Библиографиялау және библиографиялық қызмет көрсету
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 1–2 бет
І тарау Өлкетану библиографиясының мәні мен міндеттері ... ... ... .3-6 бет
ІІ тарау Облыстық кітапханалардың өлкетану анықтамалық библиографиялық
құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7 – 11 бет
ІІІ тарау Аудандық кітапханалардағы өлкетану жұмыстары... ... 12 – 19 бет
ІҮ тарау Өлкетанудың бас библиографы ... ... ... ... ... ... ... .20 – 30 бет
Ү тарау М. Дулатов қазақтың тұңғыш библиографы ... ... ... .. .31 –33 бет
ҮІ тарау Библиографиялық көрсеткіштер ... ... ... ... . ... ... ... .34 – 42 бет
7.1. Әлімжанов Баянғали ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 4 бет
7.2. Бижанов Мәтен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34 – 35 бет
3. Ерғалиев Жабал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36 –37 бет
4. Есекеев Жұмабай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37 – 38 бет
5. Жетпісқалиев Серік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38 – 40 бет
6. Жүнісов Сәкен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40 – 42 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43 бет
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...44 бет
ҮІІІ тарау
Қосымша Әдеби Көкше әлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45 – 67бет
КІРІСПЕ
Еліміз саяси, экономикалық және қоғамдық өмірді терең қайта құруды бастан
кешіруде. Бүкіл жоғары білім беру жүйесі; студенттердің оқытудың
мазмұнымен тәрбиелеудің әдістері қайта құралып жатыр. Қайта құру мәдениет
мекемелері - кітапханалардың алдына да жаңа міндеттер қойып тыр. Халықтың,
ең алдымен жеткіншек ұрпақтың дүниетанымын тәрбиелеу, жеке адамның жан –
жақты дамуына жәрдемдесу процесіне кітапханалардың қатысуын жандандыра
түсуде. Қазіргі кезде еліміздің кітапхана жүйесін дамытуда көптеген
проблемелар қарастырылуда.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы Мәдениет министірлігі Ғылым
академиясы еліміз кітапханалары өз функцияларын орындау үшін олардың
ұйымдық және экономикалық жағдайларын жетілдіру жөніндегі шаралар
көзделіп отыр.
Қайта құру процессінде библиографиялық қызмет көрсетудің принципі
жаңа әдістер мен құралдарын жасау, адамгершілік тәрбие беру. Әлеуметтік
экономикалық және ғылыми – техникалық прогресс принциптерін библиографиялық
жағынан қамтамасыз етудің белсенді формаларын енгізуді талап етуде.
Библиографиялау және библиографиялық қызмет көрсету ісін жетілдірудің
аса маңызды шарты оларды техникамен қайта жандандыру. Ең жаңа ақпараттық
техниканы, библиографиялық өлкетану процестерді автоматтандыру құралдарын
практика кең көлемде енгізбейінше библиографиялық ресурстарды жұртшылықтың
пайдалануын интенсивтендіру, ол үшін негіз әзірлеудің сапасы мен
тиімділігін арттыру көзделуде.
Қазақстан библиографиясының тарихын зерттеу, оны жетілдіру және
библиографиялық білім берудіңқазіргі кезеңдегі өзекті мәселелері тек
кітапхана мамандарын ғана емес, тарихшы, социолог, мәдениеттанушы
ғалымдарды да толғандыруда. Өйткені, библиография мемлекет мәдениетінің
жетілу деңгейіне өлшем болғандай мағынасы терең сан қырлы ғылым.
Қазақстан библиографиясының дамуы турасында кітап палатасының мамандары Е.
Нығметов, З. Қасымова, Н. Асубекова, оның теориясымен айналысқан педагогика
ғылымының кандидаты М.А. Ақшолақованың еңбектері жарияланды.
Қазіргі кезде ғылыми, іскерлік библиографиялық, анықтамалық
ақпараттың маңызы жоғары бағаланатыны әркімге белгілі.
Дипломдық жұмыстың міндеті - белгілі бір өлкенің тарихы және мәдениет
ескерткіштері жайлы әдебиеттерді, қолжазбаларды, архивтерді жинау, реттеу
оқырмандарға насихаттау болып табылады.
Кітапхана ұстанымдары:
1. Жаңа кітаптар мен мерзімді басылымдармен – таныстырушы.
2. Педагогика мен психология салалық әдебиеттер облысында жаңа білімдермен
– байытушы.
3. Ақпараттық – библиографиялық қызмет етумен қамтамасыз ету.
4. Оқырмандардың қызығушылығы мен қажеттілігі, қорды қанағаттандыру
дәрежесі. Біздің барлық жұмысымыз Қоршаған әлемді тануда оқу - әрекет
тәсілдерін қалыптастыру деген бағытта болады.
Өлкетану библиографиясы жалпы - өлке өмірінің барлық жағын қамтитын,
баспадан шыққан әдебиеттер кіреді. Қазақстан Республикасы Ұлттық
кітапханасының мамандары еліміздегі библиография ісінің даму тарихын
зерттеуді жалғастырып келеді. Мұнда Қазақстан библиографиясының
қайраткерлері зерттеуін шығарып отыр.
І тарау
ӨЛКЕ ТАНУ БИБЛИОГРАФИЯСЫНЫҢ МӘНІ МЕН МІНДЕТТЕРІ.
Қазіргі библиография ғылымының негізгі бір тармағы — өлке тану
библиографиясының басты міндеті — халық шаруашылығына, еңбекшілерге тәрбие
беру ісіне тікелей атсалысу. Оның методикалық және теориялық бағыты
программаларына негізделеді. Өлке тану жұмысының әр аудан, қала, облыс,
республикаларда өндіргіш күштерді тиімді орналастыру, жаңа экономикалық
региондарды игеру істерін насихаттауға тигізер септігі мол.
Бұған ғылыми негізде жасалған анықтамалық, библиографиялық құралдың
көмегі көп тиеді.
Шын мәніндегі мол мағлұматты, жан-жақты жасалған библиографнялық
көрсеткіштер тек совет заманында ғана пайда болды. Ондай көрсеткіштер
кезінде Үлкен Алтай, Үлкен Ембі, Үлкен Жезқазған жинақтарына еніп,
осы өлкелердің байлығын зерттеуге, халық қазынасына айналдыруға көп
пайдасын тигізді.
Революцияға дейін өлке тану библиографиясымен жеке әуесқой адамдар
ғана айналысқан еді. Патша үкіметінін шығыс аймақты зерттеуге арнайы
жіберген экспедицияларының негізгі мақсаты отарлау саясатын ғана көздеді.
Ал өлке туралы кітап шығаруға арнайы бөлінген қаржы мүлдем болмады, кітап
бастыру ісі дамымады.
Совет өкіметі жылдарында өлке тану жұмысының жандана түсуіне Н. К.
Крупскаяның қосқан үлесі ұшан-теңіз. Ол партияның Орталық Комитетінің
тапсыруы бойынша елімізде кітапхана ісі мен библиографиялық жұмыстарды
жолға қоюға тынымсыз ат салысып, Өлке тану және кітапхана (1926), Ұлттық
мәдениет туралы мәселе жайлы (1930) және т. б. осы тақырыпқа тікелей
қатысы бар мақалалар жазды.
Одақтағы ірі-ірі кітапханалардың іс-тәжірибесіне сүйене отырып, Н. І.
Крупская көптеген библиографиялық методикалық құралдар ұсынды, тыңғылықты
кеңестер беріп отырды. Ғылыми және көпшілік кітапханалардың байланысын
нығайтты.
Кейінірек өлке тану библиографиясын ғылыми негізде жолға қою
проблемаларымен. Ғылым академиясы, оның жергілікті филиалдары, ғылыми-
зерттеу институттары жүйелі түрде айналыса бастады.
Сонымен қатар өлкенің тарихы мен табиғатын, экономикасы мен мәденнетін
зерттеу ісіне одақтас республикалардың Ғылым академиялары, олардың ғылыми-
зерттеу институттары, жергілікті университеттер, жоғары оқу орындары, өлке
тану музейлері мен архив қызметкерлері, тәжірибе станциялары араласты.
Туған Отанды, өлкені жан-жақты таныту ісіне лайықты үлес қосып отырған
өлке зерттеуші ғалымдар қоғамының да ролі зор.
Өлке зерттеушілер — еңбекшілердің ерікті өкілдері. Бұл қозғалысқа
қатысушылар саны, әсіресе 1920—1930 жылдары арта түсті. Жергілікті жерлерде
өлке тану қоғамының бюролары, үйірмелері құрылды, оның мүшелері негізінен
өлке тану энтузиастары болды. Өлке тану жұмысы бірнеше жолдар мен бағыттар
бойынша жүргізілді. Олардың негізгілері:
а) қоғамдық өлке тану. Бұған оқушылар мен мұғалімдер мен журналистер
ерікті түрде, әуесқойлық негізде қатыса алады. Соңғы кезде өлке зерттеу
ісімен шұғылданатын әуесқойлар жергілікті ескерткіштерді, табиғи маңызды
объектілерді күтіп сақтау ісімен де айналысып жүр.
б) мемлекеттік өлке тану. Бұл, әрине, мемлекет тарапынан арнайы
жүргізілетін жұмыстар. Олар жергілікті шаруашылық органдарына, ғылыми-
зерттеу мекемелеріне, жоғары оқу орындарына жүктеледі. Жоспарда не оқу
программаларында көрсетілгендей, олар табиғат, тану, елке тану тақырыптарын
зерттейді, арнаулы ғылыми еңбек шығарады.
в) музейлік өлке тану. Өлке тану, ісінің өзекті мәселелерінің
бірсыпырасы осы музейлердің жүргізетін үгіт-көпшілік жұмысына байланысты.
Мысалы, Орал қаласындағы тарихи өлке тану музейін, Пугачев музейін аралап
көрген адамдар Қазақстанның батысы — Орал өңірі, Жайық бойы туралы қыруар
мағлұмат алатыны сөзсіз. Бұл музейлерді араламай, ондағы өте құнды және
сирек кездесетін экспонаттарды мұқият көріп, таныспай кете алмайсыз. Мұндай
өлке тану музейлері республиканың барлық облыс орталықтарында жұмыс
істейді.
Музейлік өлке танудың негізгі бір түрі — халықтық музейлер. Халықтың
даңқты жеңістері мен өнегелі істерін, жаңа Конституциясы тұжырымдаған
музейлік экспонаттарды көріп, зор қанағаттанғандық сөзім, мол әсер, тарихи
мағлұматтар алады.
г) мектептік өлке тану. Өлке танудың бұл түрі мектеп қабырғасынан
басталады. Бұл сыныптан тыс істелетін жұмыстардың ішіндегі ең маңыздысы
болып саналады. Көптеген мектептерде жаратылыс, тарих, қоғам тану пәнінің
мүғалімдері басқаруымен әлке тану үйірмелері, мүйістері жұмыс істейді.
Орал облысының Шыңғырлау ауданындағы Отрадное селосында құрылған өлке
тану музейін ұйымдастырған жергілікті мектептің директоры, география
пәнінің оқытушысы, Географиялық қоғамының толық мүшесі К. Жұбанышалиев
болды. Ол өлке тарихына байланысты құнды материалдар жинады.
Мектептік өлке танудың жас өспірімдерді Отанды сүюге, өз өлкесін
мадақтай, бағалай білуде, патриоттық рухта тәрбиелеуде мәні зор, Өлке тану
ісінде өлкенің даңқты адамдарын іздестіріп, олар жайлы деректер жинауға көп
еңбек сіңіріп жүрген Қызыл ізшілер қозғалысын айрықша айтуға болады.
Қазір сол Қызыл ізшілер жорығының нәтижесінде аты-жөні бұрын белгісіз
өнер қайраткерлері, жауынгерлер есімі, маңызды оқиғалар анықталып, бағалы
документтер табылуда.
д) кітап сататын дүкендер және басқа мәдениет орындары да (баспалар,
халық творчество үйлері, клубтар) өлке тану жұмысын насихаттауға ат
салысады.
е) кітапханалық өлке тану. Бұл ғылыми жұмыстар жүргізілетін
библиографиялық орталық болып табылады.
Өлке тану жұмысының түрлі салаларын үйлестіре жүргізетін бірден-бір
орын да осы кітапхана. Оның қызметкерлері өлке тану тақырыбын меңгере
отырып, әр өлкенің, облыстың, республиканың экономикасына қосатын үлесін,
оның тарихын, жаратылысын, табиғи ресурстарын ұтымды пайдалану мәселелерін
еңбекшілер арасында кеңінен насихаттап отыруға тиіс.
. Кітапханалардағы өлке тану жөніндегі барлық жұмыстар халыққа жалпы
білім беру, бұқараның мәдени дәрежесін арттыру, қазіргі заманның алға қойып
отырған келелі ғылыми өндірістік мәселелері, қарарларында көрсетілген нақты
проблемалық тақырыптарды камти отырып жүргізіледі.
Өлке тану библиографиясына анықтама , беруден бұрын, өлке тану
әдебиеттері дегенді түсіндіре кетейік. Өлке тану әдебиеті кең салалы
әдебиет. Бұған белгілі бір аймақты жан-жақты зерттеуге бағытталған немесе
оның физикалық және экономикалық географиясына, геологиясына, тарихына,
этнографиясына, топырақ тануға не жаратылысына арналып жазылған кітаптар
мен мақалалар жатады.
Сонымен қатар белгілі бір қала, аудан, селолар туралы мәліметтер
басылған арнаулы ғылыми монографиялар, ғылыми-көпшілік әдебиеттер,
анықтамалық басылымдар, осы өлкеге қатысы бар тағы басқа да шығармалар өлке
тану әдебиеттерінің негізгі қоры болып есептеледі.
ІІ тарау
ОБЛЫСТЫҚ КІТАПХАНАЛАРДЫҢ
ӨЛКЕ ТАНУ АНЫҚТАМАЛЫҚ-БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ
ҚҰРАЛДАРЫ
Анықтамалық-библиографиялық құралдарды жасау, оны ойдағыдай жүргізіп
отыру кітапханалардың өлке тану жұмысының негізі болып табылады.
Оқырмандарға анықтамалық-библиографиялық қызмет көрсету, керекті
әдебиеттерді дер кезінде оңай әрі тез тауып беру, оқырман қауымын өлке тану
әдебиеттерімен үнемі таныстырып отыру, оны насихаттау, библиографиялық
құралдарды мезгілімен шығару жұмыстары, міне, мұның бәрі осы анықтамалық-
библиографиялық құралдың ғылыми-методикалық жағынан дұрыс ұйымдастырылуына
тікелей байланысты.
Облыстық, өлкелік, республикалық кітапханалардың анықтамалық-
библиографиялық құралы негізінен мыналардан тұрады:
1. Өлке тану әдебиетінің құрама каталогы;
2. Өлке тану әдебиетінің ұсыныстық картотекасы;
3. Жергілікті баспадан шыққан кітаптар мен баспасөз картотекасы;
4. Өлке тану сипаты бар анықтамалық әдебиеттер мен библиографиялық
құралдар қоры;
5. Өлке тану тақырыбына, жазылған анықтамалықтар қоры (архив);
6. Өлке танулық материалдар басылған газет қиындыларының папкасы
(альбомы);
Енді осы бөлімдердің әрқайсысына: облыстық кітапхана жүйелерін негізге
ала отырып, жеке тоқталайық.
1. Өлке тану әдебиетінің құрама каталогы — бұл кітапханалардың күнбе-
күнгі өте кен, түрде пайдаланатын, негізгі құралы болып саналады.
Мұндай каталогсыз кітапханада жұмыс істеу қиын болған болар еді.
Кітапхана қорындағы өлке тану әдебиетіне жататын барлық басылымдар
өзінің мазмұны мен түріне қарамастан құрама каталогқа толық енуге тиісті.
Құрама каталогқа өлке тану жөніндегі айтылған мәліметі бар кітаптар, пікір,
ой, немесе жеке тарау, бөлек бір цитат, не баспасөз беттерінен алынған
мақала, рецензия, көркем өнер және картографиялық материалдар, нота
басылымдары да қойылады.
Каталогқа алынатын әдебиеттерді (материалдарды) іздеп табу,
біріншіден, баспалардан күнделікті түсіп жатқан кітап, кітапшаларды дер
кезінде қарап, қадағалап отыру арқылы жүргізілетін болса, екіншіден, қорда
бар әдебиетті ретроспективтік тексеру жолымен іздестіріледі. Бұл да өте
көлемді және аса ұқыптылықты керек ететін жұмыс. Алайда, мұны кітапхана
штатындағы бірлі-жарым библиограф-өлке зерттеуші қызметкер (онда да штатта
бар болса) толық қамти алмауы мүмкін. Сондықтан да бұл жұмысты үзбей
жүргізіп отыру кітапхана қызметкерлерінің бәріне бірдей жүктеледі. Кейде
арнаулы қызметкердің немесе библиографтың арнаулы басшылығымен оқырмандар
арасынан өлке зерттеуші әуесқойлардың көмегін де пайдаланған жөн.
Құрама каталогқа жататын әдебиеттерді ең алдымен сол облыстық
кітапхананың өз қорынан іздеу керек. Оны өлке тану әдебиетінің каталогын
жасауға қабілеті бар кадрлар іске асырады. Облыстық кітапханалардың
оқырмандары да білімді, сан алуан мамандық иелері. Ал оларға өлке тану
әдебиеттерін тез тауып беру үшін құрама каталогтың жүйесі дұрыс жолға
қойылуы шарт.
Құрама каталогтардың одақтық республикалармен ұлттық аймақтарда жасалу
тәртібінің өзіне тән ерекшеліктері бар. Мысалы, Қазақстандағы
кітапханалардың орталықтанған жүйесін басқаратын орталық кітапханада орыс
тілінде басылып шыққан түрлі жүйедегі өлке тану әдебиеттері неғұрлым толық
шоғырландырылады. Ал қазақ тіліндегі өлке тану әдебиеттері де жалпы
әдебиеттер сияқты жүйелі каталогқа жинақталады. Орталық кітапханада бүкіл
жүйедегі әдебиеттерді қамтитын орталық құрама каталог болады, ал
филиалдарда мұндай каталог өздеріндегі бар қорға ғана жасалады.
Өлке тану каталогы орыс тілінде Қазақстанның мерзімді басылымы
Казахстаника) деп аталатын жеке каталогқа енетіндіктен ондағы
материалдарды жалпы жүйелі каталогқа тағы да қайталап енгізудің қажеттігі
жоқ. Тек қана жалпы жүйелі каталогтың алдына бөлек карточка және негізгі
бөлгіш карточкалардың бәріне
Құрама өлке тану каталогын толық етіп жасауға тырысып, әйтеуір осы
өлке туралы жазылған басылымдардың бәрін каталогқа енгізе беру де дұрыс
емес. Сондықтан да кітапханашылардың бұл іске үлкен жауапкершілікпен,
талғампаздық, зейінділікпен қарағаны жөн. Әйтпесе каталог кездейсоқ,
болмашы материалдармен толығып, әдебиеттер көлемі шамадан тыс үлкейіп,
пайдалануға қиындап кетуі ықтимал.
Сондықтан кітапхана каталогыпа мынадай материалдарды мүлде енгізуге
болмайды:
— уақытша мәні бар, белгілі бір, кезеңге ғана байланысты қабылданған
жергілікті орындардың қаулы-қарарлары;
— көпшілікке белгілі мәліметтері бар ағымдағы материалдар;
— сол өлкеде тұрғанмен, өлкемен тығыз байланысы жоқ адамдар туралы
хабарлар, мәліметтер, т. б.
Құрама каталогтарды ғылыми-методикалық негізде жүргізуде басшылыққа
алатын облыстық, республикалық кітапханалар жасаған арнаулы ережелер бар.
Көпшілік кітапханалары бұл ережені күнбе-күнгі жұмысында үнемі басшылыққа
алып отырады. Қазақстан кітапханаларында құрама каталог жасау жұмысы А. С.
Пушкин атындағы мемлекеттік кітапханасы ұсынған Кітапханалық жіктеу
таблицасы, Қазақстанның облыстық кітапханаларында өлке тану әдебиеттерін
жіктеу таблицасы сияқты нұсқауларға сүйене отырып жүргізіледі.
Ал жеке бөлімдерді жіктеу, жеке рубрикаға жататын материалдарды
құрастыру жұмыстары көпшілік кітапханаларға арналған Кітапханалық
библиографиялық жіктеу таблицасы1 нұсқауы бойынша жүргізілуі тиіс.
Оқырмандар мен кітапханашылар өлке тану әдебиеттерінің құрама
каталогынан өздеріне қажетті әр түрлі кітаптарды іздейді. Олардың біреуіне
өлкенің тарихы, экономикасы, мәдениеті туралы әдебиеттер қажет болса,
екіншілеріне жеке аудан, қала, село, ауыл не өндіріс орны туралы ғана
әдебиеттер керек болуы мүмкін, ал үшіншілеріне өлкенің ғылым және әдебиет,
еңбек немесе соғыс майдандарында даңқы шыққан ардагерлері, батырлары жайлы
жазылған еңбектер керек.
Оқушылардың материалды іздеп табу талаптарын жеңілдету үшін құрама
каталог жалпы жүйелік, топографиялық және биобиблиографиялық болып үш
бөлімге бөлінеді.
Құрама каталогтың бірінші, негізгі бөлімі, қазір барлық облыстық
кітапханаларда пайдаланылады. Каталогтың бұл бөлімі арнаулы бекітілген
жіктеудің типтік схемасы бойынша жүргізіледі. Бұған дейін каталогтың бұл
бөлімін жасау әр түрлі әдіспен жүргізіліп келеді. Кітапханалардың
бірсыпырасы каталогқа негіз етіп, Бүкіл одақтық кітап палатасының схемасын
алса, басқалары кітапханалық жіктеу схемасын өзінше бейімдеп пайдаланады,
ал үшіншілер бөлек схема жасап, соны басшылыққа алып отырады. Жұмыс істеуде
мұндай әр түрлі әдістер кітапханалардың өлке тану жұмысын ұйымдастыру ісіне
пайдасын тигізбеді. Сондықтан да жалпы кітапханалар үшін жіктеудің Типтік
схемасын жасау қажет болды.
Құрама каталогтың биобиблиографиялық бөлімінің оқырмандарға
қажеттілігі өмірде дәлелденді, қазір оны пайдаланушылар көбейе түсуде.
Оқырмандарға арналған өлке тану каталогы үнемі тексеріліп, мазмұны мен
маңызы жағынан ескірген әдебиеттерден тазартылып отырылуы қажет.
2. Әлке тану әдебиетінің ұсыныстық картотекасы — бұл көпшілік және
ғылыми кітапханалардың жұмыс дәрежесін сипаттайтын анықтамалық-
библиографиялық құралдың негізгі бір түрі.
Республиканың облыстық кітапханалары негізінен әмбебаптық бағытта
дамып келеді. С. Пушкин атындағы ұлттық кітапханасымен қатар әмбебап ғылыми
кітапханалар жүйесі республиканың барлық 19 облыс орталығында құрылған.
Әмбебап профильдегі кітап қорын пайдаланушы жергілікті оқырмандар саны жыл
сайын көбейе түсті.
Ал ғылыми әдебиеттерден басқа да өлке туралы әдебиетке құштар оқырман
талабына сай қызмет көрсету үшін өлке танулық анықтамалық-библиографиялық
қолданбаның ұсыныстық картотекасы болуға тиіс.
Ондай картотекалар Туған өлкең жайлы не оқығың келеді?, Өз еліңді
сүйе біл, оқып үйрене біл, Біздің облыс, Біздің өлке тағы басқа да
түрлі атпен берілді.
Өлке тану жөніндегі мұндай картотекалардың түрлерін жасағанда үнемі
жаңа шыққан кітаптармен, мақалалармен толықтырылып, ал ескірген материалдар
картотекадан алынып тасталып отырылуы қажет.
Біздің республиканың көпшілік кітапханаларында картотека орыс және
қазақ тілдерінде жасалынады. Картотеканың бұл түрі өлке тану жөніндегі
мәліметтердің ең толық дерегін беретін болғандықтан, неғұрлым толық болуы,
материалдары дұрыс іріктелінуі, картотекалардың ғылыми жүйемен рет-ретімен
орналасуы қажет.
Баспа материалдары картотекаға мынадай тәртіппен орналасуы тиіс;
— аудан, қала мен село тақырыптарына арналған кітаптар мен кітапшалар;
— жалғасты басылымдарда, журналдарда, жинақтарда жарияланған өлке
танулық мақалалар;
— газет беттерінен алынған мақалалар; — өлке тану әдебиеттерінде
басылған рецензиялар;
— картотекалар, атластар, альбомдар, ноталар, баспа графикасы мен
грампластинкалар.
Пайдалануға оңай болу үшін, картотека негізінен үш бөлімге бөлінеді.
Бірінші бөлімде республика туралы әдебиеттер, екіншісінде — облыс
туралы, ал үшіншісінде аудан туралы берілген мәліметтер мүмкін болғанынша
толық және жан-жақты, сол объекті өмірінің барлық салаларын қамтитындай
болуы керек.
Ал, ауыл және басқа да ірі шаруашылықтар мен ұйымдардың әлеуметтік-
мәдени өміріне байланысты жергілікті жерде болып жатқан маңызды оқиғалар
жайлы мәліметтер картотекасы сол жердегі кітапханаларда жасалынады да,
бірақ барлық кітапхана картотекасына қосымша ретінде сақталады.
Өлке тану картотекаларын жасау жұмысын жолға қою мақсатын көздей
отырып, республика астанасындағы А. С. Пушкин атындағы мемлекеттік
кітапхана 1977 жылы Қазақстанның облыстық кітапханаларында өлке тану
картотекасына енген әдебиеттерді жіктеуге арналған типтік схеманы жасап
шығарды.
Орталық кітапханалар мен олардың филиалдары бұл схеманы басшылыққа ала
отырып, картотека жасау жұмыстарын онан әрі жетілдіруде.
3. Жергілікті баспадан шыққан кітаптар мен баспасөз картотекасы.
Белгілі бір өлкеде басылып шыққан кітаптар сол жердің өмірі туралы жазылған
болмаса да, соның баспаханасының полиграфиялық қуатын анықтайтын
әдебиеттерге жатады. Сондықтан да жергілікті баспаханадан шыққан барлық
материал — кітап, газет, журналдар жинақталған картотека болуы шарт.
Кейде оқырмандарға осы республикада шыққан барлық кітаптар мен
баспасөз материалдары тізімі емес, белгілі бір кезеңде басылып шыққан
әдебиеттер ғана керек болуы мүмкін. Осыған байланысты картотекаға
(каталогқа) кірген әдебиеттер бір-жылдық, бесжылдық, онжылдық болып
топталады.
Өлке тану анықтамалық-библиографиялық құралдың құрамында жергілікті
баспадан шыққан кітаптар мен мерзімді баспасөздің (газет, журнал, листовка,
плакат және басқа да материалдар) хронологиялык картотекасы болуға тиіс.
4. Өлке танулық сипаты бар анықтамалықтар мен библиографиялық құралдар
қоры. Жоғарыда айтылған материалдардан біз каталогтар мен картотекалар
жүйесі облыстық кітапханалардың өлке тану анықтамалық-библиографиялық
құралдың басты бөлімдері екенін аңғардық. Қазіргі заман кітапханалары осы
айтылған каталогтарды пайдалана отырып, оқырмандар қажетінің 80
проценттейін қанағаттандыруда.
Бірақ кітапханашыларға өлке көлемінде болған белгілі бір оқиға, оның
орнын экономикалық және мәдени дамуын дәлелдейтін көрсеткіш цифрлар немесе
әкімшілік-территорияға байланысты мәліметтердің анықтамасы қажет болатын
жағдайлар да жиі кездеседі. Оқырмандардың мұндай талаптарын орындауда
негізгі басты құрал — анықтамалықтар мен библиографиялық көрсеткіштер қоры.
Орталық кітапханаларда жалпы анықтамалық әдебиеттері мен
библиографиялық құралдар қоры қаншалықты мол болса, соншалықты оқырмандарға
қызмет ету ісі де оңайға туседі.
5. Өлке тану тақырыбына арнап жасалынған анықтамалықтар қоры (архив).
Өлке тану мәселесі жөніндегі оқырмандарға қажетті анықтама беру
кітапханашыларға оңайға түспейтін жұмыс. Ол үшін көптеген әдебиет
нұсқаларын ақтару, іздестіру қажет. Ал енді соншама еңбек сіңіріп тапқан
анықтама ертеңіне, немесе біраз уақыт өткеннен кейін тағы да бір басқа
оқырманға қажет болды дейік. Мұндайда анықтаманы қалай тауып беруге болады?
Әлде қайтадан қыруар әдебиеттерді тағы да ақтарып, іздеу салу керек пе? Бұл
жұмысты қиындатып, уақытты үнемді пайдалануға, әрі оқырман талабын тез
орындауға қол байлау болар еді. Жұмысты шапшаң әрі
оңай жүргізу үшін дұрыс жол мұндайда тек анықтамалықтар қорын
(архивін) жасау болып табылады.
Анықтамалықтар архивіне кез келген анықтамалық мәліметтердің бәрі
бірдей алына бермейді. Оған тақырыбы күрделі, орындалу процесі қиын, көп
іздестіруді керек ететін және оқырмандардың жиі сұрайтын, өз мәнін
жоймайтын өлке тану тақырыбының өзекті мәселелері бойынша жасалған
анықтамалықтар ғана іріктелінеді. Пайдалануға қолайлы болу үшін архивке
қосымша алфавиттікзаттық көрсеткіш картотекасы жасалынады. Оның әрбір
картотекасына берілген анықтаманың толық аты, заттық рубрикасы, реттік
номері көрсетілуі керек.
6. Өлке танулық материалдары басылған газет қиындыларының папкасы
(альбомы). Өлке тану мәліметтері бар газет қиындыларының папкасы (альбомы)
республикамыздың көпшілік кітапханаларында, газеттің көп жылдық номерлерін
сақтау мүмкіндігі жоқ жағдайда орталық, республикалық, облыстық және
аудандық газеттерде басылған өлке тану мәні бар мәліметтерді жинақтаудың
қолайлы жолы ретінде пайдаланылады.
Газет қиындыларының әрқайсысына газеттің аты, номер саны, жылы мен
айы, күні көрсетіледі. Мұндай қиындылар ұзақ уақыт сақталады. Сондықтан да
оларды арнаулы папкаға түптеп қойған абзал.
ІІІ тарау
АУДАНДЫҚ КІТАПХАНАЛАРДАҒЫ ӨЛКЕ ТАНУ ЖҰМЫСТАРЫ
Аудандық кітапхананың өлке тану жұмысына сол аудан туралы
әдебиеттерді, баспасөз материалдарын іздеп, есепке алу, ол материалдарды
библиографиялық бір ізге салып құрастыру және оларды оқырмандар арасына
насихаттау жұмыстары жатады.
Мұндай жұмыстар жоспарлы түрде халық шаруашылығы мүдделеріне,
еңбекшілерге коммунистік тәрбие беру ісіне сай жүргізіледі. Кітапханалар
сонымен қатар өз оқырмандарын туған өлкеге сүйіспеншілік рухында баулуға,
өлкенің өткені мен қазіргі өмірін — революциялық тарихы мен Ұлы Отан соғысы
жылдарындағы өмірін және бесжылдықтардағы еселі еңбектегі табысын жан-жақты
насихаттауға тиісті.
Аудандық кітапхана — мемлекеттік, көпшілік кітапханаларының негізгі
бір буыны. Белгілі бір әкімшілік-территорияның (қала ішіндегі қалалық
аудан, не селолық аудан) халқын қамтамасыз ететін орталықтанған кітапхана
жүйесі аудандық кітапхана болып табылады. Бұлардың басқа кітапханалардан
айырмасы — бір жағынан, аудан орталығындағы халыққа абонемент және оқу залы
арқылы өздері қызмет ететін болса, екінші жағынан, аудандық мәдениет
бөліміне кітапхана ісін өз территориясында жолға қоюға үлкен көмегін
тигізіп отырады. Сондай-ақ ол аудандағы барлық кітапханалардың методикалық
орталығы болып саналады.
Аудандық кітапханалар өз жұмысын Мәдениет министрлігі бекіткен
Ережеге сәйкес жүргізеді.
Мәдениет жұмысын жаңа белеске көтеру, ауылдағы күллі мәдени жұмысты
жаңа белеске көтеру, оның сапасы мен тиімділігін арттыру, халықты оныншы
бесжылдық жоспарларын орындауға жұмылдыруда, ауыл клубтары мен мәдениет
үйлерінің, кітапханалардың ролін арттыру міндеті қойылған. Сонымен бірге
тәрбие беру, білімді насихаттау, оқырмандарға эстетикалық тәрбие беру,
білімді насихаттау, тұрмыс мәдениетін орнықтыру, еңбекшілер демалысын дұрыс
ұйымдастыру сияқты саң салалы жұмыстарды одан әрі жетілдіруге бағытталған.
Соңғы кезде аудандық кітапханаларға методикалық жәрдем көрсету ісі
анағұрлым жандана түсті. Оған республиканың А. С. Пушкин атындағы
мемлекеттік кітапханасы шығарған құралдардың сан және сапа жағынан да
жақсара түскөні дәлел.
Дегенмен аудандық кітапханалардың өлке тану жұмысына арналып жазылған
библиографиялық-методикалық құрал әлі жеткілікті болмай келеді. Шындығында,
өлке тану жұмысымен түбегейлі шұғылданатын орын — аудандық кітапханалар
болуы керек.
Аудандық кітапханалардың көпшілігі дерлік өлке тану әдебиеттерін
насихаттау жұмысын жергілікті жердің (өлкенің) өмірімен тығыз ұштастырады.
Айталық, ауыл шаруашылық әдебиеттерін насихаттау ауданда, ауылдарда
оқырмандардың озат тәжірибелерімен байланыстырылса, техникалық кітаптарды
насихаттау аудандық өнеркәсіп орындарының жетістіктерімен,
рационализаторлар, өнер тапқыштар ұсыныстарымен байланыстырыла жүргізіледі.
Сондай-ақ тарихи кітаптарды насихаттау ісі де сол аймақтың өткендегі
тарихымен революция, соғыс ардагерлерінің өмірімен, тарихи жерлермен
байланыстырыла өрістетіледі. Сонда ғана өлке тану ісінің мәңі мен
міндеттері көпшілік алдында түсінікті де пайдалы болмақ. Мұндай игілікті
жұмыстың нәтижесінде жергілікті халықтың өз-өлкесіне деген сүйіспеншілігі
бұрынғыдан да арта түседі. Оларды өлкені терең зерттеуге, оның тарихын
жақсы білуге ынталандырады. Міне, осындай кітапханалар қатарына Сайрам
аудандық (Шымкент облысы) кітапханасын жатқызуға әбден болады.
Аудандық кітапханалар өлке тану жұмысын жүргізу үшін мемлекеттік,
мектептік, халықтық музейлердің барлығымен, клубтар, тарихи және мәдениет
ескерткіштерін қорғау қоғамымен, табиғатты қорғау орындарымен тығыз
байланыс жасап отырады.
Осындай мемлекеттік және қоғамдық орындардың қатысуын пайдалана
отырып, аудандық өлке тану активі қоғамын құру да абзал. Бұл қоғам
мүшелігіне мұғалімдер, жоғары класс оқушылары, белсенді өлке зерттеуші
әуесқойлар мен оқырмандарды тартуға әбден болады. Қоғам мүшелеріне халық
арасында лекциялар оқытып, баяндама жасауды, қызықты кештер, атақты ғылым,
мәдениет қайраткерлерімен-кездесулер, тарихи маңызы бар жерлерге-саяхаттар
жасатып, жорықтар өткізуді тапсыруға болар еді.
Аудандық кітапханалардың өлке тану жұмысының пәрменді болуы өлке тану
әдебиетінің қорына да тікелей байланысты. Сондықтанда аудандық
кітапханалардың көпшілігі өлке жайлы әдеби мұраларды, қызықты мәліметтерді,
тарихи деректерді көп жинауға тырысады, өлке туралы әдебиетер, деректерді
қандай кітапханадан тауып алуға болады деген мәселелерге баса назар
аударады.
Аудандық кітапханалар өлке туралы барлық әдеби мұраларды арнайы
іздестірмейді, себебі олардың толық қоры облыстық кітапханаларда болады.
Сондықтан оқырмандардың сұрауы бойынша кітапхана қорында жоқ кітапты,
материалды облыстық кітапханадан алдырады.
Алайда әрбір аудандық кітапхана өз қорында қандай өлке тану
әдебиеттері бар екенін біліп, оларды анықтамалық-библиографиялық құралға
айналдыру үшін, жалпы қорды қарап, тексеріп отыруы керек. Бұл жұмыста, ең
алдымен өлке тану әдебиеттері кездесетін: география, тарих, өнер-кәсіп және
ауыл шаруашылық экономикасы, мәдениет бөлімдерінен бастаған дұрыс.
Егер облыстық кітапхана Облыс туралы не оқу керек? деген атпен
комплексті керсеткіштер шығарған болса, ол өте тиімді болар еді. Мұндай
көрсеткіштерді пайдалана отырып, өлке тану әдебиетінің жалпы қорын жасау
Аудандық кітапханалардың өлке тану қорын толықтырудың тағы басқа да
бірнеше жолдары бар. Облыс туралы жаңа әдебиеттер рубрикасымен тоқсан
сайын, жарты жыл, жыл аяғында шығатын информациялық бюллетеньдер,
жергілікті баспаның тақырыптық жоспарлары, жаңа кітаптарға газет бетінде
жарияланған рецензиялар және т. б. осыларға жатады.
Мұндай ізденістердің нәтижесінде анықталған өлке тану әдебиеттері
арнаулы стеллаждарға, оқу залдарына орналасуға тиісті. Өйткені бір жағынан,
оқу залы өлке тану жұмысының орталығы болып есептелсе, екінші жағынан,
табылған кітаптар кітапхана қорында жеке дана болып, көпшілік қолына беруге
болмайтын жағдайлар да жиі кездеседі.
Өлке тану әдебиеттерінің қорындағы кітаптарды арнаулы КР (өлке тану)
белгісіне "М" әрпін немесе аудан атының бірінші әрпін қосып, оны жалпы
қордың шифрына жалғастырып қойған дұрыс. Осы белгілер тиісті карточкаға да
койылады.
Аудандық кітапханалардың қорын толықтырудың негізгі жолдары:
— облыстық кітапхана коллекторы;
— Кітап—почта жүйесінің дүкендері;
— басқа кітапханалардың ауыспалы резерв қоры (облыстық не аудандық);
— өздері материалдар бастырып шығаратын музейлер, ғылыми-зерттеу
институттары, Білім қоғамының жергілікті ұйымы.
Өлке тану қорын толықтыру қандай кітапты қанша данадан алу, мұның бәрі
кітапхананың оқу залының мүмкіндігіне, жаңа басылымдардың сол аудан үшін
құндылығына, оқырмандардың сұрауына орай ойластырылуы қажет.
Аудандық кітапханалардың өлке тану қорлары былайша жасалады:
— өлке танулық картотекасы;
— анықтамалық басылымдар мен өлке тану тақырыбының библиографиялық
көрсеткіштер қоры;
— газет қиындыларының тақырыптық папкасы мен альбомдары;
— жасалған анықтамалар архиві.
Библиографиялық кордың маңызды бөлімі картотека болып есептеледі. Оған
аудан, облыс туралы әдебиеттердің, осы кітапхана қорында бар-жоғына
қарамастан, бәрі бірдей кіреді, Сонымен бірге, картотекаға, газет
журналдардан жинап алынған мақалалар да енгізіледі. Былайша айтқанда,
облыстық кітапханада жүргізілетін өлке тану каталогы мен библиографиялық
картотекаға біріктіріледі.
Қартотекаға, ең алдымен өз қорында бар өлке тану әдебиеттері
енгізіледі. Ал облыс, аудан туралы қорда жоқ әдебиеттерді ағымдағы
информациялық бюллетеньдерден, көрсеткіштерден іздеп тауып қосу керек.
Содан кейін облыстық кітапхананың құрама каталогынан іздеп, одан
табылғандарын тағы қосу қажет.
Аудан жағдайындағы нағыз бағалы қазына—аудандық газет. Онда өлке
туралы барлық жаңалықтар толық, әрі үзілмей беріліп тұрады. Бірақ газет
бетінен қажетті материалдарды ажыратып алу да жауапты жұмыс. Неғұрлым көп
алсам, солғұрлым жақсы болар деген оймен, кез-келген материалдың бәрін
картотекаға енгізе беруге болмайды. Оларды қажетіне қарай таңдал алған жөн.
Мұндағы өлшем — мақаланың мазмұнына, оның ескірмейтіндігіне, қай уақытта
болса да мәнін жоймайтындығына байланысты. Кейде көлеміне қарамай-ақ, аудан
жайындағы маңызды мәлімет, жаңадан құрылған өнеркәсіп орыны мен совхоз
туралы информацияның өзі өлке тану картотекасына қажетті материал болуы
мүмкін.
Өлке тану картотекасына аудандық газеттен жергілікті партия, совет,
кәсіподақ, комсомол ұйымдарының қызметі (пленум, сессия, актив,
конференция, бюро мәжілісі), ауданнын, ірі өнеркәсібі, колхоз,
совхоздарының озат тәжірибелері жайлы материалдар енгізіледі. Сонымен қатар
картотекаға аудан тарихы, ондағы белгілі тарихи орындар жайлы, сондай-ақ
сол ауданнан шыққан қоғам қайраткерлері туралы мәліметтер енуге тиісті. .
Облыстық, республикалық газет, журналдардан тек аудан туралы, ал
орталық баспасөз бетінен аудан мен облыс жайлы мақалалар да, ииформациялар
да картотекаға түсуі керек.
Қартотеканы жинақтаудың негізгі бір мәселесі оған енгізілетін
әдебиеттердің топтау схемасын жасау. Бұл жұмысты 1967 жылы В. И. Ленин
атындағы Мемлекеттік кітапханасы жасап, аудандық кітапханаларға қызмет
бабында пайдалануға ұсынды. Міне, осы схема қазір негізгі басты нұсқа
ретінде қолданылып келеді.
Онда берілген негізгі бөлімдерді келтіре кетейік:
1. Жергілікті ұйымдары және үкімет органдары мен басқармалары.
2. Облыс пен ауданның табиғаты мен өзге байлықтары;
3. Халық шаруашылығы;
4. Денсаулық сақтау ісі. Медициналық мекемелер. Денешынықтыру және
спорт.
5. Мәдени құрылыстар. Халық ағарту ісі. Баспасөзі.
6. Өнері. Өлке мен аудан көркем өнер шығармаларында.
7. Өлкенің әдеби өмірі. Өлке мен аудан керкем әдебиет бетінде.
Фольклор.
8. Тарих.
9. Дін.
10. Жергілікті жазушылар мен атақты адамдар.
Ауданның саяси шаруашылық, мәдени өмірінің дамуына байланысты қосымша
материалдар картотекаға жақа бөлімдер мен рубрикаларды енгізуді қажет
етеді. Мәселен, жаңа бесжылдық жоспар қабылдануына байланысты картотеканың
халық шаруашылығы бөліміне Біздің аудан жаңа бесжылдықта деген рубрика
қосылуы мүмкін. Ауыл шаруашылығы бөліміндегі материалдар көбейген сайын
оны әрбір колхоз бен совхозға бөлуге не озат егіншілер, малшылар жөніндегі
бөлімдерге жіктеуге болады.
Жеке адамдар картетекасы. Бұл бөлімді үш салаға бөлген жөн.
Біріншісі— ғылым, техника, мәдениет саласында еңбегі сіңген жергілікті
қайраткерлер; екіншісі — ауданнан шыққан атақты адамдар; үшіншісі — ауданда
болған атақты қайраткерлер. Бұл ретте картотекаға алынған қайракердің аты-
жөні және қысқаша өмір-баяны, өлкеге байланысты сипаттайтын нақты деректері
жазылуы қажет. Егер картотеканың жеке қайраткерлер бөлімі көлемі жағынан
үлкейіп кетсе, оған алфавитті атау көрсеткіш қойылған жөн.
Аудандық кітапханалардың өлке тану анықтамалық қорының екінші бөліміне
— аудан және облыс жайлы статистикалық анықтамалықтар, күнтізбелер, әр
түрлі географиялық, схемалық карталар, тағы да басқа бағалы материалдар
жатады.
Қордың толық және мазмұнды болуы үшін облыстық, республикалық
кітапханалардың библиографиялық басылымдарын үнемі қадағалап отырған жөн.
Соның нәтижесінде, республикада библиографияның салалық, саяси-
қоғамдық, тақырыптық түрлері кебейді, библиографиялық жұмыстың ауқымы одан
әрі кеңейе түсті.
Мысалы, Үлкен жолдың кезеңдері (Алматы, 1968 ж.), Қазақстан Ұлы
Отан соғысы жылдарында (Алматы, 1975), Октябрьдің 60 жылдығы қарсаңында
Ұлы Октябрь (Алматы, 1977), В. И. Лениннің Қазақстанда шыққан еңбектері
(1918— 1969 ж.) (Алматы, 1970), В. И. Ленин Қазақстан туралы (Алматы,
1969 ж.), Октябрь революциясы мен Азамат соғысы қайраткерлері Қазақстанда
(Алматы, 1960), Мұнайлы Маңғышлақ (Алматы, 1975), Қазақстанның дәнді
дақылдарының тұқымы мен селекциясы (Алматы, 1976), т. б. жариялануы осы
пікіріміздің айқын дәлелі.
Библиографияның қоры соңғы жылдарда Абай Құнанбаев (1965), Сәкен
Сейфуллин (1965), Бейімбет Майлин (1968), Мұхтар Әуезов (1968), Сәбит
Мұқанов (1970, 1972), Ілияс Жансүгіров (1973), Ғабит Мүсірепов (1973)
т. б. ірі-ірі көрсеткіштермен толықтырылды. Бұлар қазақ және орыс
тілдерінде басылып шықты.
70-жылдары республикада өлке тану библиографиясымен облыстық
кітапханалар да айналыса бастады. Республика жайлы ғылыми, әдеби деректер,
еңбектер кебейген сайын, өлке тану жұмысының ауыртпалығы республнкалық,
орталық кітапханалармен қатар облыстық, аудандық кітапханаларға да түсті.
Мұндай заңды құбылыстан біз өлке тану жұмысы көлемінің әрі кеңейе түскеңін
байқаймыз. Бұрын республиканың байлығы, тарихы, табиғаты жайлы әдебиеттерді
өлке тану әдебиеттері деп санап, сонымен қанағаттанып келсек, енді
кемелденген социализм дәуірінде ғылым мен білім жетілген сайын_ әр облыс,
әр аудан өз экономикасы, тарихы, табиғаты, қоғам қайраткерлері, еңбек
озаттары жайлы әдебиеттер санын көбейтті. Ал мұның бәрі өлке тану жұмысына
тікелей қатысы бар мәселелер.
Қазақстаннын, 19 облыстық кітапханасының 14-і өз облысы жайлы жаңа
әдебиеттер көрсеткішін тоқсандық, жарты жылдық етіп шығарады, тең жартысы
облыстық мәні бар даңқты және даталы күндер календарын жүргізеді. Қазіргі
кездегі облыстық кітапханалардың негізгі библиографиялық басылымдарының
көпшілігі — тақырыптық мазмұнда жасалған өлке тану жөніндегі ұсыныс
көрсеткіштері. Мысалы, бұлардың қатарында Ақтөбе облысы Октябрьдің 50
жылдығына (1957), Жамбыл облысы 50 жылда (1969), В. И. Ленин және
Солтүстік Қазақстан облысы (1970), Куйбышев және Қазақстан (1970), тағы
басқа басылымдарды атауға болады.
Көптеген облыстық кітапханалар өз өлкесінің экономикасымен
таныстыратын әдебиеттер библиографиясын жасаумен де шүғылданып келеді.
Айталық, Қызылорда облыстық кітапханасы Қызылорда облысында 50 жыл ішінде
күріш өсіру (1970), Целиноград облыстық кітапханасы тың және тыңайған
жерлерді игерудің 20 жылдығына арнап Тың игеру — бүкіл халықтық ерлік
(1975) деген көрсеткіштер ұсынды.
Өлке тану бағытында әзірленген ұсыныс-көрсеткіштер ішінде жергілікті
ақын-жазушылар жайлы да материалдар бар. Целиноград ақындары мен
жазушылары (1974), Қызылордалық ақындар мен жазушылар (1975), Орал
өңірінің әдебиеті (1976) т. б. Бұл көрсеткіштердін кейбіреуі орыс,
қайсыбірі қазақ тілдерінде басылған.
Республикалық мемлекеттік кітапхананың тікелей көмегінің арқасында
қазір Семей, Қызылорда, Жамбыл, Ақтөбе, Целиноград, Шымкент, Қарағанды
облыстық кітапханаларында көлемді өлке тану картотекасы ұйымдастырылды.
Қазақстанның ұлттық библиографиясының дамып жетілуіне, оның одақ
көлеміне танылуына айрықша еңбек сіңіргендердің қатарында ғалымдар Ш.
Сарыбаев, Ә. Қоңыратбаев, Ә. Жиреншин, Ә. Жөкебаев, Н. Дәулетованы,
тәжірибелі қызметкерлерден З. Қасымова, Қ. Бекмұхамедов есімдерін атап
өткен жөн.
Өлке тану әдебиеттеріне кіретін басылымдарды даралай бөлсек:
1. Жеке шығармалар (кітап, жалғасты басылым, кітапша, листовка,
плакат, нота, грампластинка, баспа графикасы, бейнелеу өнерінің
шығармалары, фотография, атлас, карта);
2.Жинақтар, журналдар мен газет беттерінде жарияланған материалдар;
3.Машинкаға басылған өзінің мәні мен мазмұны жағынан бағалы
олжазбалар;
4.Газет қиындыларының тақырыптық папкасы, альбомы т. б. болып
табылады.
Біз өлке тану әдебиетіне жататын кітаптар жайлы мысалдар келтірдік.
Енді газет бетінде басылған библиографиялық маңызы бар материалдардың
үлгісі ретінде Казахстанская правда газетінің І978 жылғы 7 марттағы
санында берілген Көне Маңғышлақтың жаңаруы деген рубрикаға тоқтала.
кетейік. Мұнда Маңғышлақтың өткен тарихы, қазіргі өндірістік-территориялық
комплексі жайлы, онда істеп жатқан өндіріс озаттары жайлы деректер өте көп.
Сонымен қатар өндіргіш күштердің орналасу ерекшеліктерін көрсететін мәлімет
те берілген.
Осындай өлкенің жетістіктерін насихаттауды мақсат етіп қойған
баспасөз бетіндегі мақалалар библиографиялық құралдарға жататын бағалы
материалдардың бір түрі.
Ал енді осыншама қыруар әдебиеттердің пайдалануға оңай әрі қолайлы
болуы үшін, олар бір жүйеге келтірілуге тиісті, өзінің мазмұнына сәйкес топ-
топқа белінуі қажет. Осыдан барып библиографиялық құралды жасау қажеттігі
өзінен-өзі туады.
Өлке тану библиографиясы деп біз белгілі бір өлкеге арналған
әдебиеттерді оқырмандарға жеткізуді өзіне мақсат етіп қоятын және өлке
туралы жазылған бағалы кітаптар мен мақалаларды насихаттайтын
библиографияны айтамыз.
Өлке тану библиографиясы жалпы, салалық және тақырыптық библиография
болып үш түрге бөлінеді.
Өлке танудың жалпы библиографиясына өлке өмірінің барлық жағын
қамтитын, баспадан шыққан әдебиеттер кіреді.
Қазір көпшілік және ғылыми кітапханалардың бәрі дерлік тоқсан сайын,
жыл аяғында өлке тану әдебиеттерінің библиографиялық құралдарын шығарып
тұрады. Мұндай құралды пайдалана отырып, оқушы өзіне қажетті саяси-
коғамдық, тарихи, геологиялық, болмаса географиялық кітаптарды, мақалаларды
тез тауып алады.
Жалпы өлке тану библиографиясына сол өлкеге арналған арнайы такырыптық
ұсыныс құралдары да кіреді (Мысал үшін, Алтай өлкесі туралы не оқу
керек), Айталық, Семей облыстық кітапханасы Өз өлкенді зерттей біл, Орал
облыстық кітапханасы Туған Орал өңірін суйе біл, оқып үйрене біл деген
атпен библиографиялық ұсыныстарды әрдайым шығарып тұрады.
Өлке танудың салалық библиографиясына белгілі бір саланың не бірнеше
тек-тес саланы қамтитын әдебиеттер кіреді. Мұнда ғылымның белгілі бір
саласымен шұғылданып жүрген оқырмандардың қажеті мен талабы мұқият
ескеріледі.
Енді өлке танудың тақырыптық түріне тоқталайық. Бұл да
библнографияның салалық түрімен байланысты, сондықтан оларды сырттай
ажырату кейде оңай емес. Дегенмен күнбе-күн, жыл сайын болып жататын
оқиғаларды салалық библиографияның ішіне толығымен енгізуге бола бермейді.
Тақырыптық библиография өлкенің халық шаруашылық және мәдени
құрылыстарына арналған әдебиеттерді қамтитындықтан, оқырмандарды әдебиеттің
жалпы және салалық түрлерімен, нақты түрлері-мен және жеке проблемаларымен
таныстырады.
Өлке тану библиографиясына сол өлкеге тікелей байланысы бар ғылым мен
еңбек, мәдениет пен өнер қайраткерлерінің өмір-баяндық материалдары да
кіретінін ескеру қажет. Мұның өзі екі түрлі формада жүр-гізіледі.
Біріншісі — өлке танудың библиографиялық сөздіктері. Мұндай
библиографиялық құралға белгілі бір салада еңбек етіп жүрген адамдар:
жазушылар, ғалым зерттеушілер, өлке зерттеушілері кіреді.
1969 жылы Жазушы баспасы орыс тілінде шығарған Қазақстан
жазушылары деген кысқаша өмірбаяндық творчестволық кітапты да
библиографиялық құралдардың қатарына қосуға әбден болады.
Екіншісі — өлке тану библиографиясы. Мұны былайша айтқанда, екінші
дәрежелі библиография немесе библиографияның қайнар көзі деп те атайды.
Библиографияның мұндай түрлеріне көрсеткіштер, биб-лиографиялық сөздіктер,
шолулар, кітапқа қосымша тізімдер кіреді.
Енді жергілікті баспа библиографиясына тоқталайық. Библиографияның бұл
түрі өлке тану библиографиясына мүлдем ұқсамайды. Бұл еңбек жергілікті
баспадан шыққан барлық әдебиеттер библиографиясын (кітап, кітапша, журнал,
газет) қамтиды. Жергілікті мерзімді баспасөз беттерінде басылатын
материалдардың көлемі жыл сайын ұлғаюда, ал оның ішінде өлке танулық маңызы
бар материалдар да аз емес.
Жергілікті баспаның библиографиясы деп біз жергілікті баспадан шыққан
әдебиеттердің тізімін мазмұнына, тақырыбына қарамастан түгел жазып шығуды
айтамыз.
Жергілікті баспа библиографиясының сол өлкенің өзінде істейтін ша-
руашылық органдары және де ғылыми мекемелер мен оқу орындары
қызметкерлеріне тигізетін пайдасы көп.
Сонымен бірге жергілікті баспа библиографиясы жергілікті баспасез бен
баспа жұмысының тарихын білуге де пайдалы. Жергілікті мерзімді баспасөзді
өлке тану библиографиясының бір бөлігі деп қарау қажет.
ІҮ тарау
ӨЛКЕТАНУДЫҢ БАС БИБЛИОГРАФЫ
Царев Григорий Павлович - 1907 жылдың 15 қарашасында Ленинград
облысы, Крестецкий ауданының Сергеево деревнясыңда орта шаруаның отбасыңда
дүниеге келген. 1922 жылы бес кластық селолық мектепті бітіріп, 1929 жылға
дейін әкесінің шаруашылығьша көмектесті.
Ал 1929 - 1932 жж. әскер қатарында болып, 1934 жылдың тамыз айына
дейін Ленинград облыстық ВКП(б) комитетінің жолдамасымен әйелдер
колониясының база бастығы қызыметіне қалдырылды. Сол жердің жолдамасымен
барып Ленинградтағы Н.К.Крупская атындағы саяси-ағарту институтының
кітапхана факультетінің дайындық бөліміне түсті.
1939 жылы институтты бітірген маман Казақстанның республикалық
көпшілік кітапханасынасына (Алматы) 21 тамыздан бастап библиограф қызметіне
тағайыңдалды. Ол қарапайым библиограф еңбегімен көзге түсіп өзінің
білімділігі, іскерлігі нәтижесінде бөлім меңғерушілігіне жоғар-латылды.
1941 жылғы желтоқсан -айында әскер қатарына шақырылып майданға аттанды. Ұлы
Отан Соғысында көрсеткен ерлігі үшін Қызыл Ту ордені мен Отан соғысының П
дәрежелі медалімен наградталды. 1-Белорус майданында 12-артиллериалық
дивизиясының батарея комаңдирінің орынбасары, оған қосымша дивизия
кітапханасының меңгерушілігін атқарған капитан шеніндегі майдангер соғыс
аяқталған соң бұрынғы қызме-тіне 1946 жылы қайта оралды. 1956 жылы оған
ғылыми жұмыстармен айналысатын бас библиограф міндеті жүктелді. Кітапхана
ісін дамытуға қосқан еңбегі үшін 1957 жылғы 19 қарашада ҚазССР Жоғары
Кеңесінің Жарлығы бойынша сол кездегі анықтама-библиографиялық бөлімнің
меңге-рушісі Г.П.Царевқа "Қазақ ССР-інің еңбек сіңірген кітапханашысы"
құрметті атағы берілді. Ұзақ жыл кітапхана ісіне сіңірген еңбегі мен
облыстық кітапханаларға көрсеткен әдістемелік жәрдемі, қоғамдық жұмыстарға
белсене араласқаны үшін 1966 жылы 4 мамырда Қаз ССР-і Мәдениет ми-
нистрлігінің тарапынан құрмет көрсетіліп, бұдан кейін де талай мәрте алғыс
алды. (Қазақ ССР-і Мәдениет Министрлігінің бұйрығы N134 4 май 1966 жыл.)
Г.П.Царев ұйымдастарушылық қабілетімен көпшілік сеніміне ие болып
лайықты құрметке бөленген жан. Қоғамдық жұмыстарға белсене араласып
қатарынан бірнеше рет паргая ұйымы мен кітапхана кәсіподақ комитетінің
төрағалығына сайланды. Отыз жылдан аса табан аудармай республикалық
кітапхананың анықтама-библиографиялық қызметін жүргізу ісін басқарып, 1970
жылы құрметті еңбек демалысына шықса да сүйікті мамандығынан қол үзбей 1985
жылға дейін ара-тұра келіп, аяқталмаған көрсеткішін баспаға әзірлеп жарыққа
шығарды.
Г.П.Царев кітапхананың анықтама-библиографиялық бөлімін 20 жылдай
басқарды. Оның ұйымдастырушылығымен өлкетану картотекасының негізі қаланып,
үздіксіз толықтырылды. Өлкетану картотекасы бұдан былайғы кезде барлық
анықтамалық жұмыстар мен Қазақстан туралы көрсет-кіштің негізгі тініне
айналды. Өлкетану картотекасын ұйымдастыру ісіндегі тәжірибелерін жетілдіре
жүріп қол жеткен табыстар мен кітапхананың анықтама библиографиялық жұмысын
баспасөз бетіңде насихаттап отырды. Облыстық кітапханаларға жиі-
жиі іссапармен шығып анықтама-библиографиялық құралдарды ұйымдастыру,
оқырманға қызмет көрсету ісінде библиографиялық көрсеткіштерді пайдалану
және жергшікті мөні бар өлкетану әдебиеттерін насихаттауға қажетті
библиографиялық көрсеткіштер шығару жөніңде нұсқау беріп, көмек көрсетуден
жалыққан емес. Ұлттық кітапхана жанынан өлкетану әдебиеттерін анықтама-
библиографиялық жұмысыңда қолданудың әдістеме-төжірибелік курсын
ұйымдастырып облыс-тық кітапхана библиографтарына үйрену мектебін ашты.
Сөйтіп өлкетану библиографиясының облыстық және аудаңдық кітапханаларда іс
жүзінде өрістеуіне жол ашып, жергілікті оқырмандарға анықтама-
бмблиографиялық қызмет көрсетілуін қадағалады.
1966 жылы облыстық, қалалық, аудандық және ауылдық кітапханалардың
өлкетану анықтама-библиографиялық құралдары жөнінен арнайы кеңесші-
нұсқаулық жазып таратты. Онда өлкетану каталогы, өлкетану картотекасы,
ағымдағы жергілікті басылымдардың картотекасы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 1–2 бет
І тарау Өлкетану библиографиясының мәні мен міндеттері ... ... ... .3-6 бет
ІІ тарау Облыстық кітапханалардың өлкетану анықтамалық библиографиялық
құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7 – 11 бет
ІІІ тарау Аудандық кітапханалардағы өлкетану жұмыстары... ... 12 – 19 бет
ІҮ тарау Өлкетанудың бас библиографы ... ... ... ... ... ... ... .20 – 30 бет
Ү тарау М. Дулатов қазақтың тұңғыш библиографы ... ... ... .. .31 –33 бет
ҮІ тарау Библиографиялық көрсеткіштер ... ... ... ... . ... ... ... .34 – 42 бет
7.1. Әлімжанов Баянғали ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 4 бет
7.2. Бижанов Мәтен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34 – 35 бет
3. Ерғалиев Жабал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36 –37 бет
4. Есекеев Жұмабай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37 – 38 бет
5. Жетпісқалиев Серік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38 – 40 бет
6. Жүнісов Сәкен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40 – 42 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43 бет
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...44 бет
ҮІІІ тарау
Қосымша Әдеби Көкше әлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45 – 67бет
КІРІСПЕ
Еліміз саяси, экономикалық және қоғамдық өмірді терең қайта құруды бастан
кешіруде. Бүкіл жоғары білім беру жүйесі; студенттердің оқытудың
мазмұнымен тәрбиелеудің әдістері қайта құралып жатыр. Қайта құру мәдениет
мекемелері - кітапханалардың алдына да жаңа міндеттер қойып тыр. Халықтың,
ең алдымен жеткіншек ұрпақтың дүниетанымын тәрбиелеу, жеке адамның жан –
жақты дамуына жәрдемдесу процесіне кітапханалардың қатысуын жандандыра
түсуде. Қазіргі кезде еліміздің кітапхана жүйесін дамытуда көптеген
проблемелар қарастырылуда.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы Мәдениет министірлігі Ғылым
академиясы еліміз кітапханалары өз функцияларын орындау үшін олардың
ұйымдық және экономикалық жағдайларын жетілдіру жөніндегі шаралар
көзделіп отыр.
Қайта құру процессінде библиографиялық қызмет көрсетудің принципі
жаңа әдістер мен құралдарын жасау, адамгершілік тәрбие беру. Әлеуметтік
экономикалық және ғылыми – техникалық прогресс принциптерін библиографиялық
жағынан қамтамасыз етудің белсенді формаларын енгізуді талап етуде.
Библиографиялау және библиографиялық қызмет көрсету ісін жетілдірудің
аса маңызды шарты оларды техникамен қайта жандандыру. Ең жаңа ақпараттық
техниканы, библиографиялық өлкетану процестерді автоматтандыру құралдарын
практика кең көлемде енгізбейінше библиографиялық ресурстарды жұртшылықтың
пайдалануын интенсивтендіру, ол үшін негіз әзірлеудің сапасы мен
тиімділігін арттыру көзделуде.
Қазақстан библиографиясының тарихын зерттеу, оны жетілдіру және
библиографиялық білім берудіңқазіргі кезеңдегі өзекті мәселелері тек
кітапхана мамандарын ғана емес, тарихшы, социолог, мәдениеттанушы
ғалымдарды да толғандыруда. Өйткені, библиография мемлекет мәдениетінің
жетілу деңгейіне өлшем болғандай мағынасы терең сан қырлы ғылым.
Қазақстан библиографиясының дамуы турасында кітап палатасының мамандары Е.
Нығметов, З. Қасымова, Н. Асубекова, оның теориясымен айналысқан педагогика
ғылымының кандидаты М.А. Ақшолақованың еңбектері жарияланды.
Қазіргі кезде ғылыми, іскерлік библиографиялық, анықтамалық
ақпараттың маңызы жоғары бағаланатыны әркімге белгілі.
Дипломдық жұмыстың міндеті - белгілі бір өлкенің тарихы және мәдениет
ескерткіштері жайлы әдебиеттерді, қолжазбаларды, архивтерді жинау, реттеу
оқырмандарға насихаттау болып табылады.
Кітапхана ұстанымдары:
1. Жаңа кітаптар мен мерзімді басылымдармен – таныстырушы.
2. Педагогика мен психология салалық әдебиеттер облысында жаңа білімдермен
– байытушы.
3. Ақпараттық – библиографиялық қызмет етумен қамтамасыз ету.
4. Оқырмандардың қызығушылығы мен қажеттілігі, қорды қанағаттандыру
дәрежесі. Біздің барлық жұмысымыз Қоршаған әлемді тануда оқу - әрекет
тәсілдерін қалыптастыру деген бағытта болады.
Өлкетану библиографиясы жалпы - өлке өмірінің барлық жағын қамтитын,
баспадан шыққан әдебиеттер кіреді. Қазақстан Республикасы Ұлттық
кітапханасының мамандары еліміздегі библиография ісінің даму тарихын
зерттеуді жалғастырып келеді. Мұнда Қазақстан библиографиясының
қайраткерлері зерттеуін шығарып отыр.
І тарау
ӨЛКЕ ТАНУ БИБЛИОГРАФИЯСЫНЫҢ МӘНІ МЕН МІНДЕТТЕРІ.
Қазіргі библиография ғылымының негізгі бір тармағы — өлке тану
библиографиясының басты міндеті — халық шаруашылығына, еңбекшілерге тәрбие
беру ісіне тікелей атсалысу. Оның методикалық және теориялық бағыты
программаларына негізделеді. Өлке тану жұмысының әр аудан, қала, облыс,
республикаларда өндіргіш күштерді тиімді орналастыру, жаңа экономикалық
региондарды игеру істерін насихаттауға тигізер септігі мол.
Бұған ғылыми негізде жасалған анықтамалық, библиографиялық құралдың
көмегі көп тиеді.
Шын мәніндегі мол мағлұматты, жан-жақты жасалған библиографнялық
көрсеткіштер тек совет заманында ғана пайда болды. Ондай көрсеткіштер
кезінде Үлкен Алтай, Үлкен Ембі, Үлкен Жезқазған жинақтарына еніп,
осы өлкелердің байлығын зерттеуге, халық қазынасына айналдыруға көп
пайдасын тигізді.
Революцияға дейін өлке тану библиографиясымен жеке әуесқой адамдар
ғана айналысқан еді. Патша үкіметінін шығыс аймақты зерттеуге арнайы
жіберген экспедицияларының негізгі мақсаты отарлау саясатын ғана көздеді.
Ал өлке туралы кітап шығаруға арнайы бөлінген қаржы мүлдем болмады, кітап
бастыру ісі дамымады.
Совет өкіметі жылдарында өлке тану жұмысының жандана түсуіне Н. К.
Крупскаяның қосқан үлесі ұшан-теңіз. Ол партияның Орталық Комитетінің
тапсыруы бойынша елімізде кітапхана ісі мен библиографиялық жұмыстарды
жолға қоюға тынымсыз ат салысып, Өлке тану және кітапхана (1926), Ұлттық
мәдениет туралы мәселе жайлы (1930) және т. б. осы тақырыпқа тікелей
қатысы бар мақалалар жазды.
Одақтағы ірі-ірі кітапханалардың іс-тәжірибесіне сүйене отырып, Н. І.
Крупская көптеген библиографиялық методикалық құралдар ұсынды, тыңғылықты
кеңестер беріп отырды. Ғылыми және көпшілік кітапханалардың байланысын
нығайтты.
Кейінірек өлке тану библиографиясын ғылыми негізде жолға қою
проблемаларымен. Ғылым академиясы, оның жергілікті филиалдары, ғылыми-
зерттеу институттары жүйелі түрде айналыса бастады.
Сонымен қатар өлкенің тарихы мен табиғатын, экономикасы мен мәденнетін
зерттеу ісіне одақтас республикалардың Ғылым академиялары, олардың ғылыми-
зерттеу институттары, жергілікті университеттер, жоғары оқу орындары, өлке
тану музейлері мен архив қызметкерлері, тәжірибе станциялары араласты.
Туған Отанды, өлкені жан-жақты таныту ісіне лайықты үлес қосып отырған
өлке зерттеуші ғалымдар қоғамының да ролі зор.
Өлке зерттеушілер — еңбекшілердің ерікті өкілдері. Бұл қозғалысқа
қатысушылар саны, әсіресе 1920—1930 жылдары арта түсті. Жергілікті жерлерде
өлке тану қоғамының бюролары, үйірмелері құрылды, оның мүшелері негізінен
өлке тану энтузиастары болды. Өлке тану жұмысы бірнеше жолдар мен бағыттар
бойынша жүргізілді. Олардың негізгілері:
а) қоғамдық өлке тану. Бұған оқушылар мен мұғалімдер мен журналистер
ерікті түрде, әуесқойлық негізде қатыса алады. Соңғы кезде өлке зерттеу
ісімен шұғылданатын әуесқойлар жергілікті ескерткіштерді, табиғи маңызды
объектілерді күтіп сақтау ісімен де айналысып жүр.
б) мемлекеттік өлке тану. Бұл, әрине, мемлекет тарапынан арнайы
жүргізілетін жұмыстар. Олар жергілікті шаруашылық органдарына, ғылыми-
зерттеу мекемелеріне, жоғары оқу орындарына жүктеледі. Жоспарда не оқу
программаларында көрсетілгендей, олар табиғат, тану, елке тану тақырыптарын
зерттейді, арнаулы ғылыми еңбек шығарады.
в) музейлік өлке тану. Өлке тану, ісінің өзекті мәселелерінің
бірсыпырасы осы музейлердің жүргізетін үгіт-көпшілік жұмысына байланысты.
Мысалы, Орал қаласындағы тарихи өлке тану музейін, Пугачев музейін аралап
көрген адамдар Қазақстанның батысы — Орал өңірі, Жайық бойы туралы қыруар
мағлұмат алатыны сөзсіз. Бұл музейлерді араламай, ондағы өте құнды және
сирек кездесетін экспонаттарды мұқият көріп, таныспай кете алмайсыз. Мұндай
өлке тану музейлері республиканың барлық облыс орталықтарында жұмыс
істейді.
Музейлік өлке танудың негізгі бір түрі — халықтық музейлер. Халықтың
даңқты жеңістері мен өнегелі істерін, жаңа Конституциясы тұжырымдаған
музейлік экспонаттарды көріп, зор қанағаттанғандық сөзім, мол әсер, тарихи
мағлұматтар алады.
г) мектептік өлке тану. Өлке танудың бұл түрі мектеп қабырғасынан
басталады. Бұл сыныптан тыс істелетін жұмыстардың ішіндегі ең маңыздысы
болып саналады. Көптеген мектептерде жаратылыс, тарих, қоғам тану пәнінің
мүғалімдері басқаруымен әлке тану үйірмелері, мүйістері жұмыс істейді.
Орал облысының Шыңғырлау ауданындағы Отрадное селосында құрылған өлке
тану музейін ұйымдастырған жергілікті мектептің директоры, география
пәнінің оқытушысы, Географиялық қоғамының толық мүшесі К. Жұбанышалиев
болды. Ол өлке тарихына байланысты құнды материалдар жинады.
Мектептік өлке танудың жас өспірімдерді Отанды сүюге, өз өлкесін
мадақтай, бағалай білуде, патриоттық рухта тәрбиелеуде мәні зор, Өлке тану
ісінде өлкенің даңқты адамдарын іздестіріп, олар жайлы деректер жинауға көп
еңбек сіңіріп жүрген Қызыл ізшілер қозғалысын айрықша айтуға болады.
Қазір сол Қызыл ізшілер жорығының нәтижесінде аты-жөні бұрын белгісіз
өнер қайраткерлері, жауынгерлер есімі, маңызды оқиғалар анықталып, бағалы
документтер табылуда.
д) кітап сататын дүкендер және басқа мәдениет орындары да (баспалар,
халық творчество үйлері, клубтар) өлке тану жұмысын насихаттауға ат
салысады.
е) кітапханалық өлке тану. Бұл ғылыми жұмыстар жүргізілетін
библиографиялық орталық болып табылады.
Өлке тану жұмысының түрлі салаларын үйлестіре жүргізетін бірден-бір
орын да осы кітапхана. Оның қызметкерлері өлке тану тақырыбын меңгере
отырып, әр өлкенің, облыстың, республиканың экономикасына қосатын үлесін,
оның тарихын, жаратылысын, табиғи ресурстарын ұтымды пайдалану мәселелерін
еңбекшілер арасында кеңінен насихаттап отыруға тиіс.
. Кітапханалардағы өлке тану жөніндегі барлық жұмыстар халыққа жалпы
білім беру, бұқараның мәдени дәрежесін арттыру, қазіргі заманның алға қойып
отырған келелі ғылыми өндірістік мәселелері, қарарларында көрсетілген нақты
проблемалық тақырыптарды камти отырып жүргізіледі.
Өлке тану библиографиясына анықтама , беруден бұрын, өлке тану
әдебиеттері дегенді түсіндіре кетейік. Өлке тану әдебиеті кең салалы
әдебиет. Бұған белгілі бір аймақты жан-жақты зерттеуге бағытталған немесе
оның физикалық және экономикалық географиясына, геологиясына, тарихына,
этнографиясына, топырақ тануға не жаратылысына арналып жазылған кітаптар
мен мақалалар жатады.
Сонымен қатар белгілі бір қала, аудан, селолар туралы мәліметтер
басылған арнаулы ғылыми монографиялар, ғылыми-көпшілік әдебиеттер,
анықтамалық басылымдар, осы өлкеге қатысы бар тағы басқа да шығармалар өлке
тану әдебиеттерінің негізгі қоры болып есептеледі.
ІІ тарау
ОБЛЫСТЫҚ КІТАПХАНАЛАРДЫҢ
ӨЛКЕ ТАНУ АНЫҚТАМАЛЫҚ-БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ
ҚҰРАЛДАРЫ
Анықтамалық-библиографиялық құралдарды жасау, оны ойдағыдай жүргізіп
отыру кітапханалардың өлке тану жұмысының негізі болып табылады.
Оқырмандарға анықтамалық-библиографиялық қызмет көрсету, керекті
әдебиеттерді дер кезінде оңай әрі тез тауып беру, оқырман қауымын өлке тану
әдебиеттерімен үнемі таныстырып отыру, оны насихаттау, библиографиялық
құралдарды мезгілімен шығару жұмыстары, міне, мұның бәрі осы анықтамалық-
библиографиялық құралдың ғылыми-методикалық жағынан дұрыс ұйымдастырылуына
тікелей байланысты.
Облыстық, өлкелік, республикалық кітапханалардың анықтамалық-
библиографиялық құралы негізінен мыналардан тұрады:
1. Өлке тану әдебиетінің құрама каталогы;
2. Өлке тану әдебиетінің ұсыныстық картотекасы;
3. Жергілікті баспадан шыққан кітаптар мен баспасөз картотекасы;
4. Өлке тану сипаты бар анықтамалық әдебиеттер мен библиографиялық
құралдар қоры;
5. Өлке тану тақырыбына, жазылған анықтамалықтар қоры (архив);
6. Өлке танулық материалдар басылған газет қиындыларының папкасы
(альбомы);
Енді осы бөлімдердің әрқайсысына: облыстық кітапхана жүйелерін негізге
ала отырып, жеке тоқталайық.
1. Өлке тану әдебиетінің құрама каталогы — бұл кітапханалардың күнбе-
күнгі өте кен, түрде пайдаланатын, негізгі құралы болып саналады.
Мұндай каталогсыз кітапханада жұмыс істеу қиын болған болар еді.
Кітапхана қорындағы өлке тану әдебиетіне жататын барлық басылымдар
өзінің мазмұны мен түріне қарамастан құрама каталогқа толық енуге тиісті.
Құрама каталогқа өлке тану жөніндегі айтылған мәліметі бар кітаптар, пікір,
ой, немесе жеке тарау, бөлек бір цитат, не баспасөз беттерінен алынған
мақала, рецензия, көркем өнер және картографиялық материалдар, нота
басылымдары да қойылады.
Каталогқа алынатын әдебиеттерді (материалдарды) іздеп табу,
біріншіден, баспалардан күнделікті түсіп жатқан кітап, кітапшаларды дер
кезінде қарап, қадағалап отыру арқылы жүргізілетін болса, екіншіден, қорда
бар әдебиетті ретроспективтік тексеру жолымен іздестіріледі. Бұл да өте
көлемді және аса ұқыптылықты керек ететін жұмыс. Алайда, мұны кітапхана
штатындағы бірлі-жарым библиограф-өлке зерттеуші қызметкер (онда да штатта
бар болса) толық қамти алмауы мүмкін. Сондықтан да бұл жұмысты үзбей
жүргізіп отыру кітапхана қызметкерлерінің бәріне бірдей жүктеледі. Кейде
арнаулы қызметкердің немесе библиографтың арнаулы басшылығымен оқырмандар
арасынан өлке зерттеуші әуесқойлардың көмегін де пайдаланған жөн.
Құрама каталогқа жататын әдебиеттерді ең алдымен сол облыстық
кітапхананың өз қорынан іздеу керек. Оны өлке тану әдебиетінің каталогын
жасауға қабілеті бар кадрлар іске асырады. Облыстық кітапханалардың
оқырмандары да білімді, сан алуан мамандық иелері. Ал оларға өлке тану
әдебиеттерін тез тауып беру үшін құрама каталогтың жүйесі дұрыс жолға
қойылуы шарт.
Құрама каталогтардың одақтық республикалармен ұлттық аймақтарда жасалу
тәртібінің өзіне тән ерекшеліктері бар. Мысалы, Қазақстандағы
кітапханалардың орталықтанған жүйесін басқаратын орталық кітапханада орыс
тілінде басылып шыққан түрлі жүйедегі өлке тану әдебиеттері неғұрлым толық
шоғырландырылады. Ал қазақ тіліндегі өлке тану әдебиеттері де жалпы
әдебиеттер сияқты жүйелі каталогқа жинақталады. Орталық кітапханада бүкіл
жүйедегі әдебиеттерді қамтитын орталық құрама каталог болады, ал
филиалдарда мұндай каталог өздеріндегі бар қорға ғана жасалады.
Өлке тану каталогы орыс тілінде Қазақстанның мерзімді басылымы
Казахстаника) деп аталатын жеке каталогқа енетіндіктен ондағы
материалдарды жалпы жүйелі каталогқа тағы да қайталап енгізудің қажеттігі
жоқ. Тек қана жалпы жүйелі каталогтың алдына бөлек карточка және негізгі
бөлгіш карточкалардың бәріне
Құрама өлке тану каталогын толық етіп жасауға тырысып, әйтеуір осы
өлке туралы жазылған басылымдардың бәрін каталогқа енгізе беру де дұрыс
емес. Сондықтан да кітапханашылардың бұл іске үлкен жауапкершілікпен,
талғампаздық, зейінділікпен қарағаны жөн. Әйтпесе каталог кездейсоқ,
болмашы материалдармен толығып, әдебиеттер көлемі шамадан тыс үлкейіп,
пайдалануға қиындап кетуі ықтимал.
Сондықтан кітапхана каталогыпа мынадай материалдарды мүлде енгізуге
болмайды:
— уақытша мәні бар, белгілі бір, кезеңге ғана байланысты қабылданған
жергілікті орындардың қаулы-қарарлары;
— көпшілікке белгілі мәліметтері бар ағымдағы материалдар;
— сол өлкеде тұрғанмен, өлкемен тығыз байланысы жоқ адамдар туралы
хабарлар, мәліметтер, т. б.
Құрама каталогтарды ғылыми-методикалық негізде жүргізуде басшылыққа
алатын облыстық, республикалық кітапханалар жасаған арнаулы ережелер бар.
Көпшілік кітапханалары бұл ережені күнбе-күнгі жұмысында үнемі басшылыққа
алып отырады. Қазақстан кітапханаларында құрама каталог жасау жұмысы А. С.
Пушкин атындағы мемлекеттік кітапханасы ұсынған Кітапханалық жіктеу
таблицасы, Қазақстанның облыстық кітапханаларында өлке тану әдебиеттерін
жіктеу таблицасы сияқты нұсқауларға сүйене отырып жүргізіледі.
Ал жеке бөлімдерді жіктеу, жеке рубрикаға жататын материалдарды
құрастыру жұмыстары көпшілік кітапханаларға арналған Кітапханалық
библиографиялық жіктеу таблицасы1 нұсқауы бойынша жүргізілуі тиіс.
Оқырмандар мен кітапханашылар өлке тану әдебиеттерінің құрама
каталогынан өздеріне қажетті әр түрлі кітаптарды іздейді. Олардың біреуіне
өлкенің тарихы, экономикасы, мәдениеті туралы әдебиеттер қажет болса,
екіншілеріне жеке аудан, қала, село, ауыл не өндіріс орны туралы ғана
әдебиеттер керек болуы мүмкін, ал үшіншілеріне өлкенің ғылым және әдебиет,
еңбек немесе соғыс майдандарында даңқы шыққан ардагерлері, батырлары жайлы
жазылған еңбектер керек.
Оқушылардың материалды іздеп табу талаптарын жеңілдету үшін құрама
каталог жалпы жүйелік, топографиялық және биобиблиографиялық болып үш
бөлімге бөлінеді.
Құрама каталогтың бірінші, негізгі бөлімі, қазір барлық облыстық
кітапханаларда пайдаланылады. Каталогтың бұл бөлімі арнаулы бекітілген
жіктеудің типтік схемасы бойынша жүргізіледі. Бұған дейін каталогтың бұл
бөлімін жасау әр түрлі әдіспен жүргізіліп келеді. Кітапханалардың
бірсыпырасы каталогқа негіз етіп, Бүкіл одақтық кітап палатасының схемасын
алса, басқалары кітапханалық жіктеу схемасын өзінше бейімдеп пайдаланады,
ал үшіншілер бөлек схема жасап, соны басшылыққа алып отырады. Жұмыс істеуде
мұндай әр түрлі әдістер кітапханалардың өлке тану жұмысын ұйымдастыру ісіне
пайдасын тигізбеді. Сондықтан да жалпы кітапханалар үшін жіктеудің Типтік
схемасын жасау қажет болды.
Құрама каталогтың биобиблиографиялық бөлімінің оқырмандарға
қажеттілігі өмірде дәлелденді, қазір оны пайдаланушылар көбейе түсуде.
Оқырмандарға арналған өлке тану каталогы үнемі тексеріліп, мазмұны мен
маңызы жағынан ескірген әдебиеттерден тазартылып отырылуы қажет.
2. Әлке тану әдебиетінің ұсыныстық картотекасы — бұл көпшілік және
ғылыми кітапханалардың жұмыс дәрежесін сипаттайтын анықтамалық-
библиографиялық құралдың негізгі бір түрі.
Республиканың облыстық кітапханалары негізінен әмбебаптық бағытта
дамып келеді. С. Пушкин атындағы ұлттық кітапханасымен қатар әмбебап ғылыми
кітапханалар жүйесі республиканың барлық 19 облыс орталығында құрылған.
Әмбебап профильдегі кітап қорын пайдаланушы жергілікті оқырмандар саны жыл
сайын көбейе түсті.
Ал ғылыми әдебиеттерден басқа да өлке туралы әдебиетке құштар оқырман
талабына сай қызмет көрсету үшін өлке танулық анықтамалық-библиографиялық
қолданбаның ұсыныстық картотекасы болуға тиіс.
Ондай картотекалар Туған өлкең жайлы не оқығың келеді?, Өз еліңді
сүйе біл, оқып үйрене біл, Біздің облыс, Біздің өлке тағы басқа да
түрлі атпен берілді.
Өлке тану жөніндегі мұндай картотекалардың түрлерін жасағанда үнемі
жаңа шыққан кітаптармен, мақалалармен толықтырылып, ал ескірген материалдар
картотекадан алынып тасталып отырылуы қажет.
Біздің республиканың көпшілік кітапханаларында картотека орыс және
қазақ тілдерінде жасалынады. Картотеканың бұл түрі өлке тану жөніндегі
мәліметтердің ең толық дерегін беретін болғандықтан, неғұрлым толық болуы,
материалдары дұрыс іріктелінуі, картотекалардың ғылыми жүйемен рет-ретімен
орналасуы қажет.
Баспа материалдары картотекаға мынадай тәртіппен орналасуы тиіс;
— аудан, қала мен село тақырыптарына арналған кітаптар мен кітапшалар;
— жалғасты басылымдарда, журналдарда, жинақтарда жарияланған өлке
танулық мақалалар;
— газет беттерінен алынған мақалалар; — өлке тану әдебиеттерінде
басылған рецензиялар;
— картотекалар, атластар, альбомдар, ноталар, баспа графикасы мен
грампластинкалар.
Пайдалануға оңай болу үшін, картотека негізінен үш бөлімге бөлінеді.
Бірінші бөлімде республика туралы әдебиеттер, екіншісінде — облыс
туралы, ал үшіншісінде аудан туралы берілген мәліметтер мүмкін болғанынша
толық және жан-жақты, сол объекті өмірінің барлық салаларын қамтитындай
болуы керек.
Ал, ауыл және басқа да ірі шаруашылықтар мен ұйымдардың әлеуметтік-
мәдени өміріне байланысты жергілікті жерде болып жатқан маңызды оқиғалар
жайлы мәліметтер картотекасы сол жердегі кітапханаларда жасалынады да,
бірақ барлық кітапхана картотекасына қосымша ретінде сақталады.
Өлке тану картотекаларын жасау жұмысын жолға қою мақсатын көздей
отырып, республика астанасындағы А. С. Пушкин атындағы мемлекеттік
кітапхана 1977 жылы Қазақстанның облыстық кітапханаларында өлке тану
картотекасына енген әдебиеттерді жіктеуге арналған типтік схеманы жасап
шығарды.
Орталық кітапханалар мен олардың филиалдары бұл схеманы басшылыққа ала
отырып, картотека жасау жұмыстарын онан әрі жетілдіруде.
3. Жергілікті баспадан шыққан кітаптар мен баспасөз картотекасы.
Белгілі бір өлкеде басылып шыққан кітаптар сол жердің өмірі туралы жазылған
болмаса да, соның баспаханасының полиграфиялық қуатын анықтайтын
әдебиеттерге жатады. Сондықтан да жергілікті баспаханадан шыққан барлық
материал — кітап, газет, журналдар жинақталған картотека болуы шарт.
Кейде оқырмандарға осы республикада шыққан барлық кітаптар мен
баспасөз материалдары тізімі емес, белгілі бір кезеңде басылып шыққан
әдебиеттер ғана керек болуы мүмкін. Осыған байланысты картотекаға
(каталогқа) кірген әдебиеттер бір-жылдық, бесжылдық, онжылдық болып
топталады.
Өлке тану анықтамалық-библиографиялық құралдың құрамында жергілікті
баспадан шыққан кітаптар мен мерзімді баспасөздің (газет, журнал, листовка,
плакат және басқа да материалдар) хронологиялык картотекасы болуға тиіс.
4. Өлке танулық сипаты бар анықтамалықтар мен библиографиялық құралдар
қоры. Жоғарыда айтылған материалдардан біз каталогтар мен картотекалар
жүйесі облыстық кітапханалардың өлке тану анықтамалық-библиографиялық
құралдың басты бөлімдері екенін аңғардық. Қазіргі заман кітапханалары осы
айтылған каталогтарды пайдалана отырып, оқырмандар қажетінің 80
проценттейін қанағаттандыруда.
Бірақ кітапханашыларға өлке көлемінде болған белгілі бір оқиға, оның
орнын экономикалық және мәдени дамуын дәлелдейтін көрсеткіш цифрлар немесе
әкімшілік-территорияға байланысты мәліметтердің анықтамасы қажет болатын
жағдайлар да жиі кездеседі. Оқырмандардың мұндай талаптарын орындауда
негізгі басты құрал — анықтамалықтар мен библиографиялық көрсеткіштер қоры.
Орталық кітапханаларда жалпы анықтамалық әдебиеттері мен
библиографиялық құралдар қоры қаншалықты мол болса, соншалықты оқырмандарға
қызмет ету ісі де оңайға туседі.
5. Өлке тану тақырыбына арнап жасалынған анықтамалықтар қоры (архив).
Өлке тану мәселесі жөніндегі оқырмандарға қажетті анықтама беру
кітапханашыларға оңайға түспейтін жұмыс. Ол үшін көптеген әдебиет
нұсқаларын ақтару, іздестіру қажет. Ал енді соншама еңбек сіңіріп тапқан
анықтама ертеңіне, немесе біраз уақыт өткеннен кейін тағы да бір басқа
оқырманға қажет болды дейік. Мұндайда анықтаманы қалай тауып беруге болады?
Әлде қайтадан қыруар әдебиеттерді тағы да ақтарып, іздеу салу керек пе? Бұл
жұмысты қиындатып, уақытты үнемді пайдалануға, әрі оқырман талабын тез
орындауға қол байлау болар еді. Жұмысты шапшаң әрі
оңай жүргізу үшін дұрыс жол мұндайда тек анықтамалықтар қорын
(архивін) жасау болып табылады.
Анықтамалықтар архивіне кез келген анықтамалық мәліметтердің бәрі
бірдей алына бермейді. Оған тақырыбы күрделі, орындалу процесі қиын, көп
іздестіруді керек ететін және оқырмандардың жиі сұрайтын, өз мәнін
жоймайтын өлке тану тақырыбының өзекті мәселелері бойынша жасалған
анықтамалықтар ғана іріктелінеді. Пайдалануға қолайлы болу үшін архивке
қосымша алфавиттікзаттық көрсеткіш картотекасы жасалынады. Оның әрбір
картотекасына берілген анықтаманың толық аты, заттық рубрикасы, реттік
номері көрсетілуі керек.
6. Өлке танулық материалдары басылған газет қиындыларының папкасы
(альбомы). Өлке тану мәліметтері бар газет қиындыларының папкасы (альбомы)
республикамыздың көпшілік кітапханаларында, газеттің көп жылдық номерлерін
сақтау мүмкіндігі жоқ жағдайда орталық, республикалық, облыстық және
аудандық газеттерде басылған өлке тану мәні бар мәліметтерді жинақтаудың
қолайлы жолы ретінде пайдаланылады.
Газет қиындыларының әрқайсысына газеттің аты, номер саны, жылы мен
айы, күні көрсетіледі. Мұндай қиындылар ұзақ уақыт сақталады. Сондықтан да
оларды арнаулы папкаға түптеп қойған абзал.
ІІІ тарау
АУДАНДЫҚ КІТАПХАНАЛАРДАҒЫ ӨЛКЕ ТАНУ ЖҰМЫСТАРЫ
Аудандық кітапхананың өлке тану жұмысына сол аудан туралы
әдебиеттерді, баспасөз материалдарын іздеп, есепке алу, ол материалдарды
библиографиялық бір ізге салып құрастыру және оларды оқырмандар арасына
насихаттау жұмыстары жатады.
Мұндай жұмыстар жоспарлы түрде халық шаруашылығы мүдделеріне,
еңбекшілерге коммунистік тәрбие беру ісіне сай жүргізіледі. Кітапханалар
сонымен қатар өз оқырмандарын туған өлкеге сүйіспеншілік рухында баулуға,
өлкенің өткені мен қазіргі өмірін — революциялық тарихы мен Ұлы Отан соғысы
жылдарындағы өмірін және бесжылдықтардағы еселі еңбектегі табысын жан-жақты
насихаттауға тиісті.
Аудандық кітапхана — мемлекеттік, көпшілік кітапханаларының негізгі
бір буыны. Белгілі бір әкімшілік-территорияның (қала ішіндегі қалалық
аудан, не селолық аудан) халқын қамтамасыз ететін орталықтанған кітапхана
жүйесі аудандық кітапхана болып табылады. Бұлардың басқа кітапханалардан
айырмасы — бір жағынан, аудан орталығындағы халыққа абонемент және оқу залы
арқылы өздері қызмет ететін болса, екінші жағынан, аудандық мәдениет
бөліміне кітапхана ісін өз территориясында жолға қоюға үлкен көмегін
тигізіп отырады. Сондай-ақ ол аудандағы барлық кітапханалардың методикалық
орталығы болып саналады.
Аудандық кітапханалар өз жұмысын Мәдениет министрлігі бекіткен
Ережеге сәйкес жүргізеді.
Мәдениет жұмысын жаңа белеске көтеру, ауылдағы күллі мәдени жұмысты
жаңа белеске көтеру, оның сапасы мен тиімділігін арттыру, халықты оныншы
бесжылдық жоспарларын орындауға жұмылдыруда, ауыл клубтары мен мәдениет
үйлерінің, кітапханалардың ролін арттыру міндеті қойылған. Сонымен бірге
тәрбие беру, білімді насихаттау, оқырмандарға эстетикалық тәрбие беру,
білімді насихаттау, тұрмыс мәдениетін орнықтыру, еңбекшілер демалысын дұрыс
ұйымдастыру сияқты саң салалы жұмыстарды одан әрі жетілдіруге бағытталған.
Соңғы кезде аудандық кітапханаларға методикалық жәрдем көрсету ісі
анағұрлым жандана түсті. Оған республиканың А. С. Пушкин атындағы
мемлекеттік кітапханасы шығарған құралдардың сан және сапа жағынан да
жақсара түскөні дәлел.
Дегенмен аудандық кітапханалардың өлке тану жұмысына арналып жазылған
библиографиялық-методикалық құрал әлі жеткілікті болмай келеді. Шындығында,
өлке тану жұмысымен түбегейлі шұғылданатын орын — аудандық кітапханалар
болуы керек.
Аудандық кітапханалардың көпшілігі дерлік өлке тану әдебиеттерін
насихаттау жұмысын жергілікті жердің (өлкенің) өмірімен тығыз ұштастырады.
Айталық, ауыл шаруашылық әдебиеттерін насихаттау ауданда, ауылдарда
оқырмандардың озат тәжірибелерімен байланыстырылса, техникалық кітаптарды
насихаттау аудандық өнеркәсіп орындарының жетістіктерімен,
рационализаторлар, өнер тапқыштар ұсыныстарымен байланыстырыла жүргізіледі.
Сондай-ақ тарихи кітаптарды насихаттау ісі де сол аймақтың өткендегі
тарихымен революция, соғыс ардагерлерінің өмірімен, тарихи жерлермен
байланыстырыла өрістетіледі. Сонда ғана өлке тану ісінің мәңі мен
міндеттері көпшілік алдында түсінікті де пайдалы болмақ. Мұндай игілікті
жұмыстың нәтижесінде жергілікті халықтың өз-өлкесіне деген сүйіспеншілігі
бұрынғыдан да арта түседі. Оларды өлкені терең зерттеуге, оның тарихын
жақсы білуге ынталандырады. Міне, осындай кітапханалар қатарына Сайрам
аудандық (Шымкент облысы) кітапханасын жатқызуға әбден болады.
Аудандық кітапханалар өлке тану жұмысын жүргізу үшін мемлекеттік,
мектептік, халықтық музейлердің барлығымен, клубтар, тарихи және мәдениет
ескерткіштерін қорғау қоғамымен, табиғатты қорғау орындарымен тығыз
байланыс жасап отырады.
Осындай мемлекеттік және қоғамдық орындардың қатысуын пайдалана
отырып, аудандық өлке тану активі қоғамын құру да абзал. Бұл қоғам
мүшелігіне мұғалімдер, жоғары класс оқушылары, белсенді өлке зерттеуші
әуесқойлар мен оқырмандарды тартуға әбден болады. Қоғам мүшелеріне халық
арасында лекциялар оқытып, баяндама жасауды, қызықты кештер, атақты ғылым,
мәдениет қайраткерлерімен-кездесулер, тарихи маңызы бар жерлерге-саяхаттар
жасатып, жорықтар өткізуді тапсыруға болар еді.
Аудандық кітапханалардың өлке тану жұмысының пәрменді болуы өлке тану
әдебиетінің қорына да тікелей байланысты. Сондықтанда аудандық
кітапханалардың көпшілігі өлке жайлы әдеби мұраларды, қызықты мәліметтерді,
тарихи деректерді көп жинауға тырысады, өлке туралы әдебиетер, деректерді
қандай кітапханадан тауып алуға болады деген мәселелерге баса назар
аударады.
Аудандық кітапханалар өлке туралы барлық әдеби мұраларды арнайы
іздестірмейді, себебі олардың толық қоры облыстық кітапханаларда болады.
Сондықтан оқырмандардың сұрауы бойынша кітапхана қорында жоқ кітапты,
материалды облыстық кітапханадан алдырады.
Алайда әрбір аудандық кітапхана өз қорында қандай өлке тану
әдебиеттері бар екенін біліп, оларды анықтамалық-библиографиялық құралға
айналдыру үшін, жалпы қорды қарап, тексеріп отыруы керек. Бұл жұмыста, ең
алдымен өлке тану әдебиеттері кездесетін: география, тарих, өнер-кәсіп және
ауыл шаруашылық экономикасы, мәдениет бөлімдерінен бастаған дұрыс.
Егер облыстық кітапхана Облыс туралы не оқу керек? деген атпен
комплексті керсеткіштер шығарған болса, ол өте тиімді болар еді. Мұндай
көрсеткіштерді пайдалана отырып, өлке тану әдебиетінің жалпы қорын жасау
Аудандық кітапханалардың өлке тану қорын толықтырудың тағы басқа да
бірнеше жолдары бар. Облыс туралы жаңа әдебиеттер рубрикасымен тоқсан
сайын, жарты жыл, жыл аяғында шығатын информациялық бюллетеньдер,
жергілікті баспаның тақырыптық жоспарлары, жаңа кітаптарға газет бетінде
жарияланған рецензиялар және т. б. осыларға жатады.
Мұндай ізденістердің нәтижесінде анықталған өлке тану әдебиеттері
арнаулы стеллаждарға, оқу залдарына орналасуға тиісті. Өйткені бір жағынан,
оқу залы өлке тану жұмысының орталығы болып есептелсе, екінші жағынан,
табылған кітаптар кітапхана қорында жеке дана болып, көпшілік қолына беруге
болмайтын жағдайлар да жиі кездеседі.
Өлке тану әдебиеттерінің қорындағы кітаптарды арнаулы КР (өлке тану)
белгісіне "М" әрпін немесе аудан атының бірінші әрпін қосып, оны жалпы
қордың шифрына жалғастырып қойған дұрыс. Осы белгілер тиісті карточкаға да
койылады.
Аудандық кітапханалардың қорын толықтырудың негізгі жолдары:
— облыстық кітапхана коллекторы;
— Кітап—почта жүйесінің дүкендері;
— басқа кітапханалардың ауыспалы резерв қоры (облыстық не аудандық);
— өздері материалдар бастырып шығаратын музейлер, ғылыми-зерттеу
институттары, Білім қоғамының жергілікті ұйымы.
Өлке тану қорын толықтыру қандай кітапты қанша данадан алу, мұның бәрі
кітапхананың оқу залының мүмкіндігіне, жаңа басылымдардың сол аудан үшін
құндылығына, оқырмандардың сұрауына орай ойластырылуы қажет.
Аудандық кітапханалардың өлке тану қорлары былайша жасалады:
— өлке танулық картотекасы;
— анықтамалық басылымдар мен өлке тану тақырыбының библиографиялық
көрсеткіштер қоры;
— газет қиындыларының тақырыптық папкасы мен альбомдары;
— жасалған анықтамалар архиві.
Библиографиялық кордың маңызды бөлімі картотека болып есептеледі. Оған
аудан, облыс туралы әдебиеттердің, осы кітапхана қорында бар-жоғына
қарамастан, бәрі бірдей кіреді, Сонымен бірге, картотекаға, газет
журналдардан жинап алынған мақалалар да енгізіледі. Былайша айтқанда,
облыстық кітапханада жүргізілетін өлке тану каталогы мен библиографиялық
картотекаға біріктіріледі.
Қартотекаға, ең алдымен өз қорында бар өлке тану әдебиеттері
енгізіледі. Ал облыс, аудан туралы қорда жоқ әдебиеттерді ағымдағы
информациялық бюллетеньдерден, көрсеткіштерден іздеп тауып қосу керек.
Содан кейін облыстық кітапхананың құрама каталогынан іздеп, одан
табылғандарын тағы қосу қажет.
Аудан жағдайындағы нағыз бағалы қазына—аудандық газет. Онда өлке
туралы барлық жаңалықтар толық, әрі үзілмей беріліп тұрады. Бірақ газет
бетінен қажетті материалдарды ажыратып алу да жауапты жұмыс. Неғұрлым көп
алсам, солғұрлым жақсы болар деген оймен, кез-келген материалдың бәрін
картотекаға енгізе беруге болмайды. Оларды қажетіне қарай таңдал алған жөн.
Мұндағы өлшем — мақаланың мазмұнына, оның ескірмейтіндігіне, қай уақытта
болса да мәнін жоймайтындығына байланысты. Кейде көлеміне қарамай-ақ, аудан
жайындағы маңызды мәлімет, жаңадан құрылған өнеркәсіп орыны мен совхоз
туралы информацияның өзі өлке тану картотекасына қажетті материал болуы
мүмкін.
Өлке тану картотекасына аудандық газеттен жергілікті партия, совет,
кәсіподақ, комсомол ұйымдарының қызметі (пленум, сессия, актив,
конференция, бюро мәжілісі), ауданнын, ірі өнеркәсібі, колхоз,
совхоздарының озат тәжірибелері жайлы материалдар енгізіледі. Сонымен қатар
картотекаға аудан тарихы, ондағы белгілі тарихи орындар жайлы, сондай-ақ
сол ауданнан шыққан қоғам қайраткерлері туралы мәліметтер енуге тиісті. .
Облыстық, республикалық газет, журналдардан тек аудан туралы, ал
орталық баспасөз бетінен аудан мен облыс жайлы мақалалар да, ииформациялар
да картотекаға түсуі керек.
Қартотеканы жинақтаудың негізгі бір мәселесі оған енгізілетін
әдебиеттердің топтау схемасын жасау. Бұл жұмысты 1967 жылы В. И. Ленин
атындағы Мемлекеттік кітапханасы жасап, аудандық кітапханаларға қызмет
бабында пайдалануға ұсынды. Міне, осы схема қазір негізгі басты нұсқа
ретінде қолданылып келеді.
Онда берілген негізгі бөлімдерді келтіре кетейік:
1. Жергілікті ұйымдары және үкімет органдары мен басқармалары.
2. Облыс пен ауданның табиғаты мен өзге байлықтары;
3. Халық шаруашылығы;
4. Денсаулық сақтау ісі. Медициналық мекемелер. Денешынықтыру және
спорт.
5. Мәдени құрылыстар. Халық ағарту ісі. Баспасөзі.
6. Өнері. Өлке мен аудан көркем өнер шығармаларында.
7. Өлкенің әдеби өмірі. Өлке мен аудан керкем әдебиет бетінде.
Фольклор.
8. Тарих.
9. Дін.
10. Жергілікті жазушылар мен атақты адамдар.
Ауданның саяси шаруашылық, мәдени өмірінің дамуына байланысты қосымша
материалдар картотекаға жақа бөлімдер мен рубрикаларды енгізуді қажет
етеді. Мәселен, жаңа бесжылдық жоспар қабылдануына байланысты картотеканың
халық шаруашылығы бөліміне Біздің аудан жаңа бесжылдықта деген рубрика
қосылуы мүмкін. Ауыл шаруашылығы бөліміндегі материалдар көбейген сайын
оны әрбір колхоз бен совхозға бөлуге не озат егіншілер, малшылар жөніндегі
бөлімдерге жіктеуге болады.
Жеке адамдар картетекасы. Бұл бөлімді үш салаға бөлген жөн.
Біріншісі— ғылым, техника, мәдениет саласында еңбегі сіңген жергілікті
қайраткерлер; екіншісі — ауданнан шыққан атақты адамдар; үшіншісі — ауданда
болған атақты қайраткерлер. Бұл ретте картотекаға алынған қайракердің аты-
жөні және қысқаша өмір-баяны, өлкеге байланысты сипаттайтын нақты деректері
жазылуы қажет. Егер картотеканың жеке қайраткерлер бөлімі көлемі жағынан
үлкейіп кетсе, оған алфавитті атау көрсеткіш қойылған жөн.
Аудандық кітапханалардың өлке тану анықтамалық қорының екінші бөліміне
— аудан және облыс жайлы статистикалық анықтамалықтар, күнтізбелер, әр
түрлі географиялық, схемалық карталар, тағы да басқа бағалы материалдар
жатады.
Қордың толық және мазмұнды болуы үшін облыстық, республикалық
кітапханалардың библиографиялық басылымдарын үнемі қадағалап отырған жөн.
Соның нәтижесінде, республикада библиографияның салалық, саяси-
қоғамдық, тақырыптық түрлері кебейді, библиографиялық жұмыстың ауқымы одан
әрі кеңейе түсті.
Мысалы, Үлкен жолдың кезеңдері (Алматы, 1968 ж.), Қазақстан Ұлы
Отан соғысы жылдарында (Алматы, 1975), Октябрьдің 60 жылдығы қарсаңында
Ұлы Октябрь (Алматы, 1977), В. И. Лениннің Қазақстанда шыққан еңбектері
(1918— 1969 ж.) (Алматы, 1970), В. И. Ленин Қазақстан туралы (Алматы,
1969 ж.), Октябрь революциясы мен Азамат соғысы қайраткерлері Қазақстанда
(Алматы, 1960), Мұнайлы Маңғышлақ (Алматы, 1975), Қазақстанның дәнді
дақылдарының тұқымы мен селекциясы (Алматы, 1976), т. б. жариялануы осы
пікіріміздің айқын дәлелі.
Библиографияның қоры соңғы жылдарда Абай Құнанбаев (1965), Сәкен
Сейфуллин (1965), Бейімбет Майлин (1968), Мұхтар Әуезов (1968), Сәбит
Мұқанов (1970, 1972), Ілияс Жансүгіров (1973), Ғабит Мүсірепов (1973)
т. б. ірі-ірі көрсеткіштермен толықтырылды. Бұлар қазақ және орыс
тілдерінде басылып шықты.
70-жылдары республикада өлке тану библиографиясымен облыстық
кітапханалар да айналыса бастады. Республика жайлы ғылыми, әдеби деректер,
еңбектер кебейген сайын, өлке тану жұмысының ауыртпалығы республнкалық,
орталық кітапханалармен қатар облыстық, аудандық кітапханаларға да түсті.
Мұндай заңды құбылыстан біз өлке тану жұмысы көлемінің әрі кеңейе түскеңін
байқаймыз. Бұрын республиканың байлығы, тарихы, табиғаты жайлы әдебиеттерді
өлке тану әдебиеттері деп санап, сонымен қанағаттанып келсек, енді
кемелденген социализм дәуірінде ғылым мен білім жетілген сайын_ әр облыс,
әр аудан өз экономикасы, тарихы, табиғаты, қоғам қайраткерлері, еңбек
озаттары жайлы әдебиеттер санын көбейтті. Ал мұның бәрі өлке тану жұмысына
тікелей қатысы бар мәселелер.
Қазақстаннын, 19 облыстық кітапханасының 14-і өз облысы жайлы жаңа
әдебиеттер көрсеткішін тоқсандық, жарты жылдық етіп шығарады, тең жартысы
облыстық мәні бар даңқты және даталы күндер календарын жүргізеді. Қазіргі
кездегі облыстық кітапханалардың негізгі библиографиялық басылымдарының
көпшілігі — тақырыптық мазмұнда жасалған өлке тану жөніндегі ұсыныс
көрсеткіштері. Мысалы, бұлардың қатарында Ақтөбе облысы Октябрьдің 50
жылдығына (1957), Жамбыл облысы 50 жылда (1969), В. И. Ленин және
Солтүстік Қазақстан облысы (1970), Куйбышев және Қазақстан (1970), тағы
басқа басылымдарды атауға болады.
Көптеген облыстық кітапханалар өз өлкесінің экономикасымен
таныстыратын әдебиеттер библиографиясын жасаумен де шүғылданып келеді.
Айталық, Қызылорда облыстық кітапханасы Қызылорда облысында 50 жыл ішінде
күріш өсіру (1970), Целиноград облыстық кітапханасы тың және тыңайған
жерлерді игерудің 20 жылдығына арнап Тың игеру — бүкіл халықтық ерлік
(1975) деген көрсеткіштер ұсынды.
Өлке тану бағытында әзірленген ұсыныс-көрсеткіштер ішінде жергілікті
ақын-жазушылар жайлы да материалдар бар. Целиноград ақындары мен
жазушылары (1974), Қызылордалық ақындар мен жазушылар (1975), Орал
өңірінің әдебиеті (1976) т. б. Бұл көрсеткіштердін кейбіреуі орыс,
қайсыбірі қазақ тілдерінде басылған.
Республикалық мемлекеттік кітапхананың тікелей көмегінің арқасында
қазір Семей, Қызылорда, Жамбыл, Ақтөбе, Целиноград, Шымкент, Қарағанды
облыстық кітапханаларында көлемді өлке тану картотекасы ұйымдастырылды.
Қазақстанның ұлттық библиографиясының дамып жетілуіне, оның одақ
көлеміне танылуына айрықша еңбек сіңіргендердің қатарында ғалымдар Ш.
Сарыбаев, Ә. Қоңыратбаев, Ә. Жиреншин, Ә. Жөкебаев, Н. Дәулетованы,
тәжірибелі қызметкерлерден З. Қасымова, Қ. Бекмұхамедов есімдерін атап
өткен жөн.
Өлке тану әдебиеттеріне кіретін басылымдарды даралай бөлсек:
1. Жеке шығармалар (кітап, жалғасты басылым, кітапша, листовка,
плакат, нота, грампластинка, баспа графикасы, бейнелеу өнерінің
шығармалары, фотография, атлас, карта);
2.Жинақтар, журналдар мен газет беттерінде жарияланған материалдар;
3.Машинкаға басылған өзінің мәні мен мазмұны жағынан бағалы
олжазбалар;
4.Газет қиындыларының тақырыптық папкасы, альбомы т. б. болып
табылады.
Біз өлке тану әдебиетіне жататын кітаптар жайлы мысалдар келтірдік.
Енді газет бетінде басылған библиографиялық маңызы бар материалдардың
үлгісі ретінде Казахстанская правда газетінің І978 жылғы 7 марттағы
санында берілген Көне Маңғышлақтың жаңаруы деген рубрикаға тоқтала.
кетейік. Мұнда Маңғышлақтың өткен тарихы, қазіргі өндірістік-территориялық
комплексі жайлы, онда істеп жатқан өндіріс озаттары жайлы деректер өте көп.
Сонымен қатар өндіргіш күштердің орналасу ерекшеліктерін көрсететін мәлімет
те берілген.
Осындай өлкенің жетістіктерін насихаттауды мақсат етіп қойған
баспасөз бетіндегі мақалалар библиографиялық құралдарға жататын бағалы
материалдардың бір түрі.
Ал енді осыншама қыруар әдебиеттердің пайдалануға оңай әрі қолайлы
болуы үшін, олар бір жүйеге келтірілуге тиісті, өзінің мазмұнына сәйкес топ-
топқа белінуі қажет. Осыдан барып библиографиялық құралды жасау қажеттігі
өзінен-өзі туады.
Өлке тану библиографиясы деп біз белгілі бір өлкеге арналған
әдебиеттерді оқырмандарға жеткізуді өзіне мақсат етіп қоятын және өлке
туралы жазылған бағалы кітаптар мен мақалаларды насихаттайтын
библиографияны айтамыз.
Өлке тану библиографиясы жалпы, салалық және тақырыптық библиография
болып үш түрге бөлінеді.
Өлке танудың жалпы библиографиясына өлке өмірінің барлық жағын
қамтитын, баспадан шыққан әдебиеттер кіреді.
Қазір көпшілік және ғылыми кітапханалардың бәрі дерлік тоқсан сайын,
жыл аяғында өлке тану әдебиеттерінің библиографиялық құралдарын шығарып
тұрады. Мұндай құралды пайдалана отырып, оқушы өзіне қажетті саяси-
коғамдық, тарихи, геологиялық, болмаса географиялық кітаптарды, мақалаларды
тез тауып алады.
Жалпы өлке тану библиографиясына сол өлкеге арналған арнайы такырыптық
ұсыныс құралдары да кіреді (Мысал үшін, Алтай өлкесі туралы не оқу
керек), Айталық, Семей облыстық кітапханасы Өз өлкенді зерттей біл, Орал
облыстық кітапханасы Туған Орал өңірін суйе біл, оқып үйрене біл деген
атпен библиографиялық ұсыныстарды әрдайым шығарып тұрады.
Өлке танудың салалық библиографиясына белгілі бір саланың не бірнеше
тек-тес саланы қамтитын әдебиеттер кіреді. Мұнда ғылымның белгілі бір
саласымен шұғылданып жүрген оқырмандардың қажеті мен талабы мұқият
ескеріледі.
Енді өлке танудың тақырыптық түріне тоқталайық. Бұл да
библнографияның салалық түрімен байланысты, сондықтан оларды сырттай
ажырату кейде оңай емес. Дегенмен күнбе-күн, жыл сайын болып жататын
оқиғаларды салалық библиографияның ішіне толығымен енгізуге бола бермейді.
Тақырыптық библиография өлкенің халық шаруашылық және мәдени
құрылыстарына арналған әдебиеттерді қамтитындықтан, оқырмандарды әдебиеттің
жалпы және салалық түрлерімен, нақты түрлері-мен және жеке проблемаларымен
таныстырады.
Өлке тану библиографиясына сол өлкеге тікелей байланысы бар ғылым мен
еңбек, мәдениет пен өнер қайраткерлерінің өмір-баяндық материалдары да
кіретінін ескеру қажет. Мұның өзі екі түрлі формада жүр-гізіледі.
Біріншісі — өлке танудың библиографиялық сөздіктері. Мұндай
библиографиялық құралға белгілі бір салада еңбек етіп жүрген адамдар:
жазушылар, ғалым зерттеушілер, өлке зерттеушілері кіреді.
1969 жылы Жазушы баспасы орыс тілінде шығарған Қазақстан
жазушылары деген кысқаша өмірбаяндық творчестволық кітапты да
библиографиялық құралдардың қатарына қосуға әбден болады.
Екіншісі — өлке тану библиографиясы. Мұны былайша айтқанда, екінші
дәрежелі библиография немесе библиографияның қайнар көзі деп те атайды.
Библиографияның мұндай түрлеріне көрсеткіштер, биб-лиографиялық сөздіктер,
шолулар, кітапқа қосымша тізімдер кіреді.
Енді жергілікті баспа библиографиясына тоқталайық. Библиографияның бұл
түрі өлке тану библиографиясына мүлдем ұқсамайды. Бұл еңбек жергілікті
баспадан шыққан барлық әдебиеттер библиографиясын (кітап, кітапша, журнал,
газет) қамтиды. Жергілікті мерзімді баспасөз беттерінде басылатын
материалдардың көлемі жыл сайын ұлғаюда, ал оның ішінде өлке танулық маңызы
бар материалдар да аз емес.
Жергілікті баспаның библиографиясы деп біз жергілікті баспадан шыққан
әдебиеттердің тізімін мазмұнына, тақырыбына қарамастан түгел жазып шығуды
айтамыз.
Жергілікті баспа библиографиясының сол өлкенің өзінде істейтін ша-
руашылық органдары және де ғылыми мекемелер мен оқу орындары
қызметкерлеріне тигізетін пайдасы көп.
Сонымен бірге жергілікті баспа библиографиясы жергілікті баспасез бен
баспа жұмысының тарихын білуге де пайдалы. Жергілікті мерзімді баспасөзді
өлке тану библиографиясының бір бөлігі деп қарау қажет.
ІҮ тарау
ӨЛКЕТАНУДЫҢ БАС БИБЛИОГРАФЫ
Царев Григорий Павлович - 1907 жылдың 15 қарашасында Ленинград
облысы, Крестецкий ауданының Сергеево деревнясыңда орта шаруаның отбасыңда
дүниеге келген. 1922 жылы бес кластық селолық мектепті бітіріп, 1929 жылға
дейін әкесінің шаруашылығьша көмектесті.
Ал 1929 - 1932 жж. әскер қатарында болып, 1934 жылдың тамыз айына
дейін Ленинград облыстық ВКП(б) комитетінің жолдамасымен әйелдер
колониясының база бастығы қызыметіне қалдырылды. Сол жердің жолдамасымен
барып Ленинградтағы Н.К.Крупская атындағы саяси-ағарту институтының
кітапхана факультетінің дайындық бөліміне түсті.
1939 жылы институтты бітірген маман Казақстанның республикалық
көпшілік кітапханасынасына (Алматы) 21 тамыздан бастап библиограф қызметіне
тағайыңдалды. Ол қарапайым библиограф еңбегімен көзге түсіп өзінің
білімділігі, іскерлігі нәтижесінде бөлім меңғерушілігіне жоғар-латылды.
1941 жылғы желтоқсан -айында әскер қатарына шақырылып майданға аттанды. Ұлы
Отан Соғысында көрсеткен ерлігі үшін Қызыл Ту ордені мен Отан соғысының П
дәрежелі медалімен наградталды. 1-Белорус майданында 12-артиллериалық
дивизиясының батарея комаңдирінің орынбасары, оған қосымша дивизия
кітапханасының меңгерушілігін атқарған капитан шеніндегі майдангер соғыс
аяқталған соң бұрынғы қызме-тіне 1946 жылы қайта оралды. 1956 жылы оған
ғылыми жұмыстармен айналысатын бас библиограф міндеті жүктелді. Кітапхана
ісін дамытуға қосқан еңбегі үшін 1957 жылғы 19 қарашада ҚазССР Жоғары
Кеңесінің Жарлығы бойынша сол кездегі анықтама-библиографиялық бөлімнің
меңге-рушісі Г.П.Царевқа "Қазақ ССР-інің еңбек сіңірген кітапханашысы"
құрметті атағы берілді. Ұзақ жыл кітапхана ісіне сіңірген еңбегі мен
облыстық кітапханаларға көрсеткен әдістемелік жәрдемі, қоғамдық жұмыстарға
белсене араласқаны үшін 1966 жылы 4 мамырда Қаз ССР-і Мәдениет ми-
нистрлігінің тарапынан құрмет көрсетіліп, бұдан кейін де талай мәрте алғыс
алды. (Қазақ ССР-і Мәдениет Министрлігінің бұйрығы N134 4 май 1966 жыл.)
Г.П.Царев ұйымдастарушылық қабілетімен көпшілік сеніміне ие болып
лайықты құрметке бөленген жан. Қоғамдық жұмыстарға белсене араласып
қатарынан бірнеше рет паргая ұйымы мен кітапхана кәсіподақ комитетінің
төрағалығына сайланды. Отыз жылдан аса табан аудармай республикалық
кітапхананың анықтама-библиографиялық қызметін жүргізу ісін басқарып, 1970
жылы құрметті еңбек демалысына шықса да сүйікті мамандығынан қол үзбей 1985
жылға дейін ара-тұра келіп, аяқталмаған көрсеткішін баспаға әзірлеп жарыққа
шығарды.
Г.П.Царев кітапхананың анықтама-библиографиялық бөлімін 20 жылдай
басқарды. Оның ұйымдастырушылығымен өлкетану картотекасының негізі қаланып,
үздіксіз толықтырылды. Өлкетану картотекасы бұдан былайғы кезде барлық
анықтамалық жұмыстар мен Қазақстан туралы көрсет-кіштің негізгі тініне
айналды. Өлкетану картотекасын ұйымдастыру ісіндегі тәжірибелерін жетілдіре
жүріп қол жеткен табыстар мен кітапхананың анықтама библиографиялық жұмысын
баспасөз бетіңде насихаттап отырды. Облыстық кітапханаларға жиі-
жиі іссапармен шығып анықтама-библиографиялық құралдарды ұйымдастыру,
оқырманға қызмет көрсету ісінде библиографиялық көрсеткіштерді пайдалану
және жергшікті мөні бар өлкетану әдебиеттерін насихаттауға қажетті
библиографиялық көрсеткіштер шығару жөніңде нұсқау беріп, көмек көрсетуден
жалыққан емес. Ұлттық кітапхана жанынан өлкетану әдебиеттерін анықтама-
библиографиялық жұмысыңда қолданудың әдістеме-төжірибелік курсын
ұйымдастырып облыс-тық кітапхана библиографтарына үйрену мектебін ашты.
Сөйтіп өлкетану библиографиясының облыстық және аудаңдық кітапханаларда іс
жүзінде өрістеуіне жол ашып, жергілікті оқырмандарға анықтама-
бмблиографиялық қызмет көрсетілуін қадағалады.
1966 жылы облыстық, қалалық, аудандық және ауылдық кітапханалардың
өлкетану анықтама-библиографиялық құралдары жөнінен арнайы кеңесші-
нұсқаулық жазып таратты. Онда өлкетану каталогы, өлкетану картотекасы,
ағымдағы жергілікті басылымдардың картотекасы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz