Бірліктердің халықаралық жүйесі (Si)

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

I. Әр халықтардың өлшемдері . . . 5

1. 1. Өлшеулік мәні бар байырғы терминдерді оқыту . . . 5

1. 1. 1. Халық арасына кең тараған кейбір байырғы өлшемдер . . . 11

1. 2. Ұзындық өлшеуіштер тарихынан . . . 14

1. 3. Метрдің тарихы . . . 16

1. 3. 1. Өлшеуіштердің метрикалық жүйесінің құрылуы . . . 16

1. 4. Ұзындықты өлшеу . . . 19

1. 4. 1. Штангенциркуль . . . 20

1. 4. 2. Микрометр . . . 22

1. 4. 3. Үлкен қашықтықтарды қалай өлшейді? . . . 23

1. 5. Уақытты өлшеу . . . 24

1. 5. 1. Тәулік - уақыттың табиғи бірлігі . . . 25

1. 5. 2. Уақыттың атомдық эталоны . . . 27

1. 5. 3. Құм және су сағат . . . 27

1. 5. 4. Маятник - қазіргі сағаттардың негізгі бөлігі . . . 28

1. 5. 5. Аз уақыт аралықтарын өлшеу. Сторбоскоп . . . 29

ІІ. Басқа жүйелер . . . 32

2. 1. Физикалық шамалардың өлшем бірліктері . . . 32

2. 2. Өлшеу бірліктері . . . 37

2. 3. Метрді жарық толқынының ұзындығы арқылы анықтау . . . 42

2. 4. Үлестік және еселік бірліктер . . . 43

ІІІ. Бірліктердің халықаралық жүйесі (Si) . . . 45

3. 1. Жалпы мағлұматтар . . . 45

3. 1. 1. Тарихы . . . 45

3. 1. 2. Си бірлігінің жүйесі . . . 48

3. 1. 3. Си жүйесінің туынды бірлігі . . . 48

3. 1. 4. Си жүйесіне енгізілмеген бірліктер . . . 50

3. 2. Еселік және үлестік бірліктер . . . 52

3. 2. 1. Бірлік белгілеулерінің жазылу ережесі . . . 52

3. 2. 2. Салмақ, уақыт және ұзындық . . . 53

3. 3. Температура және жылулық . . . 54

3. 3. 1. Температураның термодинамикалық шкаласы . . . 54

3. 3. 2. Халықаралық температура шкаласы . . . 55

3. 3. 3. Фарангейттің температура шкаласы . . . 56

3. 3. 4. Жылу бірлігі . . . 56

3. 4. Электр және магнетизм . . . 57

3. 4. 1. Си бірлік жүйесі . . . 57

3. 4. 2. Практикалық үлгілер . . . 58 3. 5. Жарық және жарықтану . . . 58

3. 6. Рентген және гамма-сәулелену, радиоактивтілік . . . 59

3. 7. Физикалық шамаларды өлшеу бірлігі . . . 62

3. 7. 1. Негізгі бірліктер . . . 62 3. 7. 2. Ұзындық және масса үлгілері, халықаралық прототиптер. . 64

3. 7. 3. Халықаралық Си жүйесі . . . 65

Қорытынды . . . 70

Пайдаланған әдебиеттер . . . 71

Кіріспе

Физикалық шамалардың өлшем бірліктері бірден айқындалған жоқ. Бүгінгі қолданылып жүрген бірліктер - тарихи дамудың жемісі.

Ертеде әр ел әр түрлі өлшемдер қолданып келген. Мысалы, қазақтар ұзындықты өлшеу үшін: қарыс, елі, сүйем, табан, құлаш, шақырым сияқты бірліктерді пайдаланды. Сондай-ақ орыстың 1 верста аралығы 500 құлашқа (сажень) тең. АҚШ пен Англияда осы уақытқа дейін ұзындықтың миля, ярд, фут, дюйм деген бірліктері қолданылады. Өлшем бірліктердің осындай ала-құлалығы бір өлшемнен екінші, одан үшінші т. б. өлшемдерге өтуді қиындатып, ұзық есептеулерді талап етеді.

Өлшем бірліктердегі жүйесіздік халықтар арасындағы сауда-саттықты қиындатып, өнеркәсіптің дамуына нұқсан келтірді. Міне, осыған байланысты 1793 жылы Францияда өткен Конвенцияда «Өлшемдердің метрлік жүйесін» енгізу туралы аса маңызды шешім қабылданды. Онда ұзындықтың бірлігіне метр алынды. Ұзындық бірлігі ретінде алынған эталон-метрде мына сөз қашап жазылған болатын: «Барлық уақытта, барлық халықтар үшін!». Шынында да, бұл сөз асқақ ұранға айналып, Франция ұсынған метрлік жүйеге бірте-бірте өркениетті елдердің барлығы да қосылды. Қазіргі кезде ғылыми өлшеулерде тек қана «Өлшемдердің метрлік жүйесі» пайдаланылады.

Өлшемдердің метрлік жүйесінің негізін мына бірліктер құрайды: ұзындық бірлігі - метр (м) және масса бірлігі - килограмм (кг), уақыт бірлігі - секунд (с) т. б. Бұл өлшемдер бірліктерінің халықаралық жүйесін (SI) жасауға ұйтқы болды. Метрлік жүйенің негізінде басқа да туында бірліктер алынды. Мысалы, аудан бірлігі - шаршы метр (м ² ) ; көлем бірлігі - текше метр (м ³ ) . Ал сыйымдылықтың өлшем бірлігі - литр (л) . 1 л = 1 текше дециметр (дм ³ ) . 1 л (1 дм ³ ) сыйымдылыққа іс жүзінде 1 кг судың көлемі сәйкес келеді.

Өлшемдердің метрлік жүйесінің негізіне барлық халықтардың санау тәсілдеріне ортақ «ондық принциптің» алынуы - оның ең басты артықшылығы. Расында да, «ондық принцип» бойынша барлық еселенетін немесе бөлінетін бірліктер негізгі біріктерді 10 санына көбейту немесе бөлу арқылы алынады.

Осыған байланысты тіркес сөздердің ондық жүйесі жасалған. Мысалы, кило тіркесі мыңды білдіретін болғандықтан:

1 километр (км) = 1000 метр (м) ;

1 килограмм (кг) = 1000 грамм (г) ;

1 киловольт (кВ) = 1000 вольт (В) .

Сол сияқты милли тіркемесі мыңдық бөлікті білдіреді: 1 миллиграмм - 1 грамның мыңнан бір бөлігі; 1 миллиметр - 1 метрдің мыңнан бір бөлігі; 1 миллилитр - литрдің мыңнан бір бөлігі т. с. с.

Өлшемдердің метрлік жүйесі бір өлшемнен екінші өлшемге өтуді, соның ішінде шаршылық және текшелік бірліктерге ауысуды жеңілдетеді. Мысалы, 1 м = 100 сантиметр (см) болғандықтан, 1 м ² = 100 ² см ² = 1 см ² , сондай-ақ

1 миллиметр (1 мм) = 1:10 см = 0, 1 см болғандықтан, 1 мм ³ = 0, 1 ³ см ³ = = 0, 001 см ³ .

Талай мың жылдар бойы әр елдің өзінің ұзындық өлшеуіштері болған; оның үстіне, бір елдің өзінде бірдей аталатын өлшеуіштер тексере келгенде бір-бірінен недәуір алшақ шығатын болған. Мұндай жағдай адамдарға ертеден белгілі еді. Өйткені, адамдардың бір-біріне ұқсамайтыны сияқты, шынтақ та, қарыс та, табан да, дюйм де бірдей бола алмайды. Сондықтан да «Адамның ұрпағы да бірдей емес, шынтағы да бірдей емес» немесе «өз бойыңа қарап өлше» дейтін мақалдар пайда болды.

Ұзындық өлшеу бірліктерінің арасындағы мұндай алшақтықтар ғылым мен механиканың дамуына бөгет жасап, мемлекеттер арасындағы сауда-саттықты қиындатып жіберді.

Бұл диплом жұмысын алған мақсатым, өлшем бірліктердің ерте кезде әр елде қалай аталғаны, қалай дамығаны туралы жалпы мағлұмат жинастыру барысында оларды қазіргі өлшемдермен салыстыру.

І. Әр халықтардың өлшемдері

1. 1. Өлшеулік мәні бар байырғы терминдерді оқыту

Оқулық бетінде күнбе-күн кездесіп, санамызға етене сіңісіп кеткен физикалық терминдердің үлкен бір тобы - салмақ, ұзындық, уақыт тәрізді негізгі физикалық шамалардың өлшеу бірліктерін қамтиды. Бұларға килограмм (грамм), метр (сантиметр), секунд жатады.

Бұл өлшеу бірліктері халықаралық ұйымдарда қабылданып, ғылым мен техниканың, халық шарушылығы мен күнделікті өмірдің барлық саласында қолданылатындай деңгейге жеткізген. Оқулықтарда кездесетін өлшеу бірліктерінің бәрі де талай рет сұрыпталып бір ізге келтірілген. Мұндай өлшеу бірліктері ерте кезде де кеңінен қолданылған. Енді халық арасында кездесетін байырғы өлшемдерге тоқтала кетейік.

Барлық халықтың да тұрмыс ерекшеліктеріне қарай қалыптасқан байырғы өлшемдері болған. « Байырғы өлшемдер » деген атаудың өзі де шартты ұғым. Өйткені бұл терминге алғашқы қауым адамдары пайдаланған ұзындық, салмақ тәрізді шамалардың ең тұрпайы өлшемдерінен бастап осы күнге дейін маңызын жоймаған ярд, дюйм, қадақ тәрізді өлшемдер де жатады.

Дүние тараптарын бағдарлай білу, қашықтықты шамалау, уақытты болжау, өзіндік салмақ өлшемдерін белгілеу халықтың тұрмыс ерекшеліктерінен туса керек. Еңбек құралдарын жасау, баспана салу, түрлі қару-жарақтар мен тұрмыс бұйымдарын жасау арқылы алғашқы қауым адамдары ұзындық, салмақ тәрізді шамаларды өлшеуді үйрене бастады.

Кейіннен қоғамның, жеке мемлекеттер мен халықтар арасындағы қарым-қатынастың, құрылыс ісінің дамуына байланысты өлшеу тәсілдері күрделене түсті. Бірте-бірте геометриялық денелер мен фигуралардың аудандарын, көлемдерін және бұрыштарын өлшеу тәсілдері дамыды.

Африканың кейбір халықтарында белдің немесе мойынның орамын ұзындық өлшеміне, ал кокс жаңғағының бос қабығын сұйық немесе сусымалы заттардың мөлшерін анықтауға қолданған. Уақыт мөлшерін болжауға Күннің, Айдың немесе басқа бір аспан шырағының көк жиекпен салыстырғандағы орны алынған. Егін шаруашылығымен айналысатын қоныстанған халықтар уақыт мөлшерін белгілі бір ыдыстан судың ағып шығуы бойынша анықтаған. Жетілдіріле келе, бұл ыдыстар су сағатына айналған.

Ертедегі халықтардың ішінен, тек вавилондықтарда ғана біраз жүйеге келген өлшемдер болған. Олар тәулікті күн мен түнге, ал оның әрқайсысын 12 бөлікке бөлген. Куб тәрізді ыдыстан судың толық ағып шығатан уақытын сағат деп атаған. Вавилондықтарда салмақ, ұзындық және көлем тәрізді шамалрадың да өзіндік өлшемдері болған. Бірақ олар көрші елдерге тарамаған.

Әрине, бұл өлшемдердің бәрі бірдей бізге келіп жете бермеген. Көбісі заман талабына сай келмегендіктен қолданудан шығып қалып отырған.

Мұндай өлшемдерді қазақ халқы да мол пайдаланған. Өте ерте кез-ақ біздің ата-бабаларымыз кішігірім нәрселерді, жақын қашықтықты қарыстап, адымдап өлшеген, ал бұларды күні бүгінге дейін біз де пайдаланамыз. Уақыт, салмақ тәрізді шамаларды анықтауға байланысты өлшемдер де көптеп кездеседі.

Орта Азия мен Қазақстанды мекендеген халықтар да ұзындықты шынтақпен (қолдың ортаңғы саусағының ұшынан бастап, шынтақ сүйегінің бүгілген жеріне дейінгі аралық), табан тұрқымен, адыммен, құлаштап лақтырылған тастың жеткен қашықтығымен немесе күннің шығуы мен батуы арасында жаяу адамның жүріп өтетін жолымен өлшенген. Шұрайлы жер, жайлы қоныс іздеп дамылсыз көшкен бабаларымыз жер бағдарын да шамалай білген. Сол сияқты сауда-саттық, алыс-беріс жұмыстарында да өзіндік өлшемдерін пайдаланған.

Әдеби кітаптардың, ескілікті жазбаларды оқығанда «көш жер», «қырық күндік жол», «бие сауым уақыт» тәрізді өлшеулік мәні бар сөздер жиі кедеседі. Тіпті қазірдің өзінде «ат шаптырым жер», «бармақ елі қазы», «сүт пісірім уақыт» тәрізді қашықтықты, уақытты, қалыңдықты білідіретін ұғымдарды естуге болады. Бұрынғыдай жиі болмаған мен де халық арасында күні бүгінге дейін қажеттілігіне қарай орын тауып, қолданылып та қояды.

Ол кездегі өлшеулер аса қарапайым болып, екі немесе бірнеше шаманың қайсысы үлкен екенін анықтау мақсатын ғана көздеген. Ертедегі адамдардың тұрмыс жағдайы нақтылы дәлдікті қажет етпеген. Мұндай өлшеулер көзбен, бұлшық еттің сезімімен, жүру уақытының мерзімімен мөлшерленген. Өлшеу бірліктерінің басым көпшілігі адамның жекелеген мүшелеріне сәйкес алынған. «Бармақ», «құлаш», «сүйем» тәрізді өлшемдер барлық халықта дерлік кездеседі.

Қазақ арасында ерте кезде сұйық мөлшерін шамалауға «шара», «мес, «саба», «торсық», «жан торсық», «көнек» тәрізді ыдыстар да жиі қолданылған. Халықтың көшпенділік өміріне ыңғайлы да үйлесімді бұл ыдыстар бірте-бірте сұйық көлемінің өлшемі ретінде қалыптасқан. Олардың сыйымдылығы мен іштілігі үлкен-кішілігіне байланысты анықталған. Мысалы, торсыққа 7-8 аяқ (литр) қымыз сыйса, местің іштілігі шамамен 2, 5-3 торсыққа тең болған. Бұл өлшемдер орыстың қалың бұқарасы арасында ғасырлар бойы алыс-беріс, айырбас жұмыстарында қолданылып келген «бочкасы» мен «ведросының» қызметін атқарғаны даусыз.

Жоғарыда келтірілген және одан да басқа халық арасына кең тараған «қарыс», «шынтақ», «құлаш» тәрізді ұзындық мөлшерін көрсететін, «батпан», «қадақ», «мысқал» тәрізді салмақ ұғымын білдіретін терминдер халқымыздың байырғы өлшемдері болып табылады. Бұл жерде біз халық арасындағы барлық өлшеулік мәні бар сөздерді тізіп жазуды мақсат еткен жоқпыз. «Бір қыдыру жер», «таяқ тастам жер», «айшылық жол», «бау», «уыс», «шөкім», «шүйке» тәрізді қашықтықты, заттың мөлшері мен аумағын, уақыт пен салмақты көрсететін терминдер жүздеп, мыңдап кездеседі.

Өткен ғасырдың ортасында орыс ғалымы О. И. Петрушевский халық арасында болып сұрау, іздестіру арқылы орыстың байырғы өлшемдерін толық қамтитын «Жалпы метрология» атты көлемді еңбек жазған. Осы іспеттес шағын көлемдегі зерттеулер көршілес өзбек, тәжік, әзербайжан республикаларында да жүргізілген. Бізде халқымыздың байырғы өлшемдерін зерттеу, жинақтау мәселесі, әзірше, қолға алынған жоқ.

Кейбір өлшемдердің шығу тарихы да қызық. 1101 жылы ағылшын королі Генрихтің әмірі бойынша «ярд» өлшеуі тағайындалыпты. Алғашқы қабылданған күйінде «ярд» - корольдің мұрынының ұшынан кере созылған ортаңғы саусағының ұшына дейінгі аралыққа тең. Заманында ата-бабамыз кеңінен қолданған «қолдың қары» атты өлшеміміз осы ағылшын ярдымен шамалас.

Ал Ресейде І Петрден бастап Октябрь революциясына дейін қолданылып келген ағылшын футы біздің ескілікті өлшеміміз «табанға» сәйкес келеді. Тіпті «foot» - ағылшын тілінде «табан» деген сөз.

1324 жылы Англияның басқа бір королі ІІ Эдуард ұзындық (қалыңдық десе де болады) өлшемінің тағы бір түрі дюймді белгілеу туралы жарлық шығарды. Дюйм (голланд тілінде «duim - бармақ буыны») - халқымыздың байрғы «бармақ» өлшеміне сәйкес келеді. Алайда бұдан бұл өлшемдер бір елден екінші елге ауысып келген ұғым тумаса керек. Бұлар сөз жоқ әр елдің өз топырағында туған. Оны осы өлшемдерді әр халық өз қажетіне қарай пайдаланғанынан-ақ көруге болады. Мәселен, «табан» өлшеміне біздің халқымыз табанның енін алса, ағылшындарша фут - табан тұрқына тең. Сол сияқты ағылшын дюймі де қазақ арасында қолданылатын бармақтың ені емес, бас бармақтың ұшынан бірінші буынына дейінгі аралыққа тең. Дюйм 2, 54 см, ал кейбір мәліметтер бойынша бармақ үшін 2, 18-2, 54 см алынған. Қазақ арасында «бармақ» қазының қалыңдығын бағалауға қолданылғаны белгілі. «Бармақ елі қазы түсті» дегенді әркім-ақ естіген болар. Енді біраз халықтық өлшемдеріміздің бұлар сияқты дәл баламасы болмағанмен де, өмірде пайдалану жағынан басқа елдердің өлшеу бірліктерімен ұқсастары бар. Мәселен, орыстың «Верстасы» мен «шақырымымыз», «долясы» мен «мысқалымыз» немесе ағылшынның «фунты» мен «қадамымыз» шығу төркіні жағынан да, атқаратын қызметі жөнінен де төркіндес, тектес десек жаңсақ айтпаймыз.

Өлшеу техникасы жөніндегі оқулықтар мен техникалық әдебиеттерден «ярд», «дюйм», «фут» сияқты ескілікті өлшемдердің күні бүгінге дейін маңызын жоя қоймағандығын байқауға болады. Өндірістік маңызы бар кейбір ұзындық өлшемдері (мысалы, трубаның диаметрі) қазірдің өзінде дюйммен берілетінін талай естіген боларсыздар. Өйткені мәдениеті жоғары, сауда-саттық қатынасы жедел дамыған елдерде байырғы өлшемдер алғашқы шыққан күйінде қалып қоймай «цивилизацияланған», яғни нақтылы мәнге ие болған.

Бұл келтіріліп отырған мысалдардан қазақтың халық терминдерінің шығу төркіні, қолдану мақсаты, өміршеңдігі, аталу сәттілігі жағынан да басқа халықтардың ұлттық өлшемдерімен деңгейлес болғанын байқауға болады. Алайда түрлі тарихи себептерге байланысты өлшеулік мәні бар байырғы терминдеріміз ұлт шеңберінен аса алмай, нақты мәнге ие бола алмаған.

Ерте кезде де, орта ғасырда да байырғы өлшемдерді бір ізге келтіруге ұмтылған талаптан елеулі нәтиже шықпаған. Бір өлшемнің өзі әр елде әр түрлі мәнде қолданылған. Мысалы XV ғасырда Австралияның әрбір қаласында, тіпті көптеген елді мекендерінде өзіндік өлшемдері болған. Ал, мұның өзі сауда-саттық, айырбас жұмыстарын қиындатып жіберген.

Мысалы, көп тараған байырғы өлшемнің бірі футтың төмендегідей түрлері болған:

Ежелгі египет футы 30, 7 см

Ежелгі грек футы 30, 8 см

Ежелгі рим футы 29, 6 см

Париж футы 32, 48 см

Ағылшын футы 30, 48 см

Дат футы 31, 38 см

Вена футы 31, 6 см

Швед футы 29, 69 см

Әр түрлі тарихи кезеңде түрлі жағдайда туып, халық қажетіне қарай қолданыс тапқан бұл өлшемдер жиі өзгеріске ұшырап отырған. Белгілі бір тарихи кезеңде бір өлшем көбірек қолданыс тапса, екінші бір кезеңде оның орнын басқа бір өлшем басып отырған. Сондықтан оның нақтылы мәні де көмескіленіп, «құлаш» пен «қарыс» немесе «бармақ» пен «табан» арық пен семіздің, ұзын мен қысқаның жекелеген мүшелеріне тәуелді күйінде қалған.

Бұл мәліметтерді қайта қалпына келтіруге Орта Азия мен Қазақстан жайлы жазылған ескілікті әдебиеттер мен осы өлкені аралаған орыс және шетел саяхатшыларының естеліктері көмектеседі. Бұл жерлерді түрлі түрлі мақсатпен аралаған саяхатшылар халық арасына кең тараған өлшемдерді сұрастырып, жазып жүрген. Бірақ белгілі бір жүйеге келтірілмеген бұл нұсқалардағы мәліметтер байырғы өлшемдердің нақтылы мәнін ашып бере алмайды. Ол кезде жеке аудандардың, тіпті жеке базарлардың өзіндік өлшемі болғанға ұқсайды. Мысалы, Орта Азия мен Қазақстанда батпанның 20-дан астам түрі болған.

1927 жылы Өзбек ССР-інің оталық статистика басқармасы (ЦСУ) байырғы өлшемдерді зерттеп жинастыру мақсатымен арнаулы комиссия құрды. Комиссия жинастырған өлшемнің біразын уақытша пайдалануға ұсынылған болатын.

Сонымен біздің халқымыздың байырғы өлшемдері ала-бөтен тумаған, өзінің шығу төркіні жағынан өзге халықтардікімен ұқсас. «Батпан», «қадақ», «мысқал», «танап», іспеттес халық арасына кең тараған өлшемдер шығыс халықтарының бірсыпырасында кездесетін қазыналық өлшем болып табылады. Ал «қарыс», «сүйем», «буын», «қадам», «құлаш» тәрізді өлшемдер Орта Азия мен Қазақстанның барлық жерінде алыс-беріс жұмыстарында, тұрмыста қолданылған. Қазыналық өлшем дәрежесіне дейін көтеріле алмаған. Мұндай айырбас жұмыстарында, тұрмыста қолданылған өлшемдер қатарына «қап», «табақ», «тұтам» тәрізді терминдер де жатады.

1. 1. 1. Халық арасына кең тараған кейбір байырғы өлшемдер

Буын - ортаңғы саусақтың ұшынан оның ортаңғы буынына дейінгі аралық.

Құрылыс жұмыстарында қолданылған. Сәулетті сарайлар мен күрделі ғимараттардағы ою-өрнектердің мөлшері буынмен өлшенген.

Қап - салмақ өлшемі. Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияның оңтүтік-шығыс аудандарында шамамен 65-66 килограмға, ал Қазақстанның көп жерінде 6 пұтқа (96 кг) тең болған. Қап астық салығын өтеуде, тұрмыс және сауда-саттық жұмыстарында қолданған.

Табақ - 12 орыс фунтына тең салмақ өлшемі. Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстік аудандарында қолданылған. Ол үлкен табақ

(11, 7-12 кг) және кіші табақ (3, 9-4 кг) болып екіге бөлінеді. Үлкен табақ астық салығын өлшеуге, кіші табақ тұрмыс және сауда-саттық жұмыстарында қолданылған.

Қадам - құрылыс жұмыстары мен суару жүйесінде қолданылған ұзындық өлшемі. Бұхар әмірі шығарған заңдарда да кездеседі. Бүкіл Шығыс елдеріне кең тараған фирсах (парасанг) - 12. 000 қадамға тең. Бұхар әмірі бойлары бірдей бірнеше адамды іріктеп алып, қадамның өлшемін белгілемек болған. Бұл сияқты талпыныстар басқа жерлерде де кездеседі. Осындай мәліметтерге қарағанда қадам 60-70 см шамасында болғанға ұқсайды.

Қарыс - басбармақ пен шынашақтың толық керілген кездегі арасы. Кейде басбармақтан ортаңғы саусаққа дейінгі аралықты да айтады. Бұл өлшем тұрмыста, құрылыс жұмыстарында кеңінен қолданылған. Киіз үйдің уығы қарыспен өлшенеді. Уық 16 немесе 12 қарыс мөлшерінде жасалады.

Құлаш - иық деңгейіне сәйкес кере созылған екі қол ұшының арасы. 1838 жылғы мәлімет бойынша Бұхарда құлаш 142 см-ге, ал Ферғанада 166-170 см-ге тең болған. Қазақстанда, негізінен бұхар құлашы қолданылған.

Батпан - Ресейдің шет аймақтарында (негізінен азиялық бөлігінде) пайдаланылған салмақ өлшемі. «Батпан» туралы алғашқы дерек Афанасий Никитиннің «Үш теңіздің ар жағына саяхат» атты кітабында кездеседі. ХVIII ғасырдан бастап Ресейдің шет аймақтарын мекендеген тайпалар арасында «батпан» қазыналық өлшем ретінде пайдаланылған. Ескілікті орыс жазбаларында «Батпан» 10 фунтқа тең делінеді. Қазан губерниясында батпан үшін 4, 5 пұт астық мөлшері алынған. Әр елде батпанның әр қилы мөлшері қолданылған: Грузияда бір батпан 32, 20, 16, 15 және 8 фунтқа, Түркияда 25,

\[18{\frac{3}{4}}\]

және

\[6{\frac{1}{4}}\]

фунтқа, Хиуада 48 фунтқа, Бұхарда 7 пұт 32 фунтқа, ал Талас өңірінде 12 пұтқа тең. Кейбір жерлерде батпан ретінде астық салынған қойманың көлемі де алынады. Батпан ұғымы Қазақтың ауыз әдебиетінде бірде қадақ орнына, бірде жалпы ауырлық мәні ретінде қолданыла берген. Бүкіл шығыс елдерінде кең тараған бұл өлшем ескілікті жазба әдебиеттерде «ман» немесе «батман» деп те аталады.

Қадақ - шығыс елдерінің көбінде қолданылған салмақ өлшемі. Ескілікті жазбалардың көбінде кезедеседі. Еуропада көп тараған фунт өлшеміне сәйкес келеді. Фунт өлшемінің төрт мәні бар. Ағылшын фунты - 453, 6 г, аптектік фунт - 307, 3 г, орыс фунты - 409, 5 г, монеттік фунт - 373, 2 г. Кейбір этнографиялық мәліметтер бойынша қадақтың да төмендегідей түрлері болған. Дәшті Жұмада - 317 г, Қаратегінде - 634, 2 г, қаттақорғанда - 409, 512 г. египетте қадақ сұйық көлемінің өлшемі ретінде қолданылған. Оларда үлкен қадақ (1, 88 л) және кіші қадақ (0, 94 л) болып бөлінген. Казіргі Египетте қадақтың қазыналық өлшемі 2, 062 литрге тең.

Мысқал - шығыс елдерінде кең тараған салмақ өлшемі. Мысқал бүкіл араб елдерінде, Индияда және Шығыс Африкада, Орта Азия мен Қазақстанда қазыналық өлшем ретінде пайдаланылған. Ерте кездің өзінде-ақ дәл мәнін өзгеріссіз ұстау үшін, оның баламасы ретінде шыны сауыттар жасалған. Қазіргі зерттеулер бойынша олар миллиграмның үштен біріне дейінгі дәлдікпен жасалған. Бұл - өз дәуірінің талабын толық қамтамасыз ететін дәлдік, аса шеберлікті қажет ететін зергерлік жұмыс. Сол сауыттардың салмағы бойынша бағаласақ, мысқал 4, 31 граммға тең.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.