымдастыру іс-қимыл мен педагогикалық
шешімдерді жүзеге асыруды жеделдетеді. Осы үрдіске мектепішілік бақылау
жасау ақпарат жинастыруға, әр кезең бойынша аталмыш іс-әрекетке талдау
жасап, нақты баға беруге көмектеседі. Ал еңбекке даярлау үрдісіне
үйлестіріп отыру ауытқулардан сақтандыруға, оны белгілі бір деңгейде ұстап
тұруға, жаңа сапалық дәрежеге көтеруге мүмкіндік береді.
Нарық жағдайында оқушылардың өзін-өзі басқаруы, жеке тұлға болып
қалыптасуы өте маңызды. өзін-өзі басқару мазмұны сайып келгенде еңбекке
даярлаудың негізі құралы.
Оқушыларды еңбекке даярлау үрдісінің мынадай принциптері шығады,
олар: еңбекке даярлаудың қоғамдық және мемлекеттік жақтары, ізгілігі,
ғылымилығы, шынайылылығы, нақтылығы, оңтайлығы, тиімділігі, жүйелілігі
және кешендігі. Бұл принциптердің ойдағыдай жүзеге асырылуы оқу мен
тәрбиенің, білім мен еңбектің бір-бірімен тығыз ұштастырылуы мен еңбекке
даярлаудың кәсіптік бағдарына тікелей байланысты.
Оқушыларды еңбекке даярлаудың үздіксіз үрдіс екендігі, нарықтық
жағдайға орай оның үнемі жаңарып, жаңғырып отыратындығын дәлелденген.
Оқушыларды еңбекке даярлау үрдісін төмендегідей топтарға бөлуге болады:
-педагогикалық әдістер;
-ұйымдастыру шаралары (талап қою, бұйрық, нұсқау т.б.);
-шұғыл іс-әрекеттер (жоба, жүйе, іс-нәтиже, бірлескен іс-қимыл,
өкілеттілік және жаңашылдық негізінде);
-статистикалық және математикалық;
-түрлі талдаулар;
-алдын-ала болжау (жобалау әдістері, білім рыногын зерттеу, экспертиза
тағы басқалар);
-шығармашылық жұмыстарға қолдау көрсету, сондай-ақ морфологиялық,
аналитикалық әдістер;
басқару сатысы мен деңгейіне орай оқушыларды еңбекке даярлау үрдісінде
мынадай жүйелер қалыптасқан. Олар: мектеп кеңесі, педагогикалық кеңес,
әдістемелік кеңес, өндірістік кеңестер, ата-аналар комитеті,
конференциялар, педагогикалық оқулар, семинарлар, оқушылар комитеті,
бригадирлер кеңесі болып бөлінеді.
Оқушыларды еңбекке даярлау жүйесі құрылымдық функционалдық жағынан
да үнемі дамып отырады. Оның түпкі мақсаты, оқу тәрбие үрдісінің
тиімділігін арттыру болып табылады. Оқушыларды еңбекке даярлау жүйесінің
ішкі (компоненттер) және сыртқы (қоршаған орта, қоғам) жағдайларға
байланысты.
Оқушыларды еңбекке даярлау үрдісінің ғылыми-педагогикалық негізін
анықтау. Ол басқару принциптері мен функцияларының әдістері мен түрлерінің
жиынтығын құрайды. Оқу-тәрбие үрдісіне қатысушылардың өзара іс-қимылын және
алға қойған мақсатына жету жолындағы құлшынысын айғақтайды. Аталмыш ғылыми-
педагогикалық негіздер осы саладағы принциптердің де, функциялардың да
түрлері мен әдістерінің де бір-бірімен үндесіп жатқанын, барлығының да
оқушыларды еңбекке даярлау үрдісінің басты компоненттері екенін дәлелдейді.
Аналитикалық-синтетикалық зерттеулердің көрсетіп отырғанындай,
педагогикалық жүйенің кез келген құрылымы, соның ішінде оқушыларды еңбекке
даярлаудың сатылық түріне негізделген. Яғни, ол республикалық, облыстық,
аудандық (қалалық) және жергілікті буын болып жіктеледі. Мектептің
педагогикалық жүйесі бір-бірімен үйлесіп жатқан мынадай инварианттағы
элементтердің жиынтығынан тұрады:
а) оқушылар;
ә) оқыту, тәрбиелеу және дамытудың мақсаты мен міндеттері;
б) оқытудың, тәрбиелеудің және дамытудың мазмұны;
в) оқытушылар, оқу-тәрбие құралдары;
г) оқыту мен тәрбие үрдістері;
д) оқу-тәрбие үрдісінің түрлері;
ж) басқару;
осы құрылымдар шеңберінде оқушылар мен оқытушылардың және мектеп
басшыларының бірлескен іс-қимылы қамтамасыз етіледі. Мемлекеттік-қоғамдық
тапсырыстан бастау алатын педагогикалық міндеттерден мектептердің алға
қойған мақсаттары туындайды. Бұл мақсаттар үш компоненттің бірлігі
арқасында жүзеге асырылады. Олар: педагогикалық үрдістер, ұйымдастыру
шаралары және оқытушылардың кәсіптік шеберлігі.
Оқушыларды еңбекке даярлау үрдісінің құрылымдарын бейнелеуге болады
және оның құрамына мына компоненттер кіреді. Олар: оқушылар, мақсат пен
міндет, еңбекке даярлау мазмұны, оқытушылар мен еңбекке даярлау
құралдары, тәрбие, оқу, еңбек үрдістері, ұйымдастыру түрлері және
басқару. Осы құрылым шеңберінде оқушылар мен оқытушылардың, пән
мұғалімдері, мектеп басшылары мен үйірме, сынып жетекшілерінің бірлескен
іс-қимылы жүзеге асырылады.
Ғылыми еңбектерде, оқушыларды еңбекке даярлау жүйесінің өзге де
анықтамалары кездеседі. Интегралдық үрдістердің бағыттары болады: оқу-
тәрбие жұмысындағы еңбек тәрбиесі пәндеріне политехникалық сипат беріп
оқыту, оқушылардың жалпы білімге қоса еңбек дағдысын да алуын қамтамасыз
ету. Сабақтан тыс, немесе демалыс кездерінде қоғамдық, белсенді еңбекке
жұмылдыру, кәсіптік бағдар беру тағы басқалар болып табылады.
Оқушыларды еңбекке даярлау екі ерекшеліктен тұратынын анықтауға болады.
Біріншісі-интегралды үрдіс болса, екіншісі-жұмыстың бағыт-бағдары. Бұл
екеуі де басқару нәтижесінде жүзеге асырылады.
Оқушыларды еңбекке даярлау үрдісінің ғылыми-педагогикалық негізін
зерттеуге эмперикалық, экспликативтік, синтетикалық, аналитикалық,
индуктивті, дедуктивті, сандық, сапалық, тарихи, логикалық,
генетикалық, функционалдық, морфологиялық, құрылымдық және перспективалық
тәсілдер қолданылады.
Оқушыларды еңбекке даярлау үрдісінің әдіснамалық негізі дидактикалық және
политехникалық әдіснамасымен бір қатарда тұрады. Олар вертикалдық қалыпта
дамып, философиялық, жалпы ғылымдық жағдайдан, жеке әдіснамалық қалыпқа
енеді.
Басқару үрдісінің табиғаты жөнінде де әт түрлі көзқарастар
қалыптасқан. Басқару әр түрлі деңгейдегі субъектілердің бірлескен іс-
қимылы. бҰл іс-қимыл басқару жүйесін бір сатыдан екінші сатыға көтеріп,
түпкі мақсатқа жеткізуі тиіс.
Оқушыларды еңбекке даярлау үрдісінде басқару мынадай кезеңдерден тұрады:
мақсатты белгілеу, педагогикалық талдау, жобалау, ұйымдастыру, бақылау,
бағалау, үйлестіру және түзету. Мектепішілік басқаруға келер болсақ, бұл
іске тек бірыңғай директор немесе әкімшілік ғана емес оқу үрдісіне мұғалім
да кеңінен қатыса алады.
Оқушыларды еңбекке даярлау үрдісінде, оқудың өнімді еңбекпен
үйлесім табуы арқылы әрбір оқушыға жеке тұлға болып қалыптасуын қамтамасыз
ететін жағдай жасау қажет. Оқушының физиологиялық-гигиеналық талаптарға сай
келуі, еңбек режимі, күнделікті жүктемесі сияқты психологиялық аспектілер
мұқият ескерілуі керек. Сондай-ақ басқарудың бірлігі, функционалдығы,
коммуникативтілігі, маңыздылығы ескеріледі.
Оқушыларды еңбекке даярлау жүйесі құрылымдық, функционалдық
жағынан да үнемі дамып отырады. Оның түпкі мақсаты, оқу-тәрбие үрдісінің
тиімділігін арттыру болып табылады.
1.2 Кәсіптік бағдар беру тәсілдері.
Кәсіптік бағдар беру – шешімі табылуға тиісті өте күрделі кешенді
мәселе. Өзінің әдістемесі және мазмұны жағынан оның психологиялық,
педагогикалық, дәрігерлік – физиологиялық, ал әрекеттік аумағы жағынан
әлеуметтік сипаты болады. Нәтижесі қоғамның экономикалық өміріне әсер
етеді. Осымен қатар кәсіптік бағдар беру қоғамның жұмыс күшін қайта
өндірудің маңызды құралы болып табылады.
Кәсіптік бағдар беруді қоғамның әлеуметтік – экономикалық
қажеттігіне, оқушының кәсіптік мұратына, бейімділігіне, қабілеттеріне,
психикалық және күш – қуатына сай мамандықты дұрыс таңдап алудағы мектептің
педагогикалық ұжымы, үйелмен, кәсіптік оқу орындары, ұжымдар, жұртшылықтың
іс - әрекеттері деп түсінуі қажет.
Техникалық прогрестің жеделдігіне, білім берудің үздіксіздігіне,
ақпарат хабарларының дамуына, еңбек ресурстарын тиімді пайдалануға
байланысты кәсіптік бағдар беруді адам тұлғасының өз ерекшеліктерін
пайдалануға, өмір жағдайларының өзгеру барысында өзі үшін оқу және еңбектің
іс - әрекет ауқымын таңдап алуға мүмкіндік жасауды түсіну керек. Сонымен,
бір жағынан қоғамға пайдалы болу, екіншіден, өзінің жеке ұмтылыстарына
жету.
Кәсіптік бағдарлау – білімнің жеке саласы. Республикамызда кәсіптік
бағдар беру – күрделі әлеуметтік – педагогикалық жүйе. Ол халық
шаруашылығының дамуын, техника мен өнеркәсіптің өркендеуін, жас
кадрлардың даярлығына тұрақты көңіл бөлінуі талап етеді. Сондықтан кәсіптік
бағдар жүйесі қоғамның әлеуметтік сұранысымен тікелей байланысты.
Кәсіптік бағдардың жалпы жүйесінің құрылуы, яғни оған жүктелген
міндеттердің атқарылуы, оның жекелеген саласына, сонымен қатар белгілі
бір жүйе ішінде атқарылатын қызметтердің дұрыс бөлінуіне байланысты. Олар
әлеуметтік, экономикалық, психологиялық – педагогикалық, медициналық –
физиологиялық мақсаттарға сәйкес кәсіптік бағдар беру қызметтерімен
ұштасады.
Жастарға кәсіптік бағдар беруді басқару мақсаттары мен міндеттерін
ойдағыдай шешу үшін идеялық саяси, еңбек және адамгершілік тәрбиесінің
тығыз бірлігін қамтамасыз ету қажет. Жасөспірімнің мақсат – мүддесіне,
кәсіп таңдауына басшылық жасап, бағыт – бағдар беріп отырған жөн. Кәсіптік
бағдар берудің қорытындысы оқушылардың мамандық жағынан айқындалуы болып
табылады. Ол үшін олар таяудағы және болашақтағы мақсаттарын біліп, үнемі
әзірлік деңгейінде жүруі тиіс.
Кәсіптік бағдар – бір-бірімен тығыз байланысты салалардан тұратын
бірыңғай жүйе:
а) кәсіптік білім беру – кейде кәсіптік ақпарат деп те аталады. Кәсіптік
білім беру – бұл әр түрлі мамандықтар және сол мамандықтардың адамға қоятын
талаптары жөнінде оқушыларды біліммен қаруландыру. Кәсіптік білім берудің
негізгі принципі оны өмірмен байланыстыру, басқаша айтқанда, мамандықтар
туралы оқушылардың түсінігін еңбек тәрбиесі, политехникалық білім беру
негізінде қалыптастыру. Кәсіптік білім беру барысында жастардың
қызығушылығын, бейімділігін, қабілетін, психофизиологиялық қасиеттерін
еске алу қажет.
Мамандықты саналы таңдауда екі факторды еске алу керек:
1) оқушылардың білім деңгейі;
2) оқушылардың жеке қасиеттері;
Оқушылардың жеке қасиеттері мамандық талаптарына сәйкес келуі тиіс.
Сондықтан кәсіптік білім беру – бұл кәсіптік өз тағдырын шешуде оқушылардың
бойындағы жеке қасиеттерін, қабілетін, мүмкіншілігін дамыту. Осы тұрғыдан
алғанда оқушылардың ынтасының, бейімділігінің, жалпы және арнайы
қабілеттерінің динамикасына көңіл аударылуы қажет.
ә) кәсіптік ағарту – оқушылардың әлеуметтік – экономикалық, экологиялық,
психикалық – физиологиялық ерекшеліктері бар түрлі мамандықтар туралы
білім жиынтығы; сол кәсіптердің біреуін дұрыс таңдауға жағдай жасау;
оқушылардың кәсіби және қоғамдық қызметтерге деген көзқарасын дұрыс
тәрбиелеу, психикалық-физиологиялық мүмкіндіктерін және қоғамның
әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін дұрыс түсінуін қалыптастыру. Өз
кезегінде кәсіптік ағарту кәсіптік хабарламадан, кәсіптік насихат пен
кәсіптік үгіттен тұрады.
б) кәсіптік диагностика кәсіптік бағдар беру мақсатына байланысты
оқушылардың жеке басын зерттеу. Осының нәтижесінде мамандықты таңдауда оған
баланың дайындығын, ынтасын және қабілетін анықтайды. Ол үшін мынадай
әдістерді қолдануға болады:
- оқушылардың құжаттарын, іс - әрекетінің жемісін (жеке іс, сынып
журналы, шығармашылық жазбалар, қолөнер бұйымдары тағы
басқалар) талдау;
- практикалық іс - әрекетін, жүріс – тұрысын (мектепте, қоғамдық
орындарда, үйелменде, еңбекте) зерттеу, анкета мәліметтерін зерттеу;
- әңгіме – сұхбат;
- педагогикалық эксперимент;
- тәуелсіз мінездемені жинақтау әдісі.
Бұл әдістердің біразы педагогика, психология ғылымдарында
қолданылады. Тәуелсіз мінездемені жинақтау әдісін ұсынған профессор
К.К.Платонов. бұл әдістің мәні: мұғалімдерден, ата – аналардан, оқу
өндірістік практиканы басқарған нұсқаушыдан және дәрігерден түскен
мінездеме мәліметтеріне сүйеніп, сынып жетекшісі оқушыға объективті
мінездеме береді. Жеке кісіге әсер ету оның психикалық ерекшеліктеріне
қарай жүргізіледі. Балалардың ой-өрісі, мақсаты, мұраты пәндерді саналы
оқытуда қалыптасады. Адамдардың белсенділігінің жоғары болуы да пәндерді
оқыту арқылы іске асырылады. әлеуметтік белсенділікті қалыптастыру-адамдар
арасындағы қарым-қатынастың дамуына әсер етеді. Пәнді, практикалық білімді
игеруде, оқушылардың өмір тәжірибесінде, қоғамдық қатынас жүйесінде
адамгершілік нормалары орнығады. Оқыту белсенділігі сабақ кезінде ғана
емес, сабақтан тыс уақытта да жүзеге асырылады. Оқушылардың мамандық
әлемімен, техника негізімен және өндіріс технологиясымен танысуы олардың
қызығуына, бейімділігіне, белгілі бір жұмысқа ынталануына байланысты.
в) кәсіптік ақыл-кеңес (консультация) беру арқылы оқушының өзіне тән
ерекшелігіне, таңдаған кәсібінің талаптарына баса назар аударылады. Бұл
төмендегідей формада өткізіледі:
- диагностикалық ақыл-кеңес оқушылардың жеке басын зерттеуге, оның
қызығуына, қабілетіне сәйкес және соған жақын мамандықты таңдауға
бағытталған;
- анықтама ақыл-кеңесте оқушыларды жұмысқа орналастыру, оқуға не жұмысқа
қабылдау, түрлі мамандықты игеру мүмкіндегі, дайындық мерзімі,
еңбекақы төлеу жүйесі, кәсіптік біліктілікті арттыру жолдары
хабарланады;
- қалыптастырушы кәсіптік ақыл-кеңес оқушылардың мамандық таңдауын
басқаруды көздейді, ол ұзақ уақытқа созылуы мүмкін және оқушылардың
кәсіпті таңдауға қатынасының өзгеруіне байланысты болады;
- дәрігерлік ақыл-кеңес оқушылардың денсаулығын, оның психикалық
физиологиялық құрылымының таңдаған мамандыққа сәйкес келуін анықтауға
бағытталған, оқушыны басқа мамандыққа үгіттеу немесе таңдаған
мамандығына жақын психикалық физиологиялық көрсеткішін анықтайды;
Кәсіптік консультация оқушыларға әлеуметтік - кәсіптік жоспар
жасауға көмектесумен ғана шектелмей, олармен бірігіп, жоспарды іске
асыру, жалпы және кәсіптік білім алу деңгейін көтеру мәселерін, мамандық
таңдауда идеялық, ождандық негіздерді қалыптасуын, сол сияқты оқушылардың
мәдени өсіп дамуын қарастырады.
Қазіргі кезеңде ауылшаруашылығының, өнеркәсіптің жаңа салалары
және мамандықтар пайда бола бастады. Осындай жағдайда өскелең ұрпақты
өмірге, әртүрлі еңбекке, мамандықты саналықпен таңдап алуға даярлау
негізгі мәселелердің бірі болып отыр. Әрбір оқушыны өзінің мамандығын
анықтауда жан-жақты зерттеп, оған консультация беру арқылы тиісті көмек
көрсетіледі. Оқушы мамандық талаптарына сәйкес өзінің дербес бейімділігін,
психо-физиологиялық мүмкіншіліктерін анықтайды, сол мамандыққа жарамдылығы
жөнінде шешім қабылдайды. Жұмыстың мұндай түрін кәсіптік консультация деп
атайды, К.К.Платонов кәсіптік консультацияны үш кезеңге бөледі: дайындық,
аяқтау, анықтау. Кәсіптік дайындық консультациясы - бұл бүкіл мектеп
жылдары ішінде оқу-тәрбие жұмысының барысында оқушыларға үнемі дұрыс
кәсіптік бағыт-бағдар беріп отыруды қажет етеді.
Кәсіптік аяқтау консультациясы – бұл консультацияны сегізінші және он
бірінші сынып оқушыларымен маман – консультант мұғалімдермен бірігіп
өткізеді. Бұл жерде оқушылардың мамандықты таңдауға бейімділігінің,
психофизиологиялық қабілетінің сәйкестігі еске алынады.
Сонымен мектептегі мамандық туралы консультацияның өз
ерекшеліктері бар, ол тек диагностикалық қана емес, мұғалімдердің,
әсіресе, сынып жетекшілерінің көмегімен кәсіптік бағдарды реттейді. Бұл
жұмыс шамамен жетінші сыныпта басталып, мектепті бітіргенге дейін
созылады.
Мамандық туралы консультацияны жүргізуден бұрын бастауыш
сыныптардан бастап бірнеше жылдар бойы оқушы ерекшеліктерін зерттеу қажет.
I-IV сынып оқушылары үшін жыл сайын кәсіптік бағдар карталары толтырылып,
кейін олар сынып жетекшілеріне өткізіледі.
1.Аты – жөні ___________________________________ ____________
Туған жылы___________________________________ ____________
Мектеп ___________________________________ ________________
Сынып ___________________________________ ________________
2.Пәндер бойынша үлгерім бағалары
Пәндер 1 2 3 4 жылдық
Қазақ тілі
Ана тілі
Орыс тілі
Математика
Дүниетану
Бейнелеу
Музыка
Дене шынықтыру
Еңбекке баулу
Қандай пәндерді ұнатады:___________________________ ________
Қандай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
I тарау.
Мектеп оқушыларын алғашқы кәсіби еңбекке баулуды дамыту жолдары.
1.1 Оқушыларды еңбекке даярлаудың педагогикалық-психологиялық әдістерін
анықтау.
1.2 Кәсіби бағыт-бағдар беру тәсілдері.
II тарау.
Тұлғаның мамандық таңдауына бағыт-бағдар беру жолдары.
2.1 Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудағы мектеп пен жоғары
оқу орнының арасындағы сабақтастық.
2.2 Кәсіби мамандыққа бейімдеу жұмыс түрлері.
2.3 Мамандықты таңдау жұмыстары бойынша жүргізілген зерттеулердің
нәтижелері.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Әсемпаз болма әрнеге,
Өнерпаз болсаң арқалан.
Сен де бір кірпіш дүниеге
Кетігін тап та, бар қалан.
Абай.
Неге арналсаң, соны істе! деген алғашқысында сәл сөз сияқты
көрінсе де, бұл мағынаның астында асса әлеуметке, қала берсе әр адамға
маңызы зор терең мәселе жатыр. Мәселені дұрыс шешу үшін ғылым жолымен
зерттеу керек.
Әлеумет тұрғысындағы зор кемшіліктің бірі - әлеуметтік мүшесі, әр
адам өз орнында қызмет етпеу. Естеріңде болсын: Адам қалай болса солай
сүйреуге көне беретін тулақ емес, қалай қақса солай домалайтын алланың
добы да емес. Адам - өзінің ыңғайымен, еркімен қызмет ететін зат. Кісі
іштен туғаннан-ақ белгілі бір өнерге, қызметке икем болып туады. Басқаша
айтқанда, әр адамда бір нәрсе талап, ыңғай, қабілет яки зеректік болады.
Кімде - кім өзіне біткен ыңғайына қарай, өз жолымен жүріп, қызмет етсе,
өз басына да, әлеуметке де үлкен пайда келтірмек. Өз орнында істеген
адамның жұмысы да өнімді, берекелі болмақ. Сондықтан әр адам сүйегіне
біткен икемділігіне қарай қызмет ету керек. Ол үшін адам өзінде қандай
талант, қандай зеректік, қандай қабілет, бір сөзбен қандай қасиет
барлығын білу қажет. Дәл деп айтқанда, әр адам өзін - өзі тану керек.
Адамның өзін тану, өз жолын табуы өте қиын. Бұл қиындық әсіресе
жастардың басында: Олар тәжірибесіз, олар көңілі, ойы құбылмалы,
толқымалы, сондықтан өзін сынай алмайды. Өмір жолдары тараулы.
Республикада мемлекеттік құрылыс түбегейлі өзгеріп, жаңа түрдегі
қоғамдық қарым – қатынастар біртіндеп орын алып, жаңа мазмұндағы
әлеуметтік тапсырыстар туындап отыр. Осы орайда білім беру беделін көтеруде
жаңа көзқарастар қалыптастыру қажеттілігі туындайды.
Елімізде жүзеге асырылып жатқан жалпы білім беретін және кәсіптік
мектептердің реформасы жастарды еңбекке баулу жөніндегі принциптерді
мақсатты дамытуға негізделіп отыр және ол кәсіпті саналы түрде таңдауды,
кәсіптік бағдар беру жұмысын жетілдіруді алға қойды. Өзінің мақсаты жағынан
кәсіптік бағдарлау еңбек ресурстарын үйлесімді бөлуге, жастардың өмір
жолын таңдауына, кәсіпке бой үйреніп, зиялылардың лайық ізбасарларын
қалыптастыруға елеулі ықпал жасауға тиіс.
Қазіргі кездегі еліміздің экономикалық және әлеуметтік мәдени
жағдайына сай, қоғам өмірінің барлық салаларында өзін-өзі жетілдіріп,
әлеуметтік мүмкіншілігін дамытатын білікті маман тәрбиелеу өзекті мәселе
болып отыр.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңында ғылым мен
практика жетістіктерін жеке адамды дамытуға, шығармашылық, рухани және
дене мүмкіндіктерін, интелектін дамытуға бағыттау нәтижесінде кәсіби
білікті маман тәрбиелеу міндеті көзделген. Демек, қоғам дамуының қазіргі
кезеңінде мектептерде оқыту үрдісін жетілдіру, болашақ мамандардың
ізденімпаздығын, дербестігі мен шығармашылығын дамыту өзекті мәселе болып
отыр. Сондықтан оқушылардың мектепке оқып жүрген кезінде олардың ойлау
белсенділігін дамытып, білімі мен біліктерін өмірдің жаңа жағдайында
пайдалана білуге үйрету қажеттілігі туындайды.
Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерінің негізгі
мақсатының бірі жоғары сынып оқушыларын олардың қабілетіне,
қызығушылығына, қоғамның сұранысына сай белгілі бір мамандық түріне баулу
болып табылады.
Сондықтан да кәсіпке баулу бағдарламаларын түзу кезінде негізгі
қағидаларды, ережелерді жүзеге асыру мәселелері көзделеді. Олар:
• жалпы білім дайындығы базасында алғашқы кәсіпке баулу және олардың өзара
байланысын ескеру;
• оқушылардың нақты кәсіпті игеруі барысында оқытуды өнімді еңбекпен
ұштастыру;
• кәсіпке баулудың политехникалық сипаттылығы;
• оқушылар дайындығының барлық сыныптардағы оңтайлы үйлесімділігі мен
мектеп оқушыларының көпшілік кәсіпті таңдауына, қоғамға пайдалы еңбекке
бағыттау, жоғары сыныптарда белгілі бір мамандықты меңгеру мәселелері;
Мамандық таңдауға әзірлеу – жеке адамды жан – жақты әрі жарасымды
дамытудың ажырамас бөлігі, сонымен бірге ол оқу - тәрбие процесінің
жүйесінде адамды идеялық саяси, адамгершілік, еңбек, ақыл – ой,
эстетикалық және дене тәрбиесі жағынан жетілдіріп қалыптастырудың бірлігі
мен өзара тұрғысынан қарастырады. Кәсіптік бағдар - әрбір жеке адамның
ерекшеліктерін, сонымен қатар халық шаруашылығының, оның салаларының,
экономикалық аймақтардың қажеті мен мүддесін есепке алып, еңбек
ресурстарын үйлесімді бөлудің, жастарды кәсіпті еркін және өз бетімен
таңдап алуға даярлаудың ғылыми негізделген жүйесі.
Мамандықты ұғынымды таңдау жағдайы өте маңызды, себебі ол тұлғаның
өмір бойы қалыптасатын негізгі оқиғалардың бірі, әрі тұлғаның әрі қарай
даму жолдарына әсер етеді. Сондықтан жасөспірімдердің кәсіби өзіндік
анықталуы мен мамандық таңдаудағы өзіндік бағалау мен іс-әрекетті өзіндік
саналы реттеудің ерекшеліктері жайлы мәселелерін қазіргі заман талабына сай
зерттеу соның шеңберіндегі зерттеулерді жүйелеуді қажет етеді. Осыған
байланысты, біздің зерттеудің негізгі мәселесі туындайды. Неге кейбір
жасөспірімдер мамандықты өзіндік талдау негізінде таңдайды, өз
мүмкіндіктерін мамандық ерекшеліктерімен арақатыстырады, ал басқалары
көптеген басқа кездейсоқ жағдайлардың әсерінен таңдайды деген сұрақтарға
жауап беру. Өйткені мамандық таңдау - өмір жолы.
Адамның өзін-өзі тәрбиелеуі, жар таңдап, отау құру, сөйтіп жұрт
қатарына енуімен өзектесіп жататын мәселенің бірі – мамандық таңдау.
Мамандық таңдаудың орасан зор маңызы бар. Адам еңбекте қуанышқа
бөленетіндей, оған жиырыла қарамайтындай болуы керек. Адамның өзі істейтін
ісіне ынтасы болса ол өз жұмысын етене жақсы көретін дейтіндей болса –
сонда ғана өз еңбегінен рақат, қуаныш таба алады, сонда ғана ол қажып –
талмай өз еңбегін кемеліне келтіре арттыра алады, сонда ғана ол өз еңбегі
саласында құнды нәрсе бере алады, сонда ғана мамандық жанына жай келеді.
Мамандықты дұрыс таңдап алудың іс үшін де, қызметтердің өзі үшін де,
өндіріс үшін де зор маңызы бар. Соңғы кезекте жүргізілген зерттеулер
жастардың мамандық таңдай білуге байланысты ой -пікірлері мен тебіреніс –
толғаныстарында бұл мәселенің қоғамдық әлеуметтік жағынан гөрі жеке бас
мүддесіне көбірек қатыстылығы байқалып жүр. Әрине, бұл қазіргі нарық
экономикасына көшу кезіндегі өтпелі кезең тудырған жәйт болса керек. Жеке
мүдде қазіргі кезде ел-жұрт психологиясына елеулі әсер етіп тұрған фактор
екендігі белгілі. Заман талабы жастардың тек мал шаруашылығы, өндіріс,
құрылыс маманы ғана болмай, сауда, алыс-беріс, бизнес ісіне де көптеп
мамандануын қажет етіп отыр.
Қоғамда да, өзіне де пайдалы еңбек ету адамның қалыпты және жақсы
өмір сүруіне жағдай жасайды. Осы проблеманы шешу үшін жастар есейе бастаған
кезде мамандықты саналы таңдауы қажет.
Мамандық – адамның белгілі бір қызмет атқаруына мүмкіндік беретін
білім мен практикалық дағды жиынтығы. Мамандық таңдау – күрделі процесс.
Бұл процесте адам өзінің өмірдегі жолын қателеспей табу үшін ойланады,
ізденеді. Қажетсіз мамандық болмайды және де мамандық адамдардың белгілі
бір қажеттіліктерін өтейді, олардың дұрыс, қалыпты өмір сүруіне жағдай
туғызады. Мектеп бітіріп, қолына кәмелеттік аттестат алған кейбір жастар
еңбекке араласқанда іске икемсіз, орашолақ келеді. Мамандар қанша үйретсе
де, олардың сөздеріне аса көңіл қоймай, енжар, самарқау қабылдайды.
Соның әсерінен көптеген қиындық көреді, бір жұмыстан екінші жұмысқа жиі
ауысып, тұрақсыздыққа бой ұрады.
Үлкен өмірге енді аяқ басқан жас ұланның алдында мыңдаған мамандықтан
өзіне лайықты біреуін таңдау міндеті тұрады. Жоғары сынып оқушыларының
мақсаты негізінен мамандық таңдауды болашағым деп түсінуінде. Олардың
еркін, ешкімнің ықпалынсыз, өз танымының, қызығуының балалық
армандарының орындалуын өзіндік еншісі деп түсінуге болады. Тәуелсіз елге
білікті маман даярлау мәселенің алғашқы дайындығына икемдеу орта оқу
орындарынан бастау алады. Оқушылардың кәсіп таңдау негізінде көбінің ата-
аналарының ақыл – кеңесіне сүйенетіне немесе біреудің ықпалымен
таңдалынған мамандық не талапкерлердің мамандықтарды таңдаудағы
жүйесіздігі, оқушының болашағына, оның дүниетанымы мен қызығуына шабылған
балта деп есептеуге тура келеді. Сондықтан өзінің көңілі сүймеген
мамандыққа баруларына байланысты оқуды тастап кетуі, болашақта
мамандықтары бойынша жұмыс істемеулеріне негіз болады. Әрине, оқушының туа
біткен дарынына немесе жастайынан бейімделген іскерлігіне, тіпті болмаса
өзі аңғармаған талантына байланысты бағдар беріп, ынталандыруға болады.
Бірақ үгіт жүргізіп, жаңадан ашылып жатқан мамандықтардың мағынасын жете
түсіндірмей, оқушының танымдық қызығушылығын шет қалдырып, басқа
игіліктер үшін итермелеуге болмайды.
Қазіргі таңдағы өркениет өресіне сәйкес менеджер, маркетолог,
эколог сияқты түрлі жаңа мамандықтар мен мектеп қабырғасында негізі
қаланбаған туризм, кибернетика, мәдениеттану тағы басқа жас ғылымдар
қалыптасуда. Сондықтан да, оқушыға аталған мамандықтар мен ғылымдар
аумағында түсініктер беріп, олардың немен айналысатындарын және қандай
пәндермен байланыстылығын жете түсіндіруді қажет етеді.
Әрине, тұлғаның кәсіби бағыттылығын қалыптастыру - болашақ іскер
маманды тәрбиелеудің негізгі шарттарының бірі және кәсіби бағыттылықты
қалыптастыру проблемасы жоғары сынып оқушылары үшін өзекті мәселе. Айтылған
проблемаға оқушылардың көзқарасы, оқу, сабақтан тыс әрекет формаларының
барысында қалыптасады. Жасөспірімдердің ой - өрісі, дүниеге көз қарасы,
оқу және тәрбие процесінде жан – жақты жетіле бастайды. Олардың дамуы мен
қалыптасуына қоғамтану, тарих, әдебиет пәндері болымды әсер етеді.
Жасөспірімдер әдебиеттерді көп оқиды, әлеуметтік орта мен қарым-қатынас
жасайды. Отан үшін өмір сүріп, жұмыс істеудің қажет екендігін түсінеді.
Зерттеу мақсаты: Жеке тұлғаны қалыптастыруда мамандық таңдаудың атқаратын
ролін анықтау. Мамандық таңдаудың мәнін тереңірек түсінудің қажеттілігін
көрсету.
Зерттеу міндеті:1.Мамандық таңдау туралы ғылыми-теориялық әдебиеттермен
танысу, саралау.
2.Мамандықтардың заман талабына сай қажеттілігін белгілеу, себептерін
көрсету.
3.Жеке тұлғаның қызығушылығын арттыратын мамандықтарды анықтау.
4.Оқушылардың қабілетін, танымдық қызығушылығын анықтау үшін сауалнамалар,
тестерді қолданып мамандыққа бейімділігіне қарай бағыт-бағдар беру.
Зерттеу объектісі: Оқушылардың мамандық таңдауына бағыт-бағдар беру.
Зерттеу пәні: Оқушыларға мамандық таңдауына бағыт-бағдар берудің әдістері,
тәсілдері, түрлері.
Ғылыми болжам: Егер оқушылардың белгілі бір мамандыққа бағыт-бағдары дұрыс
анықталса, онда олар өздері қалаған маман иесі болуға мол мүмкіндіктері
бар болар еді.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттерге шолу жасау, сауалнамалар,
әдістемелер.
1. Оқушыларды еңбекке даярлаудың педагогикалық-психологиялық әдістерін
анықтау.
Оқушылардың кәсіби құндылық бағдарларын қалыптастыру туралы зерттеу
жұмысын бірнеше ғалымдар зерттеп, оларға сипаттама берген. Мамандық таңдау
жолында жастарға көмек көрсетуге, алғашқы тәжірибе Америкада істелді. Бұл
жұмысқа басты болған Бостон профессоры Парсонс. Бастауыш мектепті бітірген
балалардың келешектегі ниеті туралы кеңесуге Парсонс бір кедей ауданның
шәкірттерін жинаған. Келешектің тұтқасы болады деп үміт күткен жастардың
көбі болашақта не істерін білмейтін болып шыққан. 1908 жылы Босттон
қаласында мамандық таңдаушыларға тегін маслихат беретін ұйым жасалады.
Өнер таңдау деген еңбегінде Парсонстың қоятын мәселесі: ақылды мәслихат
беріп, жетекшілік етіп, керекті білім үйретіп, адамның еңбегін, жігерін
пайдасыз орынға қалай жұмсатқызбау еңбектің зая болып желге кету себебі:
бірінші өмірге жеңіл оймен қараудан; екінші өзінің кім екенін түк
білмеуден, басқаша айтқанда, өзінің күшін, ыңғайын, талабын, ынтасын,
кемшілігін олардың себебін білмеуден; үшінші мемлекеттің жалпы шаруашылық
жайымен оның бар жағында, әрбір аудандардың жайымен таныстығы аз болудан
туады дейді.
Ресей ғалымдарының бірі Харламов еңбек тәрбиесінің жүйесіндегі ең
басты мәселенің бірі оқушыларға мамандық таңдауға бағдар беру, оларға
өзіндік кәсіби мамандық таңдауда дұрыс көмек беру деп атап кеткен. Бұл
жұмыстың өзіндік бірнеше бағыттары бар. Бірінші, оқушыларды мамандық
түрлерімен таныстыру. Бұл бағытта әңгіме, лекция және баяндамалардың маңызы
зор және де мамандық иелерімен кездесу өткізу, экскурсия жасау. Кім және
қандай боламын? атты кеш өткізу. Бұл шараны атқарғанда ата – аналарды,
сонымен қатар әр түрлі мамандық иелерін шақырып қатыстыруға болады. Ал
екінші бағытта оқушылардың кәсіби бағдарын анықтау үшін, оларды өндіріс
және ауылшаруашылық ұйымдарына экскурсия жасату. Үшінші бағытында
оқушыларға өндірістік салаларындағы мамандықтар туралы кәсіби бағдар бере
отырып, өндіріс орындарында жұмыс істеуге жағдай жасау.
Кәсіптік бағдар беру жұмысына өз үлесін қосқан ғалымдардың бірі
Газарян Спартак Суранович. Ол мектепте кәсіптік бағдар жұмысын
ұйымдастыруда мұғалім – басты тұлға деп атап көрсетті. Бұл орайда 9 – 11
сынып оқушыларының мамандық таңдауы, өздерінің қалап алған мамандықтарының
сырын жан – жақты білуі үшін мұғалім өткізетін сынып сағаттарының пайдасы
өте зор. Сынып сағатын бұрын оқушылардан жазбаша түрде қай мамандықты
қалайды, оны не үшін таңдап алды деген сұрақтарға жауап жаздырып, анкета
толтырады. Содан кейін Мен сүйген мамандық, Менің келешегім, Мен
ұнататын жұмыс тақырыбында шығармалар жазылады. Бұл оқушылардың өзінің
таңдаған мамандығы жайлы білуіне, ой - өрісін дамытуына көмектеседі.
Осындай әдістермен әр оқушының бағыт – бағдарын білгеннен соң, сынып
сағаттарын соған сәйкестендіре жүргізу керек. Алдыңда сан тарап – бірін
таңда деген сияқты тақырыпқа өткізуге болады. Сынып сағатында оқушылар
өздерінің жүрек қалауы бойынша қабырға газетін шығаруға болады, әр түрлі
мамандықтарға байланысты мәселелер туралы ой – пікілерін жазады. Сынып
сағаты болған күні оқушылардың ата – аналарынан әр түрлі мамандық иелерін
мектепке қонаққа шақыруға болады. Оқушылар олардың алдында өздері ұнатқан
мамандық туралы, оны не үшін таңдағаны жайында айтып береді. Сона соң
таңдаған мамандықтарының иелеріне сұрақ қойып, біраз жайды сұрап алады.
Сынып сағатына орай стенділер, фотоальбомдар пайдалынады.
Жүсіпбек Аймауытов өзінің Псикологие1 (жан жүйесі) мен өнер таңдау
деген еңбегінде Әр адам әлеуметке мүше болғандықтан, әлеумет ісіне
көмектес болуға міндетті. Көмектес болу үшін өнер (мамандық) таңдау керек.
Әрбір өнер белгілі мінсіз қасиетін тілейді. Ондай қасиеті болмаса, қызмет
жемісті болмайды. Белгілі бір өнерге арналып, бейім бола туған адамда ондай
қасиет анық байқалады. Қай адам қандай кәсіп істейтіндігі сыртқы түрінен де
көрініп тұрады.
Өнерге ыңғайлы болу үйренумен, машықтанумен, жүре табылмайды. Адам іштен
туа өнерге бейім бола туады. Менің табиғатым нені қалайды? Ындыным нені
сүйеді? Ішімдегі даусым мені қайда шақырады? Менің менмендігімді сыртқа
шығаратын ең басым, күшті ыңғайым, талабым қайсы? Адамның өзге сипаттарының
бәрінен жетілетін талабы осы болу керек. Өмір жолының тоғысында тұрған
әрбір адам осылай істелуі тиіс.
Қазіргі таңдағы осы мәселе бойынша Қазақстанның жас ғалымдары да
зерттеулер жүргізіп жатыр. Солардың бірі Бейсенова Ж.Ж. жоғары сынып
оқушыларының кәсіби өзіндік анықталуындағы мамандық таңдаулары мен өзіндік
ерекшеліктерін зерттеген. Ол жоғары сынып оқушыларының кәсіби өзіндік
анықталуындағы өзіндік бағалау мен іс - әрекетті саналы өзіндік реттеу
ерекшеліктерін және кәсіби бағдарлану мен мамандық таңдауға байланысты
саналы дайындықтың ішкі субъективті факторларын зерттеу арқылы, тұлға мен
оның іс - әрекетінің күрделілігі, көп мәнділігі адамның белсенділігінің
психологиялық реттеу ерекшелігі мен іс - әрекетінің өзіне тән сипатымен
шарттанады. Кәсіби өзіндік анықталу, негізінен мектеп бітірушілердің
мамандықты таңдауға дайындығын талдау жасаумен шектеледі. Кәсіби өзіндік
анықталу процесі мамандықты таңдаумен шектелмейді.
1Қазіргі терминологияда қолданылып жүрген психология деген атауды автор
псикологие деп жазыпты.
Мамандықты таңдауды нақтылау мәселесі уақыт өткен сайын адамның өмір сүру
барысында пайда болып отырады. Кәсіби өзіндік анықталу процесі
жасөспірімдік кезеңде аяқталмайды. Себебі, оқушыларда кәсіби ниеттенудің
орнықсыздығына әкеледі. Сондықтанда кәсіби өзіндік анықталу процесін жүйелі
басқару қажеттігі туындайды. Мамандықты саналы таңдау жоғары сынып
оқушыларының өзінің психикалық ерекшеліктерін байқауына және оның өзіндік
бағалау ерекшеліктеріне байланысты. Жоғары сынып оқушыларына дер кезінде
дұрыс кәсіби бағыт бағдарды ұйымдастыра білу, кәсіби таңдауларына
жетекшілік жасау, көмектесу олардың жеке бастарының сапалы өзгерістеріне
әкеледі, яғни еңбекке, адамдарға деген қатынастары өзгереді, кәсіби
қызығуларыныңары қарайғы дифференциясы өтеді, өмірлік болашақ туындайды.
Соның негізінде олардың өзіндік сана сезімдері мәнді өзгереді: өзін еңбек
субъектісі ретінде түсінуі қалыптасады, еңбекке, сол мамандықты меңгеруге
қатысты мүмкіндіктерін бағалаулары жасалынады. Осыған байланысты Жұпаргүл
Жұмабайқызы зерттеу мақсатына орай келесі зерттеу міндеттерін қойды:
- кәсіби өзіндік анықталу мен өзіндік бағалау мәселелерін теориялық
зерттеу;
- жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағдарлануына байланысты, қызығулары,
кәсіби информациялығы, кәсіби жоспарлары, мамандық таңдау мотивтері,
кәсіби өзіндік анықталу мәселелерін теориялық – эксперименттік зерттеу
және оларды қалыптастырудың психологиялық – педагогикалық негізін жасау;
Тұлғалық таңдау мен өзіндік детерминация сұрақтарын қамтыған бұл жұмыста
мектеп бітірушілердің кәсіби өзіндік реттеу жүйелерін, адекватты жоғары
өзіндік бағалауды дамыту кәсіби өзіндік анықталудың негізгі мазмұнына
жағымды әсер етіп, мамандық таңдау мотивтерін нақтылайды. Мамандық таңдауды
анықтайтын факторлардың ішіндегі ең маңыздысы сол кәсіпке деген нақты
көрінген қызығулар жүйесі жатады. Сонымен, жасөспірімдердің өзіндік бағалау
ерекшеліктері мен мамандық таңдаулары өзара байланыста бола отырып, кәсіби
өзіндік анықталуға мәнді әсер етеді деп көрсете кетті.
Мамандық таңдаудағы ең басты мәселе бірі еңбекке даярлау. Соған
байланысты Әли Мүсілімов Оқушыларды еңбекке даярлаудың ғылыми –
педагогикалық негіздері атты еңбегінде егер білім саласын дамытуға
бағытталған әдіснамалық, педагогикалық теорияларды басшылыққа ала отырып,
оқушыларды кәсіби еңбекке даярлаудың жаңа технологияларын пайдаланса,
тұжырымдамалары мен бағдарламалардың, білім стандартының талаптары оқу –
тәрбие үрдісінде дұрыс қолданылса, онда оқушыларды кәсіби еңбекке даярлау
жүйесі өзінің жаңа сапалық деңгейіне көтеріледі, өйткені әр баланың жеке
бастың құндылықтары мен бейімділігі, еңбекке деген ынта – ықыласы
ескеріліп, олардың іскерлік қабілеттерін дамытуға психологиялық,
педагогикалық тұрғыда зер салынады – деп атап кетті.
Бүгінгі таңдағы әлеуметтік – экономикалық жағдайлардың күрделенуі,
ақпараттар ағымының қарқындауы, бәсекелестіктің артуы сияқты жағдаяттар
білім беру ұйымдарының түлектеріне елеулі жоғары талаптарды жүктейді. Соған
байланысты Бортко Т.Г Жаңа ақпараттық технологияны пайдалану арқылы жоғары
сынып оқушыларын бағдарлы оқыту еңбегінде шығармашылық іс -әрекет
тәжірибесімен қаруланған, бүгінгі өзгермелі жағдайларда бағдарлана алуға
дайын адамды дамыту керек деп есептейді. Педагогикалық – психологиялық
әдебиеттерде білім мазмұнын бағдарлы саралаудың мәні оқушылардың орнықты
мүддесі, қабілеттілігі, бейімділігі аясында олардың осы қасиеттерін таңдап
алған бағыттарында мүмкіндігінше дамыту мақсатымен мамандыққа бағыттау
болып табылады.
Соңғы жылдары еліміздің көптеген мектептерінде физика –
математикалық, гуманитарлық, техникалық, химия – биологиялық және тағы
басқа бағдарлы сыныптар ұйымдастырылып, гимназиялар, лицейлер, колледждер
және авторлық мектептер ашылуда. Мұндай сыныптардың көпшілігі нақты жоғары
оқу орнына түсуге дайындыққа бағытталған. Олардағы пәндер бағдарламалары
жоғары оқу орнының талаптарын ескере отырып құрылады. Алайда мұндай оқыту
жалпы білім беретін мектептің басты мақсаттарына, тұлғаның даралығын ашу
негізінде оны дамытуға, әрбір оқушының тұлға ретінде өзінің қажеттілігі мен
мүмкіндігін іс жүзінде көрсету үшін қажетті психологиялық – педагогикалық
жағдайлар туғызуға бағынбайды. Бағдарлы саралау оқушылардың өздерінің
танымдық қызығуларына, қабілеттігіне, оқудағы жеткен жетістіктеріне және
кәсіби ниеттеріне байланысты олардың оқыту бағдарын еркінше таңдап алуға
негізделген. Оқушылар есейген сайын олардың мүддесі мен кәсіби ниеті сәйкес
келе бастайды. Белгілі бір пәнге қызығу мен қабілеттілік көрсеткен оқушы
өзіне мамандықты нық таңдай алады және тәжірибе көрсеткендей, қандай да бір
пәнге қызығу танытпаған оқушылар кәсіпті таңдап алуға қиналып, оны жиі
өзгертеді.
Адамның жан – жақты үйлесімді дамуында еңбек шешуші факторлардың
бірі. Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және ақыл-ой
деңгейі дамып, жетіледі, еңбектің мәні мен құндылығы артады. Еңбекке
тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының қоғамға
пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуы, оқуға деген саналы көзқарасты
тәрбиелеудің, азамат болып өсудің, жеке адамды адамгершілік және зиялылық
жағынан қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады. Балаларды еңбекке
психологиялық, практикалық тұрғыдан дайындау – бұл қоғам үшін оқушылардың
пайдалы еңбекке даярлығын және талаптануын тәрбиелеу, еңбекті өз бетімен,
өз еркімен ынталанып орындауға үйрету.
Еңбек етуге әдеттену – бұл жай ғана еңбекке үйрену емес, бұл
адамгершілікті адам тәрбиесінің жоғары деңгейі, еңбек процесіне құштарлық,
еңбек етуге әзірлік, жұмысты істей білу, демек өз күшіңді және
басқалардың күшін және жұмыстың барлық жағдайын есептей білу.
Еңбек – қоғам өмірі мен адамның жан – жақты әрі жарасымды дамуының
қажетті шарты, жан – жақты дамыған адамды қалыптастыру жолы.
Еңбек - өмірдің тұтқасы, тіршіліктің көзі. Еңбексіз өмір жоқ.
Қоғамдағы байлықтың бәрі адам еңбегімен жасалады. Осыны терең түйіп, ой
топшылаған халық: Еңбек – адамның екінші анасы
Жас өспірімдерді еңбекке тәрбиелеу – күрделі де ұзаққа созылатын
процесс. Сондықтан оларды жастайынан еңбек ете білуге, үлкендерді және
олардың еңбектерін бағалай, қадірлей білуге тәрбиелеудің маңызы зор.
Оқушының еңбек әрекетін қалыптастыру арқылы оның еңбек дағдылары мен
шығармашылық қабілеттерін арттыру.
Сондықтан ата – ана баланы кішкентай кезінен еңбекке баулып, белгілі
мақсатпен тәрбиелеуі қажет. Мектепке дейінгі балаларға шамасы мен
денсаулығына, қабілетіне, икемділігіне қарай саналы да жүйелі кәсіптік
бағдар беру арқылы еңбекке дағдыландарған дұрыс. Баланың алғашқы мектебі –
туған үйі, әке – шешесі, ұстазы.
Жас адамның кәсіптік және әлеуметтік қалыптасуында еңбектің шешуші
рөлі материалдық өндіріс саласы мен еңбектің қоғамдық табиғатынан бастау
алады. Бұл принциптердің ойдағыдай жүзеге асырылуы оқу мен тәрбиенің,
білім мен еңбектің бір-бірімен тығыз ұштастырылуы мен еңбекке даярлаудың
кәсіптік бағдарына тікелей байланысты.
Мамандық жөнінде бағдар беруде жетекші рөл атқаратын сабақ – еңбек
сабағы. 6-8 сыныптарда бұл жұмыстар күрделілене түседі. Оқушылар ағашпен,
металмен, сондай-ақ конструкциялық моделдермен жұмыс істейді. Мектепте
еңбек сабағын жүйелі өткізуге арнап шеберхана, техникалық еңбек кабинеті,
тігін және үй шаруашылығы кабинеті жабдықталады. Онда оқушылар теориялық
білімдерін практикамен ұштастыруға мүмкіндік алады. Еңбек сабағында
оқушылар еңбек дағдыларына үйренеді, техникалық білімді игереді. Еңбек
сабақтары барысында оқушылар жалпы және техникалық білімге сүйенеді. Еңбек
сабақтарының процесін жетілдіру оқушылардың еңбекке зерттеу және
шығармашылық қатынасын қалыптастырады. Оқушылар мектептен алған білімдерін
пайдаланып, әр түрлі өсімдіктерді өсіреді, тәжірибелер жасайды,
практикалық дағдылармен іскерлікті игереді, кейбір мамандықтардың түрлерін
меңгереді.
Ортаңғы сыныптарда арнайы бөлінген оқу-тәжірибелік үлесті жер
бөлігіндегі, оқу шеберханасындағы еңбек, жоғары сыныптардағы өнеркәсіп
және ауыл шаруашылық практикумдардағы оқушыларды жалпы еңбектің білік,
дағдыларымен қаруландырып, политехникалық ой-өрісін кеңейтеді, кәсіптік
ниетін және өмір жолын қалыптастыруға икемдейді.
Сыныптан тыс үйірме және жаппай жұмыстың еңбек тәрбиесін іске асыруда
тәрбиелік мүмкіндігі өте зор. Жас натуралистер, Жас техниктер, Жас
тәжірибешілер және пән үйірмелеріндегі сабақтар оқушыларды еңбекке
баулиды, олардың шығармашылық ойларының дамуына мүмкіндік туғызады. Әрбір
оқушының үйірме сабақтарында еңбекке шығармашылық қатынасы байқалады, олар
еңбегін ұйымдастыру тәсілдерін іздестіреді, ғылыми зерттеу дағдыларына
(әдебиеттермен жұмыс істеу, жазып алу, мәліметтерді жинақтай білу тағы
басқалар) төселеді. Бұл үйірмелер келешек мамандықты таңдап алуда
оқушыларға ой салады. Олар әр мамандықтың болымды, болымсыз жақтарымен
танысады, зерттейді, сөйтіп, өзінше тиісті шешім қабылдайды. Осыған орай
мұғалімдермен ата-аналар оқушыларға үнемі, бірізді педагогикалық пікір
айтып отырса, олардың мамандықты таңдауда бірте-бірте шабыты,
қызығушылығы арта түседі.
Үйірме жұмыстарын жаппай жұмыстар толықтырады. Оқушылар қызғылықты,
үлкен тәрбиелік мәні бар көптеген шараларға белсенді қатысады және оларды
тікелей ұйымдастырады. Мұндай жұмыстарға Құстар күні, Орман күні,
Бақ аптасы, Еңбек мерекесі тағы басқалар жатады.
Өзіне-өзі қызмет ету – еңбек тәрбиесінің қажетті элементтерінің бірі.
Балалар өзіне-өзі қызмет ете отырып, әр түрлі еңбек іс-әрекеттерін
орындаудың тәсілдерін үйренеді, өздерінің жауапкершілігін сезеді, бұл
менің адамгершілік борышым дейді, сонымен бірге олар үлкендердің еңбегін
бағалайды, олардан үлгі алады.
Мектеп жағдайында өзіне - өзі қызмет ету – оқу құралдарын,
кабинеттерді, мебельді, сынып бөлмесін, мектеп үйін жөндеу, сыныптарды,
коридорларды, шеберханаларды, спорт алаңдарын, мектеп үйлерін жинау.
Үйелменде өзіне -өзі қызмет етудің түрлеріне төсек – орынды, пәтерді
жинау, киім, аяқ киім және басқа үй мүліктерін тазалау, кір жуу, үтіктеу,
киімді жамау, тамақ дайындау жатады.
Мектеп және үйелмен алдындағы басты міндет – бұл өзіне - өзі қызмет
етудің берік жүйесін жасау, тұрмыстық еңбекті әр адамның күнделікті өмір
игілігіне айналдыру қажет. Мұнда өзіне-өзі қызмет етуге бағытталған сынып
кезекшілігінен бастап, конструкциялық модельдер, тұрмыстық заттар жасауға
дейін үлкен бағыт береді. Тындырылған істің кемшілік жетістіктерін дер
кезінде бағалап отыруға күш салынады. Себебі мұғалім тарапынан бағаланбаған
жұмыс оқушы психикасына кері әсер етеді, баланың жұмысқа деген ынтасын
тежейді, оқушы жалқаулыққа, немқұрайлыққа бой ұрады.
Мектептегі барлық оқушылар мектептен тыс уақытта қоғамдық пайдалы
еңбекке қатыстырылуы керек.
Қоғамдық пайдалы еңбек – қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру,
жеке адамның жан – жақты дамуына мүмкіндік жасау құралы, мектеп
жағдайында өткізілетін қоғамдық пайдалы жұмыстың тәрбиелік мәні зор.
Қоғамдық пайдалы жұмыстың барысында оқушылардың ғылыми дүниетанымы дамиды.
Мамандықты тануда көзқарасы кеңейеді, денсаулығы жақсарады, саяси сенімі
және мәдени – адамгершілік ұғымы артады.
Қоғамдық пайдалы жұмыстың мектеп өмірінде бірнеше түрлерін атауға
болады:
- халық қоныс тепкен жерлерді, мектептерді абаттандыру, көшелерді,
алаңдарды көгалдандыру, жолды, тротуарларды жөндеуге қатысу,
экологиялық жағдайға байланысты тазалықты сақтау, табиғатты күту және
қорғау.
- мәдени – ағарту жұмысы оқушыларды белсенділікке, орындағыштыққа,
қоғамшылдыққа тәрбиелейді, олардың әлеуметтік ортамен қарым-қатынасын
кеңейткді. Әсіресе ауыл мектептерінің жоғары сынып оқушылары жұртшылық
арасында үкіметтің қаулы-қарарларын насихаттайды, әр түрлі әдеби,
этикалық, эстетикалық тақырыптарға әңгімелер өткізіп, лекциялар оқиды,
концерт береді.
- шефтік жұмыс-адамгершілікті адам тәрбиесінің ең жоғарғы формасы. Ол
баланы қамқорлыққа, қайырымдылыққа, жауапкершілікке тәрбиелейді.
Өнімді еңбек арқылы адам баласы өзіне және қоғамға қажетті
материалдық құндылықты жасайды.
Жалпы білім беретін орта мектеп оқу - өндірістік кооперативтері,
жалға алу, кіші кәсіпорыны, мектепаралық оқу - өндірістік комбинаттар,
оқушылардың өндірістік бригадалары арқылы оқушыларды өнімді еңбекке
қатыстыруды іске асырады.
Өнімді еңбек барысында оқушылар өз мүмкіншіліктеріне сәйкес жалпы
халықтық іске үлес қосады. Оқушылардың өнімді еңбегін ұйымдастырудың
бірнеше объектілері бар. Сол объектілердің бірі – оқушылардың өндірістік
бригадасы. Бұл еңбек тәжірибесін, политехникалық білім беруді, өнімді
еңбекті ұйымдастырудың негізгі формасы.
Оқушылардың өндірістік бригадасы іс - әрекетінің байырғы мәселелері:
- материлдық базасын жасау, оған өндірістік және тәжірибелік жер
учаскелері, техника және ауылшаруашылық құралдары, мал шаруашылық
фермасы, далалық қос жатады;
- оқушылардың өндірістік бригадасы 7-10 сынып оқушыларымен
ұйымдастырылады;
- бір жылдық оқу - өндірістік жоспар жасалады.жоспарға машиналарды,
агротехниканы, зоотехниканы оқып үйрену, тұқымды, топырақты дайындау,
тәжірибені қою, оқу – практикалық тапсырмаларды орындау, жеміс –
жидектерді, көкөністерді отырғызу және оларды жинау мәселелері кіреді.
Оқуды еңбекпен ұштастыруда, оқушылардың кәсіби ынтасын, қызығушылығын,
ауыл шаруашылық еңбегін дамытуда, еңбек және адамгершілік тәрбиесін кешенді
тұрғыдан іске асыруда оқушылардың өндірістік бригадасының ролі өте зор.
Еңбекке тәрбиелеу бірқатар педагогикалық шарттарға байланысты:
- еңбекке тәрбиелеудің нәтижелі жүруі баланың еңбекке неғұрлым ертерек
қатыстырылуына байланысты;
- балалардың еңбек әрекетінің қоғамдық мағынасы және идеялық - өнегелік
негізі болуы керек;
- еңбек тапсырмасын орындағаннан кейін оның болымды нәтижесі баланың өз
күшіне сенімділігін қуаттайды, қуаныш сезімі артады. Неғұрлым еңбек
нәтижелі болса, соғұрлым оның тәрбиелік ықпалы күшті болады;
- еңбек балалардың психикалық және физиологиялық ерекшеліктеріне сай
ұйымдастыруы қажет. Еңбегінің негізгі түрі ойын болып табылатын кіші
мектеп жасындағы баланың еңбегі ойынмен ұйымдастырылуы керек. Еңбектегі
сияқты ойында да ойға күш салу және жауапкерлікті сезіну керек;
- еңбек іс - әрекеті барысында оқушылар тек тапсырманы орындап қана
қоймай, өз еңбегін өз бетімен ұйымдастыруды үйренуі керек;
Оқушылардың еңбекке даярлау үрдісінде көздеген мақсатқа жету
жолдарын анықтау, осыған орай жүргізілетін түрлі операциялар мен іс-
әрекеттер кіреді. Басқару үрдісі төрт бөліктен құралады: алдан-ала болжау,
жобалау, шешім қабылдау және бақылау мен үйлестіру. Яғни, олар да мақсат,
тәсілдер жиынтығы, іс-әрекет және мақсатқа жету сияқты ұғымдардан
құралады.
Оқушыларды еңбекке даярлау үрдісін жобалау, алдын-ала болжау және
педагогикалық талдау оқушылардың мектеп пен қоршаған орта жағдайында дамуын
анықтайды. Еңбекке даярлау үрдісін ұйымдастыру іс-қимыл мен педагогикалық
шешімдерді жүзеге асыруды жеделдетеді. Осы үрдіске мектепішілік бақылау
жасау ақпарат жинастыруға, әр кезең бойынша аталмыш іс-әрекетке талдау
жасап, нақты баға беруге көмектеседі. Ал еңбекке даярлау үрдісіне
үйлестіріп отыру ауытқулардан сақтандыруға, оны белгілі бір деңгейде ұстап
тұруға, жаңа сапалық дәрежеге көтеруге мүмкіндік береді.
Нарық жағдайында оқушылардың өзін-өзі басқаруы, жеке тұлға болып
қалыптасуы өте маңызды. өзін-өзі басқару мазмұны сайып келгенде еңбекке
даярлаудың негізі құралы.
Оқушыларды еңбекке даярлау үрдісінің мынадай принциптері шығады,
олар: еңбекке даярлаудың қоғамдық және мемлекеттік жақтары, ізгілігі,
ғылымилығы, шынайылылығы, нақтылығы, оңтайлығы, тиімділігі, жүйелілігі
және кешендігі. Бұл принциптердің ойдағыдай жүзеге асырылуы оқу мен
тәрбиенің, білім мен еңбектің бір-бірімен тығыз ұштастырылуы мен еңбекке
даярлаудың кәсіптік бағдарына тікелей байланысты.
Оқушыларды еңбекке даярлаудың үздіксіз үрдіс екендігі, нарықтық
жағдайға орай оның үнемі жаңарып, жаңғырып отыратындығын дәлелденген.
Оқушыларды еңбекке даярлау үрдісін төмендегідей топтарға бөлуге болады:
-педагогикалық әдістер;
-ұйымдастыру шаралары (талап қою, бұйрық, нұсқау т.б.);
-шұғыл іс-әрекеттер (жоба, жүйе, іс-нәтиже, бірлескен іс-қимыл,
өкілеттілік және жаңашылдық негізінде);
-статистикалық және математикалық;
-түрлі талдаулар;
-алдын-ала болжау (жобалау әдістері, білім рыногын зерттеу, экспертиза
тағы басқалар);
-шығармашылық жұмыстарға қолдау көрсету, сондай-ақ морфологиялық,
аналитикалық әдістер;
басқару сатысы мен деңгейіне орай оқушыларды еңбекке даярлау үрдісінде
мынадай жүйелер қалыптасқан. Олар: мектеп кеңесі, педагогикалық кеңес,
әдістемелік кеңес, өндірістік кеңестер, ата-аналар комитеті,
конференциялар, педагогикалық оқулар, семинарлар, оқушылар комитеті,
бригадирлер кеңесі болып бөлінеді.
Оқушыларды еңбекке даярлау жүйесі құрылымдық функционалдық жағынан
да үнемі дамып отырады. Оның түпкі мақсаты, оқу тәрбие үрдісінің
тиімділігін арттыру болып табылады. Оқушыларды еңбекке даярлау жүйесінің
ішкі (компоненттер) және сыртқы (қоршаған орта, қоғам) жағдайларға
байланысты.
Оқушыларды еңбекке даярлау үрдісінің ғылыми-педагогикалық негізін
анықтау. Ол басқару принциптері мен функцияларының әдістері мен түрлерінің
жиынтығын құрайды. Оқу-тәрбие үрдісіне қатысушылардың өзара іс-қимылын және
алға қойған мақсатына жету жолындағы құлшынысын айғақтайды. Аталмыш ғылыми-
педагогикалық негіздер осы саладағы принциптердің де, функциялардың да
түрлері мен әдістерінің де бір-бірімен үндесіп жатқанын, барлығының да
оқушыларды еңбекке даярлау үрдісінің басты компоненттері екенін дәлелдейді.
Аналитикалық-синтетикалық зерттеулердің көрсетіп отырғанындай,
педагогикалық жүйенің кез келген құрылымы, соның ішінде оқушыларды еңбекке
даярлаудың сатылық түріне негізделген. Яғни, ол республикалық, облыстық,
аудандық (қалалық) және жергілікті буын болып жіктеледі. Мектептің
педагогикалық жүйесі бір-бірімен үйлесіп жатқан мынадай инварианттағы
элементтердің жиынтығынан тұрады:
а) оқушылар;
ә) оқыту, тәрбиелеу және дамытудың мақсаты мен міндеттері;
б) оқытудың, тәрбиелеудің және дамытудың мазмұны;
в) оқытушылар, оқу-тәрбие құралдары;
г) оқыту мен тәрбие үрдістері;
д) оқу-тәрбие үрдісінің түрлері;
ж) басқару;
осы құрылымдар шеңберінде оқушылар мен оқытушылардың және мектеп
басшыларының бірлескен іс-қимылы қамтамасыз етіледі. Мемлекеттік-қоғамдық
тапсырыстан бастау алатын педагогикалық міндеттерден мектептердің алға
қойған мақсаттары туындайды. Бұл мақсаттар үш компоненттің бірлігі
арқасында жүзеге асырылады. Олар: педагогикалық үрдістер, ұйымдастыру
шаралары және оқытушылардың кәсіптік шеберлігі.
Оқушыларды еңбекке даярлау үрдісінің құрылымдарын бейнелеуге болады
және оның құрамына мына компоненттер кіреді. Олар: оқушылар, мақсат пен
міндет, еңбекке даярлау мазмұны, оқытушылар мен еңбекке даярлау
құралдары, тәрбие, оқу, еңбек үрдістері, ұйымдастыру түрлері және
басқару. Осы құрылым шеңберінде оқушылар мен оқытушылардың, пән
мұғалімдері, мектеп басшылары мен үйірме, сынып жетекшілерінің бірлескен
іс-қимылы жүзеге асырылады.
Ғылыми еңбектерде, оқушыларды еңбекке даярлау жүйесінің өзге де
анықтамалары кездеседі. Интегралдық үрдістердің бағыттары болады: оқу-
тәрбие жұмысындағы еңбек тәрбиесі пәндеріне политехникалық сипат беріп
оқыту, оқушылардың жалпы білімге қоса еңбек дағдысын да алуын қамтамасыз
ету. Сабақтан тыс, немесе демалыс кездерінде қоғамдық, белсенді еңбекке
жұмылдыру, кәсіптік бағдар беру тағы басқалар болып табылады.
Оқушыларды еңбекке даярлау екі ерекшеліктен тұратынын анықтауға болады.
Біріншісі-интегралды үрдіс болса, екіншісі-жұмыстың бағыт-бағдары. Бұл
екеуі де басқару нәтижесінде жүзеге асырылады.
Оқушыларды еңбекке даярлау үрдісінің ғылыми-педагогикалық негізін
зерттеуге эмперикалық, экспликативтік, синтетикалық, аналитикалық,
индуктивті, дедуктивті, сандық, сапалық, тарихи, логикалық,
генетикалық, функционалдық, морфологиялық, құрылымдық және перспективалық
тәсілдер қолданылады.
Оқушыларды еңбекке даярлау үрдісінің әдіснамалық негізі дидактикалық және
политехникалық әдіснамасымен бір қатарда тұрады. Олар вертикалдық қалыпта
дамып, философиялық, жалпы ғылымдық жағдайдан, жеке әдіснамалық қалыпқа
енеді.
Басқару үрдісінің табиғаты жөнінде де әт түрлі көзқарастар
қалыптасқан. Басқару әр түрлі деңгейдегі субъектілердің бірлескен іс-
қимылы. бҰл іс-қимыл басқару жүйесін бір сатыдан екінші сатыға көтеріп,
түпкі мақсатқа жеткізуі тиіс.
Оқушыларды еңбекке даярлау үрдісінде басқару мынадай кезеңдерден тұрады:
мақсатты белгілеу, педагогикалық талдау, жобалау, ұйымдастыру, бақылау,
бағалау, үйлестіру және түзету. Мектепішілік басқаруға келер болсақ, бұл
іске тек бірыңғай директор немесе әкімшілік ғана емес оқу үрдісіне мұғалім
да кеңінен қатыса алады.
Оқушыларды еңбекке даярлау үрдісінде, оқудың өнімді еңбекпен
үйлесім табуы арқылы әрбір оқушыға жеке тұлға болып қалыптасуын қамтамасыз
ететін жағдай жасау қажет. Оқушының физиологиялық-гигиеналық талаптарға сай
келуі, еңбек режимі, күнделікті жүктемесі сияқты психологиялық аспектілер
мұқият ескерілуі керек. Сондай-ақ басқарудың бірлігі, функционалдығы,
коммуникативтілігі, маңыздылығы ескеріледі.
Оқушыларды еңбекке даярлау жүйесі құрылымдық, функционалдық
жағынан да үнемі дамып отырады. Оның түпкі мақсаты, оқу-тәрбие үрдісінің
тиімділігін арттыру болып табылады.
1.2 Кәсіптік бағдар беру тәсілдері.
Кәсіптік бағдар беру – шешімі табылуға тиісті өте күрделі кешенді
мәселе. Өзінің әдістемесі және мазмұны жағынан оның психологиялық,
педагогикалық, дәрігерлік – физиологиялық, ал әрекеттік аумағы жағынан
әлеуметтік сипаты болады. Нәтижесі қоғамның экономикалық өміріне әсер
етеді. Осымен қатар кәсіптік бағдар беру қоғамның жұмыс күшін қайта
өндірудің маңызды құралы болып табылады.
Кәсіптік бағдар беруді қоғамның әлеуметтік – экономикалық
қажеттігіне, оқушының кәсіптік мұратына, бейімділігіне, қабілеттеріне,
психикалық және күш – қуатына сай мамандықты дұрыс таңдап алудағы мектептің
педагогикалық ұжымы, үйелмен, кәсіптік оқу орындары, ұжымдар, жұртшылықтың
іс - әрекеттері деп түсінуі қажет.
Техникалық прогрестің жеделдігіне, білім берудің үздіксіздігіне,
ақпарат хабарларының дамуына, еңбек ресурстарын тиімді пайдалануға
байланысты кәсіптік бағдар беруді адам тұлғасының өз ерекшеліктерін
пайдалануға, өмір жағдайларының өзгеру барысында өзі үшін оқу және еңбектің
іс - әрекет ауқымын таңдап алуға мүмкіндік жасауды түсіну керек. Сонымен,
бір жағынан қоғамға пайдалы болу, екіншіден, өзінің жеке ұмтылыстарына
жету.
Кәсіптік бағдарлау – білімнің жеке саласы. Республикамызда кәсіптік
бағдар беру – күрделі әлеуметтік – педагогикалық жүйе. Ол халық
шаруашылығының дамуын, техника мен өнеркәсіптің өркендеуін, жас
кадрлардың даярлығына тұрақты көңіл бөлінуі талап етеді. Сондықтан кәсіптік
бағдар жүйесі қоғамның әлеуметтік сұранысымен тікелей байланысты.
Кәсіптік бағдардың жалпы жүйесінің құрылуы, яғни оған жүктелген
міндеттердің атқарылуы, оның жекелеген саласына, сонымен қатар белгілі
бір жүйе ішінде атқарылатын қызметтердің дұрыс бөлінуіне байланысты. Олар
әлеуметтік, экономикалық, психологиялық – педагогикалық, медициналық –
физиологиялық мақсаттарға сәйкес кәсіптік бағдар беру қызметтерімен
ұштасады.
Жастарға кәсіптік бағдар беруді басқару мақсаттары мен міндеттерін
ойдағыдай шешу үшін идеялық саяси, еңбек және адамгершілік тәрбиесінің
тығыз бірлігін қамтамасыз ету қажет. Жасөспірімнің мақсат – мүддесіне,
кәсіп таңдауына басшылық жасап, бағыт – бағдар беріп отырған жөн. Кәсіптік
бағдар берудің қорытындысы оқушылардың мамандық жағынан айқындалуы болып
табылады. Ол үшін олар таяудағы және болашақтағы мақсаттарын біліп, үнемі
әзірлік деңгейінде жүруі тиіс.
Кәсіптік бағдар – бір-бірімен тығыз байланысты салалардан тұратын
бірыңғай жүйе:
а) кәсіптік білім беру – кейде кәсіптік ақпарат деп те аталады. Кәсіптік
білім беру – бұл әр түрлі мамандықтар және сол мамандықтардың адамға қоятын
талаптары жөнінде оқушыларды біліммен қаруландыру. Кәсіптік білім берудің
негізгі принципі оны өмірмен байланыстыру, басқаша айтқанда, мамандықтар
туралы оқушылардың түсінігін еңбек тәрбиесі, политехникалық білім беру
негізінде қалыптастыру. Кәсіптік білім беру барысында жастардың
қызығушылығын, бейімділігін, қабілетін, психофизиологиялық қасиеттерін
еске алу қажет.
Мамандықты саналы таңдауда екі факторды еске алу керек:
1) оқушылардың білім деңгейі;
2) оқушылардың жеке қасиеттері;
Оқушылардың жеке қасиеттері мамандық талаптарына сәйкес келуі тиіс.
Сондықтан кәсіптік білім беру – бұл кәсіптік өз тағдырын шешуде оқушылардың
бойындағы жеке қасиеттерін, қабілетін, мүмкіншілігін дамыту. Осы тұрғыдан
алғанда оқушылардың ынтасының, бейімділігінің, жалпы және арнайы
қабілеттерінің динамикасына көңіл аударылуы қажет.
ә) кәсіптік ағарту – оқушылардың әлеуметтік – экономикалық, экологиялық,
психикалық – физиологиялық ерекшеліктері бар түрлі мамандықтар туралы
білім жиынтығы; сол кәсіптердің біреуін дұрыс таңдауға жағдай жасау;
оқушылардың кәсіби және қоғамдық қызметтерге деген көзқарасын дұрыс
тәрбиелеу, психикалық-физиологиялық мүмкіндіктерін және қоғамның
әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін дұрыс түсінуін қалыптастыру. Өз
кезегінде кәсіптік ағарту кәсіптік хабарламадан, кәсіптік насихат пен
кәсіптік үгіттен тұрады.
б) кәсіптік диагностика кәсіптік бағдар беру мақсатына байланысты
оқушылардың жеке басын зерттеу. Осының нәтижесінде мамандықты таңдауда оған
баланың дайындығын, ынтасын және қабілетін анықтайды. Ол үшін мынадай
әдістерді қолдануға болады:
- оқушылардың құжаттарын, іс - әрекетінің жемісін (жеке іс, сынып
журналы, шығармашылық жазбалар, қолөнер бұйымдары тағы
басқалар) талдау;
- практикалық іс - әрекетін, жүріс – тұрысын (мектепте, қоғамдық
орындарда, үйелменде, еңбекте) зерттеу, анкета мәліметтерін зерттеу;
- әңгіме – сұхбат;
- педагогикалық эксперимент;
- тәуелсіз мінездемені жинақтау әдісі.
Бұл әдістердің біразы педагогика, психология ғылымдарында
қолданылады. Тәуелсіз мінездемені жинақтау әдісін ұсынған профессор
К.К.Платонов. бұл әдістің мәні: мұғалімдерден, ата – аналардан, оқу
өндірістік практиканы басқарған нұсқаушыдан және дәрігерден түскен
мінездеме мәліметтеріне сүйеніп, сынып жетекшісі оқушыға объективті
мінездеме береді. Жеке кісіге әсер ету оның психикалық ерекшеліктеріне
қарай жүргізіледі. Балалардың ой-өрісі, мақсаты, мұраты пәндерді саналы
оқытуда қалыптасады. Адамдардың белсенділігінің жоғары болуы да пәндерді
оқыту арқылы іске асырылады. әлеуметтік белсенділікті қалыптастыру-адамдар
арасындағы қарым-қатынастың дамуына әсер етеді. Пәнді, практикалық білімді
игеруде, оқушылардың өмір тәжірибесінде, қоғамдық қатынас жүйесінде
адамгершілік нормалары орнығады. Оқыту белсенділігі сабақ кезінде ғана
емес, сабақтан тыс уақытта да жүзеге асырылады. Оқушылардың мамандық
әлемімен, техника негізімен және өндіріс технологиясымен танысуы олардың
қызығуына, бейімділігіне, белгілі бір жұмысқа ынталануына байланысты.
в) кәсіптік ақыл-кеңес (консультация) беру арқылы оқушының өзіне тән
ерекшелігіне, таңдаған кәсібінің талаптарына баса назар аударылады. Бұл
төмендегідей формада өткізіледі:
- диагностикалық ақыл-кеңес оқушылардың жеке басын зерттеуге, оның
қызығуына, қабілетіне сәйкес және соған жақын мамандықты таңдауға
бағытталған;
- анықтама ақыл-кеңесте оқушыларды жұмысқа орналастыру, оқуға не жұмысқа
қабылдау, түрлі мамандықты игеру мүмкіндегі, дайындық мерзімі,
еңбекақы төлеу жүйесі, кәсіптік біліктілікті арттыру жолдары
хабарланады;
- қалыптастырушы кәсіптік ақыл-кеңес оқушылардың мамандық таңдауын
басқаруды көздейді, ол ұзақ уақытқа созылуы мүмкін және оқушылардың
кәсіпті таңдауға қатынасының өзгеруіне байланысты болады;
- дәрігерлік ақыл-кеңес оқушылардың денсаулығын, оның психикалық
физиологиялық құрылымының таңдаған мамандыққа сәйкес келуін анықтауға
бағытталған, оқушыны басқа мамандыққа үгіттеу немесе таңдаған
мамандығына жақын психикалық физиологиялық көрсеткішін анықтайды;
Кәсіптік консультация оқушыларға әлеуметтік - кәсіптік жоспар
жасауға көмектесумен ғана шектелмей, олармен бірігіп, жоспарды іске
асыру, жалпы және кәсіптік білім алу деңгейін көтеру мәселерін, мамандық
таңдауда идеялық, ождандық негіздерді қалыптасуын, сол сияқты оқушылардың
мәдени өсіп дамуын қарастырады.
Қазіргі кезеңде ауылшаруашылығының, өнеркәсіптің жаңа салалары
және мамандықтар пайда бола бастады. Осындай жағдайда өскелең ұрпақты
өмірге, әртүрлі еңбекке, мамандықты саналықпен таңдап алуға даярлау
негізгі мәселелердің бірі болып отыр. Әрбір оқушыны өзінің мамандығын
анықтауда жан-жақты зерттеп, оған консультация беру арқылы тиісті көмек
көрсетіледі. Оқушы мамандық талаптарына сәйкес өзінің дербес бейімділігін,
психо-физиологиялық мүмкіншіліктерін анықтайды, сол мамандыққа жарамдылығы
жөнінде шешім қабылдайды. Жұмыстың мұндай түрін кәсіптік консультация деп
атайды, К.К.Платонов кәсіптік консультацияны үш кезеңге бөледі: дайындық,
аяқтау, анықтау. Кәсіптік дайындық консультациясы - бұл бүкіл мектеп
жылдары ішінде оқу-тәрбие жұмысының барысында оқушыларға үнемі дұрыс
кәсіптік бағыт-бағдар беріп отыруды қажет етеді.
Кәсіптік аяқтау консультациясы – бұл консультацияны сегізінші және он
бірінші сынып оқушыларымен маман – консультант мұғалімдермен бірігіп
өткізеді. Бұл жерде оқушылардың мамандықты таңдауға бейімділігінің,
психофизиологиялық қабілетінің сәйкестігі еске алынады.
Сонымен мектептегі мамандық туралы консультацияның өз
ерекшеліктері бар, ол тек диагностикалық қана емес, мұғалімдердің,
әсіресе, сынып жетекшілерінің көмегімен кәсіптік бағдарды реттейді. Бұл
жұмыс шамамен жетінші сыныпта басталып, мектепті бітіргенге дейін
созылады.
Мамандық туралы консультацияны жүргізуден бұрын бастауыш
сыныптардан бастап бірнеше жылдар бойы оқушы ерекшеліктерін зерттеу қажет.
I-IV сынып оқушылары үшін жыл сайын кәсіптік бағдар карталары толтырылып,
кейін олар сынып жетекшілеріне өткізіледі.
1.Аты – жөні ___________________________________ ____________
Туған жылы___________________________________ ____________
Мектеп ___________________________________ ________________
Сынып ___________________________________ ________________
2.Пәндер бойынша үлгерім бағалары
Пәндер 1 2 3 4 жылдық
Қазақ тілі
Ана тілі
Орыс тілі
Математика
Дүниетану
Бейнелеу
Музыка
Дене шынықтыру
Еңбекке баулу
Қандай пәндерді ұнатады:___________________________ ________
Қандай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz