Оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре оқытудың мәселелері
оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре оқытудың мәселелері
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР, АНЫҚТАМАЛАР, ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ 7
1 ОҚУ ЖҮЙЕСІНДЕ ПӘНДЕРДІ КІРІКТІРЕ ОҚЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 10
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сабақ үрдісінде пәндерді кіріктіре оқытудыңпедагогикалық алғы 10
шарттары
1.2 Оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре оқыту мәселелері 21
1.3 Оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре оқытудың барысы мен талаптары 30
2 ОҚУ ЖҮЙЕСІНДЕ ПӘНДЕРДІ КІРІКТІРЕ ОҚЫТУДЫҢ ЗАМАНАУИ ЖОЛДАРЫ 40
2.1 Оқыту жүйесінде пәндерді кіріктіре оқытудың тиімділігін 40
арттырудың мәселелері
2.2 Оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре оқыту мәселелерін шешудің 69
жолдары
2.3 Қазақ және ағылшын тілі пәндерін кіріктіре оқытуды жүзеге 77
асырудың практикалық маңыздылығы
3 ОҚУ ЖҮЙЕСІНДЕ ПӘНДЕРДІ КІРІКТІРЕ ОҚЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ТАҚЫРЫБЫНДА 81
ӨТКІЗІЛГЕН ІС-ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫСТАР
3.1 Іс-тәжірибе жұмысының алғашқы кезеңі мен барысы 81
3.2 Тәжірибе жұмысының екінші кезеңі мен барысы 85
3.3 Оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре оқытудың мәселелерін шешудегі 91
іс-тәжірибелік жұмыстың нәтижелері.
ҚОРЫТЫНДЫ 97
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 99
ҚОСЫМШАЛАР 105
ҚОСЫМША А 106
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР, АНЫҚТАМАЛАР, ҚЫСҚАРТУЛАР
1. Қазақстан Республикасының президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауы 29 қаңтар, 2010 жыл
2. ҚР жаңа формация педагогінің үздіксіз педагогикалық білім беру
тұжырымдамасы Егемен Қазақстан, 2005ж.
3. Қазақстан Республикасының Білім беру заңы 27 шілде, 2007жыл.
4. Қазақстан Республикасыныңбілім беруді дамытудың 2011–2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы Егемен Қазақстан, 14желтоқсан,
2010ж. 5б.
5. Қазақстан 2030 стратегиясы Егемен Қазақстан 2012ж. 12қазан, 3бет
Бақылау – оның негізгі қызметі зерттелетін процесс туралы материалды
талдау, оған баға беру.
Білім – адамзаттың жинақтаған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды,
табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі.
Грамматика – сөздердің құрылуын, жасалуын зерттейтің тіл білімінің
бөлімі.
Дағды – іс-әрекеттің автоматтандырылған бөлігі, ол іс-әрекетті көп күш
жұмсамай орындауға мүмкіндік береді.
Даму – ескінің жоғалып, жаңаның пайда болуы.
Дидактика – бұл ежелгі грек сөзі, оқыту, түсіндіру, дәлелдеу, оқу
деген ұғымды білдіреді.
Жаһандану –әлемдік өркениеттің аса маңызды өлшемдерінің
жалпыадамзаттық өлшемге ие болуы.
Инновация – жаңалық, жаңару-техникалық және технологиялық жетістіктер
мен ашылымдардың іс жүзіндегі қолданысы.
Интеллект – латын сөзі. Мағынасы мәселені түсіну мен шешудегі жалпы
қабілет дегенді білдіреді.
Кәсіби құзырлылық дегеніміз өзіндік кәсіби деңгейімен, тәжірибесімен,
тұлғаның жеке ерекшеліктерімен, оның білім алуға ұмтылыстарымен,
шығармашылыққа қабілеттілігімен, іске жауапкершілігімен анықталатын жүйе.
Лексика – грек тіліндегі мағынасы-сөз туралы ілім дегенді білдіреді.
Лингвистикалық типология – салыстырудың барлық түрлерін қамтитын
ғылыми пән.
Мәдениет дегеніміз - белгілі бір іс-әрекетті немесе білімдер кәсібін
меңгеруде қол жеткізген жетілудің деңгейі.
Монолог – бір адамның бір немесе бірнеше адамдарға арналған сөзі.
Оқыту принципі – мұғалім мен оқушылардың жұмысын реттеп отыратын
ережелер жиынтығы.
Пәнаралық байланыс – оқу бағдарламаларының өзара үйлесімділігі.
Педагогикалық технология – мұғалімнің кәсіби қызметін жаңартушы,
нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін іс-әрекеттер жиынтығы.
Педагогикалық эксперимент – оқыту мен тәрбиенің қандай да бір әдісін
тәжірибе арқылы сынақтан өткізу.
Принцип – латын сөзі, қазақша негіз дегенді білдіреді.
Танымдық белсенділік – білім алушының білімге деген қызығушылығы.
Үлгі – зерттеу нәтижесінде құрылған обьектінің сапалылығын,
тұрақтылығын көрсететін қосалқы бөліктері.
Фонетика – сөздің дыбысталуын зерттейтін тіл білімінің бөлімі.
Шығармашылық – пайда болған міндеттерді әлдеқашан белгілі болған
тәсілдермен шешуде қолданылатын жоғары формадағы ойлау.
Іскерлік – іс-әрекетті табысты орындауға қажетті жұмыс тәсілдері.
Қр - Қазақстан республикасы
АКТ- Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
ББД- Білім, білік, дағды
МОТ- Модульдік оқыту технологиясы
ОӘ- Оқыту әдістемесі
ЗӘ- Зерттеу әдістері
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: ХХІ ғасыр жаһандық жаңалықтардың ғана
емес, білімнің дәуірлеу ғасыры. Ол қазіргі кезеңде мемлекеттің тұрақты
дамуы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуде, әлемдік қоғамдастықтағы орнын
анықтап, халықтың өмір сүру сапасы мен деңгейін көрсетуде маңызды рөл
атқарады. Жаһандану дәуірі - әлемдегі елдердің бәсекелестік жағдайында
халықаралық деңгейде өзара кірігу үрдістерінің жандану дәуірі, сондықтан,
білім – пайдалы инвестиция саласы ретінде еліміздің экономикалық,
әлеуметтік және саяси даму тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Пәнаралық байланысты жүзеге асыру мәселелерін зерттеу маңыздылығы
Т.Г.Враже [1],А.Я.Данилюк [2],И.Д.Зверев [3],В.П.Зинченко [4],Ю.К.Бабанский
[5]және т.б. зерттеулерінде қарастырылған.
Философиялық және педагогикалық әдебиеттерде пәнаралық байланыс
мәселелерін зерттеу барысында кейбір ғалымдар пәнаралық байланыстың
жүйелілік, әрекеттік тұжырымдамасын ұсына отырып,пәнаралық байланысты
қолдануды әртүрлі деңгейде (жалпы ғылымилық, жалпы әдіснамалық) талдаудың
қажеттілігіне ерекше көңіл аударады.
Пәнаралық байланыстың мазмұнын жетілдіру, оны сабақта қолдану
мәселелерін Ю.К.Бабанский[6], М.А.Данилов[7], А.Н.Леонтьев[8],
Н.В.Истомина[9], О.В.Афанасьева[10], Т.С.Самохина[11] және т.б.
қарастырған.
Пәнаралық байланысты қолдану арқылы оқушылардың танымдық
белсенділіктерін дамыту мәселелері А.П.Бабушкин[12], В.П.Беспалько[13],
Б.Т.Лихачев[14], Т.Ж.Мықтыбаева[15], зерттеулерінде; пәнаралық байланысты
қолдануда мұғалімдердің ғылыми-әдістемелік дайындығын жетілдіру
Б.Р.Айтмамбетова[16], Ж.А.Қараев[17], Н.Х.Демесинова[18], С.Е.Исабеков[19],
Г.Н.Амандықова[20], С.М.Исаев[21], Г.Н.Ауталипова[22], еңбектерінде
зерттелген.
Тақырып бойынша зерттелген ғылыми еңбектерде жоғары оқу орындарының
оқу- тәрбие үдерісінде пәнаралық байланысты қолдану және оны табысты жүзеге
асыру жолдарының теориялық қырлары жан-жақты қарастырылып, ортаарнулы оқу
орындары жүйесіндегі маңызды орны, әсіресе пәнаралық байланысты әртүрлі
ғылым саласы бойынша оқыту барысында қолдану қажеттілігі мен оның
теориялық негіздерінің жеткіліксіз зерттелуінде. Осы қарама-қайшылық біздің
диссертациялық жұмысымыздың тақырыбын Оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре
оқыту мәселелерідеп белгілеуімізге негіз болды.
Зерттеудің мақсаты –оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре
оқытудыңқолданылуынғылыми-теориялық негіздеу және оныіс жүзінде қолдану.
Зерттеудің міндеттері:
- оқыту үдерісінде пәндерді кіріктіре оқыту мәселелерінің теориялық
негіздемесін анықтау;
- оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре оқытудың заманауи жолдарын табу;
- пәндерді кіріктіре оқыту мәселелерінің әдістемелік жолдарын
анықтау.
Зерттеу нысаны:жалпы білім беретін мектептегіқазақ тілі мен ағылшын
тілі пәндерін оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні:оқыту жүйесінде қазақ тілі мен ағылшын тіліпәндері
негізінде кіріктіре оқытудыпайдалану мәселелері.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер педагогикалық колледждердің оқыту
үдерісінде қазақ тілі мен ағылшын тіліпәндерін кіріктіре оқытуды қолданудың
әдістемелік жүйесі әзірленсе және ол жүйе болашақ педагог мамандарды
даярлауда оқу үдерісіне енгізілсе, онда белгілі, бірізді жүйеге қарама-
қайшы, жеке шығармашыл, ізденімпаздықпен жұмыс істей алатын білім алушының
тұлғасын қалыптастыруға болады.
Зерттеудің әдістері:
Зерттеу тақырыбы бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық
ғылыми әдебиеттерге шолу жасалып, тақырып бойынша бұған дейін жазылған
ғылыми еңбектерге талдау жасалып, зерттеу әдісі қолданылды; колледжде
оқытылатын қазақ тілі мен ағылшын тілі пәндерінің мазмұнына талдау
жасалды; тақырыптың эксперименттік бөлімінде бақылау, әңгімелесу,
сауалнамалар жүргізу, озық тәжірибелерді зерделеу, эксперимент жүргізу,
алынған нәтижелерді өңдеу әдістері
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
1) кіріктіре оқытуды тиімді қолданудың теориялық негіздері айқындалды;
2) кіріктіре оқытуды тиімді қолданудың әдістемесі жасалды;
3) ұсынылған әдістемелік жүйенің нәтижесі тәжірибелік-экспериментте
тексеріліп, дәлелденді.
Зерттеу жұмысының практикалық мәнділігі:
Зерттеу материалдарын педагогикалық колледждер мен мектептердің оқу
үдерісінде және мұғалімдер қосымша көмекші құрал ретінде қолдануларына
болады.
Жұмыстың құрылымы:Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөліміндетақырыптың көкейкестілігі, зерттеудің ғылыми
аппараты, нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, жетекші идеясы, әдіснамалық-
теориялық негіздері, негізгі көздері, зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы мен
теориялық мәнділігі, практикалық мәнділігі, зерттеу базалары, қорғауға
ұсынылған қағидалар, нәтижелердің дәлелділігі мен негізділігі, зерттеу
болжамы, зерттеу әдістері мен зерттеудің негізгі кезеңдері берілді.
Оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре оқыту мәселелерінің теориялық
негіздеріатты бірінші тарауда оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре оқытуды
толыққанды пайдалану мүмкіндіктері, пәндерді кіріктіре оқытудың ғылыми –
теориялық мәселелері, пәндерді кіріктіре оқытудың жіктелуі жан-жақты
қарастырылды.
Оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре оқытудыңәдістемелік мәселелеріатты
екінші тараудақазақ тілі мен ағылшын тілі пәндерінкіріктіре оқытудың
педагогикалық жүйесі жасалып, оның тиімділігін айқындау мақсатында
әдістемелік ұсыныстар беріледі.
Оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре оқыту мәселелері тақырыбы бойынша
өткізілген эксперименттік жұмыс нәтижелері деп аталатын үшінші бөлімде
зерттеу тақырыбы бойынша жүргізілген эксперимент жұмысының нәтижелері
шығарылып, әдістемелік ұсыныстар берілді.
Қорытындыдаболжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары қорытындыланып, әдістемелік ұсыныстар берілдіжәне қарастырып
отырған мәселенің келешекте зерделенетін бағыттары айқындалды.
1 ОҚУ ЖҮЙЕСІНДЕ ПӘНДЕРДІ КІРІКТІРЕ ОҚЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Сабақ үдерісінде пәндерді кіріктіре оқытудың педагогикалық алғышарттары
Бүгінгі таңда педагогикалық оқу орындары болашақ мамандарды даярлауда
кәсіби даярлыққа ерекше көңіл бөледі. Оның бір бөлігі ретінде пәнаралық
байланыс арқылы пәндерді меңгертуде қоғамның әртүрлі салаларында
студенттердің қарым-қатынастық құзырлылығын қалыптастыру мәселесі жатады.
Қазіргі кезде ғылым мен техниканың даму деңгейі әрбір студентте сапалы
білім мен жоғары іскерліктің болуын, олардың шығармашылықпен жұмыс істеуге,
ойлауға қабілетті болуын талап етеді. Пәнді оқыту үдерісінің негізгі
мақсаты – арнайы педагогикалық әдістерді мақсатты, жүйелі түрде қолдана
отырып, білім алушының интеллектісін, шығармашылық ойлуын, ғылыми көзқарасы
мен белсенділігін жетілдіру, өздігінен білім алу дағдыларын қалыптастыру
мен дамыту болып табылады. Қоғамның даму бастауыш сыныптардан бастап жоғары
оқу орындарына дейінгі білім беруде жұмыс тәсілін жаңаша ұйымдастыруды
басты міндет етіп қойып отыр. Ол үшін оқытудың әдістемелік жүйесін, оның
білім беру, ақпараттық т.б. қызметтерінің ішінде дамытушылық саласына
басымдық бере отырып, ақпараттарды пайдалана білу біліктерін қалыптастыруға
ерекше көңіл бөлу керек.
Материалдық дүниені тұтас күйінде және өзара байланыста қарастыратын
ғылыми дүниетанымның барлық компоненттері –табиғатты, қоғамдық өмірді
материалистік-диалектикалық тұрғыдан түсіну негіздері өзара байланысты.
Сондықтан олардың барлығын толығымен мегеру үшін пәнаралық байланысты
жүзеге асыру аса маңызды. Пәнаралық байланысты пайдалану әр пән әртүрлі
қырынан сипаттайтын құбылысты жан-жақты және бір-бірімен тығыз байланыста
оқып-білуге септігін тигізеді.
Педагогикалық сөздікте пәнаралық байланыс ұғымына: оқу
бағдарламаларының өзара үйлесімділігі - деген анықтама берілген. Бүгінгі
күні білімнің интеграциялануын қамтамасыз ету, оның ғылыми деңгейін арттыру
тұтастай алғанда студенттердің танымдық әрекеттерін белсенді ету міндеті
негізгі мәселелердің бірі болып отыр[23, 14]. Пәнаралық байланыстың осы
тұрғыдан алғандағы қызметін ескере отырып, пәнаралық байланыс дегеніміз –
оқу бағдарламаларының үйлесімділігі нәтижесінде оқушылар мен студенттердің
танымдық қызығушылықтарын белсенді етуде қолданылатын әдістемелік жүйе деп
түсіндіруге болар еді.
Оқыту үдерісін тиімді ұйымдастыру жекелеген пәндер арасындағыортақ
ұғымдарды, заңдылықтарды бір-бірімен өзара байланыстыру, студенттердің
танымдық ізденушілік қабілеттерін, іс-әрекеттерін дамыту, алған білімдерін
жинақтау, тәжірибеде қолдана білуге үйрету және тағы басқа мәселелер
дидактикалық тұрғыдан шешуді қажет етеді. Пәнаралық байланыстардың пайдалы
жағы – ол бүкіл оқыту ісін барлық оқытушыларға бірыңғай талаптар қоюға және
әртүрлі пәндерде ортақ мәселені шешуге жұмылдырады. Пәнаралық байланыстарды
жүзеге асырудың жолдарына мыналарды жатқызуға болады:
-жеке пәндерді оқытқанда басқа пәндерді оқыту ісіне өз ықпалын
тигізетіндей болуын көздеу;
-пәндерді оқып-үйренуде өтілетін материалдарды уақыт жағынан
үйлестіріп отыру;
-студенттердің ғылыми теориялар мен заңдылықтарды игеруін, дағдыларды
қалыптастыруын әдістермен сабақтастыру;
-жалпы теориялық білім алуды және практикалық іскерліктер мен
дағдыларды бірыңғай әдіспен жүзеге асару;
-әртүрлі пәндердің зерттеу әдістерінің ортақ ерекшеліктерін көрсете
білу;
-сабақтарда оқытылатын құбылыстардың өзара байланысын ашып, дұрыс
диалектикалық дүниетанымын қалыптастыру[24].
Пәнаралық байланыс оқылатын теорияны терең меңгеруді және ғылыми
түсініктерді нәтижелі қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Ол ғылымдарды
интеграциялауға білім салалары арасындағы байланысты дамытуға, ғылымдар
жүйесінде пәннің орнын анықтауға оң әсерін тигізеді. Пәнаралық байланыстың
дамуына және маңызды категорияға айналуына бірнеше нақтылы негіз бар.
Бірінші негіз – оқытудың жан-жақты болуына талап қою. Пәнді жан-жақты
білу үшін, оның басқа ғылымдармен байланысының барлық қырын білу және тамту
қажет. Нақты дүниедегі бір ғана құбылыс әр ғылымда әртүрлі қырынан
сипатталуы мүмкін. Осыған байланысты студенттің санасына зерттелетін
нысанның санқилы жақтарын тұтасымен қарастыруға бағыттайтын пәнаралық
байланысты қолдану керек.
Екінші негіз –ғылымды интеграциялау үдерісі. Мамандарды даярлау сапасы
белгілі бір дәрежде білім салаларының ғылым мен тәжірибе арасындағы
байланысын және ғылымдар жүйесіндегі пәннің алатын орнын дұрыс түсіндіруге
тікелей байланысты[25, 94].
Пәнаралық байланыстар туралы көптеген пікірлер қалыптасқан.
Ғалымдардың бір тобы он оқу үдерісін жаңартудағы дидактикалық шарт ретінде
қарастырады, ал екінші бір тобы оқу мақсаттарының ортақтығы дептүсіндіреді.
Пәнаралық байланыс дұрыс ұйымдастырылғанда оқу жоспары мен әртүрлі оқу
пәндерінің әрқайсысы өздерінің әдістемелік бағдарын ұстана отырып, жан-
жақты оқытумен қатар тәрбиелік үдеріс арасындағы байланысты да қамтиды.
Оқытылып жатқан пәндер арасындағы байланыс әр пәннің ішкі логикасын
бұзбайды. Пәнаралық байланыстардың негізі – келісілген мақсатты, мазмұнды,
әр пән бойынша оқытылатын материлдың игерілу темпін қадағалайтын оқу
жоспары мен оқу бағдарламаларын құру болып табылады[26, 274].
Пәнаралық байланыстарды әлеуметтік-педагогикалық, әдістемелік-
дидактикалық және психологиялық аспектілер тұрғысынан қарастыруға болады.
Педагогтар пәнаралық байланыстарды қарастырғанда байланыстың мынадай үш
типін бөліп алады:мазмұнды-ақпараттық, операциялық-қызметтік және
ұйымдастыру-әдістемелік. Мазмұнды-ақпараттық байланыс білім мазмұны
негізінде орнатылады және деректік, ұғымдық және теориялық болып бөлінеді.
Операциялық-қызметтік байланыс оқу үдерісінде қалыптасқан іскерлік
негізінде құрылады және танымдық, коммуникативті, бағыттаушы болып
бөлінеді. Ұйымдастыру- әдістемелік байланыс студенттердің жалпы қалыптасқан
байланыстар мен іскерліктерді меңгеруін қамтамасыз етеді және оқу-тәрбие
үдерісін ұйымдастыру формасы мен деңгейіне байланысты генетикалық,
құрылымдық және хронологиялық болып бөлінеді[27].
Кез-келген пәнді оқытудың жеке процесін жаңадан қарастыру үшін,
бүгінгі құрылған негізіне сүйенбестен жаңа байланыс құру мүмкін емес.
Ағылшын тілін оқыту процесінің үлгіленуі үнемі алдын ала шешілген мәселелер
мен міндеттер арқылы құрылады. Ізденушінің алдын-ала қойылған міндеттерді
түсінуге, нақты жағдайдағы жаңа тәсілдер анықталады. Ағылшын тілін оқытуда
жинақталған тәжірибелердің жиынтығы, нақты мәліметтері, оның сараптамалары,
тек ғылыми тұжырымдалған түсініктердің дәлелі ғана емес, шетел тілін оқыту
процесінің стратегиясын дұрыс дамытуды құрудың көзі болып табылады. Және
бұл шетел тілінде сөйлеуге үйрету әдістемесінің негізгі бір бағыттарының
сараптамасы ретінде қарастырылып, қарапайым логикалық байланысып,
бейнеленеді.
Теориялық тұжырымдарды ескере отырып, методологиялық жағдайда жаңа
білім берудің талаптарына сай ағылшын тілі сабағында пәнаралық
байланыстарды қолдана отырып, монологты сөз іскерлігін қалыптастыру
өңделеді. Жеке тұлғаны дамыта оқытудың теориялары мен заңдылықтарына сәйкес
ұйымдастырылуы, үлгіленуі студенттің жеке танымдық белсенділігі
шығармашылық кезеңінде қалыптасады. Танымдық қабілеттері дамиды, студенттер
мәселені бақылау, сараптау барысында нысананы белгілейді. Мәселені шешуде
ұсынылған шешімін таңдайды. Оның шешілу жолдары алынған ақпаратқа сын
көзбен қарау, өз пікірін сараптап құрай алу, ақпаратты өңдеу алғашқы
кезеңінде жүзеге асырылады. Жеке тұлға алдында пәнаралық байланысты
қолдануда білім, өздік шығармашылық мақсаттарды дамыту қойылады[28, 370].
Ю.Н. Колюткин психологиялық жұмыстарды қорытындылай келе, сөйлеу
мәдениетіне байланысты мынадай талаптарға сүйенеді:
1) студент ойды еркін ойлауға, өз шешімін, нысананы ұсынуға, қатесін
түзетуге, әріптесінің пікірін тыңдап, сыйлауға, басқаның ойын тыңдауға, оны
түсінугі және пәнаралық байланысты дұрыс қабылдап ұғымның мағынасын нақты
түсінуі тиіс;
2) Пәнаралық байланыстың мағынасын түсініп, ұғымның анықтамасын дұрыс
түсіну, басқа пәндер бойынша берілген анықтамаларды еркін де дұрыс
қабылдау, сапалы шешім қабылдауға көмектеседі.Бұл психологтың айтқан
талаптарын ескере отырып, кәсіптік оқу орнының алғашқы сатысындағы
студенттерді шетел тілінде монолгты сөз түріне сөйлеуге үйретуде колледж
студенттерінің өздік қабілеттері мен іскерліктерін дамыту үшін кітаппен
жұмыс жасаудың үлгісімен таныстырамыз.
Студенттерді сөйлеуге үйрету нәтижесі қатысымдық қабілеттің жалпы,
арнайы, жеке іскерліктерін дамыту бағытында құрылады. Ал, монолог бір
адамға бағытталғандықтан, студенттің жеке іскерлігін дамытуды мақсат
етеміз.
Жалпы қабілеттерге: студенттің жалпы оқытуда кілт сөздермен, түрлі
ақпарат құрылымдарымен жұмыс істей алуы, әңгіме құруда себеп- салдарын
құрастыра білуі, ойлаған ойын қысқаша жазба сөздермен түсіндіруі, сараптай
және қорытындылай білуі жатады.
Арнайы қабілеттерге: студенттің түрлі анықтама сөздікпен жұмыс жасауы,
әртүрлі сөз әрекеттерін құрастыруда жаза алуы, оқи алуы, айта алуы, сөйлеу
лексикасын, өз әңгімесін құруға қолдана алуы жатады.
Жеке қабілеттерге: студенттің өз қызығушылығын арттыруы, өз мақсаты
мен міндетін белгілей алуы, болжап, жоспарлай алуы және өзін-өзі болжап
түзетуі, оны іс жүзінде көрсете алуы, түсінігін көрініспен елестетуі, ойын
қабылдап қорытуы, түйінін дәлелдеуі кіреді[29].
Студенттің сөйлеу іскерлігі мен қабілеті негізінен жалпы, жеке және
арнайы әрекеттерін қалыптастыруға бағытталады. Бұл қабілеттердің ішінде біз
студенттің қабілеті мен іскерлігін дамытуда ауызша коммуникативті жаттығу
түрі монолог болып табылады.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы барысында білім
беру саласындағы жүргізіліп жатқан реформаның қоғамдық тұрғыдан үлкен
маңызға ие болып отырғаны белгілі. Білім беруді реформалауды жүзеге
асырудың және бір маңызды сипаты қазіргі уақыттағы 12 жылдық білім беруге
көшумен және оқыту процесін технологияландыру қажеттігінен туындап отыр.
Осы қажеттілікті өтеу үшін педагогика ғылымының соны жетістіктерін
тәжірибеге енгізуде әлемдік және отандық әдіскер ғалымдардың еңбектеріне
жасалған талдаулар, олардың құнды ой-тұжырымдары басшылыққа алынып,
реформаны іске асыруға негіз болды.
Ана тілінің қоғамдық-әлеуметтік мәні туралы Ж.Аймауытов: “Ана тілі-
халық болып жасағаннан бергі жан дүниесінің айнасы, өсіп-өніп, түрлене
беретін мәңгі құламайтын бәйтерегі. Жүректің терең сырларын, басынан кешкен
дәуірлерін, қысқасы жанның барлық толқындарын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп,
сақтап отыратын қазынасы мол халықтың тілі”,-деген[30,221].
Ана тіліне деген сүйіспеншілік, өз халқының тарихына қызығушылық ана
тілін оқытудың басты міндетінің бірі болғандықтан білім беру жүйесінде
келесі өзгерістер аясында бұл мәселеге баса мән беріліп отыр. Ана тілі оқу
пәні ретінде оқушылардың көркемдік-эстетикалық талғамын, қоршаған ортадағы
әсемдік пен үйлесімділікті, жалпыадамзаттық және рухани құндылықтарды,
туған жер байлықтарын танып біліп, оны дұрыс бағалауға, құндауға баулиды.
Ана тілі пәні барлық пәндердің ішіндегі жетекші пән болып табылады.
Көркем өнердің бір саласы ретінде оның басты құралы сөз өнері. Белгілі
ғалым Т.Ақшолақовтың пікірінше: көркем шығарманың кішкентай клеткасы сөз.
Шығарманың шаңырағы сол арқылы көтеріледі деген тұжырым жасаған. Қазақ
халқының ұлы ағартушы педагогтары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаевтар жеке тұлғаның қалыптасуындағы ана тілінің зор
тәрбиелік –білімдік маңызына үлкен мән берді[31,47].
Қазақ тілін оқыту әдістемесі педагогика, психология, әдістемеге,
логикаға байланысты. Әдістеменің негізгі тірегі – қазақ тілінің фактілері.
Онсыз әдістеменің түрлі мәселелерін бөліп қарауға болмайды. Сондықтан,
әдістеме қазақ тілі фактілерімен тығыз байланысып жатады. Әдістеме қазақ
тілінен берілетін мәліметтерді орыс студенттердің ойына лайықтап оқыту
қағидаларын қарастырады. Бұл білім беру заңдылықтары лексиканың,
фонетиканың, грамматиканың, орфография мен пунктуацияның заңдылықтарымен
үндеседі. Негізгі тілдік фактілер бойынша білім берудің теориясы мен
практикасы қарастырылады. Орыс тілді студенттерге қазақ тілінен берілетін
мәліметтер көлемі жағынан ықшамдалады. Яғни, тілдік фактілердің қорытылып,
шешілген мәселелері орыс тілді студенттерге жеткізіледі.
Орыс тілді студенттерге қазақ тілінен берілетін тілдік фактілердің
өзіндік белгілері (жасалу жолдары) лексикалық, грамматикалық, фонетикалық,
белгілері, анықтамалары студенттердің ерекшелігіне, олардың ой-өрісі білім
дәрежесіне лайықталады. Қазақ тілін оқыту әдістемесі педагогикамен тікелей
байланысты. Педагогиканың дидактикалық саласы жалпы дидактикалық
принциптерін қарастырады. Ал әдістеме әрбір жеке пәнді оқытудың теориясы
мен практикасын қарастырады. Сондықтан, әдістеме жалпы педагогикалық
қағидаларға негізделе отырып, қазақ тілі фактілерінен білім алудың
заңдылықтары мен әдістерін тікелей қарастырып, педагогикалық дидактикалық
принциптерді қазақ тілінен білім беруде қалай іске асыру жолдарын
ойластырады[32,235].
Педагогика – негізінен тәлім-тәрбие берудің заңдарын, оларды іске
асырудың жұмыс жүйесін белгілейді. Тәлім – студенттерге берілетін теориялық
білім мен дағды. Ал тәрбие – қазақ тілінен білім беруде мәтіндер,
сөйлемдер, мысалдар арқылы және түрлі жаттығулар бойынша жүргізілетін
жұмыс. Қазақ тілінен білім беруде тәрбие жұмысын қоса жүргізген дұрыс.
Тәрбиелік мәні күшті сөйлемдер мен мәтіндерді ұсынамыз. Қазақ тілін оқыту
әдістемесі психология ғылымына да тікелей байланысты. Тілдік материалдың
толық қалыптасуында түсінік, ой-түйсік, сезім және сигнал жүйелері үлкен
рол атқарады. Бұл психологиялық категориялар мен функциялар білім мен
дағдыны меңгертуде айрықша қызмет атқарады. Студенттерге тілдік
материалдарды толық игертуде сабақ процестерінің мәні зор[33,142].
1) Жаңа материалды таныту процесі. Мұнда жаңа материал студенттерге
хабарланады. Мұның өзіндік белгілері айтылады. Оны студенттер естиді.
Материалды толық игертудің негізгі кепілі дағдылар арқылы іске асырылады.
2) Материалды қайталау процесі. Қазақ тіліне, өтілген барлық
материалдар еске түсіріліп пысықталады. Студенттер қазақ тілінен алған
теориялық білімі мен практикалық дағдысы пысықталып, нығыздала түседі.
Жұмыстардың барлығы психикалық ұғымдарымен байланысып келеді. Қазақ тілінен
берілетін білімді оқушылардың ойында қалыптастыруда киноэстетикалық түйсік
маңызды рол атқарады. Бұл түйсік көру мен жазуға тікелей байланысты.
3) Материалды дағдыландыру процесі. Онда тақырыптың өзіндік
ерекшеліктеріне қарай түрлі психикалық жұмыстар ескеріледі. Бұл жұмыс әр
тақырыптың психикасы болып табылады[34,140].
Қазақ тілін оқыту әдістемесі логикаға да тікелей байланысты. Логика
ғылыми дәл ойлау, дұрыс пікірлесу заңдылықтарын үйретеді. Сөйлемнің дұрыс
құрылуын ойластырады. Түрлі тілдік фактілердің дәл болуын қарастырады,
студент пен оқытушының сөзінің анық болуын қамтамасыз етеді. Оқу
бағдарламасы бойынша құрастырылған оқулықтағы әр тақырыптың өзіндік
белгілерінің және анықтама, ережелерінің дәл болуын ойластырады. Сондықтан,
қазақ тілін оқыту төмендегі міндеттерді, тілдік фактілерді түсіндіру мен
жеткізуде логика ғылымындағы жаңалықтарға сүйенеді.
Қазақ тілін оқыту төмендегі міндеттерді қамтиды:
1) Педагогикалық оқу орындарында оқытылатын қазақ тілінің мазмұның
анықтайды.
2) Студенттерге берілетін білімнің көлемін анықтайды.
3) Педагогикалық оқу орындарында оқытылатын қазақ тілі оқыту жүйесін
анықтайды.
4) Білім беру әдістерін топтастырып, құрылымдық ерекшеліктерін
белгілейді.
5) Сабақты топтастыра отырып, олардың түрлерін құрылымдық
ерекшеліктерін анықтайды. Зерттеу әдістері теориялық әдістемені жасауда жиі
қолданылады. Зерттеу әдісі мен білім беру әдісінің объектілері әр түрлі.
Білім беру әдістері жоғарғы оқу орнында қазақ тілінен теориялық білім мен
практикалық дағдыны қалыптастыруда іске асырылады. Ал, зерттеу әдістері
қазақ тілін оқыту туралы ғылыми әдістемелік еңбектер және практикалық
әдістемені жасау үшін қолданылады[35,143].
Зерттеу әдістері қазақ тілін оқыту әдістемесін теориялық жағынан
байытуда пайдаланылады. Бұл ретте мынандай тәсілдер жүзеге асырылады:
1) Бақылау әдісі. Бұл әдіс қазақ тілінен білім беру және оны
практикалық дағдылар арқылы іске асыруда қолданылады. Қазақ тілінен
теориялық білімді студенттерге меңгертуде түрліше психикалық дағды
жұмыстары жүргізіледі. Олардың негізгі түрлері сабақтан тыс жүргізілетін
жұмыстар болып табылады. Олар мыналар: тапсырманың мақсаты, шартты түрде
үйге тапсырылатын жұмыстың көлемі, оларды орындаудың әдістемелік жүйесі.
Мұны тәжірибе жасаушы, оқытушы сабақта және сабақтан тыс уақытта бақылау
жасайды.
2) Эксперимент әдісі. Бұл әдіс те ғылыми-әдістемелік еңбек жасау үшін
жүргізіледі. Эксперимент – ғылыми тәжірибе деген сөз. Бұл барлық ғылым
саласында, ал қазақ тілін оқыту әдістемесінде жиі қолданылады. Теориялық
және практикалық еңбектер сол арқылы жазылады. Эксперимент әдісі қазақ
тілін оқыту әдістемесінде, негізінен 1960 жылдан кейін қолданылды. Бұл әдіс
бойынша қазақ тілі фонетикасын, синтаксисін, орфографиясын, пунктуациясын
оқыту әдістемелері жазылды. Эксперимент өзінің іске асырылу мақсатына қарай
төмендегі түрлерге бөлінеді.
а) бақылау эксперименті – кейін жүргізілетін әдістемелік
эксперименттер материалын іске асыру үшін жүргізіледі. Алдымен
экспериментке қойылатын объектінің жағдайын, мақсатын, мазмұның, түрлерін
анықтайды;
ә) дәрісханалық эксперимент – институттың бірнеше дәрісханаларында
іске асады. Экспериментке қойылатын жұмыстың барысы мен негізгі нәтижелерін
анықтайды;
б) кең таратылған эксперимент. Мұнда дәрісханалық эксперименттің
нәтижелері бірнеше топтың сынынан өткізіледі. Дәрісханада эксперимент
материалдары іске асырылады.
Негізгі мақсаты: біріншіден, экспериментке қойылатын жұмыстың негізгі
мазмұның; екіншіден, студенттерге берілетін білім мен дағдының көлемін;
үшіншіден, эксперимент объектісіндегі білім беру әдістерінің түрлері мен
құрылымдық элементтерін; төртіншіден экспериментке қойылатын материалдардың
сабақ түрлері мен элементтерінде жүзеге асатындығын анықтайды, әдістемелік
эксперимент жұмысы төмендегіше өткізіледі:
1) экспериментке қойылатын материалдардың болжалы жасалынады;
2) бұдан кейін үш-төрт топтың дәрісханасы таңдалады;
3) осы таңдалған дәрісханада тәжірибе жасаушы оқытушы сабақ өткізеді.
Әдістемелік материалдық нұсқау болжамына сабақтың күрделі жоспары жазылады,
онда экспериментке қойылатын объектінің мақсаты және оның мазмұны, оны іске
асырудың әдістері, жұмысты жүргізудің жүйесі айтылады;
в) әдістемелік жұмыстын негізгі қорытындылары бірнеше топтарға салынып
көріледі;
г) экспериментке қойылатын материалды сынап көру үшін алдымен топтар
таңдалады. Жұмыстың барлық түрі эксперимент дәрісханаларда жүргізіледі.
Эксперимент дәрісханаларда әдістемелік нұсқау-болжам бойынша оқытылады,
оған лайықты материалдың көлемі мен жүйесі таңдалады. Эксперименттің
нәтижелері бақылау жұмыстары бойынша өлшенеді. Ол процентпен немесе цифрмен
көрсетіледі.
3) Әдістемелік мұраларды үйрену әдісі. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің
тарихында Сейіл Жиенбаев, Шамғали Сарыбаев, Қ. Жұбанов, Д. Әлімжановтар
елеулі орын алады. Бұлардың әдістемелік көзқарастары, ұсыныстары сабақ
беруде үнемі қолданылады. Сондай-ақ осы күнгі әдіскерлеріміз Қ. Жолымбетов,
Х. Арғынов т.б. пікірлері, әдістемелік еңбектері зерттеу жұмыстарын жүргізу
процесінде ескеріледі. Сондай-ақ әдістеме теориясына арналған қазақ тілі
синтаксисі мен қазақ тілі дыбыс жүйесі әдістемесінің негіздерінің
арасындағы байланыс ғылыми-зерттеу жұмыстарына негіз болады.
4) Әдістемелік тәжірибелерді талдау әдісі. Қазақ тілін оқыту
әдістемесінен зерттеу жұмысын жүргізуде оқытушылардың тәжірибесі зор рөл
атқарады, сондықтан оқытушылар тәжірибесін жинақтау, олардың практикалық
тәжірибелерін теорияға айналдыру. Зерттеу жұмысының басты бағыты болуға
тиіс. Оқытушылар мен әдіскерлердің тәжірибелері екі жақты жарияланып
отырады. Біріншісі, газет пен әдістемелік журналдарда басылады. Зерттеу
жұмысын жүргізуде осыларды ескеруге тура келеді.
Өнердің қай түрі болмасын өмір танытады. Осы тұрғыдан қазақ тілі пәнін
басқа пәндермен байланыстыра оқытудың жас ұрпақты тәрбиелеуде маңызы
ерекше. Қазақ тілі пәнінің әдебиет, музыкамен байланысы өте күшті. Өйткені
әдебиет адам тану ғылымы болса, музыка сол адамның жан азығы. Студенттерге
қазақ тілі сабақтарында әдістемелік түрлі мақсаттарда көрнекілік үшін,
эмоциялық әсерді күшейту үшін түрлі бейнелеу өнерін (сурет, портрет,
иллюстрация, мүсін т.б.) музыкалық шығармалар пайдаланылады.
Қазақ тілі сабағында арнайы шығарылған оқу фильмдерін көрсетіп, кейбір
фрагменттерін пайдалануға болады. Мұның өзі пәнаралық байланысты
(интеграция) жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Бірінші кезекте студенттерді
қызықтыру үшін ең бастысы – қазақ тілінің кабинетін жасау. Онда қазақ
тілінің оқулығы, дидактикалық материалдар, суретті карточкалар, экранды
құралдар, компьютер, теледидар т.б. болуы қажет. Ал негізгі жұмыс
материалдары – әртүрлі анықтағыштар, сөздіктер (орфографиялық,
фразеологиялық, этимологиялық, аударма)[36,148].
Сабақта әртүрлі әдіс-тәсілдер мен жаттығулар қолдану, сөздерді
синонимдерімен ауыстыру, ойды әртүрлі тәсілмен білдіру, еркін тақырыпқа
әңгіме құрау, көрген фильмдері не оқыған кітаптарына талдау жасау сияқты
түрлі жаттығу жұмыстарын үйретудің маңызы зор. Әсерлі сабақ – белсенді
сабақ. Сабақта ойын элементтерінің болуы тиімді. Мысалы:
Терминдер табайық ойыны. Ойынға студенттерді мөлшерлеп қатыстырған
жөн. Әр бала грамматикалық, математикалық, физикалық, географиялық,
ауыл шаруашылық деген сөздер жазылған бірнеше карточкалар дайындайды.
Бастаушы ірі етіп жазылған терминдер мәтінін тақтаға іліп қояды да ойын
тәртібін түсіндіреді. Студенттер іштерінен мәтінмен танысады. Бастаушы
мәтіндегі сөздерді атағанда, студенттер қолдарындағы карточкаларының бірін
көтеріп әлгі сөздің қай термин екенін білдіреді. Жаңылысқан студенттердің
аттары аталып, тақтаға жазылады. Кейін қорытындысы шығарылады.
Терминдер мәтіні.
Агроном, экватор, звено, эквивалент, демеулік, механизация, тепе-
теңдік, ойпат, қысым, ауыспалы егіс, витамин, тотық, түбір, абитуриент,
қалдық, материк, комбайн, үстеу, қой фермасы, плюс, компас, валенттілік,
есімше, автономия, молекула, метталоид, диффузия, анықтауыш, атом, төбе,
жұрнақ т.б.
Тапсырма-сұраулар.
1) Қазақ тіліндегі қосымшалар термин сөздердің бәріне де үндестік
заңы бойынша жалғана ма?
2) Қай термин сөздерге қосымша тек қатаң дыбыстан басталып жалғанады?
3) Қос дауыссызға аяқталатын 3-4 термин сөз тауып жазыңдар.
4) Әдеби тақырыпқа 10-15 термин тауып жаз.
Бұл ойынды лексикалық тақырыптарда өткенде қолдануға болады. Қазақ
тілін әсіресе тарих пәнімен ұштастыра оқыту, халқының өткен тарихынан, салт-
дәстүрінен, әдет-ғұрпынан, мәдениеті мен басқа да ұлттар мен қарым-
қатынасынан афоризмдер, мақал-мәтелдер, фразеологизмдер беру арқылы ақыл-
ойын дамытып, тапсырмаларды іздену арқылы өздігінен орындай білуге үйрету
қажет.
Студенттер өздігінен жұмыс істеу арқылы басқа пәндермен де байланысын
дамытып, білімдерін тереңдетіп, қазақ тілін үйренуге деген ынталары арта
түседі деп ойлаймыз[37,152].
Ауызша сөйлеудің екінші түрі – монолог. Монологты бір адам ғана
сөйлейді, ол бір немесе бірнеше тыңдарманға айтылады. Ол: мұғалімнің
әңгімесі, студенттің толық жауабы, баяндама т.с. Құрылым жағынан монолог
өте күрделі және грамматикалық ережелерді қатаң сақтауды, ой ұшқырлығын,
логикалық тұрғысынан жақсы құрылған және жүйелі әңгімені талап етеді.
Монолог диалог сөзге қарағанда кешірек дамиды, сондықтан алғашқы
сатыда студенттерге монологтық сөзге үйретуде педагогтар көп жылдар бойы
осы проблеманы шешуге ұмтылуда.
Ауызша сөйлеуде монологты оқытудың әдістемесін көптеген ғалымдар
зерттеген. Солардың ішінде атап өтетініміз: тілдік жоғарғы оқу орнындағы
төменгі курс студенттерінің ауызша сөйлеуді оқытудығ негізін салушылар:
Н.И.Гез, А.А.Миролюбов, П.Б.Гурвич болған. Сонымен қатар В.В.Виноградов
монолог-суреттеу, монолог-сендіру, монолог-әңгімелеу, монолог-пікір сияқты
монологтың түрлі модельдерін топтастырды[38,157].
Қазіргі кезде шетел тілін оқыту әдістемесінің жаңашыл жұмыстарында
үлгі терминімен жиі кездесеміз. Бұл терминге қазіргі ғылым саласында
нақты берілген анықтама жоқ, әр ғалым түрлі мағынада қолданады. Кәсіптік
оқу орнының алғашқы сатысынан бастап, шетел тілін монологты сөйлеуге
оқытудың әдістемелік үлгісін құрастыруда ғылыми-зерттеу жұмысының құралы
ретінде жалпы ғылыми түсініктердің талаптарындағы үлгіге сай сипаттаймыз.
Үлгі жалпы мағынасында арнайы зерттеумен құрылған объектінің
сапалылығын, тұрақтылығын көрсететін қосалқы бөлшектері болып табылады.
Үлгі – зерттеудің құрал-жабдықтары тәрізді деп те сипаттайды
С.И.Архангельский. Бұл нақты сараптама мен тұжырым, қорытынды жасауға
қолайлы. Байланыстырушы белгіленген бөліктің қарапайым немесе көркем
түрінде берілген фактілер, белгілер, яғни кез-келген үлгіде құрылған
құрылымның шектелген көрінісі, сол объектінің атқаратын қызметін
бейнелейді. Үлгі құру талабының тағы бір маңызды мәселесі, оның бір жақты
болуы. Объектіні елестеткенде оның белгілі қасиеттеріне көңіл аудару қажет.
Монологты оқыту үлгісімен біз студенттердің танымдық, шығармашылық
әрекетінің қалыптастыру жолын түсінеміз[39].
Үлгілендіру негізгі назарға алынып отырған зерттеу объектісінің
үлгісін құруда іске асу жолының ерекшелігін бейнелейді. Және құрылған
объектінің үлгіленуінің қызметін суреттеуде, түсінуде зерттеу нәтижесінде
нағыз объектіге немесе үрдіске айналады. Осылайша үлгілендіру объект пен
үрдісті түсінудегі тәсіл болып табылады. Зерттеу бөлігін суреттейтін, оның
заңдылықтары мен принциптері, дәлелдер, тәжірибелер үлгілендіру кезінде
ғылыми теориясын береді.
Ғылыми әдіс сияқты үлгілендіру бақылаудың өткізілуін қарастырады. Өте
жақсы құрылған үлгінің өзі зерттеудің толық мәні мен маңызын, сипатын
ашпайды. Үлгілендіру тек объектінің шектеулі жақтары мен ғана
байланыстырады. Ол үлгілендіріп, зерттеудің белгіленген талаптары
заңдылықтарына сүйенеді. Оларға: үлгінің көрнектілігі, айқындылығы,
бейнелілігі және дәл бөлшектенген зерттеуші объектінің анықтылылығы,
объектілігі зерттеу жұмысын жүргізудегі тәуелсіздігі жатады[40].
Дидактикада оқушының жеке бас ерекшеліктері ескерілсе мұны саралап
оқыту дейді. Педагогикалық әдебиеттерде ішкі және сыртқы саралау ұғымдары
келтірілген. Ішкі саралауда оқу үрдісін ұйымдастыру яғни мұнда сабақтарда
оқу іс- әрекетін ұйымдастыруда оқушылардың жеке бас ерекшеліктері
ескеріледі.Сыртқы саралауда оқушылар арнайы топтарға біріктіріледі.
Мұғалімнің міндеті оқыту процесінде әрбір оқушы ішкі мүмкіншіліктерін
пайдалана алу үшін жағдай туғызу.Бұл практикалық міндетті шешу саралап және
даралап оқытумен тығыз байланысты яғни ішкі саралау және даралау
ұғымдарының мәні өте жақын деуге болады[41].
Әр түрлі деңгейде оқыту мен тәрбиелеу жүйесінде бала тұлғасын дербес
дамыту принципі. Қазақ тілі сабағында бұл принципті іске асыруда
төмендегідей шарттарды орындау қажет.Атап айтсақ: физикалық және ақыл ой
қабілеттерінің дербес даму деңгейлеріне, оқушының мүддесі мен бейімділігі
дамуына оқу материалдарының сәйкес келуі; оқытудың қорытынды нәтижелеріне
қол жеткізу және нақтылаудың ең озық формалары ретінде әр түрлі деңгейдегі
оқыту жүйесін пайдалану; міндетті білім көлемінен оның мүмкін деңгейіне,
білімді меңгерудің репродуктивтік құралдарынан продуктивтік түрлеріне;
жекеден жалпыға және керісінше көшу. Сонымен әр деңгейдегі оқыту принципін
жүзеге асыру оқушылардың дербес міндеттерді шешу тәсілдерін өз бетінше
таңдау қабілетін дамытуға, алға қойған мақсаттарына жетудегі ілгерілеу
қарқыны ерекшеліктерін айқындауға септігін тигізеді. Әр түрлі деңгейде
оқытуда:
Оқушылар еркіндікке ие болады;
Жеке пәндерге көп уақыт бөледі;
Шағын топтарда оқушылардың жеке бас ерекшелігін ескере біркелкі
дамуына жағдай жасалады;
Жеке басқа бағытталған технологиялар танымдық іс-әрекетте белсенділік
көрсетуде әр оқушыға мүмкіншілік тудырады;
Сынақтар жүйесі әр оқушының өсу қарқынын жүйелі түрде байқап,
мониторинг жасауға мүмкіншілік туғызады;
Оқушы өзінің және жолдастарының жетістіктеріне жауапкершілікпен қарап,
өз іс-әрекетін еркін жоспарлауға мүмкіндік алады [42,14].
Нәтижелі шығармашылық қызмет принципі. Әдебиеттік оқу пәнінің
бағдарламасының мазмұны тек пән бойынша дайындау мен білімді меңгеруге ғана
емес, сондай-ақ оқушылардың шығармашылық қызметін диалектикалық дамытуға
бағытталған. Қазіргі жағдайда мектептер базалық білім беру стандарттарын
меңгерумен ғана шектеліп қалмауы тиіс. Басқа пәндер сияқты әдебиеттік оқу
сабағында алған кез келген білім мұғалім ұйымдастыратын және бағыттайтын
балалар шығармашылығы тұрғысынан қарастырылуы керек. Мұғалім білімді
қалыптастыру процесінде баланың эвристикалық қабілеттерін дамыта отырып,
оқу іс-әрекетін оқушының қызығушылығы мен бейімділігін дамыту, ойлан
тап,ойдан шығар, әңгіме құрастыр, мәтін бойынша сурет сал, қиялда, дайында,
жоспар құр, өз көзқарасыңды білдір, сен мәтінді қалай аяқтар едің? деген
сияқты жаңа нәтижелер жасауға бағыттайды.
Ынталандыру принципі. Білім алушылардың оқуға деген ынта ықыласы
болса, олардың оқу таным әрекеті сенімді болады. Ынталандыру принципі
оқушыларға жеке дара қарауды керек етеді. Осыған орай В.А.Сухомлинский
төмендегідей кеңестер берген:
Балалардың ақыл-ой күштері мен мүмкіндіктері бірдей емес.
Оқыту мен тәрбиелеудің барлық заңдарын қолдана алатын абстрактылы
оқушы жоқ. Оқушы әрқашан дара,өзінше ерекше.
1) Оқуда барлық мектеп балалары үшін табысқа жетудің бірыңғай алғы
шарттары жоқ.
2) Оқу қызметінің берілген сәтінде әр оқушының неге қабілетті екенін
анықтаудың маңызы зор.
3) Оның ақыл ой қабілетін одан әрі қарай дамытуға болатындығын анықтау
маңызды.
4) Оқушыдан мүмкін еместі талап етуге болмайды.
5) Бағдарламада қаралған деңгейге әр оқушы қандай жолмен, қандай
кірістермен және қиыншылықтармен келетінін дұрыс анықтап алу керек.
6) Әрбір оқушының ақыл-ой еңбегінде бағдарламаны қалай жүзеге асыру
керек.
7) Әрбір баланың күші мен мүмкіндігін ашып, оны ақыл-ой еңбегінде
қуанышқа кенелту.
8) Әрбір оқушының оқудағы және ақыл-ой еңбегіндегі дара сүрлеуін
анықтау керек. Осы сүрлеуді және жақсылық жалынының отын сақтау.
Гуманизациялау, ізгілендіру принципі оқушының жеке басына деген ерекше
құрметті сүйіспеншілікті талап етеді. Балаға сенім артып,оның жеке басының
қасиеттерін ескеріп, оқу таным әрекетінің жемісті болуына қолайлы жағдайлар
мен мүмкіндіктерді жасау керек. Оқу процесінде сабақтарда балаларды
қорықпай, қысымшылық жасамай, керісінше, олармен жылы қарым-қатынас жасау
міндет. Бұл принцип гуманитарлық бағдарды жүзеге асыруды керек етеді. Оқу
орындарында білім мазмұнын жалпыадамзаттық және ұлттық рухани игіліктеріне
қарай бағыттап, халқымыздың тарихын, тілін, мәдениетін, дәстүрін терең оқып
үйрену міндетін жүзеге асыру керек. Кіріктіру принципі білім мазмұнын
анықтауда, оқу бағдарламалары меноқулықтарын жазуда басшылыққа
алынады.Проблемалық принцип оқу процесінің мазмұнын, әдістерін,
технологияларын, ұйымдастыру формаларын проблемалы сипатта болуын
қамтамасыз етеді. Проблемалы оқыту білімді дайын түрде бермей,оқушылардың
ізденуін, дербестігін, шығармашылық ойлауын дамытуға бағытталады.
Проблемалық принцип оқушылардың ойлау процесінің психологиясына
негізделеді. Өйткені, ойлаудың басталуы проблеманың болуына байланысты,
басқаша айтқанда ойлау проблемалық сұрақ немесе міндеттен
басталады[43,245].
Сонымен, бастауыш сыныптарда ана тілін белсенді шығармашылық іс-
әрекет негізінде оқыту үшін мұғалімдер басшылыққа алатын принциптер
ұсынылды. Оларды оқыту процесінде дұрыс пайдаланудың мәні мен маңыздылығы
оқушының алған білімінің нәтижелілігіне байланысты болмақ.
Кіріктіру әртүрлі пәндердегі негізгі принциптер мен заңдылықтарды
өзара тығыз диалектикалық бірлікте қарастыруды көздейді. Сондай-ақ мазмұны
жағынан бір-біріне жақын пәндердің тіл мен әдебиет, тіл мен математика және
т.б.өз ара жеке пәндердің ішіндегі материалдардың арасындағы
байланыстарын анықтап, оқушылардың білімін тереңдетуге болады. Осы тұрғыдан
алғанда бастауыш сыныптарда ана тілі пәнін қазақ тілі, дүниетану, бейнелеу
пәндерімен кіріктіре оқытудың маңызы зор[44,122].
1.2Оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре оқыту мәселелері
ХХІ ғасыр – әлемдегі өзгерістерге негізделген білімнің дәуірлеу
ғасыры, өйткені, ол қазіргі кезеңде мемлекеттің тұрақты дамуы мен
қауіпсіздігін қамтамасыз етуде, әлемдік рыноктағы, әлемдік қоғамдастықтағы
орнын анықтап, халықтың өмір сүру сапасы мен деңгейін анықтауда негізгі
көрсеткіш болып табылады.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуына байланысты әсіресе соңғы
кезде педагогика саласына түбегейлі өзгертулер, жаңалықтар енгізілуде.
Біздің басты игіліктеріміздің ішінде халқымыздың немесе басқаша айтқанда
адам ресурстарының сапасы тұр. Біздің ғылыми және шығармашылық әлеуетінің
деңгейі жоғары, білім өрісі биік халқымыз бар. Біз қолымыздағы осындай баға
жетпес капиталды жан-жақты дамытуға және оның дамуы үшін барған сайын жаңа
әрі неғұрлым өркениетті жағдай туғызуға тиіспіз. Еліміздің экономикалық
және әлеуметтік даму деңгейі, ең алдымен, олардың білім жүйесімен,
азаматтарының білімділігімен анықталады.
Жаһандану дәуірі - әлемдегі елдердің бәсекелестік жағдайында
халықаралық деңгейде өзара кірігу үрдістерінің жандану дәуірі де
болғандықтан, білім – пайдалы инвестиция саласы ретінде еліміздің
экономикалық, әлеуметтік және саяси даму тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Өз
кезегінде маман кадрлардың бәсекеге қабілеттілігі әлеуметтік-экономикалық,
техникалық жүйелердің және технологиялардың бәсекеге қабілеттілігімен
анықталады[45].
Жаңашылдық - білім беру саласының алдында тұрған жаңа міндеттерді
сәтті орындаудың негізгі шарттарының бірі болып саналады. Ол оқу-тәрбие
жұмыстарының тиімділігі мен өнімділігін арттыруға септігін тигізеді. Білім
беру саласына жаңалықтар енгізбестен бұрын, қоғамдық еңбектің басқа
салаларына сәтті түрде жаңалықтар енгізу қиынға соғады.
Өзгерістер өмірдің диалектикасы ретінде тек қана біздің заманға,
біздің қоғамға және біздің өмірге тән құбылыс емес. Олар мәңгі адами
қозғалыстың, яғни адамның жақсы өмір сүруіне, жаңа заман талабына сай
шарттарға қол жеткізуіне деген күресі мен талпынысының көрінісіне айнала
отырып, жалпы өмірдің диалектикасын бейнелейді. Жуырда ғана мұндай
өзгерістер өте баяу жүзеге асатын, алайда соңғы жылдардағы ғылым мен
техниканың өзара тығыз байланысты дамуының нәтижесінде олар да
қарқындылығын күшейте бастады.
Бүгінгі күні әртүрлі елдер үшін білім беру мен тәлім-тәрбиені дамыту
бағытында ортақ қиыншылықтардың туындағанына қарамастан, олар бір-бірінен
білім беру мәселелерін шешу жолдары, әдістері және мақсаттары тұрғысынан
елеулі дәрежеде ерекшеленіп отырғандығы байқалады. Мұндай айырмашылықтар
адамның ролі мен оны жетілдірудің маңызын (мінез-құлқының маңызын, жеке
тұлғаны дамытудағы тәрбиенің ролін), осыдан барып қоғамның жекелеген
мәселелерін шешудегі, оның қажеттіліктерін қанағаттандырудағы және жалпы
қоғамды дамытудағы білім беру жүйесінің міндеттерін әртүрлі түсінуден келіп
шығады. Осыған байланысты, әртүрлі қоғамдық-саяси жүйелерімен ерекшеленетін
елдерде білім беру саласына жаңалықтар әртүрлі мақсаттармен, әртүрлі
тәсілдермен және әртүрлі атаулармен енгізіледі де, олардан әртүрлі
нәтижелер күтіледі. Әртүрлі елдердегі бірдей жаңалықтар әртүрлі қызметтерге
ие болып, оларды қолдану нәтижелері де түрліше бағаланады.Оқушылардың
пәнаралық байланыс негізінде шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру үшін,
олардың жекелеген сапаларын дамыту қажет деп білеміз. Оның ішінде:
зердесін, эмоция мен сезімдерін, өзіне деген сенімділігін, өзін жақсы
көруді, дүниеге көзқарасын, дербестігін, ынтасын дамыту.
Оқушыларға қазіргі заманға сай көптілді білім беру мақсатында қазақ
тілі мен ағылшын тілі пәндерінің пәнаралық байланысын оқыту үдерісінде
жүйелі түрде жүргізу мемлекет саясатының тұжырымдамасына сәйкес келеді деп
ойлаймыз.
Интеграция – ғылымдардың жақындай отырып байланысуы, ол дифференциация
үдерісімен қатар жүреді. Пәнаралық байланыстан басталған интеграциялық
үдеріс әлемдік білім кеңістігімен интеграциялануға жол ашады. Пәнаралық
байланыстарды жүзеге асыру оқушылардың дүниетанымын қалыптастырады, дүниені
біртұтас түсінуге жол ашады. Ол өз кезегінде білімді сапалы, мағыналы және
сол білімді нақты жағдайға қолдануға жағдай жасайды. Тіл ғылымының негізгі
нысаны адамды жан-жақты дамыту болып табылады[46,4]. Ендеше қазақ тілі мен
ағылшын тілдерін өзара байланыстыра отырып, табиғи ортаның, қоғамның даму
заңдылықтарын тереңдете танытатын ірі интеграциялық байланыс ретінде
қолдануға болады. Пәнаралық байланыс оқушыларға басқа пәндер бойынша алған
білім, білік және дағдыларды қолдануға мүмкіндік береді. Осыған орайда
қазақ тілі мен ағылшын тілі пәндерінің байланысын жүзеге асыру мақсатында
қолданылатын түрлерін көрсетейік.
1) Нақты байланыстар. Байланыстың бұл түрі білімдерді жалпылау
мақсатында қолданылады. Әсіресе төменгі және орта буын сыныптарының оқу
бағдарламаларында кең түрде қарастырылған.
Тіл үйрету жағдайында мәтіннің алатын орны ерекше. Мәтін – сөйлеуге
үйретудің негізгі құралы. Мәтіннің коммуникативтік тұрғыдан үйретуші және
дамытушы мүмкіндіктері мынадай шарттарды қанағаттандыруы тиіс:
-мәтінді тілдік және сөйлеу сапаларына қарап таңдау, сұрыптау;
-мәтінде бағдарлама бойынша оқытылып жатқан тілдік формалардың
коммуникативтік әрекеттерге ұласуы болу керек және оның меңгерілуге тиісті
біліммен сәйкес болуы;
-мәтінде ақпараттық, әлеуметтік, тілдік, коммуникативтік жүктемелердің
болуы[47,11].
Оқушылар мәтіндер арқылы әртүрлі диалогтарға, пікірталастарға түсуге,
өз ойын жеткізе алуға, сол тілдегі ақпараттық-коммуникативтік кеңістікте
бағдарлана алуға үйренеді. Бұл аталған қабілеттер мәтінмен жұмыс істеу
кезінде керекті біліктер мен дағдыларды меңгеру жолымен қалыптасады.
2) Ұғымдық байланыстар.Байланыстың бұл түрі пәнаралық байланыс арқылы
туыстық пәндерде кездесетін ұғымдарды қалыптастыруға бағытталған. Оқушыға
шет тілін меңгеру оңайға соқпайды, сондықтан шет тілін дұрыс меңгеру үшін
оқушының өз ана тіліндегі білімдеріне сүйенген дұрыс. Оқушы бұл тілдердің
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын жетік білгенде ғана ол тілді дұрыс, тез,
әрі сапалы игере алады[48,96]. Мысал ретінде зат есімнің түрленуін( жекеше,
көпше) қарастырған кезде қазақ тіліндегідей ағылшын тілінде де зат есім мен
сын есім, сан есім және есімдіктер арасында үйлесімдік болмайды. Сын есім,
сан есім, есімдік көпше түрде тұрмайды. Мысалы, жақсы кітаптар – good
books, үш кітап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР, АНЫҚТАМАЛАР, ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ 7
1 ОҚУ ЖҮЙЕСІНДЕ ПӘНДЕРДІ КІРІКТІРЕ ОҚЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 10
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сабақ үрдісінде пәндерді кіріктіре оқытудыңпедагогикалық алғы 10
шарттары
1.2 Оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре оқыту мәселелері 21
1.3 Оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре оқытудың барысы мен талаптары 30
2 ОҚУ ЖҮЙЕСІНДЕ ПӘНДЕРДІ КІРІКТІРЕ ОҚЫТУДЫҢ ЗАМАНАУИ ЖОЛДАРЫ 40
2.1 Оқыту жүйесінде пәндерді кіріктіре оқытудың тиімділігін 40
арттырудың мәселелері
2.2 Оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре оқыту мәселелерін шешудің 69
жолдары
2.3 Қазақ және ағылшын тілі пәндерін кіріктіре оқытуды жүзеге 77
асырудың практикалық маңыздылығы
3 ОҚУ ЖҮЙЕСІНДЕ ПӘНДЕРДІ КІРІКТІРЕ ОҚЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ТАҚЫРЫБЫНДА 81
ӨТКІЗІЛГЕН ІС-ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫСТАР
3.1 Іс-тәжірибе жұмысының алғашқы кезеңі мен барысы 81
3.2 Тәжірибе жұмысының екінші кезеңі мен барысы 85
3.3 Оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре оқытудың мәселелерін шешудегі 91
іс-тәжірибелік жұмыстың нәтижелері.
ҚОРЫТЫНДЫ 97
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 99
ҚОСЫМШАЛАР 105
ҚОСЫМША А 106
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР, АНЫҚТАМАЛАР, ҚЫСҚАРТУЛАР
1. Қазақстан Республикасының президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауы 29 қаңтар, 2010 жыл
2. ҚР жаңа формация педагогінің үздіксіз педагогикалық білім беру
тұжырымдамасы Егемен Қазақстан, 2005ж.
3. Қазақстан Республикасының Білім беру заңы 27 шілде, 2007жыл.
4. Қазақстан Республикасыныңбілім беруді дамытудың 2011–2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы Егемен Қазақстан, 14желтоқсан,
2010ж. 5б.
5. Қазақстан 2030 стратегиясы Егемен Қазақстан 2012ж. 12қазан, 3бет
Бақылау – оның негізгі қызметі зерттелетін процесс туралы материалды
талдау, оған баға беру.
Білім – адамзаттың жинақтаған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды,
табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі.
Грамматика – сөздердің құрылуын, жасалуын зерттейтің тіл білімінің
бөлімі.
Дағды – іс-әрекеттің автоматтандырылған бөлігі, ол іс-әрекетті көп күш
жұмсамай орындауға мүмкіндік береді.
Даму – ескінің жоғалып, жаңаның пайда болуы.
Дидактика – бұл ежелгі грек сөзі, оқыту, түсіндіру, дәлелдеу, оқу
деген ұғымды білдіреді.
Жаһандану –әлемдік өркениеттің аса маңызды өлшемдерінің
жалпыадамзаттық өлшемге ие болуы.
Инновация – жаңалық, жаңару-техникалық және технологиялық жетістіктер
мен ашылымдардың іс жүзіндегі қолданысы.
Интеллект – латын сөзі. Мағынасы мәселені түсіну мен шешудегі жалпы
қабілет дегенді білдіреді.
Кәсіби құзырлылық дегеніміз өзіндік кәсіби деңгейімен, тәжірибесімен,
тұлғаның жеке ерекшеліктерімен, оның білім алуға ұмтылыстарымен,
шығармашылыққа қабілеттілігімен, іске жауапкершілігімен анықталатын жүйе.
Лексика – грек тіліндегі мағынасы-сөз туралы ілім дегенді білдіреді.
Лингвистикалық типология – салыстырудың барлық түрлерін қамтитын
ғылыми пән.
Мәдениет дегеніміз - белгілі бір іс-әрекетті немесе білімдер кәсібін
меңгеруде қол жеткізген жетілудің деңгейі.
Монолог – бір адамның бір немесе бірнеше адамдарға арналған сөзі.
Оқыту принципі – мұғалім мен оқушылардың жұмысын реттеп отыратын
ережелер жиынтығы.
Пәнаралық байланыс – оқу бағдарламаларының өзара үйлесімділігі.
Педагогикалық технология – мұғалімнің кәсіби қызметін жаңартушы,
нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін іс-әрекеттер жиынтығы.
Педагогикалық эксперимент – оқыту мен тәрбиенің қандай да бір әдісін
тәжірибе арқылы сынақтан өткізу.
Принцип – латын сөзі, қазақша негіз дегенді білдіреді.
Танымдық белсенділік – білім алушының білімге деген қызығушылығы.
Үлгі – зерттеу нәтижесінде құрылған обьектінің сапалылығын,
тұрақтылығын көрсететін қосалқы бөліктері.
Фонетика – сөздің дыбысталуын зерттейтін тіл білімінің бөлімі.
Шығармашылық – пайда болған міндеттерді әлдеқашан белгілі болған
тәсілдермен шешуде қолданылатын жоғары формадағы ойлау.
Іскерлік – іс-әрекетті табысты орындауға қажетті жұмыс тәсілдері.
Қр - Қазақстан республикасы
АКТ- Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
ББД- Білім, білік, дағды
МОТ- Модульдік оқыту технологиясы
ОӘ- Оқыту әдістемесі
ЗӘ- Зерттеу әдістері
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: ХХІ ғасыр жаһандық жаңалықтардың ғана
емес, білімнің дәуірлеу ғасыры. Ол қазіргі кезеңде мемлекеттің тұрақты
дамуы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуде, әлемдік қоғамдастықтағы орнын
анықтап, халықтың өмір сүру сапасы мен деңгейін көрсетуде маңызды рөл
атқарады. Жаһандану дәуірі - әлемдегі елдердің бәсекелестік жағдайында
халықаралық деңгейде өзара кірігу үрдістерінің жандану дәуірі, сондықтан,
білім – пайдалы инвестиция саласы ретінде еліміздің экономикалық,
әлеуметтік және саяси даму тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Пәнаралық байланысты жүзеге асыру мәселелерін зерттеу маңыздылығы
Т.Г.Враже [1],А.Я.Данилюк [2],И.Д.Зверев [3],В.П.Зинченко [4],Ю.К.Бабанский
[5]және т.б. зерттеулерінде қарастырылған.
Философиялық және педагогикалық әдебиеттерде пәнаралық байланыс
мәселелерін зерттеу барысында кейбір ғалымдар пәнаралық байланыстың
жүйелілік, әрекеттік тұжырымдамасын ұсына отырып,пәнаралық байланысты
қолдануды әртүрлі деңгейде (жалпы ғылымилық, жалпы әдіснамалық) талдаудың
қажеттілігіне ерекше көңіл аударады.
Пәнаралық байланыстың мазмұнын жетілдіру, оны сабақта қолдану
мәселелерін Ю.К.Бабанский[6], М.А.Данилов[7], А.Н.Леонтьев[8],
Н.В.Истомина[9], О.В.Афанасьева[10], Т.С.Самохина[11] және т.б.
қарастырған.
Пәнаралық байланысты қолдану арқылы оқушылардың танымдық
белсенділіктерін дамыту мәселелері А.П.Бабушкин[12], В.П.Беспалько[13],
Б.Т.Лихачев[14], Т.Ж.Мықтыбаева[15], зерттеулерінде; пәнаралық байланысты
қолдануда мұғалімдердің ғылыми-әдістемелік дайындығын жетілдіру
Б.Р.Айтмамбетова[16], Ж.А.Қараев[17], Н.Х.Демесинова[18], С.Е.Исабеков[19],
Г.Н.Амандықова[20], С.М.Исаев[21], Г.Н.Ауталипова[22], еңбектерінде
зерттелген.
Тақырып бойынша зерттелген ғылыми еңбектерде жоғары оқу орындарының
оқу- тәрбие үдерісінде пәнаралық байланысты қолдану және оны табысты жүзеге
асыру жолдарының теориялық қырлары жан-жақты қарастырылып, ортаарнулы оқу
орындары жүйесіндегі маңызды орны, әсіресе пәнаралық байланысты әртүрлі
ғылым саласы бойынша оқыту барысында қолдану қажеттілігі мен оның
теориялық негіздерінің жеткіліксіз зерттелуінде. Осы қарама-қайшылық біздің
диссертациялық жұмысымыздың тақырыбын Оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре
оқыту мәселелерідеп белгілеуімізге негіз болды.
Зерттеудің мақсаты –оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре
оқытудыңқолданылуынғылыми-теориялық негіздеу және оныіс жүзінде қолдану.
Зерттеудің міндеттері:
- оқыту үдерісінде пәндерді кіріктіре оқыту мәселелерінің теориялық
негіздемесін анықтау;
- оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре оқытудың заманауи жолдарын табу;
- пәндерді кіріктіре оқыту мәселелерінің әдістемелік жолдарын
анықтау.
Зерттеу нысаны:жалпы білім беретін мектептегіқазақ тілі мен ағылшын
тілі пәндерін оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні:оқыту жүйесінде қазақ тілі мен ағылшын тіліпәндері
негізінде кіріктіре оқытудыпайдалану мәселелері.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер педагогикалық колледждердің оқыту
үдерісінде қазақ тілі мен ағылшын тіліпәндерін кіріктіре оқытуды қолданудың
әдістемелік жүйесі әзірленсе және ол жүйе болашақ педагог мамандарды
даярлауда оқу үдерісіне енгізілсе, онда белгілі, бірізді жүйеге қарама-
қайшы, жеке шығармашыл, ізденімпаздықпен жұмыс істей алатын білім алушының
тұлғасын қалыптастыруға болады.
Зерттеудің әдістері:
Зерттеу тақырыбы бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық
ғылыми әдебиеттерге шолу жасалып, тақырып бойынша бұған дейін жазылған
ғылыми еңбектерге талдау жасалып, зерттеу әдісі қолданылды; колледжде
оқытылатын қазақ тілі мен ағылшын тілі пәндерінің мазмұнына талдау
жасалды; тақырыптың эксперименттік бөлімінде бақылау, әңгімелесу,
сауалнамалар жүргізу, озық тәжірибелерді зерделеу, эксперимент жүргізу,
алынған нәтижелерді өңдеу әдістері
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
1) кіріктіре оқытуды тиімді қолданудың теориялық негіздері айқындалды;
2) кіріктіре оқытуды тиімді қолданудың әдістемесі жасалды;
3) ұсынылған әдістемелік жүйенің нәтижесі тәжірибелік-экспериментте
тексеріліп, дәлелденді.
Зерттеу жұмысының практикалық мәнділігі:
Зерттеу материалдарын педагогикалық колледждер мен мектептердің оқу
үдерісінде және мұғалімдер қосымша көмекші құрал ретінде қолдануларына
болады.
Жұмыстың құрылымы:Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөліміндетақырыптың көкейкестілігі, зерттеудің ғылыми
аппараты, нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, жетекші идеясы, әдіснамалық-
теориялық негіздері, негізгі көздері, зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы мен
теориялық мәнділігі, практикалық мәнділігі, зерттеу базалары, қорғауға
ұсынылған қағидалар, нәтижелердің дәлелділігі мен негізділігі, зерттеу
болжамы, зерттеу әдістері мен зерттеудің негізгі кезеңдері берілді.
Оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре оқыту мәселелерінің теориялық
негіздеріатты бірінші тарауда оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре оқытуды
толыққанды пайдалану мүмкіндіктері, пәндерді кіріктіре оқытудың ғылыми –
теориялық мәселелері, пәндерді кіріктіре оқытудың жіктелуі жан-жақты
қарастырылды.
Оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре оқытудыңәдістемелік мәселелеріатты
екінші тараудақазақ тілі мен ағылшын тілі пәндерінкіріктіре оқытудың
педагогикалық жүйесі жасалып, оның тиімділігін айқындау мақсатында
әдістемелік ұсыныстар беріледі.
Оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре оқыту мәселелері тақырыбы бойынша
өткізілген эксперименттік жұмыс нәтижелері деп аталатын үшінші бөлімде
зерттеу тақырыбы бойынша жүргізілген эксперимент жұмысының нәтижелері
шығарылып, әдістемелік ұсыныстар берілді.
Қорытындыдаболжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары қорытындыланып, әдістемелік ұсыныстар берілдіжәне қарастырып
отырған мәселенің келешекте зерделенетін бағыттары айқындалды.
1 ОҚУ ЖҮЙЕСІНДЕ ПӘНДЕРДІ КІРІКТІРЕ ОҚЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Сабақ үдерісінде пәндерді кіріктіре оқытудың педагогикалық алғышарттары
Бүгінгі таңда педагогикалық оқу орындары болашақ мамандарды даярлауда
кәсіби даярлыққа ерекше көңіл бөледі. Оның бір бөлігі ретінде пәнаралық
байланыс арқылы пәндерді меңгертуде қоғамның әртүрлі салаларында
студенттердің қарым-қатынастық құзырлылығын қалыптастыру мәселесі жатады.
Қазіргі кезде ғылым мен техниканың даму деңгейі әрбір студентте сапалы
білім мен жоғары іскерліктің болуын, олардың шығармашылықпен жұмыс істеуге,
ойлауға қабілетті болуын талап етеді. Пәнді оқыту үдерісінің негізгі
мақсаты – арнайы педагогикалық әдістерді мақсатты, жүйелі түрде қолдана
отырып, білім алушының интеллектісін, шығармашылық ойлуын, ғылыми көзқарасы
мен белсенділігін жетілдіру, өздігінен білім алу дағдыларын қалыптастыру
мен дамыту болып табылады. Қоғамның даму бастауыш сыныптардан бастап жоғары
оқу орындарына дейінгі білім беруде жұмыс тәсілін жаңаша ұйымдастыруды
басты міндет етіп қойып отыр. Ол үшін оқытудың әдістемелік жүйесін, оның
білім беру, ақпараттық т.б. қызметтерінің ішінде дамытушылық саласына
басымдық бере отырып, ақпараттарды пайдалана білу біліктерін қалыптастыруға
ерекше көңіл бөлу керек.
Материалдық дүниені тұтас күйінде және өзара байланыста қарастыратын
ғылыми дүниетанымның барлық компоненттері –табиғатты, қоғамдық өмірді
материалистік-диалектикалық тұрғыдан түсіну негіздері өзара байланысты.
Сондықтан олардың барлығын толығымен мегеру үшін пәнаралық байланысты
жүзеге асыру аса маңызды. Пәнаралық байланысты пайдалану әр пән әртүрлі
қырынан сипаттайтын құбылысты жан-жақты және бір-бірімен тығыз байланыста
оқып-білуге септігін тигізеді.
Педагогикалық сөздікте пәнаралық байланыс ұғымына: оқу
бағдарламаларының өзара үйлесімділігі - деген анықтама берілген. Бүгінгі
күні білімнің интеграциялануын қамтамасыз ету, оның ғылыми деңгейін арттыру
тұтастай алғанда студенттердің танымдық әрекеттерін белсенді ету міндеті
негізгі мәселелердің бірі болып отыр[23, 14]. Пәнаралық байланыстың осы
тұрғыдан алғандағы қызметін ескере отырып, пәнаралық байланыс дегеніміз –
оқу бағдарламаларының үйлесімділігі нәтижесінде оқушылар мен студенттердің
танымдық қызығушылықтарын белсенді етуде қолданылатын әдістемелік жүйе деп
түсіндіруге болар еді.
Оқыту үдерісін тиімді ұйымдастыру жекелеген пәндер арасындағыортақ
ұғымдарды, заңдылықтарды бір-бірімен өзара байланыстыру, студенттердің
танымдық ізденушілік қабілеттерін, іс-әрекеттерін дамыту, алған білімдерін
жинақтау, тәжірибеде қолдана білуге үйрету және тағы басқа мәселелер
дидактикалық тұрғыдан шешуді қажет етеді. Пәнаралық байланыстардың пайдалы
жағы – ол бүкіл оқыту ісін барлық оқытушыларға бірыңғай талаптар қоюға және
әртүрлі пәндерде ортақ мәселені шешуге жұмылдырады. Пәнаралық байланыстарды
жүзеге асырудың жолдарына мыналарды жатқызуға болады:
-жеке пәндерді оқытқанда басқа пәндерді оқыту ісіне өз ықпалын
тигізетіндей болуын көздеу;
-пәндерді оқып-үйренуде өтілетін материалдарды уақыт жағынан
үйлестіріп отыру;
-студенттердің ғылыми теориялар мен заңдылықтарды игеруін, дағдыларды
қалыптастыруын әдістермен сабақтастыру;
-жалпы теориялық білім алуды және практикалық іскерліктер мен
дағдыларды бірыңғай әдіспен жүзеге асару;
-әртүрлі пәндердің зерттеу әдістерінің ортақ ерекшеліктерін көрсете
білу;
-сабақтарда оқытылатын құбылыстардың өзара байланысын ашып, дұрыс
диалектикалық дүниетанымын қалыптастыру[24].
Пәнаралық байланыс оқылатын теорияны терең меңгеруді және ғылыми
түсініктерді нәтижелі қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Ол ғылымдарды
интеграциялауға білім салалары арасындағы байланысты дамытуға, ғылымдар
жүйесінде пәннің орнын анықтауға оң әсерін тигізеді. Пәнаралық байланыстың
дамуына және маңызды категорияға айналуына бірнеше нақтылы негіз бар.
Бірінші негіз – оқытудың жан-жақты болуына талап қою. Пәнді жан-жақты
білу үшін, оның басқа ғылымдармен байланысының барлық қырын білу және тамту
қажет. Нақты дүниедегі бір ғана құбылыс әр ғылымда әртүрлі қырынан
сипатталуы мүмкін. Осыған байланысты студенттің санасына зерттелетін
нысанның санқилы жақтарын тұтасымен қарастыруға бағыттайтын пәнаралық
байланысты қолдану керек.
Екінші негіз –ғылымды интеграциялау үдерісі. Мамандарды даярлау сапасы
белгілі бір дәрежде білім салаларының ғылым мен тәжірибе арасындағы
байланысын және ғылымдар жүйесіндегі пәннің алатын орнын дұрыс түсіндіруге
тікелей байланысты[25, 94].
Пәнаралық байланыстар туралы көптеген пікірлер қалыптасқан.
Ғалымдардың бір тобы он оқу үдерісін жаңартудағы дидактикалық шарт ретінде
қарастырады, ал екінші бір тобы оқу мақсаттарының ортақтығы дептүсіндіреді.
Пәнаралық байланыс дұрыс ұйымдастырылғанда оқу жоспары мен әртүрлі оқу
пәндерінің әрқайсысы өздерінің әдістемелік бағдарын ұстана отырып, жан-
жақты оқытумен қатар тәрбиелік үдеріс арасындағы байланысты да қамтиды.
Оқытылып жатқан пәндер арасындағы байланыс әр пәннің ішкі логикасын
бұзбайды. Пәнаралық байланыстардың негізі – келісілген мақсатты, мазмұнды,
әр пән бойынша оқытылатын материлдың игерілу темпін қадағалайтын оқу
жоспары мен оқу бағдарламаларын құру болып табылады[26, 274].
Пәнаралық байланыстарды әлеуметтік-педагогикалық, әдістемелік-
дидактикалық және психологиялық аспектілер тұрғысынан қарастыруға болады.
Педагогтар пәнаралық байланыстарды қарастырғанда байланыстың мынадай үш
типін бөліп алады:мазмұнды-ақпараттық, операциялық-қызметтік және
ұйымдастыру-әдістемелік. Мазмұнды-ақпараттық байланыс білім мазмұны
негізінде орнатылады және деректік, ұғымдық және теориялық болып бөлінеді.
Операциялық-қызметтік байланыс оқу үдерісінде қалыптасқан іскерлік
негізінде құрылады және танымдық, коммуникативті, бағыттаушы болып
бөлінеді. Ұйымдастыру- әдістемелік байланыс студенттердің жалпы қалыптасқан
байланыстар мен іскерліктерді меңгеруін қамтамасыз етеді және оқу-тәрбие
үдерісін ұйымдастыру формасы мен деңгейіне байланысты генетикалық,
құрылымдық және хронологиялық болып бөлінеді[27].
Кез-келген пәнді оқытудың жеке процесін жаңадан қарастыру үшін,
бүгінгі құрылған негізіне сүйенбестен жаңа байланыс құру мүмкін емес.
Ағылшын тілін оқыту процесінің үлгіленуі үнемі алдын ала шешілген мәселелер
мен міндеттер арқылы құрылады. Ізденушінің алдын-ала қойылған міндеттерді
түсінуге, нақты жағдайдағы жаңа тәсілдер анықталады. Ағылшын тілін оқытуда
жинақталған тәжірибелердің жиынтығы, нақты мәліметтері, оның сараптамалары,
тек ғылыми тұжырымдалған түсініктердің дәлелі ғана емес, шетел тілін оқыту
процесінің стратегиясын дұрыс дамытуды құрудың көзі болып табылады. Және
бұл шетел тілінде сөйлеуге үйрету әдістемесінің негізгі бір бағыттарының
сараптамасы ретінде қарастырылып, қарапайым логикалық байланысып,
бейнеленеді.
Теориялық тұжырымдарды ескере отырып, методологиялық жағдайда жаңа
білім берудің талаптарына сай ағылшын тілі сабағында пәнаралық
байланыстарды қолдана отырып, монологты сөз іскерлігін қалыптастыру
өңделеді. Жеке тұлғаны дамыта оқытудың теориялары мен заңдылықтарына сәйкес
ұйымдастырылуы, үлгіленуі студенттің жеке танымдық белсенділігі
шығармашылық кезеңінде қалыптасады. Танымдық қабілеттері дамиды, студенттер
мәселені бақылау, сараптау барысында нысананы белгілейді. Мәселені шешуде
ұсынылған шешімін таңдайды. Оның шешілу жолдары алынған ақпаратқа сын
көзбен қарау, өз пікірін сараптап құрай алу, ақпаратты өңдеу алғашқы
кезеңінде жүзеге асырылады. Жеке тұлға алдында пәнаралық байланысты
қолдануда білім, өздік шығармашылық мақсаттарды дамыту қойылады[28, 370].
Ю.Н. Колюткин психологиялық жұмыстарды қорытындылай келе, сөйлеу
мәдениетіне байланысты мынадай талаптарға сүйенеді:
1) студент ойды еркін ойлауға, өз шешімін, нысананы ұсынуға, қатесін
түзетуге, әріптесінің пікірін тыңдап, сыйлауға, басқаның ойын тыңдауға, оны
түсінугі және пәнаралық байланысты дұрыс қабылдап ұғымның мағынасын нақты
түсінуі тиіс;
2) Пәнаралық байланыстың мағынасын түсініп, ұғымның анықтамасын дұрыс
түсіну, басқа пәндер бойынша берілген анықтамаларды еркін де дұрыс
қабылдау, сапалы шешім қабылдауға көмектеседі.Бұл психологтың айтқан
талаптарын ескере отырып, кәсіптік оқу орнының алғашқы сатысындағы
студенттерді шетел тілінде монолгты сөз түріне сөйлеуге үйретуде колледж
студенттерінің өздік қабілеттері мен іскерліктерін дамыту үшін кітаппен
жұмыс жасаудың үлгісімен таныстырамыз.
Студенттерді сөйлеуге үйрету нәтижесі қатысымдық қабілеттің жалпы,
арнайы, жеке іскерліктерін дамыту бағытында құрылады. Ал, монолог бір
адамға бағытталғандықтан, студенттің жеке іскерлігін дамытуды мақсат
етеміз.
Жалпы қабілеттерге: студенттің жалпы оқытуда кілт сөздермен, түрлі
ақпарат құрылымдарымен жұмыс істей алуы, әңгіме құруда себеп- салдарын
құрастыра білуі, ойлаған ойын қысқаша жазба сөздермен түсіндіруі, сараптай
және қорытындылай білуі жатады.
Арнайы қабілеттерге: студенттің түрлі анықтама сөздікпен жұмыс жасауы,
әртүрлі сөз әрекеттерін құрастыруда жаза алуы, оқи алуы, айта алуы, сөйлеу
лексикасын, өз әңгімесін құруға қолдана алуы жатады.
Жеке қабілеттерге: студенттің өз қызығушылығын арттыруы, өз мақсаты
мен міндетін белгілей алуы, болжап, жоспарлай алуы және өзін-өзі болжап
түзетуі, оны іс жүзінде көрсете алуы, түсінігін көрініспен елестетуі, ойын
қабылдап қорытуы, түйінін дәлелдеуі кіреді[29].
Студенттің сөйлеу іскерлігі мен қабілеті негізінен жалпы, жеке және
арнайы әрекеттерін қалыптастыруға бағытталады. Бұл қабілеттердің ішінде біз
студенттің қабілеті мен іскерлігін дамытуда ауызша коммуникативті жаттығу
түрі монолог болып табылады.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы барысында білім
беру саласындағы жүргізіліп жатқан реформаның қоғамдық тұрғыдан үлкен
маңызға ие болып отырғаны белгілі. Білім беруді реформалауды жүзеге
асырудың және бір маңызды сипаты қазіргі уақыттағы 12 жылдық білім беруге
көшумен және оқыту процесін технологияландыру қажеттігінен туындап отыр.
Осы қажеттілікті өтеу үшін педагогика ғылымының соны жетістіктерін
тәжірибеге енгізуде әлемдік және отандық әдіскер ғалымдардың еңбектеріне
жасалған талдаулар, олардың құнды ой-тұжырымдары басшылыққа алынып,
реформаны іске асыруға негіз болды.
Ана тілінің қоғамдық-әлеуметтік мәні туралы Ж.Аймауытов: “Ана тілі-
халық болып жасағаннан бергі жан дүниесінің айнасы, өсіп-өніп, түрлене
беретін мәңгі құламайтын бәйтерегі. Жүректің терең сырларын, басынан кешкен
дәуірлерін, қысқасы жанның барлық толқындарын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп,
сақтап отыратын қазынасы мол халықтың тілі”,-деген[30,221].
Ана тіліне деген сүйіспеншілік, өз халқының тарихына қызығушылық ана
тілін оқытудың басты міндетінің бірі болғандықтан білім беру жүйесінде
келесі өзгерістер аясында бұл мәселеге баса мән беріліп отыр. Ана тілі оқу
пәні ретінде оқушылардың көркемдік-эстетикалық талғамын, қоршаған ортадағы
әсемдік пен үйлесімділікті, жалпыадамзаттық және рухани құндылықтарды,
туған жер байлықтарын танып біліп, оны дұрыс бағалауға, құндауға баулиды.
Ана тілі пәні барлық пәндердің ішіндегі жетекші пән болып табылады.
Көркем өнердің бір саласы ретінде оның басты құралы сөз өнері. Белгілі
ғалым Т.Ақшолақовтың пікірінше: көркем шығарманың кішкентай клеткасы сөз.
Шығарманың шаңырағы сол арқылы көтеріледі деген тұжырым жасаған. Қазақ
халқының ұлы ағартушы педагогтары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаевтар жеке тұлғаның қалыптасуындағы ана тілінің зор
тәрбиелік –білімдік маңызына үлкен мән берді[31,47].
Қазақ тілін оқыту әдістемесі педагогика, психология, әдістемеге,
логикаға байланысты. Әдістеменің негізгі тірегі – қазақ тілінің фактілері.
Онсыз әдістеменің түрлі мәселелерін бөліп қарауға болмайды. Сондықтан,
әдістеме қазақ тілі фактілерімен тығыз байланысып жатады. Әдістеме қазақ
тілінен берілетін мәліметтерді орыс студенттердің ойына лайықтап оқыту
қағидаларын қарастырады. Бұл білім беру заңдылықтары лексиканың,
фонетиканың, грамматиканың, орфография мен пунктуацияның заңдылықтарымен
үндеседі. Негізгі тілдік фактілер бойынша білім берудің теориясы мен
практикасы қарастырылады. Орыс тілді студенттерге қазақ тілінен берілетін
мәліметтер көлемі жағынан ықшамдалады. Яғни, тілдік фактілердің қорытылып,
шешілген мәселелері орыс тілді студенттерге жеткізіледі.
Орыс тілді студенттерге қазақ тілінен берілетін тілдік фактілердің
өзіндік белгілері (жасалу жолдары) лексикалық, грамматикалық, фонетикалық,
белгілері, анықтамалары студенттердің ерекшелігіне, олардың ой-өрісі білім
дәрежесіне лайықталады. Қазақ тілін оқыту әдістемесі педагогикамен тікелей
байланысты. Педагогиканың дидактикалық саласы жалпы дидактикалық
принциптерін қарастырады. Ал әдістеме әрбір жеке пәнді оқытудың теориясы
мен практикасын қарастырады. Сондықтан, әдістеме жалпы педагогикалық
қағидаларға негізделе отырып, қазақ тілі фактілерінен білім алудың
заңдылықтары мен әдістерін тікелей қарастырып, педагогикалық дидактикалық
принциптерді қазақ тілінен білім беруде қалай іске асыру жолдарын
ойластырады[32,235].
Педагогика – негізінен тәлім-тәрбие берудің заңдарын, оларды іске
асырудың жұмыс жүйесін белгілейді. Тәлім – студенттерге берілетін теориялық
білім мен дағды. Ал тәрбие – қазақ тілінен білім беруде мәтіндер,
сөйлемдер, мысалдар арқылы және түрлі жаттығулар бойынша жүргізілетін
жұмыс. Қазақ тілінен білім беруде тәрбие жұмысын қоса жүргізген дұрыс.
Тәрбиелік мәні күшті сөйлемдер мен мәтіндерді ұсынамыз. Қазақ тілін оқыту
әдістемесі психология ғылымына да тікелей байланысты. Тілдік материалдың
толық қалыптасуында түсінік, ой-түйсік, сезім және сигнал жүйелері үлкен
рол атқарады. Бұл психологиялық категориялар мен функциялар білім мен
дағдыны меңгертуде айрықша қызмет атқарады. Студенттерге тілдік
материалдарды толық игертуде сабақ процестерінің мәні зор[33,142].
1) Жаңа материалды таныту процесі. Мұнда жаңа материал студенттерге
хабарланады. Мұның өзіндік белгілері айтылады. Оны студенттер естиді.
Материалды толық игертудің негізгі кепілі дағдылар арқылы іске асырылады.
2) Материалды қайталау процесі. Қазақ тіліне, өтілген барлық
материалдар еске түсіріліп пысықталады. Студенттер қазақ тілінен алған
теориялық білімі мен практикалық дағдысы пысықталып, нығыздала түседі.
Жұмыстардың барлығы психикалық ұғымдарымен байланысып келеді. Қазақ тілінен
берілетін білімді оқушылардың ойында қалыптастыруда киноэстетикалық түйсік
маңызды рол атқарады. Бұл түйсік көру мен жазуға тікелей байланысты.
3) Материалды дағдыландыру процесі. Онда тақырыптың өзіндік
ерекшеліктеріне қарай түрлі психикалық жұмыстар ескеріледі. Бұл жұмыс әр
тақырыптың психикасы болып табылады[34,140].
Қазақ тілін оқыту әдістемесі логикаға да тікелей байланысты. Логика
ғылыми дәл ойлау, дұрыс пікірлесу заңдылықтарын үйретеді. Сөйлемнің дұрыс
құрылуын ойластырады. Түрлі тілдік фактілердің дәл болуын қарастырады,
студент пен оқытушының сөзінің анық болуын қамтамасыз етеді. Оқу
бағдарламасы бойынша құрастырылған оқулықтағы әр тақырыптың өзіндік
белгілерінің және анықтама, ережелерінің дәл болуын ойластырады. Сондықтан,
қазақ тілін оқыту төмендегі міндеттерді, тілдік фактілерді түсіндіру мен
жеткізуде логика ғылымындағы жаңалықтарға сүйенеді.
Қазақ тілін оқыту төмендегі міндеттерді қамтиды:
1) Педагогикалық оқу орындарында оқытылатын қазақ тілінің мазмұның
анықтайды.
2) Студенттерге берілетін білімнің көлемін анықтайды.
3) Педагогикалық оқу орындарында оқытылатын қазақ тілі оқыту жүйесін
анықтайды.
4) Білім беру әдістерін топтастырып, құрылымдық ерекшеліктерін
белгілейді.
5) Сабақты топтастыра отырып, олардың түрлерін құрылымдық
ерекшеліктерін анықтайды. Зерттеу әдістері теориялық әдістемені жасауда жиі
қолданылады. Зерттеу әдісі мен білім беру әдісінің объектілері әр түрлі.
Білім беру әдістері жоғарғы оқу орнында қазақ тілінен теориялық білім мен
практикалық дағдыны қалыптастыруда іске асырылады. Ал, зерттеу әдістері
қазақ тілін оқыту туралы ғылыми әдістемелік еңбектер және практикалық
әдістемені жасау үшін қолданылады[35,143].
Зерттеу әдістері қазақ тілін оқыту әдістемесін теориялық жағынан
байытуда пайдаланылады. Бұл ретте мынандай тәсілдер жүзеге асырылады:
1) Бақылау әдісі. Бұл әдіс қазақ тілінен білім беру және оны
практикалық дағдылар арқылы іске асыруда қолданылады. Қазақ тілінен
теориялық білімді студенттерге меңгертуде түрліше психикалық дағды
жұмыстары жүргізіледі. Олардың негізгі түрлері сабақтан тыс жүргізілетін
жұмыстар болып табылады. Олар мыналар: тапсырманың мақсаты, шартты түрде
үйге тапсырылатын жұмыстың көлемі, оларды орындаудың әдістемелік жүйесі.
Мұны тәжірибе жасаушы, оқытушы сабақта және сабақтан тыс уақытта бақылау
жасайды.
2) Эксперимент әдісі. Бұл әдіс те ғылыми-әдістемелік еңбек жасау үшін
жүргізіледі. Эксперимент – ғылыми тәжірибе деген сөз. Бұл барлық ғылым
саласында, ал қазақ тілін оқыту әдістемесінде жиі қолданылады. Теориялық
және практикалық еңбектер сол арқылы жазылады. Эксперимент әдісі қазақ
тілін оқыту әдістемесінде, негізінен 1960 жылдан кейін қолданылды. Бұл әдіс
бойынша қазақ тілі фонетикасын, синтаксисін, орфографиясын, пунктуациясын
оқыту әдістемелері жазылды. Эксперимент өзінің іске асырылу мақсатына қарай
төмендегі түрлерге бөлінеді.
а) бақылау эксперименті – кейін жүргізілетін әдістемелік
эксперименттер материалын іске асыру үшін жүргізіледі. Алдымен
экспериментке қойылатын объектінің жағдайын, мақсатын, мазмұның, түрлерін
анықтайды;
ә) дәрісханалық эксперимент – институттың бірнеше дәрісханаларында
іске асады. Экспериментке қойылатын жұмыстың барысы мен негізгі нәтижелерін
анықтайды;
б) кең таратылған эксперимент. Мұнда дәрісханалық эксперименттің
нәтижелері бірнеше топтың сынынан өткізіледі. Дәрісханада эксперимент
материалдары іске асырылады.
Негізгі мақсаты: біріншіден, экспериментке қойылатын жұмыстың негізгі
мазмұның; екіншіден, студенттерге берілетін білім мен дағдының көлемін;
үшіншіден, эксперимент объектісіндегі білім беру әдістерінің түрлері мен
құрылымдық элементтерін; төртіншіден экспериментке қойылатын материалдардың
сабақ түрлері мен элементтерінде жүзеге асатындығын анықтайды, әдістемелік
эксперимент жұмысы төмендегіше өткізіледі:
1) экспериментке қойылатын материалдардың болжалы жасалынады;
2) бұдан кейін үш-төрт топтың дәрісханасы таңдалады;
3) осы таңдалған дәрісханада тәжірибе жасаушы оқытушы сабақ өткізеді.
Әдістемелік материалдық нұсқау болжамына сабақтың күрделі жоспары жазылады,
онда экспериментке қойылатын объектінің мақсаты және оның мазмұны, оны іске
асырудың әдістері, жұмысты жүргізудің жүйесі айтылады;
в) әдістемелік жұмыстын негізгі қорытындылары бірнеше топтарға салынып
көріледі;
г) экспериментке қойылатын материалды сынап көру үшін алдымен топтар
таңдалады. Жұмыстың барлық түрі эксперимент дәрісханаларда жүргізіледі.
Эксперимент дәрісханаларда әдістемелік нұсқау-болжам бойынша оқытылады,
оған лайықты материалдың көлемі мен жүйесі таңдалады. Эксперименттің
нәтижелері бақылау жұмыстары бойынша өлшенеді. Ол процентпен немесе цифрмен
көрсетіледі.
3) Әдістемелік мұраларды үйрену әдісі. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің
тарихында Сейіл Жиенбаев, Шамғали Сарыбаев, Қ. Жұбанов, Д. Әлімжановтар
елеулі орын алады. Бұлардың әдістемелік көзқарастары, ұсыныстары сабақ
беруде үнемі қолданылады. Сондай-ақ осы күнгі әдіскерлеріміз Қ. Жолымбетов,
Х. Арғынов т.б. пікірлері, әдістемелік еңбектері зерттеу жұмыстарын жүргізу
процесінде ескеріледі. Сондай-ақ әдістеме теориясына арналған қазақ тілі
синтаксисі мен қазақ тілі дыбыс жүйесі әдістемесінің негіздерінің
арасындағы байланыс ғылыми-зерттеу жұмыстарына негіз болады.
4) Әдістемелік тәжірибелерді талдау әдісі. Қазақ тілін оқыту
әдістемесінен зерттеу жұмысын жүргізуде оқытушылардың тәжірибесі зор рөл
атқарады, сондықтан оқытушылар тәжірибесін жинақтау, олардың практикалық
тәжірибелерін теорияға айналдыру. Зерттеу жұмысының басты бағыты болуға
тиіс. Оқытушылар мен әдіскерлердің тәжірибелері екі жақты жарияланып
отырады. Біріншісі, газет пен әдістемелік журналдарда басылады. Зерттеу
жұмысын жүргізуде осыларды ескеруге тура келеді.
Өнердің қай түрі болмасын өмір танытады. Осы тұрғыдан қазақ тілі пәнін
басқа пәндермен байланыстыра оқытудың жас ұрпақты тәрбиелеуде маңызы
ерекше. Қазақ тілі пәнінің әдебиет, музыкамен байланысы өте күшті. Өйткені
әдебиет адам тану ғылымы болса, музыка сол адамның жан азығы. Студенттерге
қазақ тілі сабақтарында әдістемелік түрлі мақсаттарда көрнекілік үшін,
эмоциялық әсерді күшейту үшін түрлі бейнелеу өнерін (сурет, портрет,
иллюстрация, мүсін т.б.) музыкалық шығармалар пайдаланылады.
Қазақ тілі сабағында арнайы шығарылған оқу фильмдерін көрсетіп, кейбір
фрагменттерін пайдалануға болады. Мұның өзі пәнаралық байланысты
(интеграция) жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Бірінші кезекте студенттерді
қызықтыру үшін ең бастысы – қазақ тілінің кабинетін жасау. Онда қазақ
тілінің оқулығы, дидактикалық материалдар, суретті карточкалар, экранды
құралдар, компьютер, теледидар т.б. болуы қажет. Ал негізгі жұмыс
материалдары – әртүрлі анықтағыштар, сөздіктер (орфографиялық,
фразеологиялық, этимологиялық, аударма)[36,148].
Сабақта әртүрлі әдіс-тәсілдер мен жаттығулар қолдану, сөздерді
синонимдерімен ауыстыру, ойды әртүрлі тәсілмен білдіру, еркін тақырыпқа
әңгіме құрау, көрген фильмдері не оқыған кітаптарына талдау жасау сияқты
түрлі жаттығу жұмыстарын үйретудің маңызы зор. Әсерлі сабақ – белсенді
сабақ. Сабақта ойын элементтерінің болуы тиімді. Мысалы:
Терминдер табайық ойыны. Ойынға студенттерді мөлшерлеп қатыстырған
жөн. Әр бала грамматикалық, математикалық, физикалық, географиялық,
ауыл шаруашылық деген сөздер жазылған бірнеше карточкалар дайындайды.
Бастаушы ірі етіп жазылған терминдер мәтінін тақтаға іліп қояды да ойын
тәртібін түсіндіреді. Студенттер іштерінен мәтінмен танысады. Бастаушы
мәтіндегі сөздерді атағанда, студенттер қолдарындағы карточкаларының бірін
көтеріп әлгі сөздің қай термин екенін білдіреді. Жаңылысқан студенттердің
аттары аталып, тақтаға жазылады. Кейін қорытындысы шығарылады.
Терминдер мәтіні.
Агроном, экватор, звено, эквивалент, демеулік, механизация, тепе-
теңдік, ойпат, қысым, ауыспалы егіс, витамин, тотық, түбір, абитуриент,
қалдық, материк, комбайн, үстеу, қой фермасы, плюс, компас, валенттілік,
есімше, автономия, молекула, метталоид, диффузия, анықтауыш, атом, төбе,
жұрнақ т.б.
Тапсырма-сұраулар.
1) Қазақ тіліндегі қосымшалар термин сөздердің бәріне де үндестік
заңы бойынша жалғана ма?
2) Қай термин сөздерге қосымша тек қатаң дыбыстан басталып жалғанады?
3) Қос дауыссызға аяқталатын 3-4 термин сөз тауып жазыңдар.
4) Әдеби тақырыпқа 10-15 термин тауып жаз.
Бұл ойынды лексикалық тақырыптарда өткенде қолдануға болады. Қазақ
тілін әсіресе тарих пәнімен ұштастыра оқыту, халқының өткен тарихынан, салт-
дәстүрінен, әдет-ғұрпынан, мәдениеті мен басқа да ұлттар мен қарым-
қатынасынан афоризмдер, мақал-мәтелдер, фразеологизмдер беру арқылы ақыл-
ойын дамытып, тапсырмаларды іздену арқылы өздігінен орындай білуге үйрету
қажет.
Студенттер өздігінен жұмыс істеу арқылы басқа пәндермен де байланысын
дамытып, білімдерін тереңдетіп, қазақ тілін үйренуге деген ынталары арта
түседі деп ойлаймыз[37,152].
Ауызша сөйлеудің екінші түрі – монолог. Монологты бір адам ғана
сөйлейді, ол бір немесе бірнеше тыңдарманға айтылады. Ол: мұғалімнің
әңгімесі, студенттің толық жауабы, баяндама т.с. Құрылым жағынан монолог
өте күрделі және грамматикалық ережелерді қатаң сақтауды, ой ұшқырлығын,
логикалық тұрғысынан жақсы құрылған және жүйелі әңгімені талап етеді.
Монолог диалог сөзге қарағанда кешірек дамиды, сондықтан алғашқы
сатыда студенттерге монологтық сөзге үйретуде педагогтар көп жылдар бойы
осы проблеманы шешуге ұмтылуда.
Ауызша сөйлеуде монологты оқытудың әдістемесін көптеген ғалымдар
зерттеген. Солардың ішінде атап өтетініміз: тілдік жоғарғы оқу орнындағы
төменгі курс студенттерінің ауызша сөйлеуді оқытудығ негізін салушылар:
Н.И.Гез, А.А.Миролюбов, П.Б.Гурвич болған. Сонымен қатар В.В.Виноградов
монолог-суреттеу, монолог-сендіру, монолог-әңгімелеу, монолог-пікір сияқты
монологтың түрлі модельдерін топтастырды[38,157].
Қазіргі кезде шетел тілін оқыту әдістемесінің жаңашыл жұмыстарында
үлгі терминімен жиі кездесеміз. Бұл терминге қазіргі ғылым саласында
нақты берілген анықтама жоқ, әр ғалым түрлі мағынада қолданады. Кәсіптік
оқу орнының алғашқы сатысынан бастап, шетел тілін монологты сөйлеуге
оқытудың әдістемелік үлгісін құрастыруда ғылыми-зерттеу жұмысының құралы
ретінде жалпы ғылыми түсініктердің талаптарындағы үлгіге сай сипаттаймыз.
Үлгі жалпы мағынасында арнайы зерттеумен құрылған объектінің
сапалылығын, тұрақтылығын көрсететін қосалқы бөлшектері болып табылады.
Үлгі – зерттеудің құрал-жабдықтары тәрізді деп те сипаттайды
С.И.Архангельский. Бұл нақты сараптама мен тұжырым, қорытынды жасауға
қолайлы. Байланыстырушы белгіленген бөліктің қарапайым немесе көркем
түрінде берілген фактілер, белгілер, яғни кез-келген үлгіде құрылған
құрылымның шектелген көрінісі, сол объектінің атқаратын қызметін
бейнелейді. Үлгі құру талабының тағы бір маңызды мәселесі, оның бір жақты
болуы. Объектіні елестеткенде оның белгілі қасиеттеріне көңіл аудару қажет.
Монологты оқыту үлгісімен біз студенттердің танымдық, шығармашылық
әрекетінің қалыптастыру жолын түсінеміз[39].
Үлгілендіру негізгі назарға алынып отырған зерттеу объектісінің
үлгісін құруда іске асу жолының ерекшелігін бейнелейді. Және құрылған
объектінің үлгіленуінің қызметін суреттеуде, түсінуде зерттеу нәтижесінде
нағыз объектіге немесе үрдіске айналады. Осылайша үлгілендіру объект пен
үрдісті түсінудегі тәсіл болып табылады. Зерттеу бөлігін суреттейтін, оның
заңдылықтары мен принциптері, дәлелдер, тәжірибелер үлгілендіру кезінде
ғылыми теориясын береді.
Ғылыми әдіс сияқты үлгілендіру бақылаудың өткізілуін қарастырады. Өте
жақсы құрылған үлгінің өзі зерттеудің толық мәні мен маңызын, сипатын
ашпайды. Үлгілендіру тек объектінің шектеулі жақтары мен ғана
байланыстырады. Ол үлгілендіріп, зерттеудің белгіленген талаптары
заңдылықтарына сүйенеді. Оларға: үлгінің көрнектілігі, айқындылығы,
бейнелілігі және дәл бөлшектенген зерттеуші объектінің анықтылылығы,
объектілігі зерттеу жұмысын жүргізудегі тәуелсіздігі жатады[40].
Дидактикада оқушының жеке бас ерекшеліктері ескерілсе мұны саралап
оқыту дейді. Педагогикалық әдебиеттерде ішкі және сыртқы саралау ұғымдары
келтірілген. Ішкі саралауда оқу үрдісін ұйымдастыру яғни мұнда сабақтарда
оқу іс- әрекетін ұйымдастыруда оқушылардың жеке бас ерекшеліктері
ескеріледі.Сыртқы саралауда оқушылар арнайы топтарға біріктіріледі.
Мұғалімнің міндеті оқыту процесінде әрбір оқушы ішкі мүмкіншіліктерін
пайдалана алу үшін жағдай туғызу.Бұл практикалық міндетті шешу саралап және
даралап оқытумен тығыз байланысты яғни ішкі саралау және даралау
ұғымдарының мәні өте жақын деуге болады[41].
Әр түрлі деңгейде оқыту мен тәрбиелеу жүйесінде бала тұлғасын дербес
дамыту принципі. Қазақ тілі сабағында бұл принципті іске асыруда
төмендегідей шарттарды орындау қажет.Атап айтсақ: физикалық және ақыл ой
қабілеттерінің дербес даму деңгейлеріне, оқушының мүддесі мен бейімділігі
дамуына оқу материалдарының сәйкес келуі; оқытудың қорытынды нәтижелеріне
қол жеткізу және нақтылаудың ең озық формалары ретінде әр түрлі деңгейдегі
оқыту жүйесін пайдалану; міндетті білім көлемінен оның мүмкін деңгейіне,
білімді меңгерудің репродуктивтік құралдарынан продуктивтік түрлеріне;
жекеден жалпыға және керісінше көшу. Сонымен әр деңгейдегі оқыту принципін
жүзеге асыру оқушылардың дербес міндеттерді шешу тәсілдерін өз бетінше
таңдау қабілетін дамытуға, алға қойған мақсаттарына жетудегі ілгерілеу
қарқыны ерекшеліктерін айқындауға септігін тигізеді. Әр түрлі деңгейде
оқытуда:
Оқушылар еркіндікке ие болады;
Жеке пәндерге көп уақыт бөледі;
Шағын топтарда оқушылардың жеке бас ерекшелігін ескере біркелкі
дамуына жағдай жасалады;
Жеке басқа бағытталған технологиялар танымдық іс-әрекетте белсенділік
көрсетуде әр оқушыға мүмкіншілік тудырады;
Сынақтар жүйесі әр оқушының өсу қарқынын жүйелі түрде байқап,
мониторинг жасауға мүмкіншілік туғызады;
Оқушы өзінің және жолдастарының жетістіктеріне жауапкершілікпен қарап,
өз іс-әрекетін еркін жоспарлауға мүмкіндік алады [42,14].
Нәтижелі шығармашылық қызмет принципі. Әдебиеттік оқу пәнінің
бағдарламасының мазмұны тек пән бойынша дайындау мен білімді меңгеруге ғана
емес, сондай-ақ оқушылардың шығармашылық қызметін диалектикалық дамытуға
бағытталған. Қазіргі жағдайда мектептер базалық білім беру стандарттарын
меңгерумен ғана шектеліп қалмауы тиіс. Басқа пәндер сияқты әдебиеттік оқу
сабағында алған кез келген білім мұғалім ұйымдастыратын және бағыттайтын
балалар шығармашылығы тұрғысынан қарастырылуы керек. Мұғалім білімді
қалыптастыру процесінде баланың эвристикалық қабілеттерін дамыта отырып,
оқу іс-әрекетін оқушының қызығушылығы мен бейімділігін дамыту, ойлан
тап,ойдан шығар, әңгіме құрастыр, мәтін бойынша сурет сал, қиялда, дайында,
жоспар құр, өз көзқарасыңды білдір, сен мәтінді қалай аяқтар едің? деген
сияқты жаңа нәтижелер жасауға бағыттайды.
Ынталандыру принципі. Білім алушылардың оқуға деген ынта ықыласы
болса, олардың оқу таным әрекеті сенімді болады. Ынталандыру принципі
оқушыларға жеке дара қарауды керек етеді. Осыған орай В.А.Сухомлинский
төмендегідей кеңестер берген:
Балалардың ақыл-ой күштері мен мүмкіндіктері бірдей емес.
Оқыту мен тәрбиелеудің барлық заңдарын қолдана алатын абстрактылы
оқушы жоқ. Оқушы әрқашан дара,өзінше ерекше.
1) Оқуда барлық мектеп балалары үшін табысқа жетудің бірыңғай алғы
шарттары жоқ.
2) Оқу қызметінің берілген сәтінде әр оқушының неге қабілетті екенін
анықтаудың маңызы зор.
3) Оның ақыл ой қабілетін одан әрі қарай дамытуға болатындығын анықтау
маңызды.
4) Оқушыдан мүмкін еместі талап етуге болмайды.
5) Бағдарламада қаралған деңгейге әр оқушы қандай жолмен, қандай
кірістермен және қиыншылықтармен келетінін дұрыс анықтап алу керек.
6) Әрбір оқушының ақыл-ой еңбегінде бағдарламаны қалай жүзеге асыру
керек.
7) Әрбір баланың күші мен мүмкіндігін ашып, оны ақыл-ой еңбегінде
қуанышқа кенелту.
8) Әрбір оқушының оқудағы және ақыл-ой еңбегіндегі дара сүрлеуін
анықтау керек. Осы сүрлеуді және жақсылық жалынының отын сақтау.
Гуманизациялау, ізгілендіру принципі оқушының жеке басына деген ерекше
құрметті сүйіспеншілікті талап етеді. Балаға сенім артып,оның жеке басының
қасиеттерін ескеріп, оқу таным әрекетінің жемісті болуына қолайлы жағдайлар
мен мүмкіндіктерді жасау керек. Оқу процесінде сабақтарда балаларды
қорықпай, қысымшылық жасамай, керісінше, олармен жылы қарым-қатынас жасау
міндет. Бұл принцип гуманитарлық бағдарды жүзеге асыруды керек етеді. Оқу
орындарында білім мазмұнын жалпыадамзаттық және ұлттық рухани игіліктеріне
қарай бағыттап, халқымыздың тарихын, тілін, мәдениетін, дәстүрін терең оқып
үйрену міндетін жүзеге асыру керек. Кіріктіру принципі білім мазмұнын
анықтауда, оқу бағдарламалары меноқулықтарын жазуда басшылыққа
алынады.Проблемалық принцип оқу процесінің мазмұнын, әдістерін,
технологияларын, ұйымдастыру формаларын проблемалы сипатта болуын
қамтамасыз етеді. Проблемалы оқыту білімді дайын түрде бермей,оқушылардың
ізденуін, дербестігін, шығармашылық ойлауын дамытуға бағытталады.
Проблемалық принцип оқушылардың ойлау процесінің психологиясына
негізделеді. Өйткені, ойлаудың басталуы проблеманың болуына байланысты,
басқаша айтқанда ойлау проблемалық сұрақ немесе міндеттен
басталады[43,245].
Сонымен, бастауыш сыныптарда ана тілін белсенді шығармашылық іс-
әрекет негізінде оқыту үшін мұғалімдер басшылыққа алатын принциптер
ұсынылды. Оларды оқыту процесінде дұрыс пайдаланудың мәні мен маңыздылығы
оқушының алған білімінің нәтижелілігіне байланысты болмақ.
Кіріктіру әртүрлі пәндердегі негізгі принциптер мен заңдылықтарды
өзара тығыз диалектикалық бірлікте қарастыруды көздейді. Сондай-ақ мазмұны
жағынан бір-біріне жақын пәндердің тіл мен әдебиет, тіл мен математика және
т.б.өз ара жеке пәндердің ішіндегі материалдардың арасындағы
байланыстарын анықтап, оқушылардың білімін тереңдетуге болады. Осы тұрғыдан
алғанда бастауыш сыныптарда ана тілі пәнін қазақ тілі, дүниетану, бейнелеу
пәндерімен кіріктіре оқытудың маңызы зор[44,122].
1.2Оқу жүйесінде пәндерді кіріктіре оқыту мәселелері
ХХІ ғасыр – әлемдегі өзгерістерге негізделген білімнің дәуірлеу
ғасыры, өйткені, ол қазіргі кезеңде мемлекеттің тұрақты дамуы мен
қауіпсіздігін қамтамасыз етуде, әлемдік рыноктағы, әлемдік қоғамдастықтағы
орнын анықтап, халықтың өмір сүру сапасы мен деңгейін анықтауда негізгі
көрсеткіш болып табылады.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуына байланысты әсіресе соңғы
кезде педагогика саласына түбегейлі өзгертулер, жаңалықтар енгізілуде.
Біздің басты игіліктеріміздің ішінде халқымыздың немесе басқаша айтқанда
адам ресурстарының сапасы тұр. Біздің ғылыми және шығармашылық әлеуетінің
деңгейі жоғары, білім өрісі биік халқымыз бар. Біз қолымыздағы осындай баға
жетпес капиталды жан-жақты дамытуға және оның дамуы үшін барған сайын жаңа
әрі неғұрлым өркениетті жағдай туғызуға тиіспіз. Еліміздің экономикалық
және әлеуметтік даму деңгейі, ең алдымен, олардың білім жүйесімен,
азаматтарының білімділігімен анықталады.
Жаһандану дәуірі - әлемдегі елдердің бәсекелестік жағдайында
халықаралық деңгейде өзара кірігу үрдістерінің жандану дәуірі де
болғандықтан, білім – пайдалы инвестиция саласы ретінде еліміздің
экономикалық, әлеуметтік және саяси даму тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Өз
кезегінде маман кадрлардың бәсекеге қабілеттілігі әлеуметтік-экономикалық,
техникалық жүйелердің және технологиялардың бәсекеге қабілеттілігімен
анықталады[45].
Жаңашылдық - білім беру саласының алдында тұрған жаңа міндеттерді
сәтті орындаудың негізгі шарттарының бірі болып саналады. Ол оқу-тәрбие
жұмыстарының тиімділігі мен өнімділігін арттыруға септігін тигізеді. Білім
беру саласына жаңалықтар енгізбестен бұрын, қоғамдық еңбектің басқа
салаларына сәтті түрде жаңалықтар енгізу қиынға соғады.
Өзгерістер өмірдің диалектикасы ретінде тек қана біздің заманға,
біздің қоғамға және біздің өмірге тән құбылыс емес. Олар мәңгі адами
қозғалыстың, яғни адамның жақсы өмір сүруіне, жаңа заман талабына сай
шарттарға қол жеткізуіне деген күресі мен талпынысының көрінісіне айнала
отырып, жалпы өмірдің диалектикасын бейнелейді. Жуырда ғана мұндай
өзгерістер өте баяу жүзеге асатын, алайда соңғы жылдардағы ғылым мен
техниканың өзара тығыз байланысты дамуының нәтижесінде олар да
қарқындылығын күшейте бастады.
Бүгінгі күні әртүрлі елдер үшін білім беру мен тәлім-тәрбиені дамыту
бағытында ортақ қиыншылықтардың туындағанына қарамастан, олар бір-бірінен
білім беру мәселелерін шешу жолдары, әдістері және мақсаттары тұрғысынан
елеулі дәрежеде ерекшеленіп отырғандығы байқалады. Мұндай айырмашылықтар
адамның ролі мен оны жетілдірудің маңызын (мінез-құлқының маңызын, жеке
тұлғаны дамытудағы тәрбиенің ролін), осыдан барып қоғамның жекелеген
мәселелерін шешудегі, оның қажеттіліктерін қанағаттандырудағы және жалпы
қоғамды дамытудағы білім беру жүйесінің міндеттерін әртүрлі түсінуден келіп
шығады. Осыған байланысты, әртүрлі қоғамдық-саяси жүйелерімен ерекшеленетін
елдерде білім беру саласына жаңалықтар әртүрлі мақсаттармен, әртүрлі
тәсілдермен және әртүрлі атаулармен енгізіледі де, олардан әртүрлі
нәтижелер күтіледі. Әртүрлі елдердегі бірдей жаңалықтар әртүрлі қызметтерге
ие болып, оларды қолдану нәтижелері де түрліше бағаланады.Оқушылардың
пәнаралық байланыс негізінде шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру үшін,
олардың жекелеген сапаларын дамыту қажет деп білеміз. Оның ішінде:
зердесін, эмоция мен сезімдерін, өзіне деген сенімділігін, өзін жақсы
көруді, дүниеге көзқарасын, дербестігін, ынтасын дамыту.
Оқушыларға қазіргі заманға сай көптілді білім беру мақсатында қазақ
тілі мен ағылшын тілі пәндерінің пәнаралық байланысын оқыту үдерісінде
жүйелі түрде жүргізу мемлекет саясатының тұжырымдамасына сәйкес келеді деп
ойлаймыз.
Интеграция – ғылымдардың жақындай отырып байланысуы, ол дифференциация
үдерісімен қатар жүреді. Пәнаралық байланыстан басталған интеграциялық
үдеріс әлемдік білім кеңістігімен интеграциялануға жол ашады. Пәнаралық
байланыстарды жүзеге асыру оқушылардың дүниетанымын қалыптастырады, дүниені
біртұтас түсінуге жол ашады. Ол өз кезегінде білімді сапалы, мағыналы және
сол білімді нақты жағдайға қолдануға жағдай жасайды. Тіл ғылымының негізгі
нысаны адамды жан-жақты дамыту болып табылады[46,4]. Ендеше қазақ тілі мен
ағылшын тілдерін өзара байланыстыра отырып, табиғи ортаның, қоғамның даму
заңдылықтарын тереңдете танытатын ірі интеграциялық байланыс ретінде
қолдануға болады. Пәнаралық байланыс оқушыларға басқа пәндер бойынша алған
білім, білік және дағдыларды қолдануға мүмкіндік береді. Осыған орайда
қазақ тілі мен ағылшын тілі пәндерінің байланысын жүзеге асыру мақсатында
қолданылатын түрлерін көрсетейік.
1) Нақты байланыстар. Байланыстың бұл түрі білімдерді жалпылау
мақсатында қолданылады. Әсіресе төменгі және орта буын сыныптарының оқу
бағдарламаларында кең түрде қарастырылған.
Тіл үйрету жағдайында мәтіннің алатын орны ерекше. Мәтін – сөйлеуге
үйретудің негізгі құралы. Мәтіннің коммуникативтік тұрғыдан үйретуші және
дамытушы мүмкіндіктері мынадай шарттарды қанағаттандыруы тиіс:
-мәтінді тілдік және сөйлеу сапаларына қарап таңдау, сұрыптау;
-мәтінде бағдарлама бойынша оқытылып жатқан тілдік формалардың
коммуникативтік әрекеттерге ұласуы болу керек және оның меңгерілуге тиісті
біліммен сәйкес болуы;
-мәтінде ақпараттық, әлеуметтік, тілдік, коммуникативтік жүктемелердің
болуы[47,11].
Оқушылар мәтіндер арқылы әртүрлі диалогтарға, пікірталастарға түсуге,
өз ойын жеткізе алуға, сол тілдегі ақпараттық-коммуникативтік кеңістікте
бағдарлана алуға үйренеді. Бұл аталған қабілеттер мәтінмен жұмыс істеу
кезінде керекті біліктер мен дағдыларды меңгеру жолымен қалыптасады.
2) Ұғымдық байланыстар.Байланыстың бұл түрі пәнаралық байланыс арқылы
туыстық пәндерде кездесетін ұғымдарды қалыптастыруға бағытталған. Оқушыға
шет тілін меңгеру оңайға соқпайды, сондықтан шет тілін дұрыс меңгеру үшін
оқушының өз ана тіліндегі білімдеріне сүйенген дұрыс. Оқушы бұл тілдердің
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын жетік білгенде ғана ол тілді дұрыс, тез,
әрі сапалы игере алады[48,96]. Мысал ретінде зат есімнің түрленуін( жекеше,
көпше) қарастырған кезде қазақ тіліндегідей ағылшын тілінде де зат есім мен
сын есім, сан есім және есімдіктер арасында үйлесімдік болмайды. Сын есім,
сан есім, есімдік көпше түрде тұрмайды. Мысалы, жақсы кітаптар – good
books, үш кітап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz