Оқушыларды оқыту процесіндегі этнопедагогиканың рөлі
Оқушыларды оқыту процесіндегі этнопедагогиканың рөлі
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ 2
1 Оқыту процесінде оқушылардың этнопедагогикаландырудың 3
теориялық-әдіснамалық негіздерін сабақтарда қолдану.
1.1 Оқушылардың этнопедагогикалық іс-әрекетін қалыптастыруға арқау 11
болатын білімдер мен икемділіктер жүйесінің тарихи көздері.
1.2 Әлеуметтік жаңаруға сәйкес мұғалім кәсібінің сипаты, пәнаралық 15
байланыстағы педагогиканың мәні.
2 Оқушылардың этнопедагогикалық білімдері мен икемділіктерін 20
қалыптастырудың тәжірибелік-эксперименттік дәлелдемесі
2.1. Этнопедагогикалық білімдері мен икемділіктін қалыптастыру ісінің25
негізі
2.2 Эксперименттік жұмысты ұйымдастыру мен жүргізудің дидактикалық 40
шарттары
Тұжырым
ҚОРЫТЫНДЫ 51
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздің тәуелсіздік алып әлеуметтік
өмірді салауаттандыру мақсатындағы жұмыстары, ұлтымыздың ғасырлар бойы
кәдесіне жарап келген тәлім-тәрбие мазмұнын, қазіргі жастарды оқыту мен
тәрбиелеуге пайдалана білу қажеттілігін айқындады.
Қай кезеңде, қай қоғамда болмасын Қалай оқыту, не үшін оқыту керек?
деген сұрақтарға жауап іздеу күрделі мәселе болған. Себебі оқыту, тәрбиелеу
процесінде тұлға рухани жағынан дамиды және кәсіби еңбекке даярланады. Бұл
жоғары оқу орындарына оқытылатын оқу курстарының негізгі мақсаты болса да,
олардың ішінде этнопедагогиканың алар үлесі мол, өйткені этнопедагогика –
тұлғаны ережелік мәні бар әдет, ғұрып, салт, дәстүрге бейімдеуге, әр түрлі
әлеуметтік бірлестіктердің қарым-қатынасының құндылық жақтарын үйретуге,
ұлттық тәлім-тәрбие ісіндегі бай тәжірибені нақты жағдайда пайдалануға
үйрететін теориялық және практикалық сипаттағы педагогика ғылымдарының бір
саласы болып есептеледі. Сондықтан оны оқу орындарының білім беру мазмұнына
енгізу қажет-ақ. Ол жөнінде Қазақстан Республикасы Білім туралы заңының 8-
бабының 1-тармағында: Білім беру жүйесінің басты міндеті-ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке
адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу
қажетті жағдайлар жасау - делінсе, осы баптың 5-тармағында: Әлемдік және
отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республиканың
басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу,
мемлекеттік тілді...меңгеру,-деп орынды көрсетілген.[1.]
Шығыс классиктерінің (Әл-Фараби, А. Фердауси, А.Рудаки, М. Саади, А.
Науай, Г.Низами, Махтым Құлы т.б.) ой-пікірлері, түркі ойшылардың (Қорқыт
Ата, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, А. Жүнеки, Қ.А.Иассауи, М.Х. Дулати т.б.)
өсиеттері, қазақ ғұламаларының (Ы. Алтынсарин, Ш. Уәлиханов, А.Құнанбаев,
А. Байтұрсынов, Х. Досмұхамедов, Ш.Құдайбердиев, Н.Құлжанов, Ж. Аймаутов,
М. Жұмабаев, М. Әуезов, Ә. Марғұлан, Қ. Сәтбаев, М.Қозыбаев т.б.)
еңбектері, суырып салма ақын-жыраулардың (Асан қайғы, Бұхар, Жанақ,
Сүйінбай, Балқы Базар, Махамбет т.б.) алмастай өткір өлеңдері, би-
шешендердің (Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би т.б.) даналық сөздері, жерін,
халқын жауынан қорғаған қас батырлардың (Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай,
Жанқожа, Бұхарбай т.б.) ерлік өнегесі тәлім-тәрбие мазмұнын құраған.
Диплом жұмысының объектісі: Қазақстан Республикасы жоғары, орта білім
беретін оқу орындарының оқу-тәрбие процесі.
Диплом жұмысының пәні. Оқу орындарында жастардың этнопедагогикалық
білімдері мен икемділіктері жүйесін қалыптастырудың әдіс-тәсілдері.
Диплом жұмысының мақсаты. Оқушылардың этнопедагогикалық білімдері мен
икемділіктері жүйесін қалыптастыруға арқау болатын теориялық-әдіснамалық
негіздерін жасап дәлелдеу, оны жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие процесінде
әдістемелік жағынан қамтамасыз ету.
Диплом жұмысының міндеттері:
- оқу орындары тәжірибесінде этнопедогогикалық білім беру, икемділіктерге
үйрету ісінің жай-күйіне талдау жасау;
- зерттеу жұмысына теориялық-әдіснамалық алғышарт болатын ғылыми-
теорияларды анықтау;
- оқушылардың этнопедогогикалық білімдері мен икемділіктері жүйесінің
құрылымдық-логикалық моделін құру;
- оқу тәрбие процесін этнопедогогикалық тұрғыда ұйымдастыруға негіз
болатын оқу-нормативтік құжаттарды жетілдіру;
- этнопедогогикалық білімдер мен икемділіктер көздерін, одан туындайтын
мазмұнды таңдау;
- тәжірибелік-эксперементтік жұмысты ұйымдастыру және нәтижені өлшеу
әдістемесін жасау;
- оқушылардың кәсібі – этнопедогогикалық білімдері мен икемділіктері
жүйесінің қалыптасу динамикасын көрсету.
Диплом жұмысының болжамы. Егер:
- этнопедогогикалық білімдер мен икемділіктер жүйесін қалыптастыруға
қажетті дидактикалық құралдары және әдіс-тәсілдері жасалса, онда
оқушылардың этнопедогогикалық білімдері мен икемділіктері жүйесі,
тиісті деңгейде қалыптасуы мүмкін.
Диплом жұмысының жетекші идеясы. Болашақ пән мұғалімдерінің,
экономикалық білім алатын кәсіпкерлер этнопедогогикалық даярлық сапасын
көтерудің ғылыми-теориялық және әдістемелік негіздерін жетілдіру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері.
Құбылыстардың қозғалыста, өзгерісте болу заңдылықтары, тәжірибені
тарихи, құрылымдық-жүйелілік тұрғыдан талдау қағидасы, ақыл-ой әрекетін
сатылап қалыптастыру, іс-әрекет және графтар теориясы, жеке тұлға мен оның
құрылымы жайлы ілімдер; мұғалім іс-әрекетінің психологиялық, педагогикалық
құрылымы, акмеология негіздері, ассоциация ілімдері мен мұғалім – тұтас
педагогикалық процестің нысанасы, білім беретін оқу орындарында, жоғары
мектеп жастарына этнопедогогикалық білім беру тұжырымдамалары.
Зерттеу көздері. Қарастырылып отырған проблемаға байланысты
қазақстандық, шетелдік, ТМД елдері философтарының, психологтарының,
педагогтарының, этнопедагогтарының еңбектері, Қазақстан тарихы мен
этнологиясы; жаңашыл мұғалімдердің іс-тәжірибелері, Қазақстан
Республикасының Ата заңы, Білім туралы заңы, Білім және ғылым
министрлігінің этнопедагогикаға – халықтық педагогикаға байланысты
шешімдері, педагогикалық оқу орындарына арналған оқу жоспарлары, оқу
бағдарламалары, оқулықтары; оқу орындарының жылдық есептері.
Диплом жұмысының проблемасына байланысты философиялық, тарихи-
этнологиялық, фольклорлық, өнертану, әдебиеттану, психологиялық
педагогикалық, этнопедогогикалық әдебиеттерге теориялық талдау жасау, оқу
орындарының студенттерімен, оқытушы-профессорларымен пікірлесу, сауал-сұрақ
ұйымдастыру, оқу орындар құжаттарымен, тәжірибесімен танысу, оқыту процесін
ұйымдастыруды модельдеу, тәжірибелік-эксперимент жүргізу, зерттеу нәтижесін
өлшеу әдістері қолданылды.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының көкейкестілігі негізделіп, ғылыми
аппараты (зерттеу объектісі, пәні, мақсаты, міндеттері, теориялық-
әдіснамалық негізі, әдістері) айқындалып, оның ғылыми жаңалығы, теориялық
және практикалық мәнділігі ашылып, қорғауға ұсынылатын қағидалар
көрсетіледі.
"Оқушылардың оқыту процесін этнопедагогикаландырудың теориялық-
әдіснамалық негіздерін сабақтарда қолдану” атты бірінші бөлімде
студенттердің этнопедагогикалық білімдер мен икемділіктер жүйесін
қалыптастыру ісінде жетекші орны бар ғылыми теориялардың қисынды ықпалы,
олардың жеке тұлғаның ұлттық тұрпат қасиеттерін дамытумен сабақтастығы және
оқу орындарын этнопедагогикаландыру ісінің жай-күйі баяндалады.
Зерттеудің Оқушылардың этнопедагогикалық білімдері мен
икемділіктерін қалыптастырудың тәжірибелік-эксперименттік дәлелдемесі
деген екінші бөлімінде болатын білімдер мен икемділіктер жүйесінің ғылыми-
тарихи көздері, олардан туындайтын оқу мазмұнын таңдаудың ғылыми жақтары
және студенттерді этнопедагогикалық қалыптастыру процесінің құрылымдық
моделі беріледі. Әлеуметтік жаңаруға сәйкес мұғалім кәсібінің сипаты,
пәнаралық байланыстағы этнопедагогиканың мәні, сынып жетекшілер мен
кураторлар жұмысын этнопедагогикалық негізде жүргізу әдістемесі және
оқушыларды этнопедагогикалық қалыптастыру ісіне негіз болатын оқу-
нормативтік материалдарды жетілдіру мәселелері айтылады. Тәжірибелік-
эксперименттік жұмысты ұйымдастыру мен жүргізудің дидактикалық шарттары,
талаптары және нәтижені өлшеу, этнопедагогикалық білім беру процесінде оқу
кабинетері мен мұражайлардың маңызы, оқытудың дидактикалық жүйесінде
оқушылардың этнопедагогикалық білімдері мен икемділіктерін қалыптастырудың
әдіс-тәсілдері, сондай-ақ оқушылардың этнопедагогикалық білімдері мен
икемділіктері жүйесінің қалыптасу динамикасы көрсетіледі.
Қорытындыда теориялық және эксперименттік жұмыстардың нәтижелеріне
негізделген тұжырымдар, зерттеудің артықшылық жақтары және ғылыми-ұсыныстар
беріледі.
I. Оқушылардың оқыту процесін этнопедагогикаландырудың теориялық-
әдіснамалық негіздерін сабақтарда қолдану.
1.1.Оқушылардың этнопедагогикалық іс-әрекетін қалыптастыруға арқау
болатын білімдер мен икемділіктер жүйесінің тарихи көздері.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Ұлттық кеңестің отырысындағы сөзінде:
Дәстүрлі мәдениетті жаңғырту, өз халқының тарихи тәжірибесіне жүгіну – бұл
өзі тәуелсіздікке ие болған елдің өмірінен орын алатын заңды құбылыс. Мұның
ар жағында қоғамдық сананың қалыптасуы, ұрпақ тәрбиесі секілді үлкен
міндеттер жатыр. Бұл міндеттерді жүзеге асыруды біз экономикамызды
өркендетумен қатар жүргізіп келеміз. Ұлттық мәдениетті көтеру дегеніміз -
ұлттың тарихын көтеру арқылы ұлтшылдыққа бет беру.
Қоғамды ізгілендіру бағытындағы ғылыми ізденістер, оқу орындар жұмысын
этнопедагогикаландыруға ықпал етті. Ол – этнопедагогикадан туындап, адамның
бүкіл іс-әрекетіне, әсіресе, тәрбиелеу, оқыту арқылы тұлғаның рухани-
адамгершілік қасиеттері мен әлеуметтік-экономикалық жағдайын салауаттандыру
бағытындағы прогрессивті ой-пікірлерді қамтиды. Жоғары оқу орындары жұмысын
ұлт ерекшеліктеріне байланысты жүргізу арқылы жастарды тұлғалыққа тәрбиелеу
оларды кәсіпке, әсіресе, мұғалімдік мамандыққа даярлау маңызды проблема
болып саналады.
Мұның философиясы П.В.Константинов, А.А.Манковский, Н.Д.Дардыкин,
Ж.М.Әбділдин, Қ.Бейсенбиев, Қ.Әбишев, А.Қасымжанов, М.Орынбеков,
А.Қасабеков, Ж.Алтаев, Қ.Мұхаметалиев, Т.Ғабитов, Ғ.Есімов, Ж.Молдабеков,
А.Айталы, т.б., теориясы мен практикасы С.И.Архангельский, Ю.К.Бабанский,
Н.В.Кузьмина, А.В.Петровский, А.И.Пискунов, В.К.Розов, Л.Ф.Спирин,
В.А.Сластенин, М.Ә.Құдайқұлов, Н.Д.Хмель, А.И.Шербаков т.б. даму тарихы
Т.Тәжибаев, І.Сембаев, М.Ғабдуллин, Қ.Бержанов, Ә.Сыдықов, И.Б.Мадин,
С.Мусин, Т.С.Садықов, К.Қ.Құнантаева, Г.А.Уманов, Г.М.Храпченков,
А.Н.Ілиясова, Қ.Б.Сейталиев т.б. дидиктикалық негіздері Р.Лемберг,
Б.Ы.Мұқанова, А.А.Бейсенбаева, Қ.Қ.Жанпеисова, Б.Баймаханов, Т.С.Сабыров,
Л.Керімов, Г.К.Нұрғалиева, Ж.Қараев, В.В.Трифонов, А.Б.Нұрлыбекова,
Н.А.Әбишев, т.б., шеберлігі мен қызығушылығы А.Е.Әбілқасымова,
З.А.Исаева, В.К.Омарова, К.С.Успанов, Н.Н.Хан, Н.Д.Иванова т.б.,
психологиясы Л.С.Выготский, С.Л.Рубенштейн, П.Я.Гальперин, А.Н.Леонтьев,
К.К.Платонов, Ю.А.Самарин, Қ.Б.Жарықбаев, М.Мұханов, Ж.И.Намазбаева,
В.К.Шабельников т.б. А.П.Сейтешов, Г.Т.Хайруллин, Ы.Нәбиев, Б.К.Момынбаев,
Л.К.Мажитова т.б. жан-жақты қарастырылған.
Тарихта кез келген халықтың ұлт ретінде танылуы күнделікті тұрмыс
тіршілігінен бастап рухани болмасына дейін төлтумалық білім мен ұлттық
қасиеттердің болуына , ол жастарда тәлім-тәрбие беру арқылы дамитыны
Ш.Уәлиханов, Л.Н.Гумилев, Ю.В.Бромлей, Ә.Кекілбаев, М.Жолдасбеков,
А.Сейдімбеков т.б. еңбектерінде айтылған. Ұлттық білім мен икемділіктер
жүйесі бүгінгі күн туындысы емес. Ол ұлттың тарихи дамуында сұрыптала келіп
пайда болған. Одан жастарды аулақтату-ұлттың болашағына шек қою. Сондықтан
сан түрлі мәдениетке толы полиэтникалық әлемде әрбір халықтың басқа
халықтардан екшеулеп алатын құндылықтары бар және оның өзі әлемдік мәдени
байлыққа өз үлесін қосатын көрсеткіш болғандықтан, қалайда жастарға білім
беруге ұлт ерекшеліктері елеулі орын алуы керек. Мұны дәл түсінген ұлы
жазушы М.О.Әуезов “Ұлт боламын десең, бесігіңді түзе”,-деп орынды
айтқан.\3\
Этнопедагогиканың ғылымдық мәні зерттеу нысанасы әдіснамалық
мәселелері Г.Н.Волков, В.Ф.Афанасьев, Е.Л.Христова, Г.Н.Филонов, Ю.А.Рудь
зерттеулерінен орын алса Ресей, халықтық педагогика негізінде әр ұлттың
өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып тәлім-тәрбие берудің ғылыми-
әдістемелік жақтары А.Ф.Хинтибидзе Грузия, Я.И.Ханбиков Татарстан,
А.Ш.Гашимов Әзірбайжан, К.Пирлиев Түркіменістан, Ш.А.Мирзоев, Н.Сафаров
Өзбекстан, А.Э.Измайлов Қырғызстан т.б. еңбектерінде қарастырылады. Ал
отаңдық ғалымдар этнопедагогиканың келелі мәселелерін әр түрлі аспектіде
зерттеген. Айталық, Қ.Б.Жарықбаев Қазақстанда кеңестік төңкеріске дейінгі
педагогикалық ой-пікірлердің дамып қалыптасу тарихы, С.Қалиев қазақтың
халықтық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-теориялық негіздері, С.А.Ұзақбаева
қазақтың халықтық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие, Ж.Ж.Наурызбай
оқушыларға этномәдени білім берудің ғылыми-педагогикалық мәселелері,
К.Ж.Кожахметова қазақ этнопедагогикасының теориялық-әдіснамалық негіздері,
К.Оразбекова жеке тұлға ұлттық тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық қырлары,
А.Көбесов әл-Фарабидің педагогикалық мұрасы, Х.М.Балтабаев қазақтың
дәстүрлі көркем мәдениет құралдарымен оқушы-жастарға музыкалық, эстетикалық
тәрбие беру ісі, Қ.Бөлеев болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие
беруге даярлаудың теориясы мен практикасы, Р.К.Төлеубекова қоғам дамуының
жаңа кезеңіндегі адамгершілік тәрбиесінің теориялық-әдіснамалық негіздері,
Т.М.Әлсатов қазақ хандығы тұсындағы педагогикалық ойлардың дамуы, Р.К.
Дүйсенбинова қазақ этнопедагогикасын мектеп практикасына ендіру, Ш.Б.
Құлманова қазақ халық музыкасы арқылы бастауыш мектеп оқушыларын
тәрбиелеудің теориясы мен практикасы бойынша іргелі зерттеулер жасаған.
Сондай-ақ, А.Х.Мұханбаева, Қ.Сейсенбаев, Ұ.Асанова, т.б. қазақ халқының
ұлттық салт-дәстүрі мен ауыз әдебиетінің, Қ.О. Жеделова, С.А.Жолдасбекова,
Е.С.Асылханов, О.С.Сатқанов, Б.А.Әлмұхамбетов т.б. оқушыларды сәндік
қолданбалы өнерге үйретудің; А.Қ. Қисымова, Ж. Сәдірмекова, Ғ.А. Мұратбаева
қазақ халық педагогикасы арқылы оқушыларға адамгершілік тәрбиесін берудің;
А.С.Мағауова, А.А.Аманжолова, Б.Ж.Мұханова, Ж.С.Хасанова, Т.Ш.Қуанышев т.б.
халықтық педагогика негізінде мұғалім, тәрбиеші даярлаудың, Г.Бахтиярова,
Ұ.М.Әбдіғапарова, Қ.А.Сарыбасова, Б.С.Өтемұратова т.б.оқу тәрбие ісінде
халықтық педагогика материалдарын пайдаланудың қолданбалы жақтарын
қарастырған. Осылай бола тұрып студенттерге этнопедагогикалық білім беру,
икемділіктерге үйрету ісінің мазмұны, әдіс-тәсілдері, оған негіз болатын
ғылыми теориялар мен әдіснамалық алғы шарттар бүгінге дейін айқын емес.\4\
Оқытудың психологиялық мәселесімен шұғылданатын Л.С.Выготский,
С.Л.Рубинштейн, М.Я.Басов, Л.И.Божович, П.Я.Гальперин сияқты көрнекті
психологтар тұлғаның қалыптасуы оқыту процесіне тәуелді екенін көрсете
келіп, дұрыс ұйымдастырылған оқыту дамудың алдына түсіп, жеке тұлғаны ақыл
ой жағынан жетелдіруге негіз болатынын дәлелдеп, адамның психикалық дамуы
табиғи пісіп жетілуге, ал оқыту дайын дамуға негізделеді деген пікірді
теріске шығарады. Сонда адам оқыту процесінде, әсіресе этнопедагогикалық
негізде құралған білімдер мен икемділіктер жүйесінен нәр алып, ұлтқа тән іс-
әрекет түрлерін меңгереді және ұлттық тұрпаттық қадір-қасиеттерді танытып,
өзінің дамығандығын білдіреді. Осыған орай мектептерге Әдеп цикліндегі
пәндер, арнаулы орта, жоғары оқу орындарында (этнопедагогика) курсы
енгізіліп, әлеуметтік өмірде тәлім-тәрбие жұмыстары этнопедагогикалық
негізде өткізіле бастады. Бұл жағдай студенттерге этнопедагогикалық білім
беру, икемділіктерге үйрету, оның педагогика ғылымдарында теориялық тұрғыда
жеткіліксіз зерттелуі арасында; оқу орындарында этнопедагогика оқу
курсының енгізіліп, оған лайықты этнопедагогикалық білімдер мен
икемділіктер мазмұны таңдау арасында; этнопедагогиканы оқытудың формасы мен
әдіс-тәсілдері және құралдары арасында; оқушылардың этнопедагогикаға
байланысты тұлғалық қасиеттері мен оны дамыту арасында; студенттердің
этнопедагогикалық білімдері, икемділіктері жайлы ұғымдармен, оны
қалыптастыру арасында қарама-қайшылықтар туғызып, зерттеу проблемасын
айқындап, тақырыпты Оқушылардың этнопедагогикалық білімдері мен
икемділіктері жүйесін қалыптастырудың дидактикалық негіздерін сабағында
қолдану - деп алуға себепші болды.
Адам баласы өзін қоршаған дүниенің құбылыстары мен өзгерістерін білуге
қашанда құштар болған. Осындай білсем, танысам, көрсем деген ой-пікірі
ізденіске, академик И.П.Павлов сөзімен айтқанда бұл не рефлексін туғызып,
қоршаған дүниесін тануға ұмтылған. Оның қөріну формасы болып табылатын іс-
әрекет түрлері әрдайым жаңа білімдер мен икемділіктер жүйесін қажет етіп
отырған. Мұны ұлтымыздың ғасырлар бойы мағынасын жоймай келе жатқан
Білікті бірді жығар, білімді мынды жығар, Білімдінің сөзі-оң,
білімсіздің сөзі-тоң, Білім үйретеді, еңбек ширатады, Ерінбеген емер,
икемді істі жеңер т.б. деген мақал-мәтелдері дәлелдейді\5\.
1.2. Әлеуметтік жаңаруға сәйкес мұғалім кәсібінің сипаты, пәнаралық
байланыстағы педагогиканың мәні.
Өмірде адамның іс әрекетіне, рухани дүниесіне ықпал ететін білімдер сан
алуан. Солардың ішінде ең парасатты, өміршеңі халықтың өз тәжірибесінде
жинақтаған білімдер жүйесі. Бұл жөнінде К.Д.Ушинский ... халық қанша жыл
өмір сүрсе, тәрбие де сонша өмір сүреді, онымен бірге өседі, өзінде
халықтың бүкіл тарихын, оның бүкіл жақсы – жаман қасиеттерін бейнелеуде,
олар бірін-бірі ауыстыра отырып, ... жаңа ұрпақтың өсуіне ... жағдай
жасайды- деп жазды. Ол негіздеген тәрбиенің халықтық принципі көпшіліктің
қолдауына ие болғанымен тек ХХ ғасырдың ортасынан бастап жаңаша зерттеу
жұмыстарына байланасты өмірге этнопедагогика келді. Ғалымдардың ой-
пікірлерін талдауға қарағанда этнопедагогика:
- білім беру ісінде халықтық принципін шешетінін, педагогикасы
этнологиямен, фольклористикамен, тарихпен, мәдениетпен, өнермен, оқыту
әдістемесімен байланыстыратын сала екендігін,
- білім беру жүйесін этникалык негізде бағдарлауға мүмкіндік беретінін ;
- оқу-тәрбие процесінде ұлттық ерекшеліктерді қарастыратын оқу курсы
бола алатынын;
- педагогиканың құрамдас бөлігі бола тұрып, өзіндік компоненттерден
тұратынын;
- этностың мәдени ерекшеліктерін тануға, сол арқылы білім,тәрбие беру
мүмкінділігінің болатынын;
- түлғаны қалыптастыруға көмектесетінін;
- түлғаның кәсіби-әрекетін жетілдіретінін.
этнопедагогика, оның ішінде айрықша, қазақ этнопедагогикасы жеке-дара
ерекшеліктеріне байланысты. Өзiндiк зерттеу нысанасы соған сай, мақсаты,
міндеттерi болатынын бiлдiредi. Мұның барлығын этнопедагогикаға берiлетiн
анықтамада қамту киын. Сондықтан анықтама - таным нәтижелерiн ұғымдық
формада жинақтаудың негiзгi логикалық: тәсiлi деген түсiнiкке сүйенiп, бiз
этнопедагогuканың -этностың мәдени, әдеби, тарихи, этнологияльқ және
тәлiм–тәрбие iciндeri тәжiрибелерiнiң кipiгyi нәтижесiнде тұлғаньң
тұрпаттық қасиеттерi мен болашақ мұғалiмнiң кәсiби-педагогикалық ic-
әрекетiн жетілдiруге ықпал етiп, даму процесiндегi үйлесiмдiліктi
айқындауға көмектесетiн педагогика ғылымдарының айрықша саласы деп
түсiндiк.
Оқу-тәрбие процесiнде "халықтық педагогика", "этнопедагогика"
терминдерi қатар қолданылады. Бiрақ этпопедагогикаға берiлген анықтамаға,
зерттеу барысында жинақталған тәжiрибелерге сүйенсек, этнопедагогиканы
практикада пайдаланудың халықтық педагогикаға қарағанда төмендегiдей
артықшылықтары бар:
1. Оқыту, тәрбиелеу процесiнде тек педагогика материалдарын ғана емес,
тарих, этнология, әдебиет, мәдениет т.б, материалдарды да пайдалануға
мүмкiндiк бередi.
2. Халықтың, ұлттың, ұлттық педагогиканың мәдениетiн толық, әpi дәл
жеткiзуге көмектеседi.
3. Нақты деректерге, дәлелдемелерге сүйенгендiктен теориялық ой саласы
болып саналады.
4. Тәлiм-тәрбиенi ұлт ерешелiктерiмен байланыста қарастыру, оның
таптық сипатта болуынан, ғұрыптық, салттық, дәстүрлiк ережелерге тәуелдi
болатынын дәлелдей түсeдi.
5. Жеке тұлғаньң психологиялық құрылымындағы ұлттық тұрпатты айқындай
түсуге ықпал eтеді.
6. Мұғалiмнiң кәсiби қызметiне қажеттi этнопедагогикалық бiлiмдер мен
икемдiлiктер жүйесiн айқындауға әсер етедi.
3ерттеу жұмысының логикасы, практикалық шешiмi ғылыми термин -
"этпопедагогика" деп атауды талап етедi.6.
Оқу–тәрбие процесiнде этнопедагогика өз алдыша оқытылса
да, оның мазмұнын құрайтын бiлiм жүйесiн халықтық, болмаса ұлттық бiлiмдер
деп атап,"этнопедагогикалық бiлiмдер" деген терминдi ескермей жүрміз.
Оқыту процесінде берiлетiн бiлiм мазмұнының білімдік, тәрбиелiк,
қaлыптастырушылық қызметтерi дидактикада аталған. Бiздiң түсінігiмiзде,
этнопедагогикалық бiлiмдердiң aталған қызметтердi шешyi, оның
этнофилософиялық, этнопедагогикалық білімдердің аталған қызметтерді шешуі,
оның этнофиласофиялық, этнопедагогикалық, этнопсихологиялық, этнологиялық,
фольклорлық және төл тарихи ұғымдар мен түсініктердің сабақтастығын,
үйлесімділігін сақтаумен байланысты.[7.]. Осы жағдайды ескере отырып,
этнопедагогикалық білімдерге: Ұлттың (этностың) тарихи өмiрiнде
ерекшелiп жеке тұлғаның санасына, кәсiби ic-әрекетiне ьқпал етiп,
адамгершiлiк қадiр-қасиетiнің (ұлтгық тұрпатының) айқындалып бекуiне
себепшi болатын фольклорлық, этнологиялық, этнопсихологиялық,
этнофилософиялық, тарихи және отбасында баланы тәрбиелеу жөнiндегi
тәжiрибелер жайлы ұғымдар мен ережелердi бiрiктiретiн ақпараттар жүйесi" -
деп анықтама бердiк. Білімдер жүйесін қалыптастыру процесінде адамды және
тұлға етіп дайындауда пәнаралық байланыстың алатын орны ерекше. Осы орайда
пәнаралық байланыс проблемасының философиялық, психологиялық бағыттарын
анықтау арқылы студенттерде гумандық қатынасты тәрбиелеу мәселесін зерттеу
– қазіргі дидактиканың өте маңызды бағыты. Білім беруді ізгілендіру, оқыту
процесін гуманизациялау, гуманитаризациялау мәселесін зерттемес бұрын, осы
гуманизм ұғымы нені білдіреді. Осы түсінік астарында не жатыр ең алдымен
осыған кеңірек тоқталып кетейік. Қазіргі білім берумен тәрбиелеуде бұл
мәселенің жоғары деңгейде қарастырылуы гуманистік принциптің тарихи
сабақтастық ұстанымының көрсеткіші екендігін дәлелдейді. Тарихқа көз
жіберсек гумандық қасиет пен қарым-қатынас, адам баласы қоғамның дамуы мен
жалпы адамзаттық құндылықтың ең негізгі бастауы ретінде адаммен бірге дамып
келе жатқаны философиялық, психологиялық, социологиялық әдебиеттер мен
ғылыми еңбектерге шолу жасауда айқын көрініс табады.
Шет елдер сөздерінде гуманизм - латынның адам сүйгіштік,
адамдық міндеттерге құрметпен қарау – деген сөзі.
Этнос гректің – etnos – тайпа, халық деген сөзінен
шыққан. Ғылымда халық терминінің орнына этнос термині орында қолданыла
бастады. Бұл термин этностың негізгі тарихи түрі – тайпа, ұлыс
(народность), ұлт ұғымын түгел қамтиды. Оның үстіне, халық сөзінің
бір топ адам (мәселен, халық жиналды десек деген мағынасы бар екені
белгілі. Сондықтан этнос терминін қолдану колайлы. Адам ұжым болып тіршілік
етеді. Оған әлеуметтік бірлестік деп те, этностық бірлестік деп те қарауға
болады. Шындығында, әрбір адам, бір жағынан, белгілі бір қоғамның мүшесі
бола отырып, сонымен бірге ұлттың (этностың) да мүшесі болып саналады.
Бүгінде этностық мәдениет пен ұлт тілдерінің өткені мен келешегіне көз
жіберу үшін этностардың шығу тегін ғылыми методологиялық тұрғыдан қарастыру
қажеттігі туып отыр. Бұл жөнінде соңғы жылдары ұлт мәдениетін ғылыми -
методологиялық тұрғыдан терең зерттеп, тұнғыш рет құнды еңбек жазған атақты
тарихшы ғалым Лев Гумилев болды.
Л.Гумилев кеңестік ғалымдардың этнос жөніндегі көзқарастарын қорыта
келе, үш түрлі көзқарасты бөліп қарастыруды ұсынады.
1. В.А.Анучкин бастаған ғалымдар біріңғай географиялық жағдайда этнос
мүшелерінің бірлесіп еңбек етуі, олардың табиғи тіршілік заңдылығын
туғызды деп қарады.
2. С.А.Токарев, А.Г.Агеев, И.И.Козлов сияқты екінші бір тарихшылар мен
этногрофтар тобы, этносты Адам баласының әлеуметтік бірлестігінен туған
феномен деп қарады. Яғни, олар этностың әлеуметтік өміріне ерекше мән
беріп, олардың анатомиялық және физиологиялық ерекшеліктерін ескермеді.
3. Ал Л.Гумилев, М.И.Артамонов бастаған үшінші топ адамның шығу тегін
зерттеу процесінде материяның қоғамдық және табиғи - диалектикалық даму
заңдылықтарын, механикалық, физикалық, химиялық, биологиялық, қозғалу
формасы мен қоғамдық – формациялық даму өзгерістерін кешенді түрде алып
қарауды ұсынды [2.].
Этностардың тегі жеке адамдардың қабылдауымен анықталады, ал қоршаған
орта ол фактіні бекітеді. Олай болса, адамның белгілі бір этносқа қатысын
анықтау сезімге негізделген. Ал адам сезімі оның өзіндік ойлау және мінез-
құлық ерекшелігін білдіреді. Этностардың, қала берді жалпы адамның мінез –
құлық ерекшеліктерін зерттеу этнопсихология мен этика ғылымдарының
объектісі болып саналады. Адамның бір этносқа тән қасиеті оның бойына сәби
кезінен бастап ата – анасының қарым –қатынасы, мінез – құлқы, іс - әрекеті
арқылы дарып, қалыптасады. Олай болса, этнос дегеніміз бергілі бір жүйеге
негізделген топ – ұжым екен. Ал әлеуметтік ұжым жүйесінің көпшілікке ортақ
түрі – отбасынан басталады.
Атақты ғалым В.В.Радлов қазақ деген атауды тәуелсіз, еркін, ерікті
адам деп мағыналаса, ал А.Н.Самойлович қазақ сөзі әлеуметтік тұрғыда
белгілі бір мәнге, батыл, ержүрек, еркін адам деген мағынаға ие деп
жазды. Қазақ шежіресінің авторы Шәкәрім Құдайбердіұлы да жоғарыдағы
пікірлерді қолдай келе, қазақ дегеннің мағынасы өз алдына ел болып,
еркін жүрген халық деген сөз деп түсіндірді.
Академик Әлкей Марғұланның айтуынша: Қазақтар арабтар келмей
тұрғанда, Арал, Каспий теңізінің төңірегінде хазарлармен байлыныста
болған. Н.Я.Марр мен П.Грозный келтірген каз, хаз сөзі екеуі бірдей.
Хазарлар ортасында қазар ақ, бершілік деген екі ұлы кауым болған. Бір
тамаша жері – Беріш осы күнге дейін Кіші жүз ұлысынын бір ұлы тайпасы
[5,35].
Қазақ терминінің төркінін тым ерте заманға апарып тіреген әйгілі
ғалым А.Н.Бернштам болды. Ол қазақ сөзі жайындағы В.В.Радловтың,
Г.Вамберйдін, В.В.Бартольттің, А.Н.Самойловичтің, Н.Я.Маррдың т.б.
пайымдауларын талдай келіп, қазақ сөзінің шығу төркіні мен қазіргі
мағынасын екі дәуірге бөле қарайды. Яғни қазақ деген сөздің түп – төркіні
ежелгі замандағы каспи (ғұндар) және сақ тайпаларының бірігуінен пайда
болған, қазақ сөзінің қазіргі мағынасы (еркін адам т.б. дегендер) кейін
шыққан ұғым деп тұжырымдайды. Каспии, яки касып – сақтардың көшпелі
бірлестігіне кірген тайпа аты. Бұл қосир тайпа атауы қассақ сөзіндегі екі
с дыбысының өзара ықпал әсерімен түсіп қалып, қазіргі қазақ этнонимі
шыққан [5,33] - дейді.
Көрнекті әдебиетші ғалым Ә.Қоңыратбаев өзінің Көне мәдениет
жазбалары атты еңбегінде А.Н.Бернштам пікірін қостай келе: қазақ сөзінің
түбірі ғұз - сақ (оғыз – ғақ) дейтін екі түрлі кезендегі тайпа атының
бірлесуінен туған (қазақ, қыпшақ, ғұзақ, қосағ, қосай деген атаулардың
мағынасы жақын), қазақ сөзі ғыз - сақ деген тайпа атауынан туған деген
ойды дәлелдеу үшін, Орта Азия, Тұран, Алтай, Сібір, Қазақстан жерлерін
мекендеген ежелгі тайпалар тарихына, атауларына назар аудару қажет[8,126],
- деген тұжырым жасайды. Қазақ сөзінің бірінші сыңары қаз дегеннің
кәдімгі құс атынан басқа да мағынасы бар, қазақтың сөйлеу тілінде сәби
баланың ешқандай сүйемелсіз, өз еркімен аяқ басып, тік тұруын қаз тұру
дейді. Жас баланың алғаш адымдап аяқ басқанын көрген ата – аналары мен
туыстары шаттанып: қаз - қаз деп айқайлап, шабыт береді. Бұл қаз -
еркін әрекеттін алғашқы қимылы. Қаз түбірінен туындаған қаздаң қағу,
қаздаңдау етістіктері де еркін әрекет жасаудың мағынасын береді. Көне
түркі тілінде жазылған мәңгі тастарда да (Тоныкөк, Күлтегін
ескерткіштерінде) қазақу, қазғандұқ, қазғантұғын деген етістіктер
қажырлы қайрат жұмсау, күресу, талпыну, еркіндікке ұмтылу, ерлік
істеу мағыналарында қолданылған. Бұл сөздердің түбірі қаз (қазған -
дұн) екені даусыз. Осы қаз түбіріне ғақ жұрнағы жалғанып, қазғақ
сөзі жасалып, еркін адамдар, ержүрек еріктілер деген мағынаны
білдіретін терминге айналған (мысалы, қазақта ғақ жұрнағы жалғанып
жасалатын ай ғак, құр ғақ, тай ғақ, оң гақ, т.б. сөздер бар). Енисей
өзенінің бір тарауы Ұйық Тұран бойындағы тасқа жазылған қазақ оғлым деген
жазу (VI ғ. ескерткіші) бар. Сібір халықтарының ескі тілінде қазақ деген
сөз мықты, берік, жойқын, алып деген мағынада екен. Сонда қазғақ
оғлұм деген сөздің мағынасы алып ұлым, батыр балам болып шығады. Бұл
қазақ сөзінің көп айтылып келе жатқан ер жүрек еріктілер, батыл адам
деген мағынасына сай келеді.[8,32].
Алғашқы қауымдық құрылыс кезені тапсыз қоғам болды. Адамдар өздерінің
іс - әрекеттерін көпшілік болып топтасып, бірге атқарып отырған. Мұндағы
тәрбие жас пен жыныс ерекшеліктеріне қарай қоғамдық сипат алды. Ұл балалар
садақ тарта білді, аң аулауға көмектесті, қыз балалар үй жұмыстарына
араласты, киім пішті, тұрмыстық салт – дәстүрлердің рәсімдеріне қатысты.
Ғұндардың Еуропаға жасаған жорығы Шығыс пен Батыс халықтары арасындағы
этнолингвистика мен ассимилицияның үлкен өзгерістерге ұшырауына негіз
болып, дүние жүзі тарихында Шығыс халықтарының Батысқа жасаған улы қоныс
аударуын (Великое переселение с востока) атты тарихи оқиға тудырды. Ғұн
көсемі Атилла (Еділ) бастаған қалың қол ұлы Рим империясына қауіп төндіріп,
ақыры құлауына әкеп соқтырды.
Біздің ойымызды Әзірбайжанның белгілі түркітанушы – ғалымы З.Наджип:
...түркі тілдес халықтардың көне жазба әдебиетін қалыптастыруда бүгінгі
татар, башқұрт, өзбек, қазақ, қарақалпақ, түркімен, әзірбайжан халықтарының
ата – бабалары белгілі дәрежеде үлес косты, - деп, дәлелдей түседі. Ал
белгілі ғалым, Айдаров: ...Орхон ескерткіштерінен түркі тайпаларының
тарихы, мәдениеті, тілі мен әдебиеті, әдет – ғұрпы, салт – санасы жөнінде
толып жатқан деректер табылады..., - деп, ұлттық салт–дәстүр мен
тәлім–тәрбие жөнінде маңызды пікірлер тұжырымдайды [9,7].
Көне мұралардың ішіндегі бізге кеңірек мәлім болғандары Орхон – Енисей
бойынан табылған, тасқа қашап жазылған VI-VIII ғғ. Ескерткіштер: түркі
көсемі Білге қаған, Күлтегін батыр мен ақылгөй Тоныкөк құрметіне қойылған
құлпытастар. Оларда ұлы Түркі қағанаты халықтарының тұрмысы мен салты,
мәдениеті мен жауынгерлік жортуылдары, айшықты да мәнерлі тілмен өсиет сөз
үлгісінде баяндалады. Бұларда қазіргі қазақтардың сөз саптау үлгісіне жақын
шешендік өнердің дәстүрлі формалары айқын байқалады. Ортағасырлық түркі
тілді әдебиеттің таңдаулы туындыларынан да ұшыраспайтын бұл жазуларда
тәңірінің Жарлығымен болатын бектер мен қара халықтың қағанға адал
берілгендігі, қағандардың караларды билеп – төстеуі жайында сөз қозғалады.
Мәселен, Егер сен, түркі халқы, өз қағаныңнан, өз бектерінен, өз отаныңнан
жырақ кетпей, бірге жүрсең, сен өзің де бақытты өмір сүресің, өзіңнің
отбасында болсаң, ешнәрседен мұқтаждық көрмейсің... деп, бек пен қара
халықты бірлікке шақырады. Түркі халқына қамқорлық жасау мәселесі де тас
жазулардың өзекті арқауы (Ер жүрек халық, күшті халық, Бізге жеңіс
әперген жер - суымыз (Отанымыз) деп білу керек т.б[10].
Осы өңірден шыққан екінші бір ойшыл – Ахмет Жұйнекидің (XII ғ.)
Хибатул хикайқ (Ақиқат сыйы) атты шығармасында ілім-білімді игеру
ісінің халық үшін пайдасы, оның көзқарасының бұқарашылық сипаты, гуманистік
ой – пікірлері айқын сипатталады. Ол сол замандағы адамдардың бойындағы
ұнамды, ұнамсыз моральдық – этикалық қасиеттерін атап қана қоймай, сонымен
бірге бірсыпыра пайдалы кеңестерін де ұсынды. Мысалы, Егер билікке қолың
жетсе, мақтанба, асып - таспа, Бастық болсаң, жайсаң бол, Кәріге де,
жасқа да құрмет көрсет, Айтар лебізіңді алдымен ойланып ал т.б. ұлағатты
өсиетнамаларын айтады.
Моңғол шапқыншылығынан Алтын Орданың ыдырауына дейінгі аралықты (XIII-
XV ғғ.) түркі тілдерінде едәуір жазба мұралар жасалып, оларда тәлім –
тәрбиелік сипаттағы кеңестер уағыздалды. Мәселен, Р.Хорезмидің
Махаббатнамасында: Төзімнен артық нәрсе жоқ, Ақыр түбі адалдық
жеңеді, Адамның жүрегі тазалыққа талпынады деген ой тұжырымдалса, сол
кездегі өмір сүрген ғұлама Сайф Сарай өзінің Гүлстан атты дастанында
Адамның артында алтынға толы ақ сандық қалғанша, ізгілікке толы жақсы ат
қалғаны мақұл, Күншілдің көзіне дарының – мінің болып көрінер, Іші тар
құсадаң арылмас, Жаны жайсанның әсте көңілі тарылмас деген секілді ғибрат
сөздерді уағыздады. Діни медреселерде Шығыс халықтарына ортақ Чор кітаб
атты тәлімдік – танымдық педагогикалық туынды дүниеге келді.
XV-XVII ғасырлардағы жыраулар шоғырынан өздерінің тәлімдік
идеяларымен Асан Қайғы, Шалкиіз, Жиембет, Бұқар жырау секілді дала
философтары ерекше көзге түскен еді. Халқының қамын жеп, оның береке –
бірлігін, келешектегі бағытын, көгерер күнін аңсаған Асан қайғы (XV ғ.) өз
отандастарының алдағы тағдыры не болмақ деген толғаныспен күн кешті. Содан
да болар, ел аузында оның есіміне қайғы деген ат қосақталып, аңызға
айналды.[11].
Гуманистік оқу – тәрбиенің мақсаты – қазіргі қатаң бәсекелестік,
іскер адамдар, кәсіпкерлер кезеңінде әр адамның рухани байлығы мен
мәдениеттілігін жетілдіру, кәсіби біліктілігі мен білімділігін, іскерлігін
арттыру.
Ғалымдардың зерттеуі бойынша қазіргі нарықтық экономика
кезеңінде жоғары класс оқушыларының 72% гуманизм қажет деп есептейді екен.
Нарықтық эканомика жағдайында гуманизм көлеңкелі жақта қалған жоқ па?
Сананы сауда билесе, рухани дүниенің мәні не болады? деген сұрақтар
біздерді ғана емес, жалпы халықты ойландырады. Бұған арнайы зерттеулер,
конференция, баспасөз материалдары дәлел. Осы зерттеулерге арқау болған
гумандық принцип мәселесімен жеке тұлға, жеке тұлғаға бағыттап оқыту
мәселесі қатар жүреді. Бұл салада Л.В. Занков, Д.Б. Эльконин, И.И.
Болдырева сынды ғалым - зерттеушілердің еңбектерін негізге аламыз.
Жоғары оқу орында жеке тұлғаның жан-жақты дамуы, қалыптасуы, кәсіби
жетілуі интеллектісінің баюы үшін, ең алдымен адам факторының тек өндірісте
ғана емес, өмірдің барлық саласында алдыңғы қатарлы орынға шығуы адам –
барлық нәрсенің өлшемі болуы тиіс деген зерттеуші ғалымдар Е.Н.Шиянов,
И.Б.Котова. Студенттің тұлғасын басты назарда ұстап, оның мүмкіндіктерін
тиімді пайдалану, адам факторының құндылығын жете түсіну – ғылыми-
техникалық революцияны гуманитарлық революциямен алмастырдық.
Қазақстан жоғары мектебінің өзекті мәселелерімен айналысып жүрген
ғалым-педагогтар Г.Замятина мен Б.Имандосова қоғам білім беруді
гуманизациялау, демократизациялау және актуализациялау мақсатын қойып отыр,
білім беру жүйесіндегі мұндай бетбұрыстар педагогикалық жүйені, оның
методологиялық концептуалдық негіздерін қайта құруды, жоғары мектептің
қызметін жаңаша құруды қажет етеді – деп көрсетті. Әр ғылымды адамның ішкі
жан дүниесінің, адамгершілік қасиеттерінің, жеке басының дұрыс қалыптасуына
негіздейміз. Адам және қоғам туралы ғылыми білім жүйесін қалыптастыратын
білім берудің адамгершілік жағын дамыту қазіргі заманның басты талабы[12].
Новатор ғалымдар Н.И. Шевандрин мен О.С. Газман жоғары мектеп
педагогикасының күрделі де маңызды бір мәселесі – студентті келешек
мамандығына жақындату, кәсіптік біліктілігін дамыту, кәсіби бағдар берудің
жаңа жүйесін жасау, іскер тұлғалық қасиеті мен санасы биік маман дайындауды
атаймыз деді.
Осы білім беруді гуманизациялау жөнінде көптеген зерттеулер жүргізген
ғалым В.В.Сериков гуманистік білім берудің негізгі мақсаты – студенттің
келешек мамандығын игеруге өз әрекетін, өз мүмкіншілігін, өз қабілетін
көрсете білуге тырысуын ұйымдастыру соған бейімдеу керектігін атайды. Білім
беруді гуманизациялау мәселесі оқу процесін активтендіру ұғымымен қатар
жүреді. Оқу процесін активтендіру – берік те тиянақты білім берудің
жолдарын қарастыру, студенттердің творчестволық ойлауына, ізденуіне
мүмкіндік жасау тағы басқа. Сонымен қатар оқытуды интенсификациялау,
оптималандыру, компьютерлендіру, оқытуды жаңа ақпараттық технологиялар
негізінде жүргізу проблемаларының теориялық негізін А.Маджуга, Г.Мамыкова,
В.П.Зинченко сынды ғалымдар өз зерттеулеріне арқау етті. Университеттегі
оқытудың мазмұнын жетілдіру дегенде оқу материалдарын орында, ұтымды
пайдалану, аудиториялық сағатты дұрыс пайдалану, ал әдіс-тәсілдерін
жетілдіру студенттердің танымдық ізденгіштігін арттыратын оқыту формаларын
ұйымдастыру дегенді білдіреді.
2 Оқушылардың этнопедагогикалық білімдері мен икемділіктерін
қалыптастырудың тәжірибелік-эксперименттік дәлелдемесі
2.1. Этнопедагогикалық білімдері мен икемділіктін қалыптастыру ісінің
негізі
Білім, ғылымсыз ізгілікті қоғам құрып, өркениетті елдердің қатарына
қосылу да, даму да жоқ. Бұрыңғы дәстүрлі оқытудың схемасы: мұғалім белгілі
бір мәселе бойынша информация береді, өзі бекітеді, қайталайды, тексереді,
ал студент информацияны қабылдайды, қайталайды, жадында сақтауға тырысады.
Бұл педагогикада догматикалық оқу деп аталады. Оның мақсаты – фактіні еске
сақтау, жаттау. Оқудың келесі бір түрі – репродуктивті оқу, оның мақсаты –
жаттығуды, тапсырманы белгілі бір үлгіге қарап орындау. Оқытудың бұл
типтерінің негізгі кемшілігі – студенттің өзіндік әрекетіне мән берілмеді.
Студент үшін оқытушы жұмыс істейді, ойланады, фактіні өзі дәлелдейді,
қорытындысын дайын түрде ұсынады. Сондықтан да гуманизацияның басты міндеті
– студентке тек маман ретінде ғана қарамай, оны өз қоғамның азаматы,
белсенділігі жоғары, саналы, адамгершілігі мол, гуманды тұлға ретінде
оқытып, тәрбиелеу мәселелері Е.Белоус, М.Е.Каланова, Е.Н.Шияновтың
еңбектерінде көлемді түрде баяндалған.
Жалпы адамзаттың гуманистік құндылықтың негізінде тұлғаның дамуына
бағытталған білім беру мен тәрбиелеудің мақсатын жаңа мыңжылдықтың білім
беру философиясы анықтап берді. Жоғары оқу орындарындағы оқыту процесін
гуманистік тұрғыда ұйымдастыруды, жалпы білім беруді гуманизациялау идеясы
ғалымдар мен зерттеуші педагогтар арасында кең көлемде талқылануда.
Гуманизация – тек педагогикалық теория ғана емес, сонымен бірге
философиялық, әлеуметтікте. Гуманизацияның маңызды аспектілері Г.О.Батищев,
И.В. Бестужев-Лада, Л.Б. Буев, М.С. Каган, И.С. Кон сияқты басқа да
ғалымдардың еңбектерінде баяндалады.
Университеттегі білім беру дағдарысты бастан кешуде, мұндай дағдарыс
ғылымға да төніп тұр. Кәсіби білім беруді қайта құру мәселесі туды. Осы
мәселе төңірегіндегі ізденістің алғышарты – білім беруді гуманизациялау
идеясы болып саналады. Жеке тұлғаны оқытып тәрбиелеуде бағыт беретін
концепцияларды іздеп табу қажет.
Ғалым зерттеуші С.Л.Рубинштейн негізін қалаған жеке тұлғаны дамытуға
динамикалық, процессуалды тұрғыда келу идеясы – білім беруді гуманизациялау
концепциясының теориялық фундаменті. Бұл концепцияны біз қазір
университеттерде жоғары мектептерде тәжірибеде қолданылып, іске асып
жатқанын білеміз.
Университетте студенттің педагогикалық еңбекке дайындығына гуманизация
идеясының қажеттігін іске асыра білуіміз керек. Кейбір жоғары оқу
орындарында бұл мәселеге көп көңіл бөліне бермейді. Педагогикалық
дайындықты ізгілендіру мәселесі қазір өте өзекті. Университетті бітіргеннен
кейін көп жастар мамандығы бойынша жұмыс таба алмай жүреді. Педагогтар көп
деп оған деген көзқарас, сыйластық жоғалады дейді ғалым О.С.Газман.
Демек, гуманизация ең алдымен университет оқытушыларының интеллектуал,
лидер, профессионал болуына, өзінің педагогикалық еңбегінің құндылығына
жоғары баға беруіне, жеке шығармашылығына бағытталады.
Университеттегі оқыту процесін гуманизациялау келесі міндеттерге
негізделген:
- педагог тұлғасының қалыптасуы;
- студенттерді педагогикалық сферада балалармен жұмыс істеуге бейімдеу;
- студенттерде мотивация мен кәсіби қажеттеліктің қалыптасуын қамтамасыз
ету;
- мұғалім, консультант, наставник болуға дайындау;
- кез-келген педагогикалық шешімге келуге дайындау;
Жоғары оқу орында оқыту процесін гуманистік тұрғыда ұйымдастыру мен
жалпы білім беруді гуманизациялау – оқытудың жаңа технологиялары және білім
мазмұнының кардиналды мәселелерін шешуде барлық педагогтар мен зерттеуші
ғалымдар мойындаған идея.
Мұғалiмнiң кәсiби педагогикальқ ic-әрекетiнде этнопедагогикальқ
бiлiмдермен қатар икемділiктердiң, әcipeсе, этнопедагогикалық
икемдiлiктердiң орны жоғары eкeнiн ескере отырып, оған түciнiк берiлдi.
"Икемдiлiк" ұғымы ғылымда әр түрлi қарастырылады. Мысалы, психологтардың
бiр тобы "еп", "ептiлiк" (A.Teмipбеков, С.Балаубаев, М.Мұқанов), келесiсi
"икемдiлiк" (Қ.Жарықбаев), үшiншiсi "icкерлiк" (В.В.Давыдов, т.б.) десе,
педагогика оқулығының аудармасы (Т.Ильина) мен химияны оқыту әдicтемелiк
әдебиеттерде (Д.М.Кирюшкин) "бiлiктiлiк" деп түсiндiрiлген.
Fалымдардың аталған ұғымдарға берген анықтамасына талдау жасасақ
ептiлiк - дaғды мен бiлiмнiң қатысуына баланың қабiлетiн дамытушы,
икемдiлiк - дaғды мен бiлiмдi практикада қолдана бiлy, iскерлiк - iстi
орындауға төселу, бiлiктiлiк практикалық жұмыстарды орындауда оқушының
бiлiмдер мен дағдыны орынды қолдануы. Сонда мұғалiмнiң кәсiби педагогикалық
ic-әрекетiне бейiмдiлiгiн бiлдiретiн сөздiң баламасы нақты емес. Айталық,
шабaндоздың шауып келе жатып ат үстінен орамал алуы, немесе химия пәнi
мұғалімнің тәжiрибелердi техника қауiпсiздiгiн ескере отырып, тақырыптың
бiлімдiк жақтарын тәжiрибеде орындау арқылы дәлелдеуiн, ептiлiк деп қарауға
болады. Бұл мағына орысша - қазақша сөздiкте дұрыс ескерiлiп, "ептiлiк
-ловкость" деп орынды тәржiмеленген. Демек, адамның бiлiмдер мен дaғды
көмегімен істің қисынын табуға байланысты iзденic қабiлетi оның ептiлiгi,
болмаса бiлiктiлiгi емес. Осыған сәйкес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ 2
1 Оқыту процесінде оқушылардың этнопедагогикаландырудың 3
теориялық-әдіснамалық негіздерін сабақтарда қолдану.
1.1 Оқушылардың этнопедагогикалық іс-әрекетін қалыптастыруға арқау 11
болатын білімдер мен икемділіктер жүйесінің тарихи көздері.
1.2 Әлеуметтік жаңаруға сәйкес мұғалім кәсібінің сипаты, пәнаралық 15
байланыстағы педагогиканың мәні.
2 Оқушылардың этнопедагогикалық білімдері мен икемділіктерін 20
қалыптастырудың тәжірибелік-эксперименттік дәлелдемесі
2.1. Этнопедагогикалық білімдері мен икемділіктін қалыптастыру ісінің25
негізі
2.2 Эксперименттік жұмысты ұйымдастыру мен жүргізудің дидактикалық 40
шарттары
Тұжырым
ҚОРЫТЫНДЫ 51
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздің тәуелсіздік алып әлеуметтік
өмірді салауаттандыру мақсатындағы жұмыстары, ұлтымыздың ғасырлар бойы
кәдесіне жарап келген тәлім-тәрбие мазмұнын, қазіргі жастарды оқыту мен
тәрбиелеуге пайдалана білу қажеттілігін айқындады.
Қай кезеңде, қай қоғамда болмасын Қалай оқыту, не үшін оқыту керек?
деген сұрақтарға жауап іздеу күрделі мәселе болған. Себебі оқыту, тәрбиелеу
процесінде тұлға рухани жағынан дамиды және кәсіби еңбекке даярланады. Бұл
жоғары оқу орындарына оқытылатын оқу курстарының негізгі мақсаты болса да,
олардың ішінде этнопедагогиканың алар үлесі мол, өйткені этнопедагогика –
тұлғаны ережелік мәні бар әдет, ғұрып, салт, дәстүрге бейімдеуге, әр түрлі
әлеуметтік бірлестіктердің қарым-қатынасының құндылық жақтарын үйретуге,
ұлттық тәлім-тәрбие ісіндегі бай тәжірибені нақты жағдайда пайдалануға
үйрететін теориялық және практикалық сипаттағы педагогика ғылымдарының бір
саласы болып есептеледі. Сондықтан оны оқу орындарының білім беру мазмұнына
енгізу қажет-ақ. Ол жөнінде Қазақстан Республикасы Білім туралы заңының 8-
бабының 1-тармағында: Білім беру жүйесінің басты міндеті-ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке
адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу
қажетті жағдайлар жасау - делінсе, осы баптың 5-тармағында: Әлемдік және
отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республиканың
басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу,
мемлекеттік тілді...меңгеру,-деп орынды көрсетілген.[1.]
Шығыс классиктерінің (Әл-Фараби, А. Фердауси, А.Рудаки, М. Саади, А.
Науай, Г.Низами, Махтым Құлы т.б.) ой-пікірлері, түркі ойшылардың (Қорқыт
Ата, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, А. Жүнеки, Қ.А.Иассауи, М.Х. Дулати т.б.)
өсиеттері, қазақ ғұламаларының (Ы. Алтынсарин, Ш. Уәлиханов, А.Құнанбаев,
А. Байтұрсынов, Х. Досмұхамедов, Ш.Құдайбердиев, Н.Құлжанов, Ж. Аймаутов,
М. Жұмабаев, М. Әуезов, Ә. Марғұлан, Қ. Сәтбаев, М.Қозыбаев т.б.)
еңбектері, суырып салма ақын-жыраулардың (Асан қайғы, Бұхар, Жанақ,
Сүйінбай, Балқы Базар, Махамбет т.б.) алмастай өткір өлеңдері, би-
шешендердің (Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би т.б.) даналық сөздері, жерін,
халқын жауынан қорғаған қас батырлардың (Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай,
Жанқожа, Бұхарбай т.б.) ерлік өнегесі тәлім-тәрбие мазмұнын құраған.
Диплом жұмысының объектісі: Қазақстан Республикасы жоғары, орта білім
беретін оқу орындарының оқу-тәрбие процесі.
Диплом жұмысының пәні. Оқу орындарында жастардың этнопедагогикалық
білімдері мен икемділіктері жүйесін қалыптастырудың әдіс-тәсілдері.
Диплом жұмысының мақсаты. Оқушылардың этнопедагогикалық білімдері мен
икемділіктері жүйесін қалыптастыруға арқау болатын теориялық-әдіснамалық
негіздерін жасап дәлелдеу, оны жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие процесінде
әдістемелік жағынан қамтамасыз ету.
Диплом жұмысының міндеттері:
- оқу орындары тәжірибесінде этнопедогогикалық білім беру, икемділіктерге
үйрету ісінің жай-күйіне талдау жасау;
- зерттеу жұмысына теориялық-әдіснамалық алғышарт болатын ғылыми-
теорияларды анықтау;
- оқушылардың этнопедогогикалық білімдері мен икемділіктері жүйесінің
құрылымдық-логикалық моделін құру;
- оқу тәрбие процесін этнопедогогикалық тұрғыда ұйымдастыруға негіз
болатын оқу-нормативтік құжаттарды жетілдіру;
- этнопедогогикалық білімдер мен икемділіктер көздерін, одан туындайтын
мазмұнды таңдау;
- тәжірибелік-эксперементтік жұмысты ұйымдастыру және нәтижені өлшеу
әдістемесін жасау;
- оқушылардың кәсібі – этнопедогогикалық білімдері мен икемділіктері
жүйесінің қалыптасу динамикасын көрсету.
Диплом жұмысының болжамы. Егер:
- этнопедогогикалық білімдер мен икемділіктер жүйесін қалыптастыруға
қажетті дидактикалық құралдары және әдіс-тәсілдері жасалса, онда
оқушылардың этнопедогогикалық білімдері мен икемділіктері жүйесі,
тиісті деңгейде қалыптасуы мүмкін.
Диплом жұмысының жетекші идеясы. Болашақ пән мұғалімдерінің,
экономикалық білім алатын кәсіпкерлер этнопедогогикалық даярлық сапасын
көтерудің ғылыми-теориялық және әдістемелік негіздерін жетілдіру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері.
Құбылыстардың қозғалыста, өзгерісте болу заңдылықтары, тәжірибені
тарихи, құрылымдық-жүйелілік тұрғыдан талдау қағидасы, ақыл-ой әрекетін
сатылап қалыптастыру, іс-әрекет және графтар теориясы, жеке тұлға мен оның
құрылымы жайлы ілімдер; мұғалім іс-әрекетінің психологиялық, педагогикалық
құрылымы, акмеология негіздері, ассоциация ілімдері мен мұғалім – тұтас
педагогикалық процестің нысанасы, білім беретін оқу орындарында, жоғары
мектеп жастарына этнопедогогикалық білім беру тұжырымдамалары.
Зерттеу көздері. Қарастырылып отырған проблемаға байланысты
қазақстандық, шетелдік, ТМД елдері философтарының, психологтарының,
педагогтарының, этнопедагогтарының еңбектері, Қазақстан тарихы мен
этнологиясы; жаңашыл мұғалімдердің іс-тәжірибелері, Қазақстан
Республикасының Ата заңы, Білім туралы заңы, Білім және ғылым
министрлігінің этнопедагогикаға – халықтық педагогикаға байланысты
шешімдері, педагогикалық оқу орындарына арналған оқу жоспарлары, оқу
бағдарламалары, оқулықтары; оқу орындарының жылдық есептері.
Диплом жұмысының проблемасына байланысты философиялық, тарихи-
этнологиялық, фольклорлық, өнертану, әдебиеттану, психологиялық
педагогикалық, этнопедогогикалық әдебиеттерге теориялық талдау жасау, оқу
орындарының студенттерімен, оқытушы-профессорларымен пікірлесу, сауал-сұрақ
ұйымдастыру, оқу орындар құжаттарымен, тәжірибесімен танысу, оқыту процесін
ұйымдастыруды модельдеу, тәжірибелік-эксперимент жүргізу, зерттеу нәтижесін
өлшеу әдістері қолданылды.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының көкейкестілігі негізделіп, ғылыми
аппараты (зерттеу объектісі, пәні, мақсаты, міндеттері, теориялық-
әдіснамалық негізі, әдістері) айқындалып, оның ғылыми жаңалығы, теориялық
және практикалық мәнділігі ашылып, қорғауға ұсынылатын қағидалар
көрсетіледі.
"Оқушылардың оқыту процесін этнопедагогикаландырудың теориялық-
әдіснамалық негіздерін сабақтарда қолдану” атты бірінші бөлімде
студенттердің этнопедагогикалық білімдер мен икемділіктер жүйесін
қалыптастыру ісінде жетекші орны бар ғылыми теориялардың қисынды ықпалы,
олардың жеке тұлғаның ұлттық тұрпат қасиеттерін дамытумен сабақтастығы және
оқу орындарын этнопедагогикаландыру ісінің жай-күйі баяндалады.
Зерттеудің Оқушылардың этнопедагогикалық білімдері мен
икемділіктерін қалыптастырудың тәжірибелік-эксперименттік дәлелдемесі
деген екінші бөлімінде болатын білімдер мен икемділіктер жүйесінің ғылыми-
тарихи көздері, олардан туындайтын оқу мазмұнын таңдаудың ғылыми жақтары
және студенттерді этнопедагогикалық қалыптастыру процесінің құрылымдық
моделі беріледі. Әлеуметтік жаңаруға сәйкес мұғалім кәсібінің сипаты,
пәнаралық байланыстағы этнопедагогиканың мәні, сынып жетекшілер мен
кураторлар жұмысын этнопедагогикалық негізде жүргізу әдістемесі және
оқушыларды этнопедагогикалық қалыптастыру ісіне негіз болатын оқу-
нормативтік материалдарды жетілдіру мәселелері айтылады. Тәжірибелік-
эксперименттік жұмысты ұйымдастыру мен жүргізудің дидактикалық шарттары,
талаптары және нәтижені өлшеу, этнопедагогикалық білім беру процесінде оқу
кабинетері мен мұражайлардың маңызы, оқытудың дидактикалық жүйесінде
оқушылардың этнопедагогикалық білімдері мен икемділіктерін қалыптастырудың
әдіс-тәсілдері, сондай-ақ оқушылардың этнопедагогикалық білімдері мен
икемділіктері жүйесінің қалыптасу динамикасы көрсетіледі.
Қорытындыда теориялық және эксперименттік жұмыстардың нәтижелеріне
негізделген тұжырымдар, зерттеудің артықшылық жақтары және ғылыми-ұсыныстар
беріледі.
I. Оқушылардың оқыту процесін этнопедагогикаландырудың теориялық-
әдіснамалық негіздерін сабақтарда қолдану.
1.1.Оқушылардың этнопедагогикалық іс-әрекетін қалыптастыруға арқау
болатын білімдер мен икемділіктер жүйесінің тарихи көздері.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Ұлттық кеңестің отырысындағы сөзінде:
Дәстүрлі мәдениетті жаңғырту, өз халқының тарихи тәжірибесіне жүгіну – бұл
өзі тәуелсіздікке ие болған елдің өмірінен орын алатын заңды құбылыс. Мұның
ар жағында қоғамдық сананың қалыптасуы, ұрпақ тәрбиесі секілді үлкен
міндеттер жатыр. Бұл міндеттерді жүзеге асыруды біз экономикамызды
өркендетумен қатар жүргізіп келеміз. Ұлттық мәдениетті көтеру дегеніміз -
ұлттың тарихын көтеру арқылы ұлтшылдыққа бет беру.
Қоғамды ізгілендіру бағытындағы ғылыми ізденістер, оқу орындар жұмысын
этнопедагогикаландыруға ықпал етті. Ол – этнопедагогикадан туындап, адамның
бүкіл іс-әрекетіне, әсіресе, тәрбиелеу, оқыту арқылы тұлғаның рухани-
адамгершілік қасиеттері мен әлеуметтік-экономикалық жағдайын салауаттандыру
бағытындағы прогрессивті ой-пікірлерді қамтиды. Жоғары оқу орындары жұмысын
ұлт ерекшеліктеріне байланысты жүргізу арқылы жастарды тұлғалыққа тәрбиелеу
оларды кәсіпке, әсіресе, мұғалімдік мамандыққа даярлау маңызды проблема
болып саналады.
Мұның философиясы П.В.Константинов, А.А.Манковский, Н.Д.Дардыкин,
Ж.М.Әбділдин, Қ.Бейсенбиев, Қ.Әбишев, А.Қасымжанов, М.Орынбеков,
А.Қасабеков, Ж.Алтаев, Қ.Мұхаметалиев, Т.Ғабитов, Ғ.Есімов, Ж.Молдабеков,
А.Айталы, т.б., теориясы мен практикасы С.И.Архангельский, Ю.К.Бабанский,
Н.В.Кузьмина, А.В.Петровский, А.И.Пискунов, В.К.Розов, Л.Ф.Спирин,
В.А.Сластенин, М.Ә.Құдайқұлов, Н.Д.Хмель, А.И.Шербаков т.б. даму тарихы
Т.Тәжибаев, І.Сембаев, М.Ғабдуллин, Қ.Бержанов, Ә.Сыдықов, И.Б.Мадин,
С.Мусин, Т.С.Садықов, К.Қ.Құнантаева, Г.А.Уманов, Г.М.Храпченков,
А.Н.Ілиясова, Қ.Б.Сейталиев т.б. дидиктикалық негіздері Р.Лемберг,
Б.Ы.Мұқанова, А.А.Бейсенбаева, Қ.Қ.Жанпеисова, Б.Баймаханов, Т.С.Сабыров,
Л.Керімов, Г.К.Нұрғалиева, Ж.Қараев, В.В.Трифонов, А.Б.Нұрлыбекова,
Н.А.Әбишев, т.б., шеберлігі мен қызығушылығы А.Е.Әбілқасымова,
З.А.Исаева, В.К.Омарова, К.С.Успанов, Н.Н.Хан, Н.Д.Иванова т.б.,
психологиясы Л.С.Выготский, С.Л.Рубенштейн, П.Я.Гальперин, А.Н.Леонтьев,
К.К.Платонов, Ю.А.Самарин, Қ.Б.Жарықбаев, М.Мұханов, Ж.И.Намазбаева,
В.К.Шабельников т.б. А.П.Сейтешов, Г.Т.Хайруллин, Ы.Нәбиев, Б.К.Момынбаев,
Л.К.Мажитова т.б. жан-жақты қарастырылған.
Тарихта кез келген халықтың ұлт ретінде танылуы күнделікті тұрмыс
тіршілігінен бастап рухани болмасына дейін төлтумалық білім мен ұлттық
қасиеттердің болуына , ол жастарда тәлім-тәрбие беру арқылы дамитыны
Ш.Уәлиханов, Л.Н.Гумилев, Ю.В.Бромлей, Ә.Кекілбаев, М.Жолдасбеков,
А.Сейдімбеков т.б. еңбектерінде айтылған. Ұлттық білім мен икемділіктер
жүйесі бүгінгі күн туындысы емес. Ол ұлттың тарихи дамуында сұрыптала келіп
пайда болған. Одан жастарды аулақтату-ұлттың болашағына шек қою. Сондықтан
сан түрлі мәдениетке толы полиэтникалық әлемде әрбір халықтың басқа
халықтардан екшеулеп алатын құндылықтары бар және оның өзі әлемдік мәдени
байлыққа өз үлесін қосатын көрсеткіш болғандықтан, қалайда жастарға білім
беруге ұлт ерекшеліктері елеулі орын алуы керек. Мұны дәл түсінген ұлы
жазушы М.О.Әуезов “Ұлт боламын десең, бесігіңді түзе”,-деп орынды
айтқан.\3\
Этнопедагогиканың ғылымдық мәні зерттеу нысанасы әдіснамалық
мәселелері Г.Н.Волков, В.Ф.Афанасьев, Е.Л.Христова, Г.Н.Филонов, Ю.А.Рудь
зерттеулерінен орын алса Ресей, халықтық педагогика негізінде әр ұлттың
өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып тәлім-тәрбие берудің ғылыми-
әдістемелік жақтары А.Ф.Хинтибидзе Грузия, Я.И.Ханбиков Татарстан,
А.Ш.Гашимов Әзірбайжан, К.Пирлиев Түркіменістан, Ш.А.Мирзоев, Н.Сафаров
Өзбекстан, А.Э.Измайлов Қырғызстан т.б. еңбектерінде қарастырылады. Ал
отаңдық ғалымдар этнопедагогиканың келелі мәселелерін әр түрлі аспектіде
зерттеген. Айталық, Қ.Б.Жарықбаев Қазақстанда кеңестік төңкеріске дейінгі
педагогикалық ой-пікірлердің дамып қалыптасу тарихы, С.Қалиев қазақтың
халықтық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-теориялық негіздері, С.А.Ұзақбаева
қазақтың халықтық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие, Ж.Ж.Наурызбай
оқушыларға этномәдени білім берудің ғылыми-педагогикалық мәселелері,
К.Ж.Кожахметова қазақ этнопедагогикасының теориялық-әдіснамалық негіздері,
К.Оразбекова жеке тұлға ұлттық тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық қырлары,
А.Көбесов әл-Фарабидің педагогикалық мұрасы, Х.М.Балтабаев қазақтың
дәстүрлі көркем мәдениет құралдарымен оқушы-жастарға музыкалық, эстетикалық
тәрбие беру ісі, Қ.Бөлеев болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие
беруге даярлаудың теориясы мен практикасы, Р.К.Төлеубекова қоғам дамуының
жаңа кезеңіндегі адамгершілік тәрбиесінің теориялық-әдіснамалық негіздері,
Т.М.Әлсатов қазақ хандығы тұсындағы педагогикалық ойлардың дамуы, Р.К.
Дүйсенбинова қазақ этнопедагогикасын мектеп практикасына ендіру, Ш.Б.
Құлманова қазақ халық музыкасы арқылы бастауыш мектеп оқушыларын
тәрбиелеудің теориясы мен практикасы бойынша іргелі зерттеулер жасаған.
Сондай-ақ, А.Х.Мұханбаева, Қ.Сейсенбаев, Ұ.Асанова, т.б. қазақ халқының
ұлттық салт-дәстүрі мен ауыз әдебиетінің, Қ.О. Жеделова, С.А.Жолдасбекова,
Е.С.Асылханов, О.С.Сатқанов, Б.А.Әлмұхамбетов т.б. оқушыларды сәндік
қолданбалы өнерге үйретудің; А.Қ. Қисымова, Ж. Сәдірмекова, Ғ.А. Мұратбаева
қазақ халық педагогикасы арқылы оқушыларға адамгершілік тәрбиесін берудің;
А.С.Мағауова, А.А.Аманжолова, Б.Ж.Мұханова, Ж.С.Хасанова, Т.Ш.Қуанышев т.б.
халықтық педагогика негізінде мұғалім, тәрбиеші даярлаудың, Г.Бахтиярова,
Ұ.М.Әбдіғапарова, Қ.А.Сарыбасова, Б.С.Өтемұратова т.б.оқу тәрбие ісінде
халықтық педагогика материалдарын пайдаланудың қолданбалы жақтарын
қарастырған. Осылай бола тұрып студенттерге этнопедагогикалық білім беру,
икемділіктерге үйрету ісінің мазмұны, әдіс-тәсілдері, оған негіз болатын
ғылыми теориялар мен әдіснамалық алғы шарттар бүгінге дейін айқын емес.\4\
Оқытудың психологиялық мәселесімен шұғылданатын Л.С.Выготский,
С.Л.Рубинштейн, М.Я.Басов, Л.И.Божович, П.Я.Гальперин сияқты көрнекті
психологтар тұлғаның қалыптасуы оқыту процесіне тәуелді екенін көрсете
келіп, дұрыс ұйымдастырылған оқыту дамудың алдына түсіп, жеке тұлғаны ақыл
ой жағынан жетелдіруге негіз болатынын дәлелдеп, адамның психикалық дамуы
табиғи пісіп жетілуге, ал оқыту дайын дамуға негізделеді деген пікірді
теріске шығарады. Сонда адам оқыту процесінде, әсіресе этнопедагогикалық
негізде құралған білімдер мен икемділіктер жүйесінен нәр алып, ұлтқа тән іс-
әрекет түрлерін меңгереді және ұлттық тұрпаттық қадір-қасиеттерді танытып,
өзінің дамығандығын білдіреді. Осыған орай мектептерге Әдеп цикліндегі
пәндер, арнаулы орта, жоғары оқу орындарында (этнопедагогика) курсы
енгізіліп, әлеуметтік өмірде тәлім-тәрбие жұмыстары этнопедагогикалық
негізде өткізіле бастады. Бұл жағдай студенттерге этнопедагогикалық білім
беру, икемділіктерге үйрету, оның педагогика ғылымдарында теориялық тұрғыда
жеткіліксіз зерттелуі арасында; оқу орындарында этнопедагогика оқу
курсының енгізіліп, оған лайықты этнопедагогикалық білімдер мен
икемділіктер мазмұны таңдау арасында; этнопедагогиканы оқытудың формасы мен
әдіс-тәсілдері және құралдары арасында; оқушылардың этнопедагогикаға
байланысты тұлғалық қасиеттері мен оны дамыту арасында; студенттердің
этнопедагогикалық білімдері, икемділіктері жайлы ұғымдармен, оны
қалыптастыру арасында қарама-қайшылықтар туғызып, зерттеу проблемасын
айқындап, тақырыпты Оқушылардың этнопедагогикалық білімдері мен
икемділіктері жүйесін қалыптастырудың дидактикалық негіздерін сабағында
қолдану - деп алуға себепші болды.
Адам баласы өзін қоршаған дүниенің құбылыстары мен өзгерістерін білуге
қашанда құштар болған. Осындай білсем, танысам, көрсем деген ой-пікірі
ізденіске, академик И.П.Павлов сөзімен айтқанда бұл не рефлексін туғызып,
қоршаған дүниесін тануға ұмтылған. Оның қөріну формасы болып табылатын іс-
әрекет түрлері әрдайым жаңа білімдер мен икемділіктер жүйесін қажет етіп
отырған. Мұны ұлтымыздың ғасырлар бойы мағынасын жоймай келе жатқан
Білікті бірді жығар, білімді мынды жығар, Білімдінің сөзі-оң,
білімсіздің сөзі-тоң, Білім үйретеді, еңбек ширатады, Ерінбеген емер,
икемді істі жеңер т.б. деген мақал-мәтелдері дәлелдейді\5\.
1.2. Әлеуметтік жаңаруға сәйкес мұғалім кәсібінің сипаты, пәнаралық
байланыстағы педагогиканың мәні.
Өмірде адамның іс әрекетіне, рухани дүниесіне ықпал ететін білімдер сан
алуан. Солардың ішінде ең парасатты, өміршеңі халықтың өз тәжірибесінде
жинақтаған білімдер жүйесі. Бұл жөнінде К.Д.Ушинский ... халық қанша жыл
өмір сүрсе, тәрбие де сонша өмір сүреді, онымен бірге өседі, өзінде
халықтың бүкіл тарихын, оның бүкіл жақсы – жаман қасиеттерін бейнелеуде,
олар бірін-бірі ауыстыра отырып, ... жаңа ұрпақтың өсуіне ... жағдай
жасайды- деп жазды. Ол негіздеген тәрбиенің халықтық принципі көпшіліктің
қолдауына ие болғанымен тек ХХ ғасырдың ортасынан бастап жаңаша зерттеу
жұмыстарына байланасты өмірге этнопедагогика келді. Ғалымдардың ой-
пікірлерін талдауға қарағанда этнопедагогика:
- білім беру ісінде халықтық принципін шешетінін, педагогикасы
этнологиямен, фольклористикамен, тарихпен, мәдениетпен, өнермен, оқыту
әдістемесімен байланыстыратын сала екендігін,
- білім беру жүйесін этникалык негізде бағдарлауға мүмкіндік беретінін ;
- оқу-тәрбие процесінде ұлттық ерекшеліктерді қарастыратын оқу курсы
бола алатынын;
- педагогиканың құрамдас бөлігі бола тұрып, өзіндік компоненттерден
тұратынын;
- этностың мәдени ерекшеліктерін тануға, сол арқылы білім,тәрбие беру
мүмкінділігінің болатынын;
- түлғаны қалыптастыруға көмектесетінін;
- түлғаның кәсіби-әрекетін жетілдіретінін.
этнопедагогика, оның ішінде айрықша, қазақ этнопедагогикасы жеке-дара
ерекшеліктеріне байланысты. Өзiндiк зерттеу нысанасы соған сай, мақсаты,
міндеттерi болатынын бiлдiредi. Мұның барлығын этнопедагогикаға берiлетiн
анықтамада қамту киын. Сондықтан анықтама - таным нәтижелерiн ұғымдық
формада жинақтаудың негiзгi логикалық: тәсiлi деген түсiнiкке сүйенiп, бiз
этнопедагогuканың -этностың мәдени, әдеби, тарихи, этнологияльқ және
тәлiм–тәрбие iciндeri тәжiрибелерiнiң кipiгyi нәтижесiнде тұлғаньң
тұрпаттық қасиеттерi мен болашақ мұғалiмнiң кәсiби-педагогикалық ic-
әрекетiн жетілдiруге ықпал етiп, даму процесiндегi үйлесiмдiліктi
айқындауға көмектесетiн педагогика ғылымдарының айрықша саласы деп
түсiндiк.
Оқу-тәрбие процесiнде "халықтық педагогика", "этнопедагогика"
терминдерi қатар қолданылады. Бiрақ этпопедагогикаға берiлген анықтамаға,
зерттеу барысында жинақталған тәжiрибелерге сүйенсек, этнопедагогиканы
практикада пайдаланудың халықтық педагогикаға қарағанда төмендегiдей
артықшылықтары бар:
1. Оқыту, тәрбиелеу процесiнде тек педагогика материалдарын ғана емес,
тарих, этнология, әдебиет, мәдениет т.б, материалдарды да пайдалануға
мүмкiндiк бередi.
2. Халықтың, ұлттың, ұлттық педагогиканың мәдениетiн толық, әpi дәл
жеткiзуге көмектеседi.
3. Нақты деректерге, дәлелдемелерге сүйенгендiктен теориялық ой саласы
болып саналады.
4. Тәлiм-тәрбиенi ұлт ерешелiктерiмен байланыста қарастыру, оның
таптық сипатта болуынан, ғұрыптық, салттық, дәстүрлiк ережелерге тәуелдi
болатынын дәлелдей түсeдi.
5. Жеке тұлғаньң психологиялық құрылымындағы ұлттық тұрпатты айқындай
түсуге ықпал eтеді.
6. Мұғалiмнiң кәсiби қызметiне қажеттi этнопедагогикалық бiлiмдер мен
икемдiлiктер жүйесiн айқындауға әсер етедi.
3ерттеу жұмысының логикасы, практикалық шешiмi ғылыми термин -
"этпопедагогика" деп атауды талап етедi.6.
Оқу–тәрбие процесiнде этнопедагогика өз алдыша оқытылса
да, оның мазмұнын құрайтын бiлiм жүйесiн халықтық, болмаса ұлттық бiлiмдер
деп атап,"этнопедагогикалық бiлiмдер" деген терминдi ескермей жүрміз.
Оқыту процесінде берiлетiн бiлiм мазмұнының білімдік, тәрбиелiк,
қaлыптастырушылық қызметтерi дидактикада аталған. Бiздiң түсінігiмiзде,
этнопедагогикалық бiлiмдердiң aталған қызметтердi шешyi, оның
этнофилософиялық, этнопедагогикалық білімдердің аталған қызметтерді шешуі,
оның этнофиласофиялық, этнопедагогикалық, этнопсихологиялық, этнологиялық,
фольклорлық және төл тарихи ұғымдар мен түсініктердің сабақтастығын,
үйлесімділігін сақтаумен байланысты.[7.]. Осы жағдайды ескере отырып,
этнопедагогикалық білімдерге: Ұлттың (этностың) тарихи өмiрiнде
ерекшелiп жеке тұлғаның санасына, кәсiби ic-әрекетiне ьқпал етiп,
адамгершiлiк қадiр-қасиетiнің (ұлтгық тұрпатының) айқындалып бекуiне
себепшi болатын фольклорлық, этнологиялық, этнопсихологиялық,
этнофилософиялық, тарихи және отбасында баланы тәрбиелеу жөнiндегi
тәжiрибелер жайлы ұғымдар мен ережелердi бiрiктiретiн ақпараттар жүйесi" -
деп анықтама бердiк. Білімдер жүйесін қалыптастыру процесінде адамды және
тұлға етіп дайындауда пәнаралық байланыстың алатын орны ерекше. Осы орайда
пәнаралық байланыс проблемасының философиялық, психологиялық бағыттарын
анықтау арқылы студенттерде гумандық қатынасты тәрбиелеу мәселесін зерттеу
– қазіргі дидактиканың өте маңызды бағыты. Білім беруді ізгілендіру, оқыту
процесін гуманизациялау, гуманитаризациялау мәселесін зерттемес бұрын, осы
гуманизм ұғымы нені білдіреді. Осы түсінік астарында не жатыр ең алдымен
осыған кеңірек тоқталып кетейік. Қазіргі білім берумен тәрбиелеуде бұл
мәселенің жоғары деңгейде қарастырылуы гуманистік принциптің тарихи
сабақтастық ұстанымының көрсеткіші екендігін дәлелдейді. Тарихқа көз
жіберсек гумандық қасиет пен қарым-қатынас, адам баласы қоғамның дамуы мен
жалпы адамзаттық құндылықтың ең негізгі бастауы ретінде адаммен бірге дамып
келе жатқаны философиялық, психологиялық, социологиялық әдебиеттер мен
ғылыми еңбектерге шолу жасауда айқын көрініс табады.
Шет елдер сөздерінде гуманизм - латынның адам сүйгіштік,
адамдық міндеттерге құрметпен қарау – деген сөзі.
Этнос гректің – etnos – тайпа, халық деген сөзінен
шыққан. Ғылымда халық терминінің орнына этнос термині орында қолданыла
бастады. Бұл термин этностың негізгі тарихи түрі – тайпа, ұлыс
(народность), ұлт ұғымын түгел қамтиды. Оның үстіне, халық сөзінің
бір топ адам (мәселен, халық жиналды десек деген мағынасы бар екені
белгілі. Сондықтан этнос терминін қолдану колайлы. Адам ұжым болып тіршілік
етеді. Оған әлеуметтік бірлестік деп те, этностық бірлестік деп те қарауға
болады. Шындығында, әрбір адам, бір жағынан, белгілі бір қоғамның мүшесі
бола отырып, сонымен бірге ұлттың (этностың) да мүшесі болып саналады.
Бүгінде этностық мәдениет пен ұлт тілдерінің өткені мен келешегіне көз
жіберу үшін этностардың шығу тегін ғылыми методологиялық тұрғыдан қарастыру
қажеттігі туып отыр. Бұл жөнінде соңғы жылдары ұлт мәдениетін ғылыми -
методологиялық тұрғыдан терең зерттеп, тұнғыш рет құнды еңбек жазған атақты
тарихшы ғалым Лев Гумилев болды.
Л.Гумилев кеңестік ғалымдардың этнос жөніндегі көзқарастарын қорыта
келе, үш түрлі көзқарасты бөліп қарастыруды ұсынады.
1. В.А.Анучкин бастаған ғалымдар біріңғай географиялық жағдайда этнос
мүшелерінің бірлесіп еңбек етуі, олардың табиғи тіршілік заңдылығын
туғызды деп қарады.
2. С.А.Токарев, А.Г.Агеев, И.И.Козлов сияқты екінші бір тарихшылар мен
этногрофтар тобы, этносты Адам баласының әлеуметтік бірлестігінен туған
феномен деп қарады. Яғни, олар этностың әлеуметтік өміріне ерекше мән
беріп, олардың анатомиялық және физиологиялық ерекшеліктерін ескермеді.
3. Ал Л.Гумилев, М.И.Артамонов бастаған үшінші топ адамның шығу тегін
зерттеу процесінде материяның қоғамдық және табиғи - диалектикалық даму
заңдылықтарын, механикалық, физикалық, химиялық, биологиялық, қозғалу
формасы мен қоғамдық – формациялық даму өзгерістерін кешенді түрде алып
қарауды ұсынды [2.].
Этностардың тегі жеке адамдардың қабылдауымен анықталады, ал қоршаған
орта ол фактіні бекітеді. Олай болса, адамның белгілі бір этносқа қатысын
анықтау сезімге негізделген. Ал адам сезімі оның өзіндік ойлау және мінез-
құлық ерекшелігін білдіреді. Этностардың, қала берді жалпы адамның мінез –
құлық ерекшеліктерін зерттеу этнопсихология мен этика ғылымдарының
объектісі болып саналады. Адамның бір этносқа тән қасиеті оның бойына сәби
кезінен бастап ата – анасының қарым –қатынасы, мінез – құлқы, іс - әрекеті
арқылы дарып, қалыптасады. Олай болса, этнос дегеніміз бергілі бір жүйеге
негізделген топ – ұжым екен. Ал әлеуметтік ұжым жүйесінің көпшілікке ортақ
түрі – отбасынан басталады.
Атақты ғалым В.В.Радлов қазақ деген атауды тәуелсіз, еркін, ерікті
адам деп мағыналаса, ал А.Н.Самойлович қазақ сөзі әлеуметтік тұрғыда
белгілі бір мәнге, батыл, ержүрек, еркін адам деген мағынаға ие деп
жазды. Қазақ шежіресінің авторы Шәкәрім Құдайбердіұлы да жоғарыдағы
пікірлерді қолдай келе, қазақ дегеннің мағынасы өз алдына ел болып,
еркін жүрген халық деген сөз деп түсіндірді.
Академик Әлкей Марғұланның айтуынша: Қазақтар арабтар келмей
тұрғанда, Арал, Каспий теңізінің төңірегінде хазарлармен байлыныста
болған. Н.Я.Марр мен П.Грозный келтірген каз, хаз сөзі екеуі бірдей.
Хазарлар ортасында қазар ақ, бершілік деген екі ұлы кауым болған. Бір
тамаша жері – Беріш осы күнге дейін Кіші жүз ұлысынын бір ұлы тайпасы
[5,35].
Қазақ терминінің төркінін тым ерте заманға апарып тіреген әйгілі
ғалым А.Н.Бернштам болды. Ол қазақ сөзі жайындағы В.В.Радловтың,
Г.Вамберйдін, В.В.Бартольттің, А.Н.Самойловичтің, Н.Я.Маррдың т.б.
пайымдауларын талдай келіп, қазақ сөзінің шығу төркіні мен қазіргі
мағынасын екі дәуірге бөле қарайды. Яғни қазақ деген сөздің түп – төркіні
ежелгі замандағы каспи (ғұндар) және сақ тайпаларының бірігуінен пайда
болған, қазақ сөзінің қазіргі мағынасы (еркін адам т.б. дегендер) кейін
шыққан ұғым деп тұжырымдайды. Каспии, яки касып – сақтардың көшпелі
бірлестігіне кірген тайпа аты. Бұл қосир тайпа атауы қассақ сөзіндегі екі
с дыбысының өзара ықпал әсерімен түсіп қалып, қазіргі қазақ этнонимі
шыққан [5,33] - дейді.
Көрнекті әдебиетші ғалым Ә.Қоңыратбаев өзінің Көне мәдениет
жазбалары атты еңбегінде А.Н.Бернштам пікірін қостай келе: қазақ сөзінің
түбірі ғұз - сақ (оғыз – ғақ) дейтін екі түрлі кезендегі тайпа атының
бірлесуінен туған (қазақ, қыпшақ, ғұзақ, қосағ, қосай деген атаулардың
мағынасы жақын), қазақ сөзі ғыз - сақ деген тайпа атауынан туған деген
ойды дәлелдеу үшін, Орта Азия, Тұран, Алтай, Сібір, Қазақстан жерлерін
мекендеген ежелгі тайпалар тарихына, атауларына назар аудару қажет[8,126],
- деген тұжырым жасайды. Қазақ сөзінің бірінші сыңары қаз дегеннің
кәдімгі құс атынан басқа да мағынасы бар, қазақтың сөйлеу тілінде сәби
баланың ешқандай сүйемелсіз, өз еркімен аяқ басып, тік тұруын қаз тұру
дейді. Жас баланың алғаш адымдап аяқ басқанын көрген ата – аналары мен
туыстары шаттанып: қаз - қаз деп айқайлап, шабыт береді. Бұл қаз -
еркін әрекеттін алғашқы қимылы. Қаз түбірінен туындаған қаздаң қағу,
қаздаңдау етістіктері де еркін әрекет жасаудың мағынасын береді. Көне
түркі тілінде жазылған мәңгі тастарда да (Тоныкөк, Күлтегін
ескерткіштерінде) қазақу, қазғандұқ, қазғантұғын деген етістіктер
қажырлы қайрат жұмсау, күресу, талпыну, еркіндікке ұмтылу, ерлік
істеу мағыналарында қолданылған. Бұл сөздердің түбірі қаз (қазған -
дұн) екені даусыз. Осы қаз түбіріне ғақ жұрнағы жалғанып, қазғақ
сөзі жасалып, еркін адамдар, ержүрек еріктілер деген мағынаны
білдіретін терминге айналған (мысалы, қазақта ғақ жұрнағы жалғанып
жасалатын ай ғак, құр ғақ, тай ғақ, оң гақ, т.б. сөздер бар). Енисей
өзенінің бір тарауы Ұйық Тұран бойындағы тасқа жазылған қазақ оғлым деген
жазу (VI ғ. ескерткіші) бар. Сібір халықтарының ескі тілінде қазақ деген
сөз мықты, берік, жойқын, алып деген мағынада екен. Сонда қазғақ
оғлұм деген сөздің мағынасы алып ұлым, батыр балам болып шығады. Бұл
қазақ сөзінің көп айтылып келе жатқан ер жүрек еріктілер, батыл адам
деген мағынасына сай келеді.[8,32].
Алғашқы қауымдық құрылыс кезені тапсыз қоғам болды. Адамдар өздерінің
іс - әрекеттерін көпшілік болып топтасып, бірге атқарып отырған. Мұндағы
тәрбие жас пен жыныс ерекшеліктеріне қарай қоғамдық сипат алды. Ұл балалар
садақ тарта білді, аң аулауға көмектесті, қыз балалар үй жұмыстарына
араласты, киім пішті, тұрмыстық салт – дәстүрлердің рәсімдеріне қатысты.
Ғұндардың Еуропаға жасаған жорығы Шығыс пен Батыс халықтары арасындағы
этнолингвистика мен ассимилицияның үлкен өзгерістерге ұшырауына негіз
болып, дүние жүзі тарихында Шығыс халықтарының Батысқа жасаған улы қоныс
аударуын (Великое переселение с востока) атты тарихи оқиға тудырды. Ғұн
көсемі Атилла (Еділ) бастаған қалың қол ұлы Рим империясына қауіп төндіріп,
ақыры құлауына әкеп соқтырды.
Біздің ойымызды Әзірбайжанның белгілі түркітанушы – ғалымы З.Наджип:
...түркі тілдес халықтардың көне жазба әдебиетін қалыптастыруда бүгінгі
татар, башқұрт, өзбек, қазақ, қарақалпақ, түркімен, әзірбайжан халықтарының
ата – бабалары белгілі дәрежеде үлес косты, - деп, дәлелдей түседі. Ал
белгілі ғалым, Айдаров: ...Орхон ескерткіштерінен түркі тайпаларының
тарихы, мәдениеті, тілі мен әдебиеті, әдет – ғұрпы, салт – санасы жөнінде
толып жатқан деректер табылады..., - деп, ұлттық салт–дәстүр мен
тәлім–тәрбие жөнінде маңызды пікірлер тұжырымдайды [9,7].
Көне мұралардың ішіндегі бізге кеңірек мәлім болғандары Орхон – Енисей
бойынан табылған, тасқа қашап жазылған VI-VIII ғғ. Ескерткіштер: түркі
көсемі Білге қаған, Күлтегін батыр мен ақылгөй Тоныкөк құрметіне қойылған
құлпытастар. Оларда ұлы Түркі қағанаты халықтарының тұрмысы мен салты,
мәдениеті мен жауынгерлік жортуылдары, айшықты да мәнерлі тілмен өсиет сөз
үлгісінде баяндалады. Бұларда қазіргі қазақтардың сөз саптау үлгісіне жақын
шешендік өнердің дәстүрлі формалары айқын байқалады. Ортағасырлық түркі
тілді әдебиеттің таңдаулы туындыларынан да ұшыраспайтын бұл жазуларда
тәңірінің Жарлығымен болатын бектер мен қара халықтың қағанға адал
берілгендігі, қағандардың караларды билеп – төстеуі жайында сөз қозғалады.
Мәселен, Егер сен, түркі халқы, өз қағаныңнан, өз бектерінен, өз отаныңнан
жырақ кетпей, бірге жүрсең, сен өзің де бақытты өмір сүресің, өзіңнің
отбасында болсаң, ешнәрседен мұқтаждық көрмейсің... деп, бек пен қара
халықты бірлікке шақырады. Түркі халқына қамқорлық жасау мәселесі де тас
жазулардың өзекті арқауы (Ер жүрек халық, күшті халық, Бізге жеңіс
әперген жер - суымыз (Отанымыз) деп білу керек т.б[10].
Осы өңірден шыққан екінші бір ойшыл – Ахмет Жұйнекидің (XII ғ.)
Хибатул хикайқ (Ақиқат сыйы) атты шығармасында ілім-білімді игеру
ісінің халық үшін пайдасы, оның көзқарасының бұқарашылық сипаты, гуманистік
ой – пікірлері айқын сипатталады. Ол сол замандағы адамдардың бойындағы
ұнамды, ұнамсыз моральдық – этикалық қасиеттерін атап қана қоймай, сонымен
бірге бірсыпыра пайдалы кеңестерін де ұсынды. Мысалы, Егер билікке қолың
жетсе, мақтанба, асып - таспа, Бастық болсаң, жайсаң бол, Кәріге де,
жасқа да құрмет көрсет, Айтар лебізіңді алдымен ойланып ал т.б. ұлағатты
өсиетнамаларын айтады.
Моңғол шапқыншылығынан Алтын Орданың ыдырауына дейінгі аралықты (XIII-
XV ғғ.) түркі тілдерінде едәуір жазба мұралар жасалып, оларда тәлім –
тәрбиелік сипаттағы кеңестер уағыздалды. Мәселен, Р.Хорезмидің
Махаббатнамасында: Төзімнен артық нәрсе жоқ, Ақыр түбі адалдық
жеңеді, Адамның жүрегі тазалыққа талпынады деген ой тұжырымдалса, сол
кездегі өмір сүрген ғұлама Сайф Сарай өзінің Гүлстан атты дастанында
Адамның артында алтынға толы ақ сандық қалғанша, ізгілікке толы жақсы ат
қалғаны мақұл, Күншілдің көзіне дарының – мінің болып көрінер, Іші тар
құсадаң арылмас, Жаны жайсанның әсте көңілі тарылмас деген секілді ғибрат
сөздерді уағыздады. Діни медреселерде Шығыс халықтарына ортақ Чор кітаб
атты тәлімдік – танымдық педагогикалық туынды дүниеге келді.
XV-XVII ғасырлардағы жыраулар шоғырынан өздерінің тәлімдік
идеяларымен Асан Қайғы, Шалкиіз, Жиембет, Бұқар жырау секілді дала
философтары ерекше көзге түскен еді. Халқының қамын жеп, оның береке –
бірлігін, келешектегі бағытын, көгерер күнін аңсаған Асан қайғы (XV ғ.) өз
отандастарының алдағы тағдыры не болмақ деген толғаныспен күн кешті. Содан
да болар, ел аузында оның есіміне қайғы деген ат қосақталып, аңызға
айналды.[11].
Гуманистік оқу – тәрбиенің мақсаты – қазіргі қатаң бәсекелестік,
іскер адамдар, кәсіпкерлер кезеңінде әр адамның рухани байлығы мен
мәдениеттілігін жетілдіру, кәсіби біліктілігі мен білімділігін, іскерлігін
арттыру.
Ғалымдардың зерттеуі бойынша қазіргі нарықтық экономика
кезеңінде жоғары класс оқушыларының 72% гуманизм қажет деп есептейді екен.
Нарықтық эканомика жағдайында гуманизм көлеңкелі жақта қалған жоқ па?
Сананы сауда билесе, рухани дүниенің мәні не болады? деген сұрақтар
біздерді ғана емес, жалпы халықты ойландырады. Бұған арнайы зерттеулер,
конференция, баспасөз материалдары дәлел. Осы зерттеулерге арқау болған
гумандық принцип мәселесімен жеке тұлға, жеке тұлғаға бағыттап оқыту
мәселесі қатар жүреді. Бұл салада Л.В. Занков, Д.Б. Эльконин, И.И.
Болдырева сынды ғалым - зерттеушілердің еңбектерін негізге аламыз.
Жоғары оқу орында жеке тұлғаның жан-жақты дамуы, қалыптасуы, кәсіби
жетілуі интеллектісінің баюы үшін, ең алдымен адам факторының тек өндірісте
ғана емес, өмірдің барлық саласында алдыңғы қатарлы орынға шығуы адам –
барлық нәрсенің өлшемі болуы тиіс деген зерттеуші ғалымдар Е.Н.Шиянов,
И.Б.Котова. Студенттің тұлғасын басты назарда ұстап, оның мүмкіндіктерін
тиімді пайдалану, адам факторының құндылығын жете түсіну – ғылыми-
техникалық революцияны гуманитарлық революциямен алмастырдық.
Қазақстан жоғары мектебінің өзекті мәселелерімен айналысып жүрген
ғалым-педагогтар Г.Замятина мен Б.Имандосова қоғам білім беруді
гуманизациялау, демократизациялау және актуализациялау мақсатын қойып отыр,
білім беру жүйесіндегі мұндай бетбұрыстар педагогикалық жүйені, оның
методологиялық концептуалдық негіздерін қайта құруды, жоғары мектептің
қызметін жаңаша құруды қажет етеді – деп көрсетті. Әр ғылымды адамның ішкі
жан дүниесінің, адамгершілік қасиеттерінің, жеке басының дұрыс қалыптасуына
негіздейміз. Адам және қоғам туралы ғылыми білім жүйесін қалыптастыратын
білім берудің адамгершілік жағын дамыту қазіргі заманның басты талабы[12].
Новатор ғалымдар Н.И. Шевандрин мен О.С. Газман жоғары мектеп
педагогикасының күрделі де маңызды бір мәселесі – студентті келешек
мамандығына жақындату, кәсіптік біліктілігін дамыту, кәсіби бағдар берудің
жаңа жүйесін жасау, іскер тұлғалық қасиеті мен санасы биік маман дайындауды
атаймыз деді.
Осы білім беруді гуманизациялау жөнінде көптеген зерттеулер жүргізген
ғалым В.В.Сериков гуманистік білім берудің негізгі мақсаты – студенттің
келешек мамандығын игеруге өз әрекетін, өз мүмкіншілігін, өз қабілетін
көрсете білуге тырысуын ұйымдастыру соған бейімдеу керектігін атайды. Білім
беруді гуманизациялау мәселесі оқу процесін активтендіру ұғымымен қатар
жүреді. Оқу процесін активтендіру – берік те тиянақты білім берудің
жолдарын қарастыру, студенттердің творчестволық ойлауына, ізденуіне
мүмкіндік жасау тағы басқа. Сонымен қатар оқытуды интенсификациялау,
оптималандыру, компьютерлендіру, оқытуды жаңа ақпараттық технологиялар
негізінде жүргізу проблемаларының теориялық негізін А.Маджуга, Г.Мамыкова,
В.П.Зинченко сынды ғалымдар өз зерттеулеріне арқау етті. Университеттегі
оқытудың мазмұнын жетілдіру дегенде оқу материалдарын орында, ұтымды
пайдалану, аудиториялық сағатты дұрыс пайдалану, ал әдіс-тәсілдерін
жетілдіру студенттердің танымдық ізденгіштігін арттыратын оқыту формаларын
ұйымдастыру дегенді білдіреді.
2 Оқушылардың этнопедагогикалық білімдері мен икемділіктерін
қалыптастырудың тәжірибелік-эксперименттік дәлелдемесі
2.1. Этнопедагогикалық білімдері мен икемділіктін қалыптастыру ісінің
негізі
Білім, ғылымсыз ізгілікті қоғам құрып, өркениетті елдердің қатарына
қосылу да, даму да жоқ. Бұрыңғы дәстүрлі оқытудың схемасы: мұғалім белгілі
бір мәселе бойынша информация береді, өзі бекітеді, қайталайды, тексереді,
ал студент информацияны қабылдайды, қайталайды, жадында сақтауға тырысады.
Бұл педагогикада догматикалық оқу деп аталады. Оның мақсаты – фактіні еске
сақтау, жаттау. Оқудың келесі бір түрі – репродуктивті оқу, оның мақсаты –
жаттығуды, тапсырманы белгілі бір үлгіге қарап орындау. Оқытудың бұл
типтерінің негізгі кемшілігі – студенттің өзіндік әрекетіне мән берілмеді.
Студент үшін оқытушы жұмыс істейді, ойланады, фактіні өзі дәлелдейді,
қорытындысын дайын түрде ұсынады. Сондықтан да гуманизацияның басты міндеті
– студентке тек маман ретінде ғана қарамай, оны өз қоғамның азаматы,
белсенділігі жоғары, саналы, адамгершілігі мол, гуманды тұлға ретінде
оқытып, тәрбиелеу мәселелері Е.Белоус, М.Е.Каланова, Е.Н.Шияновтың
еңбектерінде көлемді түрде баяндалған.
Жалпы адамзаттың гуманистік құндылықтың негізінде тұлғаның дамуына
бағытталған білім беру мен тәрбиелеудің мақсатын жаңа мыңжылдықтың білім
беру философиясы анықтап берді. Жоғары оқу орындарындағы оқыту процесін
гуманистік тұрғыда ұйымдастыруды, жалпы білім беруді гуманизациялау идеясы
ғалымдар мен зерттеуші педагогтар арасында кең көлемде талқылануда.
Гуманизация – тек педагогикалық теория ғана емес, сонымен бірге
философиялық, әлеуметтікте. Гуманизацияның маңызды аспектілері Г.О.Батищев,
И.В. Бестужев-Лада, Л.Б. Буев, М.С. Каган, И.С. Кон сияқты басқа да
ғалымдардың еңбектерінде баяндалады.
Университеттегі білім беру дағдарысты бастан кешуде, мұндай дағдарыс
ғылымға да төніп тұр. Кәсіби білім беруді қайта құру мәселесі туды. Осы
мәселе төңірегіндегі ізденістің алғышарты – білім беруді гуманизациялау
идеясы болып саналады. Жеке тұлғаны оқытып тәрбиелеуде бағыт беретін
концепцияларды іздеп табу қажет.
Ғалым зерттеуші С.Л.Рубинштейн негізін қалаған жеке тұлғаны дамытуға
динамикалық, процессуалды тұрғыда келу идеясы – білім беруді гуманизациялау
концепциясының теориялық фундаменті. Бұл концепцияны біз қазір
университеттерде жоғары мектептерде тәжірибеде қолданылып, іске асып
жатқанын білеміз.
Университетте студенттің педагогикалық еңбекке дайындығына гуманизация
идеясының қажеттігін іске асыра білуіміз керек. Кейбір жоғары оқу
орындарында бұл мәселеге көп көңіл бөліне бермейді. Педагогикалық
дайындықты ізгілендіру мәселесі қазір өте өзекті. Университетті бітіргеннен
кейін көп жастар мамандығы бойынша жұмыс таба алмай жүреді. Педагогтар көп
деп оған деген көзқарас, сыйластық жоғалады дейді ғалым О.С.Газман.
Демек, гуманизация ең алдымен университет оқытушыларының интеллектуал,
лидер, профессионал болуына, өзінің педагогикалық еңбегінің құндылығына
жоғары баға беруіне, жеке шығармашылығына бағытталады.
Университеттегі оқыту процесін гуманизациялау келесі міндеттерге
негізделген:
- педагог тұлғасының қалыптасуы;
- студенттерді педагогикалық сферада балалармен жұмыс істеуге бейімдеу;
- студенттерде мотивация мен кәсіби қажеттеліктің қалыптасуын қамтамасыз
ету;
- мұғалім, консультант, наставник болуға дайындау;
- кез-келген педагогикалық шешімге келуге дайындау;
Жоғары оқу орында оқыту процесін гуманистік тұрғыда ұйымдастыру мен
жалпы білім беруді гуманизациялау – оқытудың жаңа технологиялары және білім
мазмұнының кардиналды мәселелерін шешуде барлық педагогтар мен зерттеуші
ғалымдар мойындаған идея.
Мұғалiмнiң кәсiби педагогикальқ ic-әрекетiнде этнопедагогикальқ
бiлiмдермен қатар икемділiктердiң, әcipeсе, этнопедагогикалық
икемдiлiктердiң орны жоғары eкeнiн ескере отырып, оған түciнiк берiлдi.
"Икемдiлiк" ұғымы ғылымда әр түрлi қарастырылады. Мысалы, психологтардың
бiр тобы "еп", "ептiлiк" (A.Teмipбеков, С.Балаубаев, М.Мұқанов), келесiсi
"икемдiлiк" (Қ.Жарықбаев), үшiншiсi "icкерлiк" (В.В.Давыдов, т.б.) десе,
педагогика оқулығының аудармасы (Т.Ильина) мен химияны оқыту әдicтемелiк
әдебиеттерде (Д.М.Кирюшкин) "бiлiктiлiк" деп түсiндiрiлген.
Fалымдардың аталған ұғымдарға берген анықтамасына талдау жасасақ
ептiлiк - дaғды мен бiлiмнiң қатысуына баланың қабiлетiн дамытушы,
икемдiлiк - дaғды мен бiлiмдi практикада қолдана бiлy, iскерлiк - iстi
орындауға төселу, бiлiктiлiк практикалық жұмыстарды орындауда оқушының
бiлiмдер мен дағдыны орынды қолдануы. Сонда мұғалiмнiң кәсiби педагогикалық
ic-әрекетiне бейiмдiлiгiн бiлдiретiн сөздiң баламасы нақты емес. Айталық,
шабaндоздың шауып келе жатып ат үстінен орамал алуы, немесе химия пәнi
мұғалімнің тәжiрибелердi техника қауiпсiздiгiн ескере отырып, тақырыптың
бiлімдiк жақтарын тәжiрибеде орындау арқылы дәлелдеуiн, ептiлiк деп қарауға
болады. Бұл мағына орысша - қазақша сөздiкте дұрыс ескерiлiп, "ептiлiк
-ловкость" деп орынды тәржiмеленген. Демек, адамның бiлiмдер мен дaғды
көмегімен істің қисынын табуға байланысты iзденic қабiлетi оның ептiлiгi,
болмаса бiлiктiлiгi емес. Осыған сәйкес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz