ОҚУШЫЛАРДЫ ІС-ӘРЕКЕТ БАРЫСЫНДА ЗЕЙІН ТӘРБИЕСІНЕ БАУЛУ ЖОЛДАРЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. АДАМ ӨМІРІНДЕГІ ЗЕЙІННІҢ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ЗЕЙІН ҮДЕРІСТЕРІНІҢ ТҰЛҒА БОЙЫНДА
ДАМУЫ
1.1 Зейін термині мен ұғымы жайындағы отандық шетелдік ғалымдардың ой-
пікірлері
1.2 Зейінді арттырудың тиімді жолдары К.Д.Ушинскийдің және Отандық
педагогтар тәжірибесінде
2 ОҚУШЫЛАРДЫ ІС-ӘРЕКЕТ БАРЫСЫНДА ЗЕЙІН ТӘРБИЕСІНЕ БАУЛУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Ойынның, қарым-қатынастың зейінді қалыптастырудағы рөлі ... .
2.2 Жас ерекшелігіне байланысты зейіннің даму сипаттамасы
3. ЗЕЙІНДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА БАЙЛАНЫСТЫ ІС-ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫСТАР
3.1. Зейін тақырыбында Отандық ғалымдардың ой-пікірлерін салыстыру және
зейіндік жаттығулар
3.2 12 жылдық білім берудің оқушы зейініне әсері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Зейін – психологиядағы негізгі категориялардың
бірі болып табылады және жеке тұлғаның зейінін дұрыс дамыту – зейінді жас
ұрпақ бойында қалыптастырушы, тәрбиелеуші алдында тұрған үлкен міндет болып
табылады. Зейін, зейінділікке деген қарым-қатынас, талап деңгейі заман
өткен сайын өзгеріп отырады. Мысалы, ХХ ғасырды оқушысы ХХІ ғасырдың
оқушысынан зейіндік үдерістері тұрғысында біршама өзгеше екендігі анық.
Сол себепті де зейін тақырыбын, зейін категориясын практикалық тұрғыда
зерттеу, дипломдық жұмыстың нысанына айналдырып қарастырып отыру – әрдайым
өзекті болып табылады. Осы мақсатта біз дипломдық жұмысымыздың тақырыбын
Оқушылардың зейінін қалыптастыру жолдары деп алып отырмыз.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зейін категроиясы және оның көрініс
табуын, оқушы дамуына әсерін зерттеу жұмыстың басты мақсаты болып табылады
және осы мақсатты жүзеге асыру тұрғысында мынадай міндеттерді шешу қажет
деп білеміз:
- зейіннің түрлері, қасиеттеріне талдау жасау;
- оқушылардың іс-әрекет барысындағы зейін тәрбиесінің рөлін анықтау;
- оқушының қарым-қатынастағы зейін тәрбиесінің рөлін ашу;
- оқушылардың зейінін қалыптастыруда ғалымдар мен мұғалімдердің қосқан
үлестеріне талдау жасау;
- өзіміз жүргізген жұмыстарға қорытынды жасау және т.б.
Зерттеудің нысаны ретінде писхолгиялық категория болып табылатын зейін
алынды.
Зерттеудің пәніоқушылар бойында зейінді қалыптастыру жолдарын
іздестіру, зейін категориясының көрініс табу үдерісі зерттеудің пәні
ретінде алынып жұмыс жасалынды.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Аталған тақырып бойынша белгіленген мақсат
пен міндеттерді іске асыру арқылы зейін катгориясының оқушы тұлғасын
дамытудағы рөлі туралы ғылыми пікірлер мен ой-тұжырымдар біршама жинақталу
негізінде біршама толыққанды ғылыми жұмыс жасалатын болады.
Теориялық және әдіснамалық негіздері. Дипломдық зерттеу жұмысында
писхология ғылымының теориялық және әдіснамалық негіздеріне сүйенілді.
Мұнда жинақтау, салыстыру, сұрыптау, жалпылау т.б. әдістер тиісінше
қолданылды. Диплом жұмысы бойынша ғылыми жұмыстарды оқып-білу, алдыңғы
қатардағы, отандық тәсілдерді қорытындылау және талдау, мектептегі зейінді
қалыптастыру жұмыстарын жаңғырту, жағдайларды жаңғыртудан табылған жолдарды
тәжірибелік-эксперименттік тексеру,тестілеу және есептеу әдістері де
қамтылды.
Ғылыми болжамы мен практикалық құндылығы. Жұмыс өзіндік жаңашылдыққа
және құндылыққа ие. Зейін туралы біршама мәліметтерді жинақтап, осы
материалдар негізінде өзіндік ой қорытуымыз – жұмыстың ғылыми жаңашылдығы
болып табылады. Практикалық құндылығы тұрғысында –еліміз өркениетті елдер
қатарына қосылып, егемендік алған тұста осы елдің келешегін жалғастырар,
экономикасын мәдениетін көтерер ұрпақ тәрбиелеу – бүгінгі күннің талабы.
Оқушылардың зейінін оқу-тәрбие процесінің талаптарына байланысты жүйелі
түрде қальштастырып дамытатын негізгі орын мектеп болса, балалардың
зейінін тәрбиелейтін негізгі тұлға мұғалім. Сондықтан оқушылар зейінін
қалыптастырудың жолдарын іздестіру әрбір мұғалімнің негізгі міндеті
болмақ.
Практикалық негізі. Жұмыстың практикалық негізі ретінде зейін
категориясын дамыту үдерісін зерттеуге таңдалған мектеп оқушыларының
психологиялық процестері алынып отыр.
Зерттеудің құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан тұрады
және қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың соңында тақырып бойынша алынған пробема
қорытындыланған. Диплом жұмысы тақырыбын ашуға қажетті әдебиеттер тиісінше
қамтылған деп есептейміз
1. Адам өміріндегі зейіннің маңызы және зейін үдерістерінің тұлға
бойында дамуы
1.1 Зейін термині мен ұғымы жайындағы отандық шетелдік ғалымдардың
ой-пікірлері
Біздің жас мемлекетіміз – Қазақстанның болашағы бүгінгі жас ұрпақтың
қолында екені анық мәселе. Оларды зейінді де ақылды, бәсекеге мейілінше
қабілетті қылып өсіру – ересектердің міндеті болуға тиіс. Аталған мәселе
жөнінде Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан-2050 стратегиясы
қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына
Жолдауында былай деп атап көрсеткенболатын: Бала тәрбиелеу – болашаққаең
үлкен инвестиция. Біз бұл мәселеге осылай қарап, балаларымызға жақсы білім
беруге ұмтылуымыз керек.
Мен өскелең ұрпақтың озық білім алуы үшін мүмкіндік туғызуға көп күш
жұмсадым: Балапан бағдарламасы жүзеге асып, Зияткерлік мектептер,
Назарбаев Университеті, Болашақ бағдарламасы жұмыс жасап жатыр.
Өздеріңіз білесіздер, оған тек дайындығы бар және дарынды балалар ғана
өте алады. Баланы білім мен еңбекке дайындау - ата-ананың борышы.
Бар жақсылық балаларға ұраны барлық ата-ана үшін қағидаға айналуы
қажет[1].
Сондықтан да біз елдің ертеңгі иелерін зейінді де, ақылды етіп
тәрбиелеуіміз керек болады. Зейін, зейінділік, зейінді, зейінсіз
деген ұғымдар күнделікті кездесіп жатады. Ендеше зейін деген не? Зейіннің
болашақ толыққанды тұлғаны қалыптастырудағы маңызы қандай? Біз дипломдық
жұмыс барысында аталған сұрақты жан-жақты қарастыратын боламыз.
Зейін – адамныңпсихикалық әрекетінің белгілі бір нәрсеге бағытталып
шоғырлануы. Адам өмірінде зейіннің алатын орны зор.
Әсіресе,танымпроцесінде, білім алу ісінде маңызы ерекше. Шәкірттің сабақты
түсіне қоймауы, есінде дұрыс сақтай алмауы, тапсырманы орындауда қате
жіберуі оған дұрыстап зейін қоймаудан болады.
Зейін қою, көбінесе, адамның айналысып жатқан іс-әрекетінің сипаты мен
маңыздылығына байланысты. Сондай-ақ, ол адамның жеке бас ерекшеліктеріне,
оның мүддесіне, талап-тілегіне, мақсат-мұратына, ерік-жігер
сапаларына,темпераментіне, мінез бітіміне байланысты болады. Зейіннің
физиологиялық негізін орыс физиологы, академик А.А.Ухтомскийдің
(1875–1942)доминанта теориясыбойынша түсіндіруге болады. Бұл теория
бойынша, сыртқы дүниенің көптеген тітіркендіргіштері ішінде біреуі миға
күшті әсер етеді де, оның бір алабын ерекше қоздырады. Мидың осы күшті
қозған алабы қалған алаптардағы әлсіз қозуды өзіне тартып отырады. Осыдан
мидың күшті қозған алабы одан бетер күшейеді. Мұндай жағдайда адам зейінні
бір нәрсеге шоғырланады да, қалған нысандарды байқамайтын болады.
Зейін жайында мынадай анықтама берілген: Адамның зейініырықты
зейін,ырықсыз зейінжәнеүйреншікті зейінболып үшке бөлінеді. Адам өмірінде
ырықсыз зейін де елеулі орын алады. Ал ырықты зейін әрекеті саналы түрде
белгілі ерік күшін жұмсау арқылы орындалады. Үйреншікті зейін адамның
әдетіне айналып кеткен зейін. Ол арнайы күш жұмсауды қажет етпейді. Жеке
адам зейінінің негізгі ерекшеліктерінетұрақтылық, оның бір нысаннан екінші
нысанға оңай ауысуы, бөлінуі, нысандарды қамту көлемі, алаң болмаушылық,
т.б. жатады[2].
3ейін басқа процестерді сүйемелдейтін субъективтік фактор. 3ейінді
писхолог ғалым А.Р.Лурия аттенционалды әрекеттердеп те атайды [3].
Зейін – субъектінің қажетті ақпаратты таңдап алу, қимыл-қозғалыстардың
таңдамалы бағдарламасын сүйемелдеп, қамтамасыз ету және осы бағдарламаның
ағымын қадағалау процесі. 3ейіннің негізі ретінде тұлғаның қызығушылықтары
мен қажеттіліктері, бағдарлары мен бағыттылығы тұрады.
С.Л.Рубинштейннің пікірінше: зейінде сананың затпен байланысы көрініс
табады. 3ейін мен объект өзара әсерде болады. Бір жағынан, зейін затқа
немесе объектіге бағытталады, екінші жағынан, объект зейінді өзіне
аудартады. 3ейіннің нақты бір объектіге бөлінуі субъектіге, яғни адамға
ғана байланысты емес, сондай-ақ зейінді тудырған объектінің қасиеттері мен
сапаларына да байланысты. 3ейіннің оянуы – бағдарлық-зерттеудің
бастамасы[4].
В.И.Страховтың тұжырымдауынша, шынайы зейін мен шынайы зейін емеспен
қатар, адамда зейінді болып көріну және зейінді емес болып көріну деген
қасиеттер кездеседі. Оны ол зейіннің сыртқы формасы мен оның шынайы күйінің
кейде сәйкес келмеуімен түсіндіреді[5].
Зейін тітіркендіргіштердің келесі қасиеттерімен ынталандырылады:
1) интенсивтілігі;
2) жаңалығы;
3) аффективтілігі.
П.Я. Гальпериннің тұжырымы бойынша: 3ейін – бағдарлық-зерттеулік іс-
әрекеттің негізгі шарты. Өзінің қызметі жағынан, зейін өзі
бағытталғанфеноменніңмазмұнын қадағалау болып табылады. Зейінде қадағалау
белгілі бір белгі, өлшем, үлгі арқылы жүзеге асады[6].
АлЛ.C.Выготскийбойынша, ырықты зейін ұғымдардың, түсініктердің дамуына
байланысты, яғни берілген жайтта қалай әрекет ету қажеттілігін түсінуге,
жалпы, жағдайды түсіне білуге байланысты [7].
Адамның психикалық ұйымдасуының құрылымына сүйене отырып, зейінді:
1) процесс (немесе психикалық процестің жағы: сенсорлық және т.б.)
ретінде;
2) күй (зейіннің шоғырланған күйі) ретінде;
3) тұлғалық қасиет (зейінділік) ретінде анықтауға болады.
Зейінің функциялары:
1) қазіргі сәтте қажетті психологиялық және физиологиялық процестерді
белсендіріп, қажетті еместерін тежейді;
2) ортадан келетін ақпараттың мақсатты, ұйымдасқан түрде сұрыпталуын
қамтамасыз етеді;
3)белсенділіктіңбір объектіде ұзақ уақыт шоғырлануын қамтамасыз етеді
[8].
Зейін адам санасының белгілі бір затқа бағыттала тұрақталуын
көрсететін құбылысты айтады. Дәлірек айтқанда зейін дегеніміз – айналадағы
обьектілердің ішінен керектісін бөліп алып, соған психикалық әрекетімізді
тұрақтата алу. Мысал келтірейік. Оқушы математикалық есептер шығарып отыр.
Ол бұған соншама үңілген, мұнысы психикалық кейпінен жақсы көрінеді (бала
көзін қадайды, шұқшияды, үңіледі, демін ішіне тартады т.б.). Оқушы есептің
шығару жоспарын ойлайды, оның бірінен кейін екіншісін шығарады. Есеп
шығарып болып, азғантай үзілістен кейін тарихты, одан соң географияны оқуға
көшеді.
Сабағын оқып болғаннан кейін түрлі әрекеттің әрбір түріне өз зейінін
ұйымдастырып, басқа обьектілерден ойын бөліп отырады. Осындағы түрлі
кезеңдерде бала психиканың белгілібір обьектіге бағыт алып және сонда азды-
көпті тұрақтап отырғанын көруге болады. Егер зейін болмаса заттарды,
құбылыстарды жақсылап, толығырақ, ашығырақ қабылдауға, оларды санамызға
сәулелендіруге болмас еді.
Психикалық әрекеттердің бет алуы және түйдектелуі олардың өзгеріп,
дамып отыратындығын, заттардың, құбылыстардың сәулесін, санамызға
түсіретіндігін көрсетеді. Адамның күнделікті тұрмысында да, оқу процесінде
де, еңбекте де зейін үлкен орын алады.
Егер адамда зейін болмаса, ой еңбегінің де, дене еңбегінің де мәні,
нәтижесі болмас еді. Егер оқушылар өздерінің оқитын пәндеріне, мұғалімнің
әңгімесіне зейін қойып құлақ салмаса, оларды жақсы үғып, есінде қалдыра
алмайды. Оқушылардың үйреншікті зейіні жақсы болғанда ғана, олар материалды
жақсы түсініп, көп ұғып алады.
Орыстың әйгілі педагогі К.Д.Ушинский: Зейін – сыртқы дүниедегі
материялардың барлығын санамызға жіберіп отыратын есік [9], - дейді. Егер
осы есік дұрыстап ашылған болса ғана, оқушы мұғалімнің айтқанын ұғып, біліп
алады, егер бұл есік жабық болса, онда мұғалімнің айтқанын жөнді ұғып,
есінде қалдыра алмайды .
Зейін өздігінен жеке-дара психикалық процесс те, жеке адамның қасиеті
де болып саналмайды. Сөйтсе де ол әрқашан адамның өмір тәжірибесіндегі іс-
әрекетіне, таным процестеріне тікелей қатыстыболып, оның қызығуын, бағытын
көрсетеді. Зейін кез-келген психикалық процестің тұрақты бір жағы. Зейін
адамның еңбек процесінде қалыптасады[10].
Психикалық іс-әрекеттің мақсат бағдарлы жене нәтижелі болуы үшін адам
ең алдымен өзінің ой-санасын істеп жатқан әрекеті мен сол әрекет нысанына
тоқтата білуі қажет. Әдемі сурет салуға бекінген баланы көз алыңызға
келтіріңіз. Сурет затын. оның түр-түсі мен қағазға қалай орналасуын
ойластырамын деп, жас суретшінің жұмысқа шомғаны сонша, тіпті ата-
апаларының оған қарата айтқан сөздерін мүлде аңғарар емес. Мұндайда бала
зейінін істеп жатқан әрекетіне шоғырлады, назарын қажетті заттарына
аударды, басқа заттардың бәріне алаңдамастан өз керегімен шұғылданды
дейміз.
Келтірілген мысал адамның бір мезгілде әрқандай заттар туралы ойлап,
әртүрлі іспен бірдей шұғылдана алмайтынының дәлелі. Сондықтан да оның
санасы белгілі мезеттің әрбір бөлігінде өзіне қажет болған заттар мен
құбылыстардың маңызды да мәнді тараптарына бағытталады.
Ой-сананың бағытталуы деп ең алдымен психикалық әрекеттің тандамалылық
сипатын, нақты объекті күні бұрын ниетті іріктеуін, не оған мән бермеуін
айтамыз.
Бағытталу түсінігі сонымен бірге іс-әрекеттің біршама уақыт аралығында
өз сипатын сақтап тұра алу қасиетін де қамтиды. Зейінді болу үшін қандай да
бір істің түрін таңдап қана алу жеткіліксіз, сол таңдауды тұрақтатып,
сақтап қалу қажет. Мысалы, педагогикалық процесте оқушылар зейінін: анау
не, мынау зат не деп, іске бағыттау онша қиындық тудырмайды, әңгіме төркіні
сол зейін бағытын қажетті уақыт аралығында сақтап тұру.
Зейін сөзі сонымен бірге біздің ой-санамыздың белгілі іс-әрекетке
шоғырлануы мен шомумағынасын да білдіреді. Адам алдында тұрған міндет
неғұрлым қиын болса, зейін де соғұрлым күшті әрі өткір болып, ал жұмыс
қиындығы болмағанда, зейін салудың күші де кемірек келеді[11].
Өз кезегінде зейін шоғырлануы ой-сананы қажетсіз объектердің бәрінен
ауыстыраалумен де байланысты. Зейін күші толығымен нақты бір істің шешіміне
бағышталған шақта, төңіректегі қалған заттардың бәрі біз үшін елес күйінде
байқалады[12].
Зейін деп психикалық әрекеттің айналадағы заттарға және құбылыстарға
бет алып, бағытталып түйдектелуін айтады. Зейін бізге сыртқы дүние заттары
мен құбылыстарын анығырақ және ашығырақ сәулелендіру үшін, психикалық
әрекеттеріміздің оларға бет алып жинақталуы үшін керек. Егер зейін болмаса,
заттарды, құбылыстарды жақсылап, толығырақ, ашығырақ қабылдауға, оларды
санамызға сәулелендіруге болмас еді.
Сонымен, қандай да бір затқа зейін қоюымыздан, ол зат біздің
санамыздың төрінен орын теуіп, қалған дүние деректерінің бәрі сана
аймағының шектеріне ығыстырылады. Осыған орай зейін аударылған заттың
санамыздағы бейнесі нақты айқындалып, ол жөніндегі елестер мен ойлар іс-
әрекет мақсатына жеткенше, санамызда бекіген халде сақталады. Осыдан, зейін
іс-әрекетті бақылаужәне реттеу қызметін де атқарады.
Зейін, әдетте, адамның бет, дене қалпы мен қозғалыстарында көрінеді.
Сырттай-ақ зейінді тыңдап отырған оқушыны зейінсізінен айыруға болады. Ал
кей жағдайларда зейін қоршаған дүние емес, адам санасындағы ойлар мен
бейнелерге де бағытталады. Мұндай жағдайдағы зейін интеллектуалды деп
аталып, ол сезімдік зейіннен біраз өзгеше келеді. Ал ой-сана дене
қозгалыстарына бағытталатын болса, онда сөз арқауына қимылдықзейін алынады.
Мұның бәрі зейіннің дербес танымдық, өз мазмұнына ие болмай, өзге танымдык
процестердің қосалқы қызметтерін атқаратынын дәлелдейді.
Зейіннің мұндай қызықты да қайшылықты қасиеттері ғалымдар назарына түсіп,
оның пайда болуы мен мәнін әрқилы пайымдауға негіз берді.
Зейін табиғатын түсіндіруде Н.Н.Ланге ғылымда қалыптасқан келесі
тұжырымдар тобын алға тартады: Зейін – қимылдық икемделудің
нәтижесі.Мұндай пікір келесі негізде туындаған: зейіннің бір заттан екінші
затқа ауысуы бұлшық ет қозғалыстарынсыз мүмкін емес, қимыл нәтижесінде ғана
сезім ағзалары қабылдау үшін тиімді жағдайларға икемдеседі[13].
И.Герберт пен У.Гамильтон: Зейін сана аумағының шектеулі болуынан
туындайды.Сана аумағы мен ауқымының қандай мәнге ие екенін түсіндіріп
жатпастан, күшті елестердің әлсіз елестерді ығыстыратынын немесе тежейтінін
алға тартады[14].
Дж Миль Зейін – көңіл-күй нәтижесі.Ағылшын психологиясында кең өрісті
дамыған бұл теория зейіннің алға қойылған ниетке тәуелділігіне негізделеді.
ұнамды немесе жағымсыз сезімге, не идеяға бөлену мен сол факторларға
зейінді қатынас екеуі де бір нәрсе [15].- деп тұжырымдайды.
Зейін өткен тәжірибенің нәтижесі, яғни адам білген, таныған затына
ғана ден қояды.
Зейін рухтық сананың ерекше белсенділік қабілеті. Зейін құбылысының
ғажайыптығына таң қалған кей психологтар оны пайда болуы тусіндіруте
келмейтін әу бастан бар белсенді қабілетпен баламалайды.
Зейін жүйке тітіркендіргіштері күшейуінің нәтижесі. Бұл гипотезаға
орай зейін орталық жүйке жүйесінің мекенді тітіркену қабілетінің ұлғаюынан
пайда болады деп түсіндіріледі.
Жүйкелік тежелу теориясы зейіннің негізгі себебін төмендегіше
пайымдайды: алғашқы физиологиялық жүйке процесінде қаланған елестер соңғы
басқа елестер мен қозғалыстардың физиологиялық процестерінен басымдау
келеді, осыдан сананың ерекше шоғырлануы туындайды.
Қазіргі заман психологтарының зейінді түсіндіруге байланысты пайымдаулары
Т.Тәжібаев еңбектерінде келтірілген[16]. Олар келесідей ұғымдарда
сипатталады:
Зейін бағыттау-зерттеушілік іс-әрекеттің бір кезеңі, осыдан зейін
адам психикасында нақты бір мезетте пайда болған бейнелер мен ой мазмұнын
тұрақтатуға бағышталған психологиялық әрекет:
Өз қызметі бойынша зейін осы мазмұнға қойылған бақылау. Әр адам
әрекеті бағыттау, орындау және бақылау бөліктерінен тұрады. Осы тобектегі
үшінші іс зейін арқылы орындалады;
Белгілі өнім шығаруға бағьпталған әрекеттен ерекше зейіннің, яғни
бағыттаудың, өз алдына нәтижесі болмайды;
Психикалық бақылау әрекеті ретінде танылған құбылыс тұрғысынан
зейіннің әрбір нақты көрінісі жаңа ақыл-ес ептіліктерінің пайда болу ізімен
туындайды[16].
Аталған теориялар нақты деректерге негізделгені сөзсіз, бірақ
әрқайсысы өздері ұстанған зейін белгілерін асыра көтеріп, қалғандарын
елемеуге тырысады. Ал шындыққа жүгінсек, зсйіннің мән-мағынасын оған
байланысты барша қасиеттер мен сапаларды өзара біріктіре талдау негізінде
түсіну мүмкін. Осы тұрғыдан қазіргі уақытта зейіннің келесідей анықтамасы
қабылданған.
Зейін – бұл кісінің сезімдік, ақыл-ес және қимылдық белсенділігін
көтеруге қажет дүниелік не идеалды нысанға сананың бағытталуы және
шоғырлануы.
Зейіннің физиологиялық негізіне де көңіл бөлген жөн.
Зейіннің физиологиялық тетіктер арқылы қажетті де мәнді әсерлерді
таңдауы белсенді ми қызметінің және жалпы тәннің сергектігі арасындағы
байланысынан болады.
Адамның сергектік деңгейін оның сырт кейпін бақылай танумен бірге
мидағы әлсіз тоқ қуатын анықтайтын электроэнцефаллограф (ЭЭГ) аппараты
арқылы да білуге болады. Әдетте, сергектік 5 күйде көрініс беретіні
Дәлелденген: терең ұйқы, қалғып-мүлгу жағдайы, сабырлы сергектік, белсенді
сергектік, шектен тыс сергектік. Тиімді зейін тек сабырлы және белсенді
сергектік жағдайында болуы мүмкін, ал басқа кейіп кездерінде зейін сапасы
кеміп, кейбір қызметтерін ғана орындай алуы ықтимал. Мысалы. мүлгіген
жағдайда адам бір не екі әсерге ғана жауап беріп, қалған
тітіркендіргіштерді тіпті сезбейді. Сондықтан да шаршаған ана ешбір әсерді
елеместен. терең ұйқыға берілуі мүмкін, ал нәрестесінің сәл ғана дауысынан
оянып кетері сөзсіз.
Зейін механизмдерінің іске қосылуында бағдарлаушы рефлекстің рөлі өте
күшті. Бұл құбылыстың негізі – адамдар мен жануарлар ағзасының сыртқы орта
өзгерістеріне сай тума қалыптасқан жауап бере алу қабілеті. Мысалы, сол
ғана сыбырдың өзінен мысық елең етіп, дыбыс шыққан тарапқа құлағын түреді.
Қызықты да жауапкерлі жұмысқа шомған оқушылар кенет есік ашылудан,
жұмыстарын қоя салып, назарын есік жаққа еріксіз аударады. Бұл рефлексті
И.П.Павлов немене? рефлексі деп атаған[17].
Зейіннің таңдамалылығы ағзада болып тұратын күрделі процестермен
байланысты. Әдетте, қоршаған орта арасынан қажетті әсерлерді саралап алуда
екі топ ағза тетіктері іске қосылады: перифериялық (шеткі) және орталық.
Перифериялық мехаиизмдерге сезім (түйсік) мүшелерінің икемдесу әрекеті
жатады. Әлсіз дыбысты ұғуға орай адам дыбыс шыққан тарапқа мойын бұрады,
сонымен бір уақытта сезімталдығын күшейту үшін тиісті бұлшық еттер құлақ
жарғағын кереді. Ал күшті дыбыста жарғақ кернеуі босаңсып, миға өтетін
жағымсыз әсерді басады.
Зейіннің орталық тетіктері бір жүйке ошақтарының қозуына байланысты
басқа жүйке көздерінің тежелуі негізінде іске қосылып барады. Туындау әсері
күшті болған қозу өзінен бір уақытта жүріп жатқан әлсіздеу процесті басып,
психикалық іс-әрекеттің бағыт-бағдарын айқындап отырады. Сонымен бірге, бір-
біріне қуат қосатын бір уақыттағы әлденеше тітіркендіргіштердің бірігіп,
әрекетке түсуі де мүмкін. Қозулардың мұндай өзара байланысты ықпалы қажет
болған әсерді таңдап, психикалык, әрекеттің белгілі бағытта жүруіне негіз
қалайды.
Зейін әрекетінің физиологиялық көрінісін түсінуде Ч.Шеррингтон ғылыми
дәлелдеп, кейін И.П.Павлов кең қолданған жүйке процестерінің индукиия заңы
үлкен маңызға ие екендігін дәлелдеген [18].
Бұл заңға орай бас ми қабығының бір аймағында туындаған қозу оның
басқа бөлектерінде тежелу пайда етеді (бір мезгілді индукция) немесе мидың
сол бөлігіндегі тежелумен орын ауысады (бірізді индукция), себебі нақ қозу
пайда болған аймақ өзінің сол қозу үшін тиімді жағдайымен ерекшеленеді,
сондықтан да бұл арада әсерлер жіктеліп, сарапталады, жаңа шартты
байланыстар түзіледі, яғни бұл аймақ нақ сол мезетте үлкен ми сыңарларының
жасампаз, шығармашыл бөлігі сипатына ие. Ал мидың басқа бөліктерінің
қызметі бұл уақытта адамның астар саналы немесе автоматтандырылған
әрекетімен байланысып жатады.
А.А.Ухтомский негізін қалаған,зейіннің физиологиялық негіздерін
айқындауда доминанта принципі де жетекші мәнге ие. Доминанта түсінігі
нақты бір мезетте жүйке орталықтарының қызметіне ықпал жасап, уақытша
үстемдік етумен психикалық болмысқа бағыт-бағдар беретін қозу ошағын
білдіреді.
Доминантаның ерекшеліктеріне байланысты жүйке жүйесіне беріліп тұрған
импульстер бірігеді әрі жинақталады, сонымен бірге басқа орталықтардың
белсенділігі шектеліп, қозу ошағының әрекеті күшейе түседі. Үстем қозу
көзінің пайда болуына тек тітіркендіргіштің күші ғана емес, бұрын болған
әсерлердің және жүйке байланыстарының өткен тәжірибеден қалыптасқан іздері
де негіз бола алады [19].
Бірақ жүйке қозғалысының индукция заңы да, ломинанта жөніндегі
тағылимат та динамикадағы зейін құбылысын, әсіресе оның ырықты сипатын
толық ашып бере алмайды. Оның себебі адамдарда жануарларға тән болмаған өз
зейінін мақсат бағдарлы басқара алу қабілетінің болуында. Мақсат қою мен
оны нақтылап отырудан зейін туындайды, тұрақталады және ауысып тұрады.
Қозудың басымдау ошағының пайда болуын бірінші және екінші сигналдық
жүйкелердің өзара ықпалды байланысымен түсіндірген жөн, себебі қозу тілдік
(екінші) сигналдың таңдамалы иррадиациясымен бірінші сигнал жүйесіне өтеді.
Өз кезегінде, алғашқы тітіркендіргіштер сөздік баламаға келіп, мақсатты
нақтылауға себін тигізеді де қажетті қозу көзінің одан әрі күш алуына
көмектеседі.
Сонымен, зейін табиғаты өзара бір-біріне тәуелді байланыста болған ми
құрылымының біртұтас жүйесінің іс-әрекетімен байланысты, бірақ олардың
зейін түрлерін реттеудегі рөлі бірқалыпты емес.
Келесі тараушада зейінді арттырудың тиімді жолдарын қарастыратын
боламыз.
1.2 Зейінді арттырудың тиімді жолдары К.Д.Ушинскийдің және Отандық
педагогтар тәжірибесінде
Мектеп жасына дейінгі балалардың зейінінің қалыптасуында ойын әрекеті
ерекше орын алады. Ойын арқылы бала түрлі объектілерді көреді, естиді,
байқай алады, фактілер мен құбылыстарды бір-бірінен ажыратып, оларға назар
аудара бастайды. Балаларда зейіннің түрлі қасиеттері (көлемі, бөлінуі,
тұрақтылығы т.б.)жақсы байқалады. Бұлардың бәрі үлкендердің басшылығымен
жетіледі.
Мектеп – оқушылардың зейінін оқу-тәрбие процесінің талаптарына
байланысты жүйелі түрде қальштастырып дамытатын негізгі орын болса, мұғалім
- балалардың зейінін тәрбиелейтін негізгі тұлға. Бұрын ойыннан басқаға
көңіл бөлмей келген бала оқуға бірден беріліп кетпейді, сабақтың басынан
аяғына дейін отыруға оның шыдамы жетпейді. Олардың алғашқы кезде сабақтың
аяқталуын асыға күтіп отыратындары да осыдан.
Балада ырықсыз зейіннің басымырақ болуы ой-өрісінің көрнекілігіне де
байланысты. Мәселен, бірінші класс окушылары түрлі нәрселерді санағанда,
көбінесе олардьщ сыртқы формасына, бояуына көңіл аударады да, ең негізгі
міндеті - есеп шығаруды ұмытып кетеді. Бұл жастағы балалардың зейініндегі
екінші бір ерекшелік – зейін көлемінің өте тар келетіндігі. Мұғалім осы
жағдайды есінде қатты ұстағаны дұрыс. Ол сабақты бала ұғымына түсінікті,
тіл жағынан жеңіл етіп берсе, көрнекі құралдарды тиісінше пайдаланса, бала
зейіні бір объектіге тұрақтала түседі де, зейіннің бөлінуі кемитін болады.
Оқушы зейіні негізінен сабақ үстінде тәрбиеленеді. Сабақтың әрбір минуты
бала зейінін билеп алмайынша, мұғалімнің сөзі оның көкейіне қонбайды,
қиялын толғандырмайды. Бір сөзбен айтқанда, зейінсіз өткен сабақ өзінің
мақсатына жете де алмайды. Зейін тәрбиесінде әрбір мұғалімнің еске алатын
кейбір шаралары мына төмендегілер:
1. Бірінші сыныптан бастап оқушыларды зейінділікке әдеттендіру, оларда
зейіннің жоғары түрлерін дамыту естен шықпайтын болсын. Бұл жөнінде
К.Д.Ушинский былай деген: Балаға оқуды қызықты ете білу керек және сонымен
қатар, оларды қызықтыра қоймайтын тапсырмаларды да бұлжытпай орындауды
талап ету керек, бұл жұмысты орындағанда бір жағын басым етіп жібермей, екі
жағын теңестіру арқылы еріксіз зейінді тудырып отырумен қатар, белсенді
зейін балада шамалы болғанына қарамастан оны жаттықтырып отыру керек[20].
2. Бүкіл сыныпқа не жеке оқушыларға берілетін тапсырмалар дәл, анық,
қысқа болып келсін.
3. Бала қайда жүрсе де (мектепте, үйде, далада) байқағыштыққа
тәрбиеленуі тиіс.
4. Зейінді күшті және тұрақты ететін құбылыстың бірі – ерік. Сондықтан
зейін тәрбиесін ерік тәрбиесімен ұштастырып отыру қажет.
5. Төменгі сынып оқушыларының нерв жүйесінің әлі де де болса, қатая
қоймағандығы еске алынсын. Олардың шаршап кетпеуін қадағалау, орынсыз
жалықтырмау, ауыр, жеңілдігі әр түрлі пәндерді күнделікті сабақ кестесіне
талапқа сай орналастыру секілді мәселелер де зейін тәрбиесіне қатысы бар
шаралар.
Оқушылардың зейінін дұрыс қалыптастыруға мұғалімнің жеке басының үлгі-
өнегесінің де маңызы зор. Егер мұғалімнің өз зейіні дұрыс ұйымдаспаған
болса, яғни, ол біресе оқытып тұрған сабағына, біресе сыныптағы оқушыларға
алаңдап, нені бастап, нені қойғанын есінен шығарса, ондай мұғалім
оқушылардың зейінін дұрыс тәрбиелей алмайды.
Мұғалім балаларға сабақ үстінде зейінін дұрыстап аудара алмаса, іске
ынтасыз, ұқыпсыз кіріссе, берген сабағынан да жөнді нәтиже шығара алмайтын
болады. Мұғалім: Кейбір оқушылар сабаққа зейін қоймағандықтан үлгірмейді
дейтін болса, бұл алдымен онын сабақты дұрыс ұйымдастыра алмауының
нәтижесі, өз жұмысындағы кемшілігі болып табылады. Ы.Алтынсарин: Егер
балалар бірдемені түсінбейтін болса, онда оқытушы оларды кінәлауға тиіс
емес, оларға түсіндіре алмай отырған өзін кінәлауға тиіс[21], -деп өте
дұрыс айтқан деп білеміз.
Зейінді арттыруда республикамыз мектептеріндегі озат тәжірибелі
мұғалімдердің ой-пікірлері де құнды.
Алматы қаласындағы № 92 қазақ гимназия мектебінің мұғалімі Ж.Бижанова
12 – жылдық оқу бағдарламасы бойынша баланың зейінін тәрбиелеу және дамыту
мақсатында өткізген сабағының жоспарын ұсыныпты. [22].
Біз төменде соны талдайық:
Бұл сабақтың негізгі тақырыбы: Зейін.
Білімділік мақсаты: баланың зейінін дамытуға ықпал жасау.
Тәрбиелік мақсаты: жағымды көңіл-күй туғызып, ынталандыру. Дамытушылық
мақсаты:зейін көлемін дамыту.
Сабақтың әдісі: Ойын сабақ. Яғни, сабақты ойын түрінде жүргізе
отырып, балалардың ырықты және ырықсыз зейіндерін дамыту. Сонымен қатар,
бұл ойындарды балалар зейін қоя отырып тыңдап, санасына құю қажет. Ойын
кезінде бала барлығын дұрыс орындаса, онда баланың зейін қойып тыңдағанын
байқауға болады. Ал егер бала ойын кезінде шатасып, ойынның шартын ұмытып
қалатын болса, онда бала мұғалім сабақ түсіндірген кезде зейін қойып
тыңдамағанын көруге болады. Қорыта келе, сабақта ойындарды пайдалана
отырып, балалардың зейінін қалыптастыруға тәрбиелеу, байқағыштық
қасиеттерін арттыру. Қандай істі болмасын зейін қоя отырып істеу керек.
Сонда ғана істің толығымен орындалғанын байқауға болады. Сондықтан
мұғалімдер балаларды осыған дағдыландыру қажет.
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінің магистранты
А.Рабаева Ағылшын тілін коммуникативті бағытта оқыту,- атты мақаласында
оқушылардың қазіргі заман ағымына сай жан-жақты болып шығу үшін өзінің ана
тілінен басқа, шет тілдері, соның ішінде , ағылшын тілін білу керек екенін
айтты.
Біз бұл тілді үйрену үшін әрбір сөзді зейін қоя отырып жаттау,
мағынасын түсіну ең басты мәселелер болып табылады. Мысалы, сабақта
өтілетін тақырып Туған күн кешінде болса қонаққа бару, дастархан мәзірі,
дастарханда өзіңді қалай ұстағаның жөн сияқты мәселелерге арналып, оқушы
мен оқытушы арасындағы бүкіл орындалатын тапсырмалар, жалпы қарым-қатынас
бір арнаға бағытталуы тиіс. Мұғалімнің міндеті балаларға тапсырманы әліне
шағындап беріп, бала бір нәрсе үйренсе де қуанышпен, ықыласымен үйренгені
жөн. Сондықтан да мұғалім әр сабағында зейіннің түрлерін балалардың бойынан
көре білуі қажет[23], - дейді..
Психология ғылымының кандидаты, доцент, ТарМПИ-дің мұғалімі
Қ.Бұзаубақова 2-ші сынып оқушыларына өткізілген математика сабағында қосу
және азайту тақырыбында өткен саяхат сабағын қарастырайық. Бұл сабақтың
негізгі мақсаты – оқушылардың ақыл-ойын, ой-өрісін дамыту; танымдылыққа,
іздемпаздыққа баулу; пәнге қызығушылығын, белсенділігін арттыру. Бұл
сабақта оқушыларға математикалық амалдарды қалай қолдану керек екенін
түсіндіру қажет. Сабақты түсіндіру кезінде көрнекілік құралдарды пайдалану
қажет, өйткені оқушылардың зейіні бірден осыған ауады, сосын бірте-бірте
олардың ырықсыз зейінін ырықтыға, ырықты зейінін үйреншікті зейінге
айналдыру үшін мұғалім бірнеше жұмыстар атқару қажет [24].
Алматы қаласы № 1 орта мектептің мұғалімі А.В.Лизунова оқушылардың
орыс тілі сабағындағы зейінін дамыту мақсатында бірнеше жұмыстар жүргізген
болатын. Мектеп өміріндегі оқу программасының жаңа талапқа сай қайта-қайта
ауысуына байланысты, оқушылардың зейінін дамытуға да үлкен көңіл бөлінуде.
Осыған байланысты А.В.Лизунова мектеп оқушыларының зейінін тексеруге
тырысқан болатын. Яғни, зерттеу жұмысының қорытындысы бойынша 1-ші сыныпқа
келген баланың зейінділік қасиеті өте жоғары екенін анықтаған болатын.
Осыдан кейін орыс тілі сабағындағы оқушылардың зейінділік жағдайларын
анықтауға кіріскен болатын. Зерттеу жұмысын жылдар бойы жүргізіп, әр түрлі
тест, анкета, ойындар қолданған болатын. Осындай жұмыстардың негізінде
оқушылардың зейінінің тұрақтылығын арттыруға болатынына көзі жеткен
болатын.
Зейін аударуы нашар балаларды бір топқа жинап, олармен бөлек жұмыс
жасау керек. Осындай зерттеу жұмыстарының кезінде еске сақтайтын жайттар:
оқушылардың алға қойған арман-тілектерін біліп, оны түсініп, шешілмеген
мәселелері болса шешуге көмектесу, яғни мұғалім оқушыларға өз зейінін
аударып, әр баламен жеке-жеке жұмыс істеу керек. Осындай жұмыстар арқылы
оқушының зейінін дұрыс қалыптастырып, тәрбиелей алуға болады[25]
Сонымен көптеген ғалымдар зейін мен қарым-қатынас мәселелерін
қарастырған. Бірақ әлі де жеткіліксіз жақтары бар. Әсіресе қарым-қатынас
пен зейін қасиеттерінің байланысы қаралмаған. Сондықтан да зейін
қасиеттері мен қарым-қатынас мәселесінің өзара байланысы әлі де зерттеуді
қажет ететіндігі өзекті мәселе болып отыр.
Жалпы осы теорияларға көз жеткізу мақсатында біздің басшылығымызбен 11-
сынып оқушыларының арасында зейіннің қасиетін (тұрақтылық) зерттеу үшін
констатациялы эксперимент жүргізілді. Эксперимент корректуралық проба
әдісінің (Бурдон тесті) көмегімен жүргізілді. Берілген белгілі бір уақытпен
жұмыс істей отырып, сыналушылар бланкте ұсынылған әріптерді танып, сызып
шығулары керек. Жұмыс келесі жағдайлармен бағаланды. Бұл жұмыста
сыналушылар зейінінің тұрақтылығы мен шоғырлануының деңгейлері анықталды.
Зейіннің шоғырлануы мына формула бойынша бағаланады:
К=Сх СП немесе К=С2П
Мұндағы С – сыналушы қарастырған кесте жолдарының саны,
П – қателер саны (түсіп қалған немесе артық белгі қате берілген).
Қате сызылуы керек, онан соң қате сызылған әріптер саналады.
Ал зейіннің тұрақтылығы барлық тапсырма кезіндегі жылдамдықтың
өзгерісі бойынша бағаланады. Әрбір 60 секунд үшін саналатын нәтижелер мына
формула бойынша есептеледі:
А=St. А – орындалу жылдамдығы, S – корректуралық кестенің бөлігінде
қаралған әріптер саны, t - орындау уақыты.
Бурдон тестімен алынған эксперименттің нәтижелері Стьюдент әдістемесі
арқылы өңделді. Ал Стьюдент әдісі екі таңдау тобы көрсеткіштерінің ортаңғы
мәндерінің арасында айырмашылықтың болуы немесе болмауы жөніндегі болжамды
анықтауға бағытталған. Экспериментті осындай критериймен өңдеу арқылы
мынадай қорытындыға қол жеткіздік: Бейімделген студенттердің қарым-
қатынасындағы зейін тұрақтылығының деңгейі төменгі көрсеткішті көрсетті.
Және осы көрсеткіш бойынша психологиялық көмектің қажет екендігі анықталды.
Зерттеу жұмысының барысында мақсат-міндеттеріміз орындалып, болжамымыз
дәлелденді.
Қорыта келгенде, зейін адамдардың барлық іс-әрекеттеріндегі қарым-
қатынасының және күнделікті қарым-қатынасының маңызды психологиялық факторы
болып табылады. Сондай-ақ, зейін аудару адамдар арасындағы қарым-
қатынастың бірінші алғышарты болып табылады. Дегенмен, қарым-қатынасты
ауқымдырақ қарастырсақ, онда зейінді қарым-қатынас процесіндегі маңызды
компоненттердің бірі деп айтуға болады. Зейіннің қасиеттері қарым-қатынас
пен адамдардың өзара қатынасының қажетті психологиялық компоненті бола
отырып, айналадағы адамдармен байланысының тереңдей түсуіне мүмкіндік
туғызады.
Қарым-қатынас процесінде өз ойын жеткізу мен басқа адамның ойын
жеткізуде зейіннің маңызы өте зор.
Зейінді қалыптастырудағы халықтық тәлім-тәрбие психологиясы да маңызды
болып саналады.
Халықтың өзіндік әдет-ғұрпы, дәстүр салты, ұлттық мінез бітістері,
әлеуметтік сезімдері мен көңіл-күйлері, ерік-жігер қасиеттері, алуан ойлары
мен талап-тілектері, бір сөзбен айтқанда, әр түрлі топтардың әлеуметтік
психологиясы, ондағы тәлім-тәрбие, таным-наным, оқу-білім, қоғамдық өмірдің
сан қилы жақтары мен қым-қиғаш қайшылықтары, жеке адам мен ұжым арасындағы
қатынастар да мақал-мәтелдерге жеке-жеке тақырып болған[26].
Қоғамдық прогресте объективтік факторлармен қатар субъективтік
жағдайлардың да, яғни қоғам дамуының кейбір кезеңдерінде қабілетті, зейінді
адамдардың да рөлі болады. Қоғамдық дамудың зәру міндеттерін шешу жолында
бұқараның қозғалысын басқаруға, белгілі бір топты, қауымды басқаратын
зейінді басшылардың, көсемдердің, кемеңгер адамдардың қажеттілігі туады.
Осы идеяны мақал-мәтелдерден де табуға болады. Мәселен, Бір данаға жол
берсең, жанған отқа күймейсің, Мың қосшыға бір басшы, Басшысыз — ел
жетім,— деген даналық сөздерде халықты басқаруға ақылды, көреген, білгір,
озық ойлы адамдардың қажет болатындығын, бұлардың өздерінің жеке басының
ерендігімен, зор талант-қабілетімен әлеуметтік өмірде елеулі рөл
атқаратынын, қоғамдық прогресті сара жолға түсіруге аз да болса себепші
болатындығы айтылады[27].
Халқымыз жеке адамның қоғамдағы орнын, асыра бағалауға болмайтындығын
да ескерткен. Білгірім өлді деп қайғырма, бірегей туар тағы бір, Қанша
жақсы болса да жалғыз жігіт би болмас, Қатардан ассаң да халықтан аспақ
жоқ,— деген мақал-мәтелдерде ұлы адамдарды қажет болған жағдайда қоғамның
өзі тудырып отыратындығы, ондайлардың орны толмайды деп жоқтаудың дұрыс
еместігі, оларға құр босқа табына берудін, қажетсіздігі, мүндай басшыларды
халық қажетті жағдайда өз ортасынан тәрбиелеп шығатындығы дұрыс
топшыланған.
Адам зейінінің қалыптасуында оның нақтылы іс-әрекеті мен мамандығы,
дәстүрі мен салт-санасы, әдет-ғұрпы, ұжымы мен әлеуметтік ортасы тиісінше
ықпал жасап отырады, жеке адамның санасы қоғаммен қарым-қатынас жасау
процесінде, түрлі қоғамдық атрибуттардың, қондырмалардың әсер етуінің
нәтижесінде өзіндік мазмұнға ие болады. Ұжым өнегесі, қоғамдық пікір – адам
психологиясын қалыптастыруда таптырмайтын қуатты фактор.
Қоғамдық сананың сипатымен белгіленетін жұртшылық пікірі, адам мен
қоғам арасындағы қатынастарды реттеп отыратын басты әлеуметтік күш, үлкен
дәнекер. Қоғамдық пікір – әлеуметтік топтардың таптық, қоғамның, ұжымның
ойы, көзқарасы, талап-мүддесі. Мақал-мәтелдерде қоғамдық пікірдің, ұжымның
рөлі ерекше маңызды екендігін дұрыс тұжырымдаған. Мәселен, Халық айтса
қалт айтпайды, Халық – қатесіз сыншы, Тентекті халқы түзейді, – деген
тұжырымдар адамның сана-сезімінің жақсы жақтарын қалыптастырып дамытуда,
еңбек сүйгіштікке, адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеуде, ұжымнын, жетекші
рөл атқаратындығын жақсы керсетеді.
Адам зейінінің қалыптасуында ынтымақтасқан еңбек әрекетінің алатын
орны да ерекше екенін халқымыз жақсы түсінген. Мәселен, Жалғыздың ісі
өнбейді, Көп еңбегі көлмен тең, Көп еңбегі пәрменді, Көп көңілді, -
деп келетін мақал-мәтелдерде көппен қоян-қолтық, бірлесе еткен еңбек қана
адамға зор қуат беріп, оның қажеттігін өтеп, ықылас-зейінін
байытатыны,жалғыз кісінің өндіргені тамшыдай болса, көптің өндіретіні
дариядай болатындығы тебірене жырланған [28].
Халқымыз әр жастағы адамдардың көңіл күйі, сезімдері, мінез
ерекшеліктері, түсінік талғамдары, сенім, қызығулары, әдет-дағдылары бірдей
болып келмейтіндігі жөнінде де қызықты пікірлер айтқан. Адамның моральдық
бейнесі, психикасы, зейіні оның іс-әрекеті үстінде дамиды, ал іс-қимылдың
алғашқы ірге-тасы балалық кезде қалыптасады. Халқымыз өз ұрпағын жақсы
қасиетке еңбексүйгіштік, тілалғыштық, имандылық т. б. баулуды үнемі негізгі
мәселе деп ойлап келген. Осыдан да болу керек, сәби, бөбек тәрбиесі мақал-
мәтелдерден елеулі орын алған.
Бала тілі балдан тәтті, Балалы үй – базар, Бала – көңілдің гүлі,
көздің нұры, Алты жасар бала атқа мінсе, алпыстағы шал алдынан шығады,
Бала – адамның бауыр еті – деген мақал-мәтелдерден халқымыз бала
тәрбиесіне ерекше назар аударғандығын байқаймыз.
Халқымыз тәрбиесі кем балаға жаны ашып: Әдепсіз бала – сорлы бала,
Жаман бала – күйік, Талабы жоқ жас ұлың, жалыны жоқ шоқпен тең, Балаң
жаман болса, көрінгеннің мазағы, – деп әдепсіз, өзінің де, өзгенің де
мазасын кетіретін, талапсыз, ынжық, жалқау, зейінсіз, салдыр-салақ, қорқақ,
күйгелек, өздігінен еш нәрсе істей алмайтын, ебедейсіз балалардың
келешегінен күдіктенеді де, ата-анасының айтқанын екі етпейтін, тіл алғыш,
зерек, зейінді, әр нәрсені танып, білуге құмар, елгезек, ықыласты, тәртіпті
балаларды басқаларға үлгі етеді. Мәселен, Өнерлі бала сүйкімді, Талапты
бала талпынған құстай, құмары қанбас аспанға ұшпай, Балаң жақсы болса,
екі көздің шамшырағы, Адам болатын бала алысқа қарайды, Кісі болар
баланың кісесінен белгілі, Болар адам жеті жастан бас болар, т.б. осы
секілді халық нақылдарында мінез-құлқы, психологиясы дұрыс бағытта
қалыптасып келе жатқан, оқу-өнерге құмар, талабы таудай, еңбек сүйгіш,
тыңғылықты, жинақы, өмірге бейім, балалар сөз болады. Осы айтылғандардан
баланың зейіні бала жастан, ата-ана тәрбиесі арқылы көрген білгенін ойға
түюі нәтижесінде қалыптасатындығы байқалады [28, 9-бет]
Бала біткеннің бәрі де. ес білгеннен бастап білсем, көрсем, естісем,
ұстасам, алсам деп әрекет етуге ұмтылады. Ол өзін қоршаған ортамен, басқа
адамдармен қарым-қатынасқа түсуді қалайды. Бұл баланың өзін қоршаған өмірді
терең де толық білуге табиғи құштарлығын арттырып, зейінін қалыптастырады.
Олар үшін жай нәрсенің өзі жаңалық. Бұлар әуесқой, тынымсыз зерттеуші.
Қөптеген мақал-мәтелдердің мән-мазмұны осы айтылған идеяны да бейнелейді.
Ата-ана өз баласын өнегелі сөзбен, жеке басының үлгісімен.
тәрбиелейді. Ойын баласында үлкендердің сөзіне, қылығына, іс-әрекетіне
еліктеушілік басым. Балаға байқап сөйлесең ақылыңа көнер, байқамай
сөйлесең көрсетер бір өнер, Қызды асырай алмаған күң етеді, ұлды асырай
алмаған құл етеді, Ұлың ессе, ұлы үлгілілермен ауылдас бол, Анаға
баланың алалығы жоқ, деп халық бала тәрбиесін тек құрғақ, сылдыр сөзбен
жүргізгеннен гөрі іс-әрекет, үлгі-өнеге арқылы жүргізудің пәрмендірек
келетіндігін, сондай-ақ бала тәрбиесіне оның құрбы-құрдастарының, жора-
жолдастарының да ықпалы болатындығын еске алып отырған.
Халқымыз заманға сай алғыр да зерек, зейінді, талапты жас ұрпақты
оқытып-тәрбиелеу жайында небір сындарлы пікірлер айтқан. Баланы таба
білсең, баға да біл, Баланы сүйсең, тәрбиесін сүй, Баланы мақтау
жетілдірмейді, тәрбиелеп баптау жетілдіреді, Балапан ұяда нені көрсе,
ұшарда соны іледі, – дейтін мақал-мәтелдер баланы құр айналайын дей
бермей, оны адамгершілікке баулу жағын ойластыру қажеттігін, от басынан,
ұшатын ұясынан, әке-шешесінен алатын тәрбие қандай болса, көп жағдайда оның
алдағы өмірі де соған орай құрылады деген ойды аңғартады.
Жас бөбектерге шынайы тәрбие беруде оның жеке дара психологиясын, жас
өзгешелігін, мінез-құлқының өзіндік ерекшелігін айрықша ескерту қажет –
дейді мақалдар. Бұл жөнінде халық бірде: Балаға өз тіліңмен сөйлеме, өз
тілімен сөйле, Бала – көктеп шыққан қызыл гүл, солдырмайтын жолын іздеп
таба біл, Балаға байқап сөйлесең ақылыңа көнер, – десе, енді бір
мақалдар адамның мінез ерекшеліктерінің өмірде, тәрбие арқылы
қалыптасатындығы туралы: Баланы туады екенсің, бірақ мінезін тумайды
екенсің, Қарды қылау өсіреді, баланы сылау өсіреді, –дейді. Баланы
оқытып тәрбиелеуді оның жас кезінен бастап қолға алса ғана тәрбие нәтижелі
болып, жақсы жеміс бере алады. Жас бала табиғатында оқып үйренуге, танып
білуге әуес. Ұстаз да, ата-ана да осы жәйтті дер кезінде тиімді пайдаланып
қалуы қажет. Баланы үйрет үйренетін кезінде, Буының қатпай білім ал, –
дейді бұл жөнінде нақыл сөздер[29].
Халқымыз бала зейінінің қалыптасуында ойын әрекеті де елеулі рөл
атқаратындығын аңғарған. Ойынның маңызы жөнінде мақал-мәтелдердің түйетіні
мыналар: ойында бөбектің ортамен қарым-қатынасы кеңейіп, таным қабілеті
өссе, мінез-құлқы қалыптаса түседі. Бала ойынының түрі де, мазмұны да сан
алуан.
Ойын үстінде бала достыққа, жолдастыққа, тапқырлыққа, іскерлікке,
ептілікке, адамгершілікке, ортаны танып білуге баулынады. Бала табиғатынан
қимыл-қозғалысқа құмар, ойын балалық щақтың басты ерекшелігі. Мәселен,
Баланың істегені білінбес, Баламен ойнама, шаршарсың, Қыз қуыршақ
дейді, бала құлыншақ дейді, Ойнай білмеген ойлай да білмейді, - деген
мақал-мәтелдерде баланың ойынға аса құмар келетіндігі, ұл мен қыздың ойыны
да түрліше болатындығы, ойын арқылы баланың сана-сезімі, ақыл-ойы, өсіп,
жетілетіндігі дұрыс көрсетілген.
Баланың дүниетанымында, оның психологиясының қалыптасуында оқу-
білімнің ерекше маңыз алатынын да мақал-мәтелдерден дұрыс көрсете алған.
Білімнен асар байлық жоқ, Білек сүріндіре алмағанды, білім сүріндіреді,
Білімдіден өнер құтылмас, Ақыл – тозбас тон, білім – таусылмас кен, –
деп келетін мақалдардан осы идеяны жақсы аңғаруға болады. Бұларда -адамның
білімі мол болғанда және оған бар зейінін аудара білгенде ғана ол жақсы
азамат бола алады, білімді, зейінді адамға аспайтын асу, алдырмас қамал
болмайды, білімді, зейінді адам тіршіліктің не бір құпия сырларын аша
алады. Өмірді жақсарта түсуге шамасы келетін де, өз ұрпағына жақсы үлгі-
өнегені қалдыратын да осындай адамдар. Сондықтан әрбір жеткіншек білімді
адамның жақсы ісін, әдепті қылығын өзіне үлгі етуі тиіс.
Халық даналығы адамның зейіні негізінен іс-әрекет үстінде
қалыптасатынына ерекше мән бере келіп, тәлім-тәрбие процесі үшін баланың
кейбір туыстан берілетін қасиеттерімен де санасып отырудың кажеттілігін
ескертеді. Мәселен, Ат болатын құлынның бауыры жазық келер, адам болар
баланың маңдайы жазық келер, – деген мақалдар біздің жоғарыда айтқан
пікірімізге жақсы дерек. Бұларда баланың кейбір сезім мүшелерінің,
физиологиялық белгілерінің нәсіл арқылы берілетіндігі, бұлардың оқу-тәрбие
ісіне аз болса да қатысы барлығы, сондықтан осындай ішкі мүмкіндіктермен де
санасу қажеттігі сөз болып отырғандығы анық.
Оқушы зейінін қалыптастыруда мұғалімнің еңбегі өте зор. Қазіргі таңда
мұғалімдерге қойылып отырған талап жан – жақты. Олардың кәсіптік
біліктілігі, ойлау мәдениеттілігі, этикалық, құқықтық нормаларға сай болып,
әдістеме ғылымының жаңалықтарымен қаруланып, жаңа ақпараттық технологияны
меңгеруі есепке алынады.
Ұстаз – балалар мен үлкендер әлемінің арасындағы сарапшы. Сондай – ақ
баланың психикалық құпияларын жетік біле отырып, білім береді, оны адам
болуға үйретеді. Мұғалімнің еңбегін өзінің мәнділігі бойынша ешқандай өзге
еңбекпен салыстыруға болмайды, өйткені ол еңбектің нәтижесі – адам.
Зейін табиғатын түсіндіруде көптеген ғалымдар өз пікірлері мен
заңдылықтарын ұсынған. Мысалы; И.П.Павлов зейін механизмдерінің іске
қосылуында бағдарлаушы рефлекстің рөлі өте күшті екендігін өз еңбектерінде
дәлелдеп, бұл рефлексті немене? рефлексі деп атаған. Зейін әрекетінің
физиологиялық көрінісін түсінуде Ч.Шеррингтон ғылыми дәлелдеп, кейін
И.П.Павлов кең қолданған жүйке процестерінің индукция заңы үлкен маңызға
ие. И.П.Павловтың оптимальдық қозу алабы теориясы ырықты зейіннің табиғатын
физиологиялық тұрғыдан өте жақсы түсіндіреді.
Зейіннің физиологиялық негіздерін айқындауда А.А.Ухтомскийдің доминанта
принципі де жетекші мәнге ие.
Отандық ғалымдардан Қ.Жарықбаев Адамға тән әрекеттің кез келген
түрінде зейін орын алмаса, оның нәтижелі болуы қиын десе, Сәбет Баб-баба
Адам санасы белгілі мезеттің әрбір бөлігінде өзіне қажет болған заттар мен
құбылыстардың маңызды да мәнді тараптарына бағытталады [37, 124-бет], -
деп зейін тақырыбында көптеген еңбектер жазып, оқушыларды зейінді болуға
тәрбиелеудегі ұстаздардың міндетін баса көрсетеді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. АДАМ ӨМІРІНДЕГІ ЗЕЙІННІҢ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ЗЕЙІН ҮДЕРІСТЕРІНІҢ ТҰЛҒА БОЙЫНДА
ДАМУЫ
1.1 Зейін термині мен ұғымы жайындағы отандық шетелдік ғалымдардың ой-
пікірлері
1.2 Зейінді арттырудың тиімді жолдары К.Д.Ушинскийдің және Отандық
педагогтар тәжірибесінде
2 ОҚУШЫЛАРДЫ ІС-ӘРЕКЕТ БАРЫСЫНДА ЗЕЙІН ТӘРБИЕСІНЕ БАУЛУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Ойынның, қарым-қатынастың зейінді қалыптастырудағы рөлі ... .
2.2 Жас ерекшелігіне байланысты зейіннің даму сипаттамасы
3. ЗЕЙІНДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА БАЙЛАНЫСТЫ ІС-ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫСТАР
3.1. Зейін тақырыбында Отандық ғалымдардың ой-пікірлерін салыстыру және
зейіндік жаттығулар
3.2 12 жылдық білім берудің оқушы зейініне әсері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Зейін – психологиядағы негізгі категориялардың
бірі болып табылады және жеке тұлғаның зейінін дұрыс дамыту – зейінді жас
ұрпақ бойында қалыптастырушы, тәрбиелеуші алдында тұрған үлкен міндет болып
табылады. Зейін, зейінділікке деген қарым-қатынас, талап деңгейі заман
өткен сайын өзгеріп отырады. Мысалы, ХХ ғасырды оқушысы ХХІ ғасырдың
оқушысынан зейіндік үдерістері тұрғысында біршама өзгеше екендігі анық.
Сол себепті де зейін тақырыбын, зейін категориясын практикалық тұрғыда
зерттеу, дипломдық жұмыстың нысанына айналдырып қарастырып отыру – әрдайым
өзекті болып табылады. Осы мақсатта біз дипломдық жұмысымыздың тақырыбын
Оқушылардың зейінін қалыптастыру жолдары деп алып отырмыз.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зейін категроиясы және оның көрініс
табуын, оқушы дамуына әсерін зерттеу жұмыстың басты мақсаты болып табылады
және осы мақсатты жүзеге асыру тұрғысында мынадай міндеттерді шешу қажет
деп білеміз:
- зейіннің түрлері, қасиеттеріне талдау жасау;
- оқушылардың іс-әрекет барысындағы зейін тәрбиесінің рөлін анықтау;
- оқушының қарым-қатынастағы зейін тәрбиесінің рөлін ашу;
- оқушылардың зейінін қалыптастыруда ғалымдар мен мұғалімдердің қосқан
үлестеріне талдау жасау;
- өзіміз жүргізген жұмыстарға қорытынды жасау және т.б.
Зерттеудің нысаны ретінде писхолгиялық категория болып табылатын зейін
алынды.
Зерттеудің пәніоқушылар бойында зейінді қалыптастыру жолдарын
іздестіру, зейін категориясының көрініс табу үдерісі зерттеудің пәні
ретінде алынып жұмыс жасалынды.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Аталған тақырып бойынша белгіленген мақсат
пен міндеттерді іске асыру арқылы зейін катгориясының оқушы тұлғасын
дамытудағы рөлі туралы ғылыми пікірлер мен ой-тұжырымдар біршама жинақталу
негізінде біршама толыққанды ғылыми жұмыс жасалатын болады.
Теориялық және әдіснамалық негіздері. Дипломдық зерттеу жұмысында
писхология ғылымының теориялық және әдіснамалық негіздеріне сүйенілді.
Мұнда жинақтау, салыстыру, сұрыптау, жалпылау т.б. әдістер тиісінше
қолданылды. Диплом жұмысы бойынша ғылыми жұмыстарды оқып-білу, алдыңғы
қатардағы, отандық тәсілдерді қорытындылау және талдау, мектептегі зейінді
қалыптастыру жұмыстарын жаңғырту, жағдайларды жаңғыртудан табылған жолдарды
тәжірибелік-эксперименттік тексеру,тестілеу және есептеу әдістері де
қамтылды.
Ғылыми болжамы мен практикалық құндылығы. Жұмыс өзіндік жаңашылдыққа
және құндылыққа ие. Зейін туралы біршама мәліметтерді жинақтап, осы
материалдар негізінде өзіндік ой қорытуымыз – жұмыстың ғылыми жаңашылдығы
болып табылады. Практикалық құндылығы тұрғысында –еліміз өркениетті елдер
қатарына қосылып, егемендік алған тұста осы елдің келешегін жалғастырар,
экономикасын мәдениетін көтерер ұрпақ тәрбиелеу – бүгінгі күннің талабы.
Оқушылардың зейінін оқу-тәрбие процесінің талаптарына байланысты жүйелі
түрде қальштастырып дамытатын негізгі орын мектеп болса, балалардың
зейінін тәрбиелейтін негізгі тұлға мұғалім. Сондықтан оқушылар зейінін
қалыптастырудың жолдарын іздестіру әрбір мұғалімнің негізгі міндеті
болмақ.
Практикалық негізі. Жұмыстың практикалық негізі ретінде зейін
категориясын дамыту үдерісін зерттеуге таңдалған мектеп оқушыларының
психологиялық процестері алынып отыр.
Зерттеудің құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан тұрады
және қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың соңында тақырып бойынша алынған пробема
қорытындыланған. Диплом жұмысы тақырыбын ашуға қажетті әдебиеттер тиісінше
қамтылған деп есептейміз
1. Адам өміріндегі зейіннің маңызы және зейін үдерістерінің тұлға
бойында дамуы
1.1 Зейін термині мен ұғымы жайындағы отандық шетелдік ғалымдардың
ой-пікірлері
Біздің жас мемлекетіміз – Қазақстанның болашағы бүгінгі жас ұрпақтың
қолында екені анық мәселе. Оларды зейінді де ақылды, бәсекеге мейілінше
қабілетті қылып өсіру – ересектердің міндеті болуға тиіс. Аталған мәселе
жөнінде Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан-2050 стратегиясы
қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына
Жолдауында былай деп атап көрсеткенболатын: Бала тәрбиелеу – болашаққаең
үлкен инвестиция. Біз бұл мәселеге осылай қарап, балаларымызға жақсы білім
беруге ұмтылуымыз керек.
Мен өскелең ұрпақтың озық білім алуы үшін мүмкіндік туғызуға көп күш
жұмсадым: Балапан бағдарламасы жүзеге асып, Зияткерлік мектептер,
Назарбаев Университеті, Болашақ бағдарламасы жұмыс жасап жатыр.
Өздеріңіз білесіздер, оған тек дайындығы бар және дарынды балалар ғана
өте алады. Баланы білім мен еңбекке дайындау - ата-ананың борышы.
Бар жақсылық балаларға ұраны барлық ата-ана үшін қағидаға айналуы
қажет[1].
Сондықтан да біз елдің ертеңгі иелерін зейінді де, ақылды етіп
тәрбиелеуіміз керек болады. Зейін, зейінділік, зейінді, зейінсіз
деген ұғымдар күнделікті кездесіп жатады. Ендеше зейін деген не? Зейіннің
болашақ толыққанды тұлғаны қалыптастырудағы маңызы қандай? Біз дипломдық
жұмыс барысында аталған сұрақты жан-жақты қарастыратын боламыз.
Зейін – адамныңпсихикалық әрекетінің белгілі бір нәрсеге бағытталып
шоғырлануы. Адам өмірінде зейіннің алатын орны зор.
Әсіресе,танымпроцесінде, білім алу ісінде маңызы ерекше. Шәкірттің сабақты
түсіне қоймауы, есінде дұрыс сақтай алмауы, тапсырманы орындауда қате
жіберуі оған дұрыстап зейін қоймаудан болады.
Зейін қою, көбінесе, адамның айналысып жатқан іс-әрекетінің сипаты мен
маңыздылығына байланысты. Сондай-ақ, ол адамның жеке бас ерекшеліктеріне,
оның мүддесіне, талап-тілегіне, мақсат-мұратына, ерік-жігер
сапаларына,темпераментіне, мінез бітіміне байланысты болады. Зейіннің
физиологиялық негізін орыс физиологы, академик А.А.Ухтомскийдің
(1875–1942)доминанта теориясыбойынша түсіндіруге болады. Бұл теория
бойынша, сыртқы дүниенің көптеген тітіркендіргіштері ішінде біреуі миға
күшті әсер етеді де, оның бір алабын ерекше қоздырады. Мидың осы күшті
қозған алабы қалған алаптардағы әлсіз қозуды өзіне тартып отырады. Осыдан
мидың күшті қозған алабы одан бетер күшейеді. Мұндай жағдайда адам зейінні
бір нәрсеге шоғырланады да, қалған нысандарды байқамайтын болады.
Зейін жайында мынадай анықтама берілген: Адамның зейініырықты
зейін,ырықсыз зейінжәнеүйреншікті зейінболып үшке бөлінеді. Адам өмірінде
ырықсыз зейін де елеулі орын алады. Ал ырықты зейін әрекеті саналы түрде
белгілі ерік күшін жұмсау арқылы орындалады. Үйреншікті зейін адамның
әдетіне айналып кеткен зейін. Ол арнайы күш жұмсауды қажет етпейді. Жеке
адам зейінінің негізгі ерекшеліктерінетұрақтылық, оның бір нысаннан екінші
нысанға оңай ауысуы, бөлінуі, нысандарды қамту көлемі, алаң болмаушылық,
т.б. жатады[2].
3ейін басқа процестерді сүйемелдейтін субъективтік фактор. 3ейінді
писхолог ғалым А.Р.Лурия аттенционалды әрекеттердеп те атайды [3].
Зейін – субъектінің қажетті ақпаратты таңдап алу, қимыл-қозғалыстардың
таңдамалы бағдарламасын сүйемелдеп, қамтамасыз ету және осы бағдарламаның
ағымын қадағалау процесі. 3ейіннің негізі ретінде тұлғаның қызығушылықтары
мен қажеттіліктері, бағдарлары мен бағыттылығы тұрады.
С.Л.Рубинштейннің пікірінше: зейінде сананың затпен байланысы көрініс
табады. 3ейін мен объект өзара әсерде болады. Бір жағынан, зейін затқа
немесе объектіге бағытталады, екінші жағынан, объект зейінді өзіне
аудартады. 3ейіннің нақты бір объектіге бөлінуі субъектіге, яғни адамға
ғана байланысты емес, сондай-ақ зейінді тудырған объектінің қасиеттері мен
сапаларына да байланысты. 3ейіннің оянуы – бағдарлық-зерттеудің
бастамасы[4].
В.И.Страховтың тұжырымдауынша, шынайы зейін мен шынайы зейін емеспен
қатар, адамда зейінді болып көріну және зейінді емес болып көріну деген
қасиеттер кездеседі. Оны ол зейіннің сыртқы формасы мен оның шынайы күйінің
кейде сәйкес келмеуімен түсіндіреді[5].
Зейін тітіркендіргіштердің келесі қасиеттерімен ынталандырылады:
1) интенсивтілігі;
2) жаңалығы;
3) аффективтілігі.
П.Я. Гальпериннің тұжырымы бойынша: 3ейін – бағдарлық-зерттеулік іс-
әрекеттің негізгі шарты. Өзінің қызметі жағынан, зейін өзі
бағытталғанфеноменніңмазмұнын қадағалау болып табылады. Зейінде қадағалау
белгілі бір белгі, өлшем, үлгі арқылы жүзеге асады[6].
АлЛ.C.Выготскийбойынша, ырықты зейін ұғымдардың, түсініктердің дамуына
байланысты, яғни берілген жайтта қалай әрекет ету қажеттілігін түсінуге,
жалпы, жағдайды түсіне білуге байланысты [7].
Адамның психикалық ұйымдасуының құрылымына сүйене отырып, зейінді:
1) процесс (немесе психикалық процестің жағы: сенсорлық және т.б.)
ретінде;
2) күй (зейіннің шоғырланған күйі) ретінде;
3) тұлғалық қасиет (зейінділік) ретінде анықтауға болады.
Зейінің функциялары:
1) қазіргі сәтте қажетті психологиялық және физиологиялық процестерді
белсендіріп, қажетті еместерін тежейді;
2) ортадан келетін ақпараттың мақсатты, ұйымдасқан түрде сұрыпталуын
қамтамасыз етеді;
3)белсенділіктіңбір объектіде ұзақ уақыт шоғырлануын қамтамасыз етеді
[8].
Зейін адам санасының белгілі бір затқа бағыттала тұрақталуын
көрсететін құбылысты айтады. Дәлірек айтқанда зейін дегеніміз – айналадағы
обьектілердің ішінен керектісін бөліп алып, соған психикалық әрекетімізді
тұрақтата алу. Мысал келтірейік. Оқушы математикалық есептер шығарып отыр.
Ол бұған соншама үңілген, мұнысы психикалық кейпінен жақсы көрінеді (бала
көзін қадайды, шұқшияды, үңіледі, демін ішіне тартады т.б.). Оқушы есептің
шығару жоспарын ойлайды, оның бірінен кейін екіншісін шығарады. Есеп
шығарып болып, азғантай үзілістен кейін тарихты, одан соң географияны оқуға
көшеді.
Сабағын оқып болғаннан кейін түрлі әрекеттің әрбір түріне өз зейінін
ұйымдастырып, басқа обьектілерден ойын бөліп отырады. Осындағы түрлі
кезеңдерде бала психиканың белгілібір обьектіге бағыт алып және сонда азды-
көпті тұрақтап отырғанын көруге болады. Егер зейін болмаса заттарды,
құбылыстарды жақсылап, толығырақ, ашығырақ қабылдауға, оларды санамызға
сәулелендіруге болмас еді.
Психикалық әрекеттердің бет алуы және түйдектелуі олардың өзгеріп,
дамып отыратындығын, заттардың, құбылыстардың сәулесін, санамызға
түсіретіндігін көрсетеді. Адамның күнделікті тұрмысында да, оқу процесінде
де, еңбекте де зейін үлкен орын алады.
Егер адамда зейін болмаса, ой еңбегінің де, дене еңбегінің де мәні,
нәтижесі болмас еді. Егер оқушылар өздерінің оқитын пәндеріне, мұғалімнің
әңгімесіне зейін қойып құлақ салмаса, оларды жақсы үғып, есінде қалдыра
алмайды. Оқушылардың үйреншікті зейіні жақсы болғанда ғана, олар материалды
жақсы түсініп, көп ұғып алады.
Орыстың әйгілі педагогі К.Д.Ушинский: Зейін – сыртқы дүниедегі
материялардың барлығын санамызға жіберіп отыратын есік [9], - дейді. Егер
осы есік дұрыстап ашылған болса ғана, оқушы мұғалімнің айтқанын ұғып, біліп
алады, егер бұл есік жабық болса, онда мұғалімнің айтқанын жөнді ұғып,
есінде қалдыра алмайды .
Зейін өздігінен жеке-дара психикалық процесс те, жеке адамның қасиеті
де болып саналмайды. Сөйтсе де ол әрқашан адамның өмір тәжірибесіндегі іс-
әрекетіне, таным процестеріне тікелей қатыстыболып, оның қызығуын, бағытын
көрсетеді. Зейін кез-келген психикалық процестің тұрақты бір жағы. Зейін
адамның еңбек процесінде қалыптасады[10].
Психикалық іс-әрекеттің мақсат бағдарлы жене нәтижелі болуы үшін адам
ең алдымен өзінің ой-санасын істеп жатқан әрекеті мен сол әрекет нысанына
тоқтата білуі қажет. Әдемі сурет салуға бекінген баланы көз алыңызға
келтіріңіз. Сурет затын. оның түр-түсі мен қағазға қалай орналасуын
ойластырамын деп, жас суретшінің жұмысқа шомғаны сонша, тіпті ата-
апаларының оған қарата айтқан сөздерін мүлде аңғарар емес. Мұндайда бала
зейінін істеп жатқан әрекетіне шоғырлады, назарын қажетті заттарына
аударды, басқа заттардың бәріне алаңдамастан өз керегімен шұғылданды
дейміз.
Келтірілген мысал адамның бір мезгілде әрқандай заттар туралы ойлап,
әртүрлі іспен бірдей шұғылдана алмайтынының дәлелі. Сондықтан да оның
санасы белгілі мезеттің әрбір бөлігінде өзіне қажет болған заттар мен
құбылыстардың маңызды да мәнді тараптарына бағытталады.
Ой-сананың бағытталуы деп ең алдымен психикалық әрекеттің тандамалылық
сипатын, нақты объекті күні бұрын ниетті іріктеуін, не оған мән бермеуін
айтамыз.
Бағытталу түсінігі сонымен бірге іс-әрекеттің біршама уақыт аралығында
өз сипатын сақтап тұра алу қасиетін де қамтиды. Зейінді болу үшін қандай да
бір істің түрін таңдап қана алу жеткіліксіз, сол таңдауды тұрақтатып,
сақтап қалу қажет. Мысалы, педагогикалық процесте оқушылар зейінін: анау
не, мынау зат не деп, іске бағыттау онша қиындық тудырмайды, әңгіме төркіні
сол зейін бағытын қажетті уақыт аралығында сақтап тұру.
Зейін сөзі сонымен бірге біздің ой-санамыздың белгілі іс-әрекетке
шоғырлануы мен шомумағынасын да білдіреді. Адам алдында тұрған міндет
неғұрлым қиын болса, зейін де соғұрлым күшті әрі өткір болып, ал жұмыс
қиындығы болмағанда, зейін салудың күші де кемірек келеді[11].
Өз кезегінде зейін шоғырлануы ой-сананы қажетсіз объектердің бәрінен
ауыстыраалумен де байланысты. Зейін күші толығымен нақты бір істің шешіміне
бағышталған шақта, төңіректегі қалған заттардың бәрі біз үшін елес күйінде
байқалады[12].
Зейін деп психикалық әрекеттің айналадағы заттарға және құбылыстарға
бет алып, бағытталып түйдектелуін айтады. Зейін бізге сыртқы дүние заттары
мен құбылыстарын анығырақ және ашығырақ сәулелендіру үшін, психикалық
әрекеттеріміздің оларға бет алып жинақталуы үшін керек. Егер зейін болмаса,
заттарды, құбылыстарды жақсылап, толығырақ, ашығырақ қабылдауға, оларды
санамызға сәулелендіруге болмас еді.
Сонымен, қандай да бір затқа зейін қоюымыздан, ол зат біздің
санамыздың төрінен орын теуіп, қалған дүние деректерінің бәрі сана
аймағының шектеріне ығыстырылады. Осыған орай зейін аударылған заттың
санамыздағы бейнесі нақты айқындалып, ол жөніндегі елестер мен ойлар іс-
әрекет мақсатына жеткенше, санамызда бекіген халде сақталады. Осыдан, зейін
іс-әрекетті бақылаужәне реттеу қызметін де атқарады.
Зейін, әдетте, адамның бет, дене қалпы мен қозғалыстарында көрінеді.
Сырттай-ақ зейінді тыңдап отырған оқушыны зейінсізінен айыруға болады. Ал
кей жағдайларда зейін қоршаған дүние емес, адам санасындағы ойлар мен
бейнелерге де бағытталады. Мұндай жағдайдағы зейін интеллектуалды деп
аталып, ол сезімдік зейіннен біраз өзгеше келеді. Ал ой-сана дене
қозгалыстарына бағытталатын болса, онда сөз арқауына қимылдықзейін алынады.
Мұның бәрі зейіннің дербес танымдық, өз мазмұнына ие болмай, өзге танымдык
процестердің қосалқы қызметтерін атқаратынын дәлелдейді.
Зейіннің мұндай қызықты да қайшылықты қасиеттері ғалымдар назарына түсіп,
оның пайда болуы мен мәнін әрқилы пайымдауға негіз берді.
Зейін табиғатын түсіндіруде Н.Н.Ланге ғылымда қалыптасқан келесі
тұжырымдар тобын алға тартады: Зейін – қимылдық икемделудің
нәтижесі.Мұндай пікір келесі негізде туындаған: зейіннің бір заттан екінші
затқа ауысуы бұлшық ет қозғалыстарынсыз мүмкін емес, қимыл нәтижесінде ғана
сезім ағзалары қабылдау үшін тиімді жағдайларға икемдеседі[13].
И.Герберт пен У.Гамильтон: Зейін сана аумағының шектеулі болуынан
туындайды.Сана аумағы мен ауқымының қандай мәнге ие екенін түсіндіріп
жатпастан, күшті елестердің әлсіз елестерді ығыстыратынын немесе тежейтінін
алға тартады[14].
Дж Миль Зейін – көңіл-күй нәтижесі.Ағылшын психологиясында кең өрісті
дамыған бұл теория зейіннің алға қойылған ниетке тәуелділігіне негізделеді.
ұнамды немесе жағымсыз сезімге, не идеяға бөлену мен сол факторларға
зейінді қатынас екеуі де бір нәрсе [15].- деп тұжырымдайды.
Зейін өткен тәжірибенің нәтижесі, яғни адам білген, таныған затына
ғана ден қояды.
Зейін рухтық сананың ерекше белсенділік қабілеті. Зейін құбылысының
ғажайыптығына таң қалған кей психологтар оны пайда болуы тусіндіруте
келмейтін әу бастан бар белсенді қабілетпен баламалайды.
Зейін жүйке тітіркендіргіштері күшейуінің нәтижесі. Бұл гипотезаға
орай зейін орталық жүйке жүйесінің мекенді тітіркену қабілетінің ұлғаюынан
пайда болады деп түсіндіріледі.
Жүйкелік тежелу теориясы зейіннің негізгі себебін төмендегіше
пайымдайды: алғашқы физиологиялық жүйке процесінде қаланған елестер соңғы
басқа елестер мен қозғалыстардың физиологиялық процестерінен басымдау
келеді, осыдан сананың ерекше шоғырлануы туындайды.
Қазіргі заман психологтарының зейінді түсіндіруге байланысты пайымдаулары
Т.Тәжібаев еңбектерінде келтірілген[16]. Олар келесідей ұғымдарда
сипатталады:
Зейін бағыттау-зерттеушілік іс-әрекеттің бір кезеңі, осыдан зейін
адам психикасында нақты бір мезетте пайда болған бейнелер мен ой мазмұнын
тұрақтатуға бағышталған психологиялық әрекет:
Өз қызметі бойынша зейін осы мазмұнға қойылған бақылау. Әр адам
әрекеті бағыттау, орындау және бақылау бөліктерінен тұрады. Осы тобектегі
үшінші іс зейін арқылы орындалады;
Белгілі өнім шығаруға бағьпталған әрекеттен ерекше зейіннің, яғни
бағыттаудың, өз алдына нәтижесі болмайды;
Психикалық бақылау әрекеті ретінде танылған құбылыс тұрғысынан
зейіннің әрбір нақты көрінісі жаңа ақыл-ес ептіліктерінің пайда болу ізімен
туындайды[16].
Аталған теориялар нақты деректерге негізделгені сөзсіз, бірақ
әрқайсысы өздері ұстанған зейін белгілерін асыра көтеріп, қалғандарын
елемеуге тырысады. Ал шындыққа жүгінсек, зсйіннің мән-мағынасын оған
байланысты барша қасиеттер мен сапаларды өзара біріктіре талдау негізінде
түсіну мүмкін. Осы тұрғыдан қазіргі уақытта зейіннің келесідей анықтамасы
қабылданған.
Зейін – бұл кісінің сезімдік, ақыл-ес және қимылдық белсенділігін
көтеруге қажет дүниелік не идеалды нысанға сананың бағытталуы және
шоғырлануы.
Зейіннің физиологиялық негізіне де көңіл бөлген жөн.
Зейіннің физиологиялық тетіктер арқылы қажетті де мәнді әсерлерді
таңдауы белсенді ми қызметінің және жалпы тәннің сергектігі арасындағы
байланысынан болады.
Адамның сергектік деңгейін оның сырт кейпін бақылай танумен бірге
мидағы әлсіз тоқ қуатын анықтайтын электроэнцефаллограф (ЭЭГ) аппараты
арқылы да білуге болады. Әдетте, сергектік 5 күйде көрініс беретіні
Дәлелденген: терең ұйқы, қалғып-мүлгу жағдайы, сабырлы сергектік, белсенді
сергектік, шектен тыс сергектік. Тиімді зейін тек сабырлы және белсенді
сергектік жағдайында болуы мүмкін, ал басқа кейіп кездерінде зейін сапасы
кеміп, кейбір қызметтерін ғана орындай алуы ықтимал. Мысалы. мүлгіген
жағдайда адам бір не екі әсерге ғана жауап беріп, қалған
тітіркендіргіштерді тіпті сезбейді. Сондықтан да шаршаған ана ешбір әсерді
елеместен. терең ұйқыға берілуі мүмкін, ал нәрестесінің сәл ғана дауысынан
оянып кетері сөзсіз.
Зейін механизмдерінің іске қосылуында бағдарлаушы рефлекстің рөлі өте
күшті. Бұл құбылыстың негізі – адамдар мен жануарлар ағзасының сыртқы орта
өзгерістеріне сай тума қалыптасқан жауап бере алу қабілеті. Мысалы, сол
ғана сыбырдың өзінен мысық елең етіп, дыбыс шыққан тарапқа құлағын түреді.
Қызықты да жауапкерлі жұмысқа шомған оқушылар кенет есік ашылудан,
жұмыстарын қоя салып, назарын есік жаққа еріксіз аударады. Бұл рефлексті
И.П.Павлов немене? рефлексі деп атаған[17].
Зейіннің таңдамалылығы ағзада болып тұратын күрделі процестермен
байланысты. Әдетте, қоршаған орта арасынан қажетті әсерлерді саралап алуда
екі топ ағза тетіктері іске қосылады: перифериялық (шеткі) және орталық.
Перифериялық мехаиизмдерге сезім (түйсік) мүшелерінің икемдесу әрекеті
жатады. Әлсіз дыбысты ұғуға орай адам дыбыс шыққан тарапқа мойын бұрады,
сонымен бір уақытта сезімталдығын күшейту үшін тиісті бұлшық еттер құлақ
жарғағын кереді. Ал күшті дыбыста жарғақ кернеуі босаңсып, миға өтетін
жағымсыз әсерді басады.
Зейіннің орталық тетіктері бір жүйке ошақтарының қозуына байланысты
басқа жүйке көздерінің тежелуі негізінде іске қосылып барады. Туындау әсері
күшті болған қозу өзінен бір уақытта жүріп жатқан әлсіздеу процесті басып,
психикалық іс-әрекеттің бағыт-бағдарын айқындап отырады. Сонымен бірге, бір-
біріне қуат қосатын бір уақыттағы әлденеше тітіркендіргіштердің бірігіп,
әрекетке түсуі де мүмкін. Қозулардың мұндай өзара байланысты ықпалы қажет
болған әсерді таңдап, психикалык, әрекеттің белгілі бағытта жүруіне негіз
қалайды.
Зейін әрекетінің физиологиялық көрінісін түсінуде Ч.Шеррингтон ғылыми
дәлелдеп, кейін И.П.Павлов кең қолданған жүйке процестерінің индукиия заңы
үлкен маңызға ие екендігін дәлелдеген [18].
Бұл заңға орай бас ми қабығының бір аймағында туындаған қозу оның
басқа бөлектерінде тежелу пайда етеді (бір мезгілді индукция) немесе мидың
сол бөлігіндегі тежелумен орын ауысады (бірізді индукция), себебі нақ қозу
пайда болған аймақ өзінің сол қозу үшін тиімді жағдайымен ерекшеленеді,
сондықтан да бұл арада әсерлер жіктеліп, сарапталады, жаңа шартты
байланыстар түзіледі, яғни бұл аймақ нақ сол мезетте үлкен ми сыңарларының
жасампаз, шығармашыл бөлігі сипатына ие. Ал мидың басқа бөліктерінің
қызметі бұл уақытта адамның астар саналы немесе автоматтандырылған
әрекетімен байланысып жатады.
А.А.Ухтомский негізін қалаған,зейіннің физиологиялық негіздерін
айқындауда доминанта принципі де жетекші мәнге ие. Доминанта түсінігі
нақты бір мезетте жүйке орталықтарының қызметіне ықпал жасап, уақытша
үстемдік етумен психикалық болмысқа бағыт-бағдар беретін қозу ошағын
білдіреді.
Доминантаның ерекшеліктеріне байланысты жүйке жүйесіне беріліп тұрған
импульстер бірігеді әрі жинақталады, сонымен бірге басқа орталықтардың
белсенділігі шектеліп, қозу ошағының әрекеті күшейе түседі. Үстем қозу
көзінің пайда болуына тек тітіркендіргіштің күші ғана емес, бұрын болған
әсерлердің және жүйке байланыстарының өткен тәжірибеден қалыптасқан іздері
де негіз бола алады [19].
Бірақ жүйке қозғалысының индукция заңы да, ломинанта жөніндегі
тағылимат та динамикадағы зейін құбылысын, әсіресе оның ырықты сипатын
толық ашып бере алмайды. Оның себебі адамдарда жануарларға тән болмаған өз
зейінін мақсат бағдарлы басқара алу қабілетінің болуында. Мақсат қою мен
оны нақтылап отырудан зейін туындайды, тұрақталады және ауысып тұрады.
Қозудың басымдау ошағының пайда болуын бірінші және екінші сигналдық
жүйкелердің өзара ықпалды байланысымен түсіндірген жөн, себебі қозу тілдік
(екінші) сигналдың таңдамалы иррадиациясымен бірінші сигнал жүйесіне өтеді.
Өз кезегінде, алғашқы тітіркендіргіштер сөздік баламаға келіп, мақсатты
нақтылауға себін тигізеді де қажетті қозу көзінің одан әрі күш алуына
көмектеседі.
Сонымен, зейін табиғаты өзара бір-біріне тәуелді байланыста болған ми
құрылымының біртұтас жүйесінің іс-әрекетімен байланысты, бірақ олардың
зейін түрлерін реттеудегі рөлі бірқалыпты емес.
Келесі тараушада зейінді арттырудың тиімді жолдарын қарастыратын
боламыз.
1.2 Зейінді арттырудың тиімді жолдары К.Д.Ушинскийдің және Отандық
педагогтар тәжірибесінде
Мектеп жасына дейінгі балалардың зейінінің қалыптасуында ойын әрекеті
ерекше орын алады. Ойын арқылы бала түрлі объектілерді көреді, естиді,
байқай алады, фактілер мен құбылыстарды бір-бірінен ажыратып, оларға назар
аудара бастайды. Балаларда зейіннің түрлі қасиеттері (көлемі, бөлінуі,
тұрақтылығы т.б.)жақсы байқалады. Бұлардың бәрі үлкендердің басшылығымен
жетіледі.
Мектеп – оқушылардың зейінін оқу-тәрбие процесінің талаптарына
байланысты жүйелі түрде қальштастырып дамытатын негізгі орын болса, мұғалім
- балалардың зейінін тәрбиелейтін негізгі тұлға. Бұрын ойыннан басқаға
көңіл бөлмей келген бала оқуға бірден беріліп кетпейді, сабақтың басынан
аяғына дейін отыруға оның шыдамы жетпейді. Олардың алғашқы кезде сабақтың
аяқталуын асыға күтіп отыратындары да осыдан.
Балада ырықсыз зейіннің басымырақ болуы ой-өрісінің көрнекілігіне де
байланысты. Мәселен, бірінші класс окушылары түрлі нәрселерді санағанда,
көбінесе олардьщ сыртқы формасына, бояуына көңіл аударады да, ең негізгі
міндеті - есеп шығаруды ұмытып кетеді. Бұл жастағы балалардың зейініндегі
екінші бір ерекшелік – зейін көлемінің өте тар келетіндігі. Мұғалім осы
жағдайды есінде қатты ұстағаны дұрыс. Ол сабақты бала ұғымына түсінікті,
тіл жағынан жеңіл етіп берсе, көрнекі құралдарды тиісінше пайдаланса, бала
зейіні бір объектіге тұрақтала түседі де, зейіннің бөлінуі кемитін болады.
Оқушы зейіні негізінен сабақ үстінде тәрбиеленеді. Сабақтың әрбір минуты
бала зейінін билеп алмайынша, мұғалімнің сөзі оның көкейіне қонбайды,
қиялын толғандырмайды. Бір сөзбен айтқанда, зейінсіз өткен сабақ өзінің
мақсатына жете де алмайды. Зейін тәрбиесінде әрбір мұғалімнің еске алатын
кейбір шаралары мына төмендегілер:
1. Бірінші сыныптан бастап оқушыларды зейінділікке әдеттендіру, оларда
зейіннің жоғары түрлерін дамыту естен шықпайтын болсын. Бұл жөнінде
К.Д.Ушинский былай деген: Балаға оқуды қызықты ете білу керек және сонымен
қатар, оларды қызықтыра қоймайтын тапсырмаларды да бұлжытпай орындауды
талап ету керек, бұл жұмысты орындағанда бір жағын басым етіп жібермей, екі
жағын теңестіру арқылы еріксіз зейінді тудырып отырумен қатар, белсенді
зейін балада шамалы болғанына қарамастан оны жаттықтырып отыру керек[20].
2. Бүкіл сыныпқа не жеке оқушыларға берілетін тапсырмалар дәл, анық,
қысқа болып келсін.
3. Бала қайда жүрсе де (мектепте, үйде, далада) байқағыштыққа
тәрбиеленуі тиіс.
4. Зейінді күшті және тұрақты ететін құбылыстың бірі – ерік. Сондықтан
зейін тәрбиесін ерік тәрбиесімен ұштастырып отыру қажет.
5. Төменгі сынып оқушыларының нерв жүйесінің әлі де де болса, қатая
қоймағандығы еске алынсын. Олардың шаршап кетпеуін қадағалау, орынсыз
жалықтырмау, ауыр, жеңілдігі әр түрлі пәндерді күнделікті сабақ кестесіне
талапқа сай орналастыру секілді мәселелер де зейін тәрбиесіне қатысы бар
шаралар.
Оқушылардың зейінін дұрыс қалыптастыруға мұғалімнің жеке басының үлгі-
өнегесінің де маңызы зор. Егер мұғалімнің өз зейіні дұрыс ұйымдаспаған
болса, яғни, ол біресе оқытып тұрған сабағына, біресе сыныптағы оқушыларға
алаңдап, нені бастап, нені қойғанын есінен шығарса, ондай мұғалім
оқушылардың зейінін дұрыс тәрбиелей алмайды.
Мұғалім балаларға сабақ үстінде зейінін дұрыстап аудара алмаса, іске
ынтасыз, ұқыпсыз кіріссе, берген сабағынан да жөнді нәтиже шығара алмайтын
болады. Мұғалім: Кейбір оқушылар сабаққа зейін қоймағандықтан үлгірмейді
дейтін болса, бұл алдымен онын сабақты дұрыс ұйымдастыра алмауының
нәтижесі, өз жұмысындағы кемшілігі болып табылады. Ы.Алтынсарин: Егер
балалар бірдемені түсінбейтін болса, онда оқытушы оларды кінәлауға тиіс
емес, оларға түсіндіре алмай отырған өзін кінәлауға тиіс[21], -деп өте
дұрыс айтқан деп білеміз.
Зейінді арттыруда республикамыз мектептеріндегі озат тәжірибелі
мұғалімдердің ой-пікірлері де құнды.
Алматы қаласындағы № 92 қазақ гимназия мектебінің мұғалімі Ж.Бижанова
12 – жылдық оқу бағдарламасы бойынша баланың зейінін тәрбиелеу және дамыту
мақсатында өткізген сабағының жоспарын ұсыныпты. [22].
Біз төменде соны талдайық:
Бұл сабақтың негізгі тақырыбы: Зейін.
Білімділік мақсаты: баланың зейінін дамытуға ықпал жасау.
Тәрбиелік мақсаты: жағымды көңіл-күй туғызып, ынталандыру. Дамытушылық
мақсаты:зейін көлемін дамыту.
Сабақтың әдісі: Ойын сабақ. Яғни, сабақты ойын түрінде жүргізе
отырып, балалардың ырықты және ырықсыз зейіндерін дамыту. Сонымен қатар,
бұл ойындарды балалар зейін қоя отырып тыңдап, санасына құю қажет. Ойын
кезінде бала барлығын дұрыс орындаса, онда баланың зейін қойып тыңдағанын
байқауға болады. Ал егер бала ойын кезінде шатасып, ойынның шартын ұмытып
қалатын болса, онда бала мұғалім сабақ түсіндірген кезде зейін қойып
тыңдамағанын көруге болады. Қорыта келе, сабақта ойындарды пайдалана
отырып, балалардың зейінін қалыптастыруға тәрбиелеу, байқағыштық
қасиеттерін арттыру. Қандай істі болмасын зейін қоя отырып істеу керек.
Сонда ғана істің толығымен орындалғанын байқауға болады. Сондықтан
мұғалімдер балаларды осыған дағдыландыру қажет.
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінің магистранты
А.Рабаева Ағылшын тілін коммуникативті бағытта оқыту,- атты мақаласында
оқушылардың қазіргі заман ағымына сай жан-жақты болып шығу үшін өзінің ана
тілінен басқа, шет тілдері, соның ішінде , ағылшын тілін білу керек екенін
айтты.
Біз бұл тілді үйрену үшін әрбір сөзді зейін қоя отырып жаттау,
мағынасын түсіну ең басты мәселелер болып табылады. Мысалы, сабақта
өтілетін тақырып Туған күн кешінде болса қонаққа бару, дастархан мәзірі,
дастарханда өзіңді қалай ұстағаның жөн сияқты мәселелерге арналып, оқушы
мен оқытушы арасындағы бүкіл орындалатын тапсырмалар, жалпы қарым-қатынас
бір арнаға бағытталуы тиіс. Мұғалімнің міндеті балаларға тапсырманы әліне
шағындап беріп, бала бір нәрсе үйренсе де қуанышпен, ықыласымен үйренгені
жөн. Сондықтан да мұғалім әр сабағында зейіннің түрлерін балалардың бойынан
көре білуі қажет[23], - дейді..
Психология ғылымының кандидаты, доцент, ТарМПИ-дің мұғалімі
Қ.Бұзаубақова 2-ші сынып оқушыларына өткізілген математика сабағында қосу
және азайту тақырыбында өткен саяхат сабағын қарастырайық. Бұл сабақтың
негізгі мақсаты – оқушылардың ақыл-ойын, ой-өрісін дамыту; танымдылыққа,
іздемпаздыққа баулу; пәнге қызығушылығын, белсенділігін арттыру. Бұл
сабақта оқушыларға математикалық амалдарды қалай қолдану керек екенін
түсіндіру қажет. Сабақты түсіндіру кезінде көрнекілік құралдарды пайдалану
қажет, өйткені оқушылардың зейіні бірден осыған ауады, сосын бірте-бірте
олардың ырықсыз зейінін ырықтыға, ырықты зейінін үйреншікті зейінге
айналдыру үшін мұғалім бірнеше жұмыстар атқару қажет [24].
Алматы қаласы № 1 орта мектептің мұғалімі А.В.Лизунова оқушылардың
орыс тілі сабағындағы зейінін дамыту мақсатында бірнеше жұмыстар жүргізген
болатын. Мектеп өміріндегі оқу программасының жаңа талапқа сай қайта-қайта
ауысуына байланысты, оқушылардың зейінін дамытуға да үлкен көңіл бөлінуде.
Осыған байланысты А.В.Лизунова мектеп оқушыларының зейінін тексеруге
тырысқан болатын. Яғни, зерттеу жұмысының қорытындысы бойынша 1-ші сыныпқа
келген баланың зейінділік қасиеті өте жоғары екенін анықтаған болатын.
Осыдан кейін орыс тілі сабағындағы оқушылардың зейінділік жағдайларын
анықтауға кіріскен болатын. Зерттеу жұмысын жылдар бойы жүргізіп, әр түрлі
тест, анкета, ойындар қолданған болатын. Осындай жұмыстардың негізінде
оқушылардың зейінінің тұрақтылығын арттыруға болатынына көзі жеткен
болатын.
Зейін аударуы нашар балаларды бір топқа жинап, олармен бөлек жұмыс
жасау керек. Осындай зерттеу жұмыстарының кезінде еске сақтайтын жайттар:
оқушылардың алға қойған арман-тілектерін біліп, оны түсініп, шешілмеген
мәселелері болса шешуге көмектесу, яғни мұғалім оқушыларға өз зейінін
аударып, әр баламен жеке-жеке жұмыс істеу керек. Осындай жұмыстар арқылы
оқушының зейінін дұрыс қалыптастырып, тәрбиелей алуға болады[25]
Сонымен көптеген ғалымдар зейін мен қарым-қатынас мәселелерін
қарастырған. Бірақ әлі де жеткіліксіз жақтары бар. Әсіресе қарым-қатынас
пен зейін қасиеттерінің байланысы қаралмаған. Сондықтан да зейін
қасиеттері мен қарым-қатынас мәселесінің өзара байланысы әлі де зерттеуді
қажет ететіндігі өзекті мәселе болып отыр.
Жалпы осы теорияларға көз жеткізу мақсатында біздің басшылығымызбен 11-
сынып оқушыларының арасында зейіннің қасиетін (тұрақтылық) зерттеу үшін
констатациялы эксперимент жүргізілді. Эксперимент корректуралық проба
әдісінің (Бурдон тесті) көмегімен жүргізілді. Берілген белгілі бір уақытпен
жұмыс істей отырып, сыналушылар бланкте ұсынылған әріптерді танып, сызып
шығулары керек. Жұмыс келесі жағдайлармен бағаланды. Бұл жұмыста
сыналушылар зейінінің тұрақтылығы мен шоғырлануының деңгейлері анықталды.
Зейіннің шоғырлануы мына формула бойынша бағаланады:
К=Сх СП немесе К=С2П
Мұндағы С – сыналушы қарастырған кесте жолдарының саны,
П – қателер саны (түсіп қалған немесе артық белгі қате берілген).
Қате сызылуы керек, онан соң қате сызылған әріптер саналады.
Ал зейіннің тұрақтылығы барлық тапсырма кезіндегі жылдамдықтың
өзгерісі бойынша бағаланады. Әрбір 60 секунд үшін саналатын нәтижелер мына
формула бойынша есептеледі:
А=St. А – орындалу жылдамдығы, S – корректуралық кестенің бөлігінде
қаралған әріптер саны, t - орындау уақыты.
Бурдон тестімен алынған эксперименттің нәтижелері Стьюдент әдістемесі
арқылы өңделді. Ал Стьюдент әдісі екі таңдау тобы көрсеткіштерінің ортаңғы
мәндерінің арасында айырмашылықтың болуы немесе болмауы жөніндегі болжамды
анықтауға бағытталған. Экспериментті осындай критериймен өңдеу арқылы
мынадай қорытындыға қол жеткіздік: Бейімделген студенттердің қарым-
қатынасындағы зейін тұрақтылығының деңгейі төменгі көрсеткішті көрсетті.
Және осы көрсеткіш бойынша психологиялық көмектің қажет екендігі анықталды.
Зерттеу жұмысының барысында мақсат-міндеттеріміз орындалып, болжамымыз
дәлелденді.
Қорыта келгенде, зейін адамдардың барлық іс-әрекеттеріндегі қарым-
қатынасының және күнделікті қарым-қатынасының маңызды психологиялық факторы
болып табылады. Сондай-ақ, зейін аудару адамдар арасындағы қарым-
қатынастың бірінші алғышарты болып табылады. Дегенмен, қарым-қатынасты
ауқымдырақ қарастырсақ, онда зейінді қарым-қатынас процесіндегі маңызды
компоненттердің бірі деп айтуға болады. Зейіннің қасиеттері қарым-қатынас
пен адамдардың өзара қатынасының қажетті психологиялық компоненті бола
отырып, айналадағы адамдармен байланысының тереңдей түсуіне мүмкіндік
туғызады.
Қарым-қатынас процесінде өз ойын жеткізу мен басқа адамның ойын
жеткізуде зейіннің маңызы өте зор.
Зейінді қалыптастырудағы халықтық тәлім-тәрбие психологиясы да маңызды
болып саналады.
Халықтың өзіндік әдет-ғұрпы, дәстүр салты, ұлттық мінез бітістері,
әлеуметтік сезімдері мен көңіл-күйлері, ерік-жігер қасиеттері, алуан ойлары
мен талап-тілектері, бір сөзбен айтқанда, әр түрлі топтардың әлеуметтік
психологиясы, ондағы тәлім-тәрбие, таным-наным, оқу-білім, қоғамдық өмірдің
сан қилы жақтары мен қым-қиғаш қайшылықтары, жеке адам мен ұжым арасындағы
қатынастар да мақал-мәтелдерге жеке-жеке тақырып болған[26].
Қоғамдық прогресте объективтік факторлармен қатар субъективтік
жағдайлардың да, яғни қоғам дамуының кейбір кезеңдерінде қабілетті, зейінді
адамдардың да рөлі болады. Қоғамдық дамудың зәру міндеттерін шешу жолында
бұқараның қозғалысын басқаруға, белгілі бір топты, қауымды басқаратын
зейінді басшылардың, көсемдердің, кемеңгер адамдардың қажеттілігі туады.
Осы идеяны мақал-мәтелдерден де табуға болады. Мәселен, Бір данаға жол
берсең, жанған отқа күймейсің, Мың қосшыға бір басшы, Басшысыз — ел
жетім,— деген даналық сөздерде халықты басқаруға ақылды, көреген, білгір,
озық ойлы адамдардың қажет болатындығын, бұлардың өздерінің жеке басының
ерендігімен, зор талант-қабілетімен әлеуметтік өмірде елеулі рөл
атқаратынын, қоғамдық прогресті сара жолға түсіруге аз да болса себепші
болатындығы айтылады[27].
Халқымыз жеке адамның қоғамдағы орнын, асыра бағалауға болмайтындығын
да ескерткен. Білгірім өлді деп қайғырма, бірегей туар тағы бір, Қанша
жақсы болса да жалғыз жігіт би болмас, Қатардан ассаң да халықтан аспақ
жоқ,— деген мақал-мәтелдерде ұлы адамдарды қажет болған жағдайда қоғамның
өзі тудырып отыратындығы, ондайлардың орны толмайды деп жоқтаудың дұрыс
еместігі, оларға құр босқа табына берудін, қажетсіздігі, мүндай басшыларды
халық қажетті жағдайда өз ортасынан тәрбиелеп шығатындығы дұрыс
топшыланған.
Адам зейінінің қалыптасуында оның нақтылы іс-әрекеті мен мамандығы,
дәстүрі мен салт-санасы, әдет-ғұрпы, ұжымы мен әлеуметтік ортасы тиісінше
ықпал жасап отырады, жеке адамның санасы қоғаммен қарым-қатынас жасау
процесінде, түрлі қоғамдық атрибуттардың, қондырмалардың әсер етуінің
нәтижесінде өзіндік мазмұнға ие болады. Ұжым өнегесі, қоғамдық пікір – адам
психологиясын қалыптастыруда таптырмайтын қуатты фактор.
Қоғамдық сананың сипатымен белгіленетін жұртшылық пікірі, адам мен
қоғам арасындағы қатынастарды реттеп отыратын басты әлеуметтік күш, үлкен
дәнекер. Қоғамдық пікір – әлеуметтік топтардың таптық, қоғамның, ұжымның
ойы, көзқарасы, талап-мүддесі. Мақал-мәтелдерде қоғамдық пікірдің, ұжымның
рөлі ерекше маңызды екендігін дұрыс тұжырымдаған. Мәселен, Халық айтса
қалт айтпайды, Халық – қатесіз сыншы, Тентекті халқы түзейді, – деген
тұжырымдар адамның сана-сезімінің жақсы жақтарын қалыптастырып дамытуда,
еңбек сүйгіштікке, адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеуде, ұжымнын, жетекші
рөл атқаратындығын жақсы керсетеді.
Адам зейінінің қалыптасуында ынтымақтасқан еңбек әрекетінің алатын
орны да ерекше екенін халқымыз жақсы түсінген. Мәселен, Жалғыздың ісі
өнбейді, Көп еңбегі көлмен тең, Көп еңбегі пәрменді, Көп көңілді, -
деп келетін мақал-мәтелдерде көппен қоян-қолтық, бірлесе еткен еңбек қана
адамға зор қуат беріп, оның қажеттігін өтеп, ықылас-зейінін
байытатыны,жалғыз кісінің өндіргені тамшыдай болса, көптің өндіретіні
дариядай болатындығы тебірене жырланған [28].
Халқымыз әр жастағы адамдардың көңіл күйі, сезімдері, мінез
ерекшеліктері, түсінік талғамдары, сенім, қызығулары, әдет-дағдылары бірдей
болып келмейтіндігі жөнінде де қызықты пікірлер айтқан. Адамның моральдық
бейнесі, психикасы, зейіні оның іс-әрекеті үстінде дамиды, ал іс-қимылдың
алғашқы ірге-тасы балалық кезде қалыптасады. Халқымыз өз ұрпағын жақсы
қасиетке еңбексүйгіштік, тілалғыштық, имандылық т. б. баулуды үнемі негізгі
мәселе деп ойлап келген. Осыдан да болу керек, сәби, бөбек тәрбиесі мақал-
мәтелдерден елеулі орын алған.
Бала тілі балдан тәтті, Балалы үй – базар, Бала – көңілдің гүлі,
көздің нұры, Алты жасар бала атқа мінсе, алпыстағы шал алдынан шығады,
Бала – адамның бауыр еті – деген мақал-мәтелдерден халқымыз бала
тәрбиесіне ерекше назар аударғандығын байқаймыз.
Халқымыз тәрбиесі кем балаға жаны ашып: Әдепсіз бала – сорлы бала,
Жаман бала – күйік, Талабы жоқ жас ұлың, жалыны жоқ шоқпен тең, Балаң
жаман болса, көрінгеннің мазағы, – деп әдепсіз, өзінің де, өзгенің де
мазасын кетіретін, талапсыз, ынжық, жалқау, зейінсіз, салдыр-салақ, қорқақ,
күйгелек, өздігінен еш нәрсе істей алмайтын, ебедейсіз балалардың
келешегінен күдіктенеді де, ата-анасының айтқанын екі етпейтін, тіл алғыш,
зерек, зейінді, әр нәрсені танып, білуге құмар, елгезек, ықыласты, тәртіпті
балаларды басқаларға үлгі етеді. Мәселен, Өнерлі бала сүйкімді, Талапты
бала талпынған құстай, құмары қанбас аспанға ұшпай, Балаң жақсы болса,
екі көздің шамшырағы, Адам болатын бала алысқа қарайды, Кісі болар
баланың кісесінен белгілі, Болар адам жеті жастан бас болар, т.б. осы
секілді халық нақылдарында мінез-құлқы, психологиясы дұрыс бағытта
қалыптасып келе жатқан, оқу-өнерге құмар, талабы таудай, еңбек сүйгіш,
тыңғылықты, жинақы, өмірге бейім, балалар сөз болады. Осы айтылғандардан
баланың зейіні бала жастан, ата-ана тәрбиесі арқылы көрген білгенін ойға
түюі нәтижесінде қалыптасатындығы байқалады [28, 9-бет]
Бала біткеннің бәрі де. ес білгеннен бастап білсем, көрсем, естісем,
ұстасам, алсам деп әрекет етуге ұмтылады. Ол өзін қоршаған ортамен, басқа
адамдармен қарым-қатынасқа түсуді қалайды. Бұл баланың өзін қоршаған өмірді
терең де толық білуге табиғи құштарлығын арттырып, зейінін қалыптастырады.
Олар үшін жай нәрсенің өзі жаңалық. Бұлар әуесқой, тынымсыз зерттеуші.
Қөптеген мақал-мәтелдердің мән-мазмұны осы айтылған идеяны да бейнелейді.
Ата-ана өз баласын өнегелі сөзбен, жеке басының үлгісімен.
тәрбиелейді. Ойын баласында үлкендердің сөзіне, қылығына, іс-әрекетіне
еліктеушілік басым. Балаға байқап сөйлесең ақылыңа көнер, байқамай
сөйлесең көрсетер бір өнер, Қызды асырай алмаған күң етеді, ұлды асырай
алмаған құл етеді, Ұлың ессе, ұлы үлгілілермен ауылдас бол, Анаға
баланың алалығы жоқ, деп халық бала тәрбиесін тек құрғақ, сылдыр сөзбен
жүргізгеннен гөрі іс-әрекет, үлгі-өнеге арқылы жүргізудің пәрмендірек
келетіндігін, сондай-ақ бала тәрбиесіне оның құрбы-құрдастарының, жора-
жолдастарының да ықпалы болатындығын еске алып отырған.
Халқымыз заманға сай алғыр да зерек, зейінді, талапты жас ұрпақты
оқытып-тәрбиелеу жайында небір сындарлы пікірлер айтқан. Баланы таба
білсең, баға да біл, Баланы сүйсең, тәрбиесін сүй, Баланы мақтау
жетілдірмейді, тәрбиелеп баптау жетілдіреді, Балапан ұяда нені көрсе,
ұшарда соны іледі, – дейтін мақал-мәтелдер баланы құр айналайын дей
бермей, оны адамгершілікке баулу жағын ойластыру қажеттігін, от басынан,
ұшатын ұясынан, әке-шешесінен алатын тәрбие қандай болса, көп жағдайда оның
алдағы өмірі де соған орай құрылады деген ойды аңғартады.
Жас бөбектерге шынайы тәрбие беруде оның жеке дара психологиясын, жас
өзгешелігін, мінез-құлқының өзіндік ерекшелігін айрықша ескерту қажет –
дейді мақалдар. Бұл жөнінде халық бірде: Балаға өз тіліңмен сөйлеме, өз
тілімен сөйле, Бала – көктеп шыққан қызыл гүл, солдырмайтын жолын іздеп
таба біл, Балаға байқап сөйлесең ақылыңа көнер, – десе, енді бір
мақалдар адамның мінез ерекшеліктерінің өмірде, тәрбие арқылы
қалыптасатындығы туралы: Баланы туады екенсің, бірақ мінезін тумайды
екенсің, Қарды қылау өсіреді, баланы сылау өсіреді, –дейді. Баланы
оқытып тәрбиелеуді оның жас кезінен бастап қолға алса ғана тәрбие нәтижелі
болып, жақсы жеміс бере алады. Жас бала табиғатында оқып үйренуге, танып
білуге әуес. Ұстаз да, ата-ана да осы жәйтті дер кезінде тиімді пайдаланып
қалуы қажет. Баланы үйрет үйренетін кезінде, Буының қатпай білім ал, –
дейді бұл жөнінде нақыл сөздер[29].
Халқымыз бала зейінінің қалыптасуында ойын әрекеті де елеулі рөл
атқаратындығын аңғарған. Ойынның маңызы жөнінде мақал-мәтелдердің түйетіні
мыналар: ойында бөбектің ортамен қарым-қатынасы кеңейіп, таным қабілеті
өссе, мінез-құлқы қалыптаса түседі. Бала ойынының түрі де, мазмұны да сан
алуан.
Ойын үстінде бала достыққа, жолдастыққа, тапқырлыққа, іскерлікке,
ептілікке, адамгершілікке, ортаны танып білуге баулынады. Бала табиғатынан
қимыл-қозғалысқа құмар, ойын балалық щақтың басты ерекшелігі. Мәселен,
Баланың істегені білінбес, Баламен ойнама, шаршарсың, Қыз қуыршақ
дейді, бала құлыншақ дейді, Ойнай білмеген ойлай да білмейді, - деген
мақал-мәтелдерде баланың ойынға аса құмар келетіндігі, ұл мен қыздың ойыны
да түрліше болатындығы, ойын арқылы баланың сана-сезімі, ақыл-ойы, өсіп,
жетілетіндігі дұрыс көрсетілген.
Баланың дүниетанымында, оның психологиясының қалыптасуында оқу-
білімнің ерекше маңыз алатынын да мақал-мәтелдерден дұрыс көрсете алған.
Білімнен асар байлық жоқ, Білек сүріндіре алмағанды, білім сүріндіреді,
Білімдіден өнер құтылмас, Ақыл – тозбас тон, білім – таусылмас кен, –
деп келетін мақалдардан осы идеяны жақсы аңғаруға болады. Бұларда -адамның
білімі мол болғанда және оған бар зейінін аудара білгенде ғана ол жақсы
азамат бола алады, білімді, зейінді адамға аспайтын асу, алдырмас қамал
болмайды, білімді, зейінді адам тіршіліктің не бір құпия сырларын аша
алады. Өмірді жақсарта түсуге шамасы келетін де, өз ұрпағына жақсы үлгі-
өнегені қалдыратын да осындай адамдар. Сондықтан әрбір жеткіншек білімді
адамның жақсы ісін, әдепті қылығын өзіне үлгі етуі тиіс.
Халық даналығы адамның зейіні негізінен іс-әрекет үстінде
қалыптасатынына ерекше мән бере келіп, тәлім-тәрбие процесі үшін баланың
кейбір туыстан берілетін қасиеттерімен де санасып отырудың кажеттілігін
ескертеді. Мәселен, Ат болатын құлынның бауыры жазық келер, адам болар
баланың маңдайы жазық келер, – деген мақалдар біздің жоғарыда айтқан
пікірімізге жақсы дерек. Бұларда баланың кейбір сезім мүшелерінің,
физиологиялық белгілерінің нәсіл арқылы берілетіндігі, бұлардың оқу-тәрбие
ісіне аз болса да қатысы барлығы, сондықтан осындай ішкі мүмкіндіктермен де
санасу қажеттігі сөз болып отырғандығы анық.
Оқушы зейінін қалыптастыруда мұғалімнің еңбегі өте зор. Қазіргі таңда
мұғалімдерге қойылып отырған талап жан – жақты. Олардың кәсіптік
біліктілігі, ойлау мәдениеттілігі, этикалық, құқықтық нормаларға сай болып,
әдістеме ғылымының жаңалықтарымен қаруланып, жаңа ақпараттық технологияны
меңгеруі есепке алынады.
Ұстаз – балалар мен үлкендер әлемінің арасындағы сарапшы. Сондай – ақ
баланың психикалық құпияларын жетік біле отырып, білім береді, оны адам
болуға үйретеді. Мұғалімнің еңбегін өзінің мәнділігі бойынша ешқандай өзге
еңбекпен салыстыруға болмайды, өйткені ол еңбектің нәтижесі – адам.
Зейін табиғатын түсіндіруде көптеген ғалымдар өз пікірлері мен
заңдылықтарын ұсынған. Мысалы; И.П.Павлов зейін механизмдерінің іске
қосылуында бағдарлаушы рефлекстің рөлі өте күшті екендігін өз еңбектерінде
дәлелдеп, бұл рефлексті немене? рефлексі деп атаған. Зейін әрекетінің
физиологиялық көрінісін түсінуде Ч.Шеррингтон ғылыми дәлелдеп, кейін
И.П.Павлов кең қолданған жүйке процестерінің индукция заңы үлкен маңызға
ие. И.П.Павловтың оптимальдық қозу алабы теориясы ырықты зейіннің табиғатын
физиологиялық тұрғыдан өте жақсы түсіндіреді.
Зейіннің физиологиялық негіздерін айқындауда А.А.Ухтомскийдің доминанта
принципі де жетекші мәнге ие.
Отандық ғалымдардан Қ.Жарықбаев Адамға тән әрекеттің кез келген
түрінде зейін орын алмаса, оның нәтижелі болуы қиын десе, Сәбет Баб-баба
Адам санасы белгілі мезеттің әрбір бөлігінде өзіне қажет болған заттар мен
құбылыстардың маңызды да мәнді тараптарына бағытталады [37, 124-бет], -
деп зейін тақырыбында көптеген еңбектер жазып, оқушыларды зейінді болуға
тәрбиелеудегі ұстаздардың міндетін баса көрсетеді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz