Оралхан Бөкей әңгімелеріндегі әлеуметтік талдау
МАЗМҰНЫ
І.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ІІ.Негізгі бөлім.
1. Оралхан Бөкей әңгімелеріндегі әлеуметтік талдау ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Оралхан әңгімелерінің идеялық-тақырыптық сипаты
... ... ... ... ... ... .28
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ІV.ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..44
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Көркем шығарма – жалпы өмірді, адамды, адамның
жанын,оның болмыс мінез-құлқын, психологиясын, характерін, арман тілегін,
мұң-мұқтажын және ол жасаған ортаны, кешегінің тарихын, бүгінгінің
бейнесін, ертеңнің болашағын, ұлттың мұратын, жеке адамдық және адамзаттық
деңгейде көрсетіп беретін көркем сөз зергерінің табан ет маңдай терінен
туатын еңбек. Ендеше көркем сөз шеберлерінің бірі Оралхан өзі қандай
жазушы? Оның шығармаларының басты тақырыбы қандай? Өзгеден ерекшелігі
қандай? Қандай шығармашылық әдістер қолданды? Оның кейіпкерлері кімдер?
Әдебиет майданына қандай жаңалықтар әкелді? деген сұрақтар бізді
қызықтырары хақ. Әрине шығарманың жазылуынан, идеясынан, тіл қолдану
шеберлігі мен көркемдігінен, кейіпкерлер образынан, тілі мен
психологиясынан, кейіпкерлеріне берген авторлық жасырын және ашық көз
қарастарынан әлеуметтік өмірді жоғары деңгейде бағалай алған-алмағанына
қарап, оның қандай жазушы екенін біле аламыз десек артық айтпаспыз.
Оралхан шығармаларына қарап отырсақ әр оқыған сайын тың құпиялары
ашылып бітпейтін, әр оқыған сайын жаңа қырынан мойын қылтита беретін
шығармалар жазған, ойы қордалы, жазуға дайындығы мықты, айтары мол қазыналы
жазушы. Өзге жазушыларға қарағанда жеке адамның сырт көрнісі, қара байыр іс
әрекеті, өмірге көз қарасы, ішкі жан дүниесін жалаң түрде ғана суреттеп
қоймайды. Оның кейіпкері оқыған сайын күрделіленіп, қат-қабат жай көзге
көрінбейтін терең философиялық ойларға жетелеп отырады. Шыншыл жазушы ауыл
өмірін,сондағы адамдардың кескін-келбетін, қарапайым еңбек адмадрының жай-
күйін қалай берді, оның әңгімелері қандай мәселелерді көтереді? Артқан жүгі
қаншалықты ауыр? Міне осы мәселелер бойынша Оралхан шығармашылығына көз
жібермекпін.
Оралхан өзі: Жиырмасыншы ғасырдың гуманистік ойы жазушылардан
гуманистік шығарманы талап етіп қана қоймайды, замананың тамыршысы, елшісі
болуды да талап етеді. Демек, біздер көркем шығармамыздың, басты қаhарманы
адам және сол адамның бейбітшілікті, еңбекті, жалпы адамзатты сүйгіштігін
бейнелеуіміз керек. Өмірлік болмысты көркем бейнелеген де, әр қашан
есімізге ұстар ақиқат та. Осы жазушылық дегеніміз шындыққа жүгіну, ал
әдебиет дегеніміз сол шындықты щырақ алып іздеудің бірден-бір формасы-деп
өзі айтқандай оның туындыларының барлығында да адам үлкен тұлғалы кейіпкер
дәрежесіне көтерілді. Адам өмірі бәрінен маңызды. Оралхан өзінің
әңгімелерінде жалпы адамзат тіршілік етіп жатқан өмір атты мәңгілік
майданның өтінде жүрген адам пенденің осынау дүниеауи тіршіліктегі бітпес
күресін әйгілейтін ізгілік пен зұлымдықтың, махаббат пен ғадауаттың,
адалдық пен арамдықтың арасындағы бітпес айқасты суреттеуді арқау етеді.
Қилы-қилы тағдырлардың көркем бейнесін терең, қат-қабат драмалық
шиеленісте, асқақ пафоста сомдау арқылы қоғам, адам, уақытқа өз кесімін
айтады.
Зертеудің мақсаты:Зерттеудің басты мақсаты О. Бөкей әңгімелерін ғылыми
тұрғыдан жан-жақты зерттеп, жазушының қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді
көтеріп айта білуіндегі суреткерлік ізденістеріне жаңаша пайымдаулар жасау
болып табылады. Осы мақсатты жүзеге асыруда мынандай міндеттердің шешімін
табу көзделеді.
- жазушы әңгімелерін идеялық-тақырыптық тұрғыдан пайымдау;
- жазушы әңгімелерінің тақырыптық сабақтастығын, мазмұндық
байланысын көрсету;
- жасушының көркем бейне жасау шеберлігін, шығармашылық
ізденістерінің өзіндік ерекшеліктерін зерделеу;
- жазушының дәуір сипатын, қоғам тынысын реалистік тұрғыдан
бейнелеу сипатын саралау;
Зерттеу нысаны. Зерттеудің нысаны ретінде жазушы Оралхан
Бөкейұлының өмірінің әржылдары жазылған Кербұғы, Ардақ, Айпара-ана,
Апамның астауы, Құмар қол бұлғапты, Тоқадан қалған тұяқ, Күлпаштің
ұршығы, Қасқыр ұлыған түнде атты өзге әңгімелері алынды.
Зерттеу пәні. Оралхан Бөкейұлының әр жылдарда жазған әңгімелеріне
сүйене отырып, шығармашылығын дипломдық жұмыстың пәні ретінде қарастыру
мақсаты қойылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Көрнекті қаламгер Оралхан Бөкейдің
әңгімелерін көркемдік-идеялық тқрғыдан талдап танудың нәтижесінде
суреткердің қоғамдық-әлеуметтік мәселелрді басқаға ұқсамас өзіндік
ізденістерімен көтере білуіндегі ерекшеліктеріне жаңаша пайымдаулар
жасалды.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі. Диплом жұмысының теориялық
және әдіснамалық негізі ретінде әңгіме, жалпы прозалық шығармалар жайлы
жазылған қазақ ғалымдарының, қазақ әдебиеттану ғылымында өзіндік орны бар
С. Қирабаев, З. Қабдоллов, З. Ахметов, М. Базарбаев, Ш. Елеукен, Р.
Нұрғали, Б. Майтанов, Ж. Дәдебаев т.б еңбектері алынды.
Диплом жұмысының практикалық мәні. Диплом жұмысының ғылыми нәтижелері
мен қорытынды тұжырымдарын арнайы курстар мен семинар сабақтарында
пайдалануға болады.
Зерттеудің әдістері. Диплом жұмысын жазу барысында талдау, баяндау,
жүйелеу, салыстырмалы, жинақтау, қорыту әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, іштей жіктелген
екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Соңында әдебиеттер тізімі берілген.
2.1 Оралхан Бөкей әңгімелеріндегі әлеуметтік талдау.
Оралхан Бөкейұлы тілдік қоры бай, ойы терең, адамның жан-дүниесін көп
жазып, табиғат пен адамның үйлесімділігіне, жұмыр басты пенденің
тіршіліктегі тірлігіне көп бас қатырып, қалам тербеген жазушы. Оралхан
әдебиеттегі бар жанрлардың барлығында бағын сынап, қалам тербеп, қазақ
әдебиетінің көркемдік әлемінде ғажайып із қалдырған аса көрнекті жазушы,
қарымды қаламгер. Жазушының өзгелерде жоқ өзіндік жазу мәнерін, заманы мен
айналасындағыларға жеткізу сонылығын біз роман, повесттерінен,
әңгімелерінен анық байқаймыз, оларға тоқталмас бұрын жалпы әңгіме дегеніміз
не? Әдебиет деген көркем сөз, көркем өнер, әсем мәдениетте әңгіменің алар
орны қандай, заман шындығы мен кескін-келбетін оқырманға әңгіме жанры
арқылы жеткізуге болады ма? Оның тілі, көлемі, стильі қандай болуы шарт?
Осы сынды сұрақтарға жауап бере кетсем .
Сонымен әңгіме дегеніміз не?
Бәріміз білетін бұл сұрақтың жауабы, әңгіме роман мен повестен
кішкентай, көп деген де он-он үш беттен аспайтын шағын оқиғаны қамтитын
әдебиеттің бір жанры. Анығын айтқанда көбіміздің білетініміз осығана. Жалпы
әңгіме деген не деген сұраққа кесіп-пішіп жауап беру қиын, әңгіменің сыр-
сипаты біржола кесіп айтуға келмейді, бірыңғай анықтама шеңберіне сыймайды.
Дегенмен Әңгіме, – дейді Сомерсет Моэм, – ұзын-қысқалығына қарай он
минуттан бір сағатқа дейін оқылатын, әбден аршылып алынған бір-ақ нәрсе,
бір ғана оқиға немесе бірігіп кеткен бірнеше оқиғалар тізбегі туралы
жазылған шағын шығарма. Әңгімені еш нәрсе қосуға да, алуға да болмайтындай
етіп жеткізу керек - деп сөз саптайды. [1, 250-б.]. Бұл арада Моэем
әңгіменің жанрлық сипатын анықтай отырып, оны жазудың екі түрлі
ерекшелігін, біріншіден, қысқа жазылу керектігін, екіншіден, шебер жазылу
қажеттігін ескертеді. Бұл екеуі бір-біріне тығыз байланысты.
Сөз жоқ, әңгіме – бес жүз бет роман емес; көлемі бес-ақ бет болуы
мүмкін. Сергей Антонов, мәселен, бұл жанрдың үздік үлгісі – жеті-сегіз
беттік әңгіме деп біледі. Қалай болғанда да, әйтеуір, әңгіме оқу үшін бір
жеті керек емес. Моэем айтқандай, бір-ақ сағат жетуі мүмкін.
Ал мұншалық қысқа мерзімде оқырманға қыруар эстетикалық ләззат беру
тек шын шебер жазушының ғана қолынан келетін шаруа. Бес-он бет қана кішкене
шығарма көлемінде үлкен өмірдің бір бөлігін жарқ еткізіп жайып тастап,
оқырман алдында қилы-қилы мінездің адамын әкеліп, жақсысына сүйсінтіп,
жаманынан түңілтіп отыру – ірі шеберлік. Мұндай шеберлік мектебінің
үлгісін, мәселен А.П. Чехов немесе Ғ.Мүсірепов, я болмаса Б. Майлин
көрсеткені, ұлы суреткерлердің қолдарынан қандай ғажайып, сұлу, керемет,
тамаша миниатюралар шыққаны әмбеге аян. Кез келгенін оқыңыз, қас қаққанша
қандай терең сезімге, қорқынышқа, сүйіспеншілікке салады, қалайша сізді
баурап алады? Көз алдыңызда сан түрлі типтер тұрады: Пришибеев, Беликов,
Очумеолв. Нағима ана, Айжан, Айгүл қойшы, Шұға, Әбдірахман. Бұлардың дәл
бір тірі кісідей жанды бейнеде жасалатыныны сондай, кітаптан оқып
отырғаныңызды ұмытып, кейбіреуін қолыңызбен түртіп қалғыңыз келсе,
кейбіреуін дауыстап шақырып алғыңыз келсе, енді біреуіне көмек қолын
созғыңыз келеді. Бірінің қимылына сақылдап күлесіз, бірінің мінезінен, іс-
әрекетінен түңілесіз, біріне сүйсіне қарап, ғашық боласыз. Енді біреуінің
кейбір кеспірсіз қылығы кездейсоқ та болса өз бойыңыздан табыла қалса, сәл
ұяла беріп. сабақ аласыз. Енді бір алуан ұнамды типтердің жақсы қасиеті
сізге дари түседі. Бұл – әңгіменің тәрбиелік күші.
Жалпы әңгіменің қандай жанр екендігі туралы көптеген энциклопедияларда
қысқаша анықтама берілген. Енді сол анықтамалардың біреуіне көз жіберсек.
Әңгіме, әдебиетте – оқиғаны қарасөзбен баяндайтын шағын көркем шығарма
жанры. Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері оқиғаны баяндау тәсілі, композиция,
сюжеттік құрылысы, көркемдік жүйесі арқылы айқындалады. Әңгіменің көлемі
шағын, кейіпкерлер саны аз, сюжет ұйтқысын құрайтын оқиғаның басталуы,
шарықтау шегі мен шешімі болады. Онда адам, оның өмірі мен тағдыры, аса
маңызды деген оқиға жинақы беріледі. Мұнда бір айтылған жайларға қайта
оралуға, ұзақ баяндауға орын жоқ. Әңгіме жанры аз сурет арқылы көп жайды
аңғарта білетін айырықша көркемдік шеберлікті талап етеді. Оқиға көбіне
бірінші жақтан баяндалып, әңгіменің оқиғаға тікелей қатыстылығын көрсетеді.
Б. Майлин, Ж. Аймауытов, М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов, Ғ. Мұстафин, Қ.
Жұмаділов, Ә. Кекілбаев, М. Мағауин, Т. Әбдіков, т.б. жазушылардың
әңгімелері – қазақ әдебиетіндегі осы жанрда жазылған үздік шығармалар.
Қазіргі әңгімелердің бастаулары халық ауыз әдебиетінде жатыр. Сонау көне
заманан-ақ халық өзінің тұрмыс-салты, күнделікті тіршілігі жайлы ауызша
әңгімелер туғызып отырған. Мұндай әңгімелер бір рет қана айтылып қоймай, әр
жерде жиын болған кезде айтылған да, ондағы оқиға бірте-бірте тұрақты
сюжетке айналған. Сөйтіп ауыз әдебиеті дәстүрлі жанрға айналған. Жеке
адамның басынан өткен оқиға ретінде айтылған мұндай әңгімелерді халықтар
фольклортануында меморат де те атайды. [2, 68-б.].
Расында да қазақ халқы – өзінің табиғатынан әңгімеші, естігені мен
есіндегісін баяндауға шебер халық. Кешегі күнгі ауыздан-ауызға жетіп ел
есінен өшпей, ескіріп, ұмытылмай бүгінгі таңға жеткен көптеген аңыз-
әпсаналар, ғашықтық-дастандар, батырлар жыры, әңгімелер, осының айқын
дәлелі. Бір ғана ертегілерін алып қаралықшы. Рас, бұл жанр өзіндік жазуы
қалыптасқан ортада негізінен ауызша айтылып біреуден-біреуге жету арқылы
таралғандықтан уақыт өтіп, айтушы өзгерген сайын оның мәтінінде де үлкенді-
кішілі өзгерістер болуы әбден заңды. Бірақ ол ешқашан да өзінің көркемдік
бояуын жоғалтпаған, ғибыратты мәніне, идеялық діңгегіне дақ түсірмеген.
Белгілі фольклортанушы ғалым С.Қасқабасов қазақтың халық прозасын аңыздық
және ертегілік деп екі топқа бөліп, олардың әрқайсысына тән миф, хикая,
аңыз-әфсана, әңгіме жене әрқилы ертегілер тәрізді жанрлық түрлерді жіктеп
көрсетеді. [3, 80-б.].
Қарап отырсақ көркем прозаның бастауы да ертегі жырлардан, аңыз-
әфсаналардан басталыпты. Бұлардың қай-қайсысы болсада прозаның тамаша
үлгілері екені анық. Сол себепті бастауын аңыз-әфсана, әңгіме – хикаятардан
алатын қазақ прозалық туындыларын бояуы өшкін, айтары жоқ шығармалар деп
қабылдай алмасымыз анық. Прозалық туындылар соның ішінде әңгіме жанры
қазақтың ежелден келе жатқан әңгімешілдік, ертегішілдік, баяндаушылық
дәстүрінен нәр алып қаулай өсіп жауқазын іспеттес бүгінгі көнге жетіп, осы
күннің елдік мәселелерін көтеріп жүргендігін аңдаймыз.
Міржақов Дулатовтың, Спандияр Көбеевтің, Бейімбет Майлиннің, Мұхтар
Әуезовтың қаламынан туған әңгімелер де адамзаттың тіршілігі, қоғамдағы
орыны, әлеуметтік мәселелері жайлы берері мол, тың туындылар екендігі анық.
Әңгіме жанры арқылы да тіршілік үшін күрестегі қым-қиғаш, қым-қуыт өмір-
дарияның кескін-келбетін көз алдымызға әкеліп, оқырман қауымның көкейіне
жеткізе білуге болатындығын дәлелдейді. Осынау алтын көпірді
жалғастырушылардың бірі әрі бірегейі, заманының саңлақ та жұмбақ суретшісі,
қарымды қаламгер, әңгіме тілімен шығармаларынан бал тамыза білген
жазушылармыздың бірі Оралхан Бөкейұлы да проза жанрында түйдек-түйдек
дүниелер жазып, осы жанр арқылы соның ішінде әңгіме тілінде теңдесі жоқ
шығармалар туғызды, сол шығармалары арқылы біздерге өз заманының сұлба
суретін жеткізе білген бірден-бір суреткер. Жазушының осы әңгіме жанрында
жазылған қай шығармасын алып қарасақ та бәрінің айтпақ ойы, жеткізбек
идеясы өз замандастарының өскен ортасы, діни-жұмбақтың сыры екендігі анық.
Философиялық – психологиялық тұрғыдан алып қарағанда Оралхан Бөкейдің
шығармалары теңдессіз дүниелер, толғауы терең, мазмұнды екендігі даусыз.
Оның қай әңгімесін оқысақта онда тек автордың өзі өмір сүрген ортасы,
ондағы тіршілік иелерінің мұң-зары, қызық-қуанышы, арман-қиялы көрінеді.
Бөкей өз заманының әлеуметтік ортасын әдемі де әсерлі, ащы әрі ашық, жұмбақ
та терең тілмен жазып жеткізе білді.
Әңгіме – қиын жанр. Алдымен, ең басты көзге көрінетіні, көлемі шағын.
Ол – жазушыдан барынша жинақы болуды талап етеді. Содан соң оқырманды
бірден үйіріп әкету үшін, сол шағын көлемді өмір эпизодының өзі соншалық
тартымды, сюжет желісі қызғылықты болуы тиіс. Сюжетке ене бастаған бетте-ақ
оқырманның көз алдына іші-сыртын, мінез-құлқын, іс-әрекетін атаған сайын
аңғартып, көз алдыңа жанды сурет келе бастауы керек. Ол жанды сурет, яғни
адам өзіне тән ең бір елеулі өзгешелігімен шұғыл даралана беруі тиіс. Адам
тұл көрінбейді; оның өзін қоршаған айналасы айқын көзге түсуі; сол арқылы
белгілі бір әлеуметтік топ, қоғамдық орта танылуы шарт. Әлгі адам – соның
өкілі, типтік тұлға болуы қажет. Осының бәрі жазушыдан өмірді терең
білуімен қатар, шұрайлы сөз байлығын, жете байқағыштықты, асқан
талғампаздықты, тілдегі тамаша суреттілікті, бір сөзбен айтқанда, қалам
тиген жерді өмірдің өзіне айналдырар нағыз шеберлікті, соған қоса кемел
идеяға апарар терең білім мен биік мәдениеттілікті талап етеді. Мұның бәрі
– күрделі, қиын жұмыс. Сондықтан болуға тиіс, қаламгер қауымы әңгіме жазуды
шеберлік шыңдау деп ұғады.
Рас, әңгіме – шеберлік мектебі. Ірі жазушылардың бәрі қаламын осы
мектептен ұстартып шықты. М.Горький мен А.Серафимович, А.Толстой мен
М.Шолохов. – бәрі де романнан бұрын әңгіме жазған адамдар. Олардағы зор
шеберліктің бір ұшы осында жатса керек.
Қазақ жазушыларының үлкен ұрпағы да (Б.Майлин, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов
т.б) алғашқы бетте әңгімемен көрінді. Осы ғасырдың жиырмасыншы-отызыншы
жылдарындағы қазақ прозасының дені әңгіме болатын; прозадағы ұнамды
кейіпкер сол әңгімелерден басталған. Бүгінде бұл жанр біздің әдебиетімізде
одан әрі дамып, өркен жайып, жан-жақты жетіліп келеді.
Әңгіме – әдемі дүние: жауынгер, ұшқыш, өмір құбылыстарына шұғыл үн
қосқыш, оқушысын тез тапқыш, ықшамды, өткір, икемді, сүйкімді жанр. Ұзақ,
ұзын сонар поэманың қасындағы қысқа лирика секілді, көп актілі драманың
қасындағы бір актілі пьеса тәрізді, әңгіме де романнан тез жазылып, тез
тарайды. Жақсы әңгімені сахнадан тыңдауға, дала қосында қарауға, жайлауда
жатып оқуға, қалтаға салып жолға алып шығуға болады. Әдебиетті сүйетін
адамға әр жерде-ақ сыршыл серік, сырмінез дос боп кетеді; оның ойын тербеп,
қиялын қозғап, қанат бітіріп, жанына жалын қосады. Бұл – әңгіменің
эстетикалық күші. [1, 265-б.].
Жоғарыда айтылғандар, әрине, әңгіменің кейбір ерекшеліктерін еске
салады, бірақ бұлардың бір де біреуі оның ережесі бола алмайды. Әңгіменің
жанрлық табиғаты тым құбылмалы, күрделі. Мысалы, жоғарыда біз әңгімедегі
сюжет туралы айттық; ал, сюжетсіз де әңгіме болады, оны қайттік? Әңгіме
көркем қара сөзбен жазылады, оны бәріміз білеміз; ал егер данышпан қазақтың
Хакім Абайы атанған Абай Құнанбайұлының Әзімнің әңгімесі я болмаса,
Джефри Чосердің Кентербери әңгімелері сияқты, өлеңмен жазылса ше? Әңгіме
кейіпкерлері – әрине, адам; ал егер ит немесе ат болса ше?. Міне осындай
алдыңнан шығар сұрақтар, әңгіме жанрының сан алуандылығын, түр өзгешелігін
айғақтап, оны роман, повестер сияқты көтерер жүгінің қаншалықты ауыр
екендігін танытады.
Қысқасы, әңгіме – шағын көлемді эпикалық түрдің айырықша асыл үлгісі;
әңгіме, негізінен, қысқаша жазылады, ал ең парасатты проза – дәл және
қысқа жазылған проза (Пушкин)
Әңгіменің ең елеулі ерекшелігі – жинақылығы, ал нағыз күшті, нағыз
құдіретті проза – жинақы проза; одан басы артық, айтпауға болатын жайдың
бәрі алынып тасталған да, тек айтпауға болмайтын шындық қана қалған.
Жинақылық – мұқият мықтының ісі (Паустовский). [4, 35-б.].
Міне жалпы әңгіме жайлы әңгіме өрбіткенде тілге тиек болғаны осылар.
Әңгіме жанры арқылы үлкен шындықтың кішкене бір бөлігі, адам өмірінің
аздаған эпизоды нәрлі тілмен, әрлі суреттер арқылы шебер, тартымды беруге,
замана шындығын суреттеуге болатындығын озық жазушы Оралхан Бөкейұлы да өз
әңгімелері арқылы дәлелдей білген..
Ұлы драматург Бернард Шоу Әрбір талантты жазушы ең әуелі өз
замандастары жайлы жазуы тиіс, деген екен. [5, 50-б.].
О.Бөкейұлы да қолына қалам ұстағанынан-ақ, өз замандастарының мұңы мен
қуанышын, шынайы суреттеуге тер төккен қаламгер. Бұл ретте автордың өзі де
Әйтеуір, не жазсамда өз заманымды, сол заманда табан ет, маңдай терін
жұмсап жүрген қарапайым еңбек адамдарын тілге тиек етуге тырыстым деген
болатын. Айтқандай-ақ, оның кейіпкерлері, - Қайдасың, қасқа құлынымдағы
Орал, Өліарадағы Қойшы, Көк тайыншадағы, кіші лейтинант В.В.Окинков,
Бес тиындағы Зәкең – өзіміз күнде көріп жүрген, ете араласатын өзіміз
қатарлы замандастарымыз емес пе? [6, 4-б.].
Расында да Оралхан өз шығармаларында тек қазақы менталитетті, замана
зобалаңын, қазақ баласына төнер қауіпті, өтіп кетер өткінші өмірдің өзекті
өкінішіне айналған адамдар мінезінің қарама-қайшылығын, ақ пен қараның
бітпес күресін өз заман келбетін, бүгіні мен ертеңін, сол заманның кескін-
келбетін әсем де әсерлі, қытымыр да қатыгез, мейрімді де мейірлі
кейіпкерлері арқылы суреттеп жеткізе білген. Бұл оның жазушылық қуаттылығы.
Жалпы Оралхан Бөкейұлының әңгімелеріне тоқталмас бұрын жазушының
повест, әңгімелеріне аздап тоқтала кетсем. Себебі, бұл туындылар айтары
көп, берері мол шоқтығы биік туындылар. Сөз басында тілге тиек еткен Елең-
алаңдағы Зарлықтың ұшқыр ой-қиялы, Өліарадағы Қойшының суретткерлігі,
дүние жүзі класиктерін оқуы, қайта өрлеу дәуіріндегі ірі суретшілердің
шығармаларын сезініп-түсінуін беру арқылы Оралхан Бөкей біздерге
қасымыздағы қарапайым адамдарға да бір сәт басқа көзбен қара деп тұрғандай
емес пе? Қазіргі таңның өзінде, және сонау ықлым замана көшімен қалмай
лесіп келе жатқан бойымыздан тастай алмай жүрген өзгені менсінбеу, төмен
тұрғанды мінеп-сынап, қол астымыздағыларды елеп-ескермеу сынды жат қылық,
жаман әдет, адами тұрқымызға сай келмейтін іс – әлі күнге әрқайсымыздың
бойымыздан табылып қалары, әсіресе жоғарыда отырған билік басындағылар да
көп кездесетін осындай көз қарастардың түкке де керегі жоқтығын, қарапайым
еңбек адамының өзі де санасуға тұрарлық пенде екендігін есімізге жоғарыдағы
шығармалары арқылы түсіргісі келетіндей көрінері сөзсіз.
Белгілі сыншы, ғалым, Серік Қирабаев Оралхан Бөкей шығармашылығы
туралы былай деп жазады: Адамды ардақтау, оның ұлылығын жырлау, жалпы
алғанда Оралхан повестерінің негізгі тақырыбы десе де болады. Таратып
айтсақ Оралханның бүкіл шығармалары, өмір, адам, табиғат желісінен құрылып,
олардың арасындағы қарым-қатынастар сипаты, көркем образдар мен өмірге,
адамға, табиғатқа құштарлық пафосымен суреттеледі. Жазушы үшін бұл ұғымның
концептуалдық мағынасы бар, шығармаларындағы көркемдік компаненттердің
барлығы осы бір органикалық тұтастықты ашуға жұмсалады
Оралхан шығармаларына қарап, талдау жасағанда, оның шығармаларында
кездесетін тұрақты тақырып, ортақ желі барын аңғарамыз. Ол адам мен
табиғат, олардың әлмисақтан туыстығын, тұтастығын жазушы тап басып тани
біледі, сүйсіне суреттеп, жарқырата жазады. [7, 56-б.].
Алмастың алты қырындай, сан қырлы талант иесі жанын жегідей жеген,
халқының басынан өткен трагедияларды, кеңестік дәуірдің өзінде есебін
тауып, орайын келтіріп, шым-шымдап айта білген. Түйсікті жанға жеткізе
білді.
Нағыз жазушы әлеуметке ортақ өз кезінің таза моральдық атмосферасының
рухани билеушісі болумен қатар, өмірдегі келеңсіздікті батыл айыптаушы,
жалпы адамзатқа ортақ гуманистік-моральдық насихатшы, әрі оны берік
қалыптастырушы қайраткер. Бөкей шығармаларын оқи отырып біз оның жазушы
және жай азамат ретінде осы талаптардан көріне алғандығын байқаймыз.
Жазушының Қайдасың, қасқа құлыным? повесіндегі Таңатардың жұмбақ
өлімі, Сарқынды шал трагедиясы көп жайды аңғартса керек.
Таудың қуысында ешкімге араласпай, жұмбақ өмір кешіп жатқан Сарқынды
шал неге қобызын зарлатып, қайғылы күй тартады? Оған неге Алтай күрсінеді,
Әулиекөл неге тебіренеді? Сарқынды шал неге сонша аза болып, базына күйге
түседі? Неге, кімге кектенеді? Жаңа туған қара қасқа құлынды, қызғаныштан
шыдай алмай: Менің бабамның жылқысынан қалған тұяқ, сондықтан да менің
малым,- деп [8, 145-б.]. сары мойын кездегімен алқымынан орып жібереді.
Содан кейін боз бие қайтып құлындамай бедеу қалды. Неге? Бұл арқылы автор
нені меңзеп, не жайлы толғанып отыр?
Сарқынды шал кектенбей қайтсін, кеңес өкіметі жер қайысқан қалың
жылқысын тігерге тұяқ қалдырмай, зорлық пен тартып алса, ауып келген кер
жақтар ата- бабасының қоныстарынан қуып шықса, өмірі өз кіндігі кесіліп,
жетесіз ұрпақты желкесіне мінгізіп, санамен сарғайып, қайғы жұтып қартайса.
Бұдан артық қорлық бола ма? Боз биенің бедеу қалуы – қазақтың басынан
бағының таюы емес пе! Осы Сарқынды шал өлер кезінде домбырасы мен
сыбызғысын өзімен бірге көрге көмдіртеді. Бұл не? Бұл-кеңестік кезеңдегі
тілімізден, ділімізден, дәстүр, салтымыздан айырған бейшара күйімізді
меңзеу емес пе? Қазақтықтың өліп, өшіп баражатқандығының белгісінен хабар
бергісі келген автордың жан айқайы емес пе екен! ...
Ал Қар қызы повесінде де осындай халықтық трагедияны ишаралайтын
жұмбақты кейіпкер бар. Ол – адам аяғы баспайтын биік таудың қуысында
жападан-жалғыз ғұмыр кешіп жатқан Қоңқай шал. Ол да бір кезде өзін
сыйдырмай, қудалаған мына заманға өлердей өш. Осы бір қу дүниеге сес
көрсеткендей ерегісіп таудың қуысында бір өзі жатып алды. Неге?
Осы Сарқынды, Қоңқай сияқты елден қол үзіп, үйірінен адасқан қазақ жер
әлемде толып жүрген жоқ па? Соры қайнаған қазақ бас сауғалап қайда бармады?
Туған жеріне, ел-жұртына әлі орала алмай жүргендері қаншама? Мінекей,
халқының басындағы замана салған зобалаңды осылай ишарамен, меңзеумен есті
жұртқа жеткізем деп, елінің тағдырына жаны ауыратын қаламгердің – болашағын
ойлайтын, туған өлкесінің салт-дәстүрін қастерлейтін ұрпақтарға өз ата-
бабасының кешегісін осылай жеткізбек болғандығын аңғарамыз. Осыны біз
түсіне білсек жарар еді ...
Жазушының Атау кере повесіндегі өркениеттің, адамзаттың соның ішінде
қазақтықтың тамырына балта сілтеп жатқан әсерін суреттеуі тіпті ерекше
кесек дүние! Жазушы тоқырау кезеңдегі қоғамның, заманның адамзаттың рухани,
адамгершілік дамуына тигізген кері әсерін шынайы суреттермен оқырманға
жеткізеді. Атау кере көркем шығарма. Шығарма болғанда қазақ халқы
тұрғанда, сол халықтың тағдырын түсінгісі келетін ұрпақтары тұрғанда құнын
жоғалтпайтын мәңгілік мұра. Жат елден әкелінген қауіпті будан ара кейпінде
суреттеліп, одан сонаға айналып, ақыры оқиғаның басты кейіпкері Еріктің
қайдағы бір өзі де дұрыс танымас ашынасының қамшысының астында езіліп
өлді. Бұл дегеніміз қоғамда жүрген адам кейпіндегі будан ұрпақтар ел
тамырына әкелер пайдасынан зияны көп екендігін түсінуге апаратын ой. Жат
жерліктің аты жат жерлік, өркениетіміз қарыштап дамыған сайын соған
құнығып, батысқа еліктіп-елегізіп жатқан бүгінгі заманымыздың бет пердесін
аша түсетін шығарма. Суреткер О.Бөкей осындай қоғамның бет-бейнесін
әшекерлей ашып көрсеткен, қайталанбас ірі таланттың бірі екені даусыз.
Жоғарыда сөз қозғай кеткен біраз повест, романдары ел-жұрт күйін күйттеген
саңлық жазушының мол мұрасының ішіндегі біразы ғана. Оралхан повестері мен
романдарын оқып, зерттеп-зерделей берсек қоғам, бүгінгі мен ертеңін ашып
көрсететін суреткер шығармалары толассыз. Менің ендігі айтпағым тақырыбыма
оралып жазушының әңгімелеріне тоқталсам.
Оралхан Бөкей – қазақ әдебиетінің үлкенді-кішілі бірнеше жанрларын
өркендетуде, дамытуда белсене араласып қана қоймай, әдебиетке бірден және
өз бетімен, өз жолымен, өз стильімен келген көркем сөздің зергері. Оның
қаламынан шыққан көркем әңгіме-новеллалары да идеялық мазмұны терең, жазылу
шеберлігі көзтартарлық әсем де мінсіз, көтерер жүгі ауыр шығармалар
екендігі даусыз.
Әңгіме-шеберлік мектебі деп Федин айтқандай, Оралхан да қысқа
әңгімелері арқылы шын мәніндегі әдеби шеберліктің үлгісін көрсетіп, осы
жанр арқылы шынайы, тап-таза, мөп-мөлдір, қым-қуыт, алыс-жұлыс, қулық-
сұмдық, қысқасы адам өмірінде болып жатқан дүниелерді, сол дүние үшін талас-
тартыстағы пенделердің мінез-құлықтарын, бет-пердесін оқырман қауымға
жеткізе білген. Оның әңгімелері сонымен бірге замана көшін, әлеуметтік
ортаның суретін көрсететін әсем пейзаж, толымды кесек дүние.
О.Бөкей повестеріне тереңнен көз сала қараған адам ондағы
кейіпкерлердің бар бітім-болмысымен, қуаныш-қайғысымен, арман-үмітімен, қат-
қабат күйінде берілетінін байқар еді. Әсіресе соңғы жылдары әдебиетте
бүгінгі ауыл өмірі, малшы жағдайы туралы ұрандаған, әсіресе қызыл бояулар
мен жалған романтикаға бой алдырған шығармалар көбейген тұстың өзінде
жазушы сабырлылық танытып, шығарманың жаны шыншылдығында екенін ,малшы
өмірінің социалистік қоғамда қор болғанын ашық көтереді. Оралханның қойшысы
ақ таяғын салтанатпен ұрпағына тапсырып, тірліктің тәтті сәттеріне бой
алдырған немесе табиғаттың әсемдігін, жыл мезгілдерінің қайталанбас
сұлулығын (арайлап атқан таңын, көктемнің шуағын) қызықтап отырған
романтикалық герой қалпында емес, әлі күнге бейнеті қалың, зейнеті аз
тірлік кешіп, өмірдің өгей баласындай елден бөлек, бар ауыртпалықты
мойнымен көтерсе де, желге ұшқандай елеусіз жатқан еңбегін ешкімге бұлдамай-
ақ, осы өміріне еріксіз көндіккен жанның бейнесі болып суреттеледі. Оның
бейнелеуіндегі аң-құс, табиғат-ананың мінездері, сұлу табиғат суреттерінің
бәрінің астарында жасырар ой, терең толғаным, замана шындығы бар.
Кербұғы әңгімесі негізінен түз тағысы бұғы жайлы жазылған болса да,
көтерген жүгі, айтпақ ойы мүлдем басқа дүние. Күйек кезіндегі жасар өмірін
жасап, талай сойқанды шайқас пен мамыражай маусының күндерін басынан
кешірген ата бұғы Кербұғы мен жас бұғының жекпе-жегінің алдында мынандай
сөздер бар: Жекпе-жек! Кербұғы осы сұрапыл ерліктің үлгісі жекпе-жектен
жаралғанын білетін. Бірақ мұндай теке тірес сойқан тек бұғыларға ғана тән
қасиет емес, аса ақылдымыз деп сезінетін адамдар арасында бағызыдан
бақилыққа ұласар бітіспес тартыс барын түсінген жоқ. Адамдар арасындағы
жекпе-жек бұғылардан гөрі әлдеқайда қанқұйлы жексұрын тәртіппен өтерін,
бұғыларша жылына бір рет сынасып, сонан соң сыйласып тату-тәтті ғұмыр
кешпей, бір қадалса қан алып қана тынарын және де ойлай алмайтын. Рас,
Кербұғы түз тағысын не себептен қоршауға ұстайтынын, адамның қу мүйізге
құты қалғандай неге өшігетінін емес-еміс қаперіне алып, осынау екі
аяқтылардан жерініп те жүретін ... деген жолдар бар. [8, 9-б.].
Түсіне білген адамға жазушы Кербұғының түйсігі, ойламы арқылы адамдар
арасындағы бүгінгі таңның өзінде басылмай, керісінше өрттей лаулап тұрған
жауласу, атыс-шабыс, қан төгу, дүниеге құмарлықты жеткізгісі келгендей ме?
Дала хайуанынан бетер ақымақ бірін-бірі өлтіріп тынбайтын есссіздер екенін
танытуға талпынады. Аса ақылдымыз деп сезінетін ... деген жолдар арқылы,
бір ауыз сөзбен адамзаттың ақылы кейде өзіне кесірін тигізетін айтқысы
келгендей-ау?! Адам өздері ойлап тапқан тапанша, неше түрлі қару-жарақ,
жарылғыш заттар сол адамзаттың өзін қырып жатқанын шынымен біз ойладық па?
Міне, Оралхан түйсігі бізге осы жайттарды ойлауға жетелейді. Адамның қу
мүйізге құты қалғанша неге өшігетінін еміс-еміс қаперіне алып, осынау екі
аяқтылардан жерініп те жүретін...,-деп келетін сөздер бар. Рас-ау, түз
тағысы Кербұғы үшін қу мүйіз болып көрінетін, адам үшін қаншама ауруға шипа
болар таптырмас дауа екенін ол қайдан білсін? Бірақ сол мүйізді алу арқылы,
біз табиғат-анаға соның төлі бұғыларға қаншама зиян тигізіп жатқанымызды
білеміз бе? Сол түз тағысының мүйізіндегі панкротин деген затты алу үшін
еркін өсіп, қазақтың кең даласында ен жайлаған дала хайуанын
еркіндіктерінен айырып шарбақтарға қамап, сол арқылы сескендіріп, секем,
бойларына қорқыныш ұялатып өз жерлерінен безуге дейін әкелеміз. Осындай
қылықтарымыздан хайуанның өзі жерініп, жерсінген ата қоныстарынан қалайша
безінбесін? Сол бір заттың алуын алсақта бәрібір тағдырдың жазуына қарсы
тұра алмасымызды, жазылмас дерт қандай шипа болмасын Алла солай басқа салса
бәрібір де айықпасын сезбей, тағдырға қарсы қасқайып тұра ұмтыламыз да
өзімізбен бірге айналамыздағыларға, бізді қоршаған заттарға да зиян
тигізерімізді, өлместің емін іздеп табиғат-анамызға есепсіз зиян
әкелерімізді аңдамай жатымыз. Өзіміз еркіндікті, кең көсіліп жүруді қаласақ
та, ондай бақты өзгелерден өз құлқынымызды ойлау арқылы олардың еркіндігін
аяқ асты ететініміз қалай? Тағы сол Кербұғы әңгімесінде Еркіндіктің ерке
желімен жарысып, ой мен қырдың ара-жігін ажыратпай, бұла боп өскен бұғы дәл
қазір өмірдегі жамандық пен жақсылықтың уланған бастауынан дәм татты. Дәм
татқызған – Адам...! Бақса пенде дегеннің қатыгез әрі ашқарақ, қанағатсыз
екен-ау... деген жолдар бар. [8, 14-б.].
Бұл жерде жоғарыдағы қу мүйізге қатыстты айтқанымды өрбітіп адамның
дүниеге қанағатсыздығын, өзімшілдігін айғақтай түседі, тіпті жазушы сонау
ақ патша кезіндегі отарлау саясаты бар жайылымды кесіп алып, қазақтың
құдіретті пырағы, ер қанатына саналған, ата-бабамыздың мінсе-көлігі, ішіп-
жесе сусыны мен тамағы болған жылқының өзін жайлымынан айырып, сол арқылы
сол ер қанаты саналған тұлпардың, кешегі Ақан гөй-гөйлеп жоқтау арнаған
Құлагердей қаншама жылқы баласының өзін жауға талау қылып, жердің
тарылуынан осы сәйгүліктердің саны кеміп, азайып кетткендігін, айтқысы
келгендей. Иә, бұғыларды байырғы жұрт туған жерінен айырып, мынау аядай
өңірге алып келген адамдар бұл елдің етене түлеігі-жылқылардың обалына
қалған,-деген жолдар жоғарыдағы ойымды дәлелдей түсері сөзсіз. Тағы бір
тілге тиек етер жайт, жазушы жылқы туралы сөз қозғауының сыры, қазақ жылқы
түлігінен айырылса қазақтығынан мақұрым қаларын жеткізгісі келгендей ме,
қалай?
Қысқасы, философиялық ой-толғамға толы Кербұғы әңгімесі бұл өмірдің
өткінші, алдамшы екенін, топ бастаған серкелік те, бойда күшің, қажыр-
қайратың барда еленбес еркелік те, билік те, байлық та қолдың кірі екенін
еске салатын санатты дүние. Түз тағысы ата бұғының ойламы арқылы қаншама іс-
әрекеттің өмірдің заңдылығын, замана кескін-келбетін айшықты, ойыңа қозғау
салатындай жазуы арқылы Оралхан өзінің қаламгерлік қарымының қаншалықты
мықты екендігін танытқандай болады, қалай десек те бұл теңдессіз толғауы
терең шығарма екені даусыз!
Жазушының тағы бір Ардақ атты әңгімесі де адамдар арасындағы
алауыздықты, дүние құмарлықты, қанағатсыз, тойымсыз пенденің тіпті мал үшін
де қырғи қабақтасып, ағайынынан безіп кетер ессіздігін суреттеу арқылы
адамның әлуметтік ортадағы тағы бір бейнесін көз алдымызға әкелетін кесек
дүние. Шығарма бас кейіпкерлерінің бірі Қожа шалдың өз пысықтығы мен
еңбекқорлығының арқасында өсіп, өз малдарынан саны жағынан асып кеткенін
көре алмаған жамағайындары Далабай мен Шалабайдың қызғанышына, күңкіл-
күңкіл сөздеріне шыдай алмай шешесімен ен далаға елден безіп кетуі, сол
иесіз меңіреуде ақтық демі таусылған шешесін жалғыз өзі жерлеп, тіпті
орарға кебін табылмай қиналуына кім кінәлі? Қожа шалдың артық аша таяғын
көре алмаған ағайындары ма, әлде бір ауыз ауыр сөзді көтере алмаған Қожа
шал ма?
Иә, мұндай жайттар күндегі өмірімізде де аз кездеспейтіндігі рас. Дана
қазақ Бөлінгенді бөрі жейді демекші көріңе әкете алмас дүниеқоңыздарды,
саны жоқ санасыздарды сынаған еңбек бұл. Тағы сол халқымыз ағайын өлім мен
тойда бір демеуші ме еді? Қанша жүз шайысып, жұдырық сермесең де сол
ағайынға жетер жан бұл жалғанда тағы жоқ екенін автор ақтық демі жетіп, жан
тәсілім берер сәттегі Қожа шалдың шешесінің сөзі арқылы былай жеткізеді:
– Есің барда еліңді тап, – біздікі әншейін битке өкпелеп, тонымызды
отқа салу екен. Кең дүниенің кемшілігі болмай тұрмайды. Басқа тепсе де
жұртыңның қасында жүрсең, басың ауырып, балтырың сыздағандай болса, қол
ұшын беруге жарар. Алғашқы ашумен аттанып кетсек те сол ел-жұртты сен де,
менде көксемей жүргеніміз жоқ... Иті жесе де, қайтіп еліңе бар... Біле
білсең сүйегімді орар кебін де жоқ-ау, бұл айдаладағы адасқан үйде. Қарызға
ала қоятын қосыласың жоқ. Құдайдың тарттырған жазасы да... [8, 21-б.].
Міне, елінен кетуі кетсе де, өлер алдында өкінген, өкірген ана. Бірақ,
өзекті өртеген өкініштен пайда жоқ. Адам өкінбейтіндей өмір сүруге тырысуы
керектігін біз автордың ана сөзі арқылы жеткізген осынау сөздері арқылы
аңғарамыз.
Кешегі бағы заманнан бүгінге жетіп, бойымызға бүйідей жабысып, ой-
санамыздан, адами кескін-келбетімізден жұрдай қылып, адамгершілікті
ұмыттыратын көрсеқызарлық, мінеп-сынаушылық, өшпенділіктің кесірінен
Шалабай Қожа шалға өшігіп, мұқатудың айласын жар сала іздеп ақыр аяғы,
бойжетіп отырған Ардақтың абыройын төккізуге байлам жасап, жылпос салықты
жіберіп бейкүнә қыздың аяқ-қолын ауырлатқандығы адам дегеннің мынау жалған
дүнияда қаншалықты қатыгез болатындығын айғақтайтын, жаныңды түршіктіретін
көрініс. Осынау әңгіме Сәбидің дүниеге келу мінін өз мойнына алған
Марқакөл әкең менмін, әкең менмін деп, тебірене күбірлеп жатыр ... [8,
28-б.]. деген сөздермен аяқталады. Неге? Бұл жерде автордың айтпағы
қолыңмен жасағанды мойныңмен көтермейтін адамдар осынау төрт күл дүние де
өріп жүргендігін аңғартқысы келгендей ме, қалай? Неге Марқакөл әкең менмін
дейді? Енді қайтсін, табиғат-ана бәріне көнбіс. Біз сол табиғат-анадай
таза, ақиқатшыл бола да алмаймыз-ау! Тілі жоқ тілсіз табиғат-ана арқылы
жазушы адамның осынау қылықтарын недеген көркем жеткізген десеңізші!?
Жазушы бұл әңгімесіндегі бір отбасының тағдырын суреттеу арқылы бізге үлкен
өмірдің,толғауы тоқсан тірліктің тағы бір тосын тұсын әңгімелеп,жаңа
сипатты кейіпкерлермен кезіктіреді.Өз дәуірінің өзекті мәселелерін батыл
көтерген бұл әңгіменің түпкі мақсаты адамзаттық көрсеқызарлық пен
көреалмаушылық дертінен сақтандыру. Туысқанына өкпелеп айдалада тентіреген
Қожа шал мен туғанының байлығын көре алмаған Шалабайдың ақымақтығы бүгінгі
замана суреті деуге боларлық жайттар. Суреткер идеясы шығармаға дендеп
енген сайын шым-шымдап анықтала түседі.Әңгімедегі ширығып,шиелене түсетін
драматизм мен кейіпкерлердің даралануы,олардың ішкі психологиялық
иірімдерінің тереңдеуі,әрбірінің танымдық деңгейінің ашылуы,оқиғалар
тізбегі арқылы жанды суретке айналады.
Оралхан Бөкейұлының Кербұғы, Ардақ әңгімелерінен біз өмір өзендегі
адамдардың қоршан ортада, тіршілік әлемінде қаншалықты қатыгез, қанішер,
ессіз, ар-ұяттан безген, адами тұрғыдан түскен, кескін-келбетін көреміз.
Шынымен, ойлана қарасақ әңгімеге арқау болған оқиғалар, көріністер,
суреттелер кейіпкерлер барлығы күнделікті өзіміз көріп жүрген адамдар емес
пе, солардың жасап жүрген істері еместігіне кім қарсы шығады? Басымызды
төмен салып ұялғаннан өзге келер дәрмен жоқ.
Шын суреткер–бір қалыптан шыққандай өз тегі, өз замандастарының ортақ
ұлы ғана емес, ол – қайталанбас дарында да тұлғасымен, шеберлігімен, ерекше
қатынас-көзқарысымен өзі жасаған сом суретте өз заманының, онда өмір сүріп
жатқан адамдардың ішкі жан-сіздерімен, қоғамдағы орнын ашып, сол
қоғамдағылардың қолтаңбасын қалдыра білетін адам. Осы тұрғыдан келгенде
Оралхан бөкейдің Жылымық әңгіме-новелласы да адам баласының тұрмыс-
тіршілігі, оның мәні мен мағынасын, сол тіршіліктегі біздердің жан
сарайымызға үңіліп, сан сұраққа әкеліп тірер әр пенденің ішкі сезім
бұлқыныстарын түсінуге талпынған философиялық терең ойлы шығарма. Оқиға
былай басталады:
Мен осы бір суретті көрген сайын, тіршіліктің мәнін бұрынғыдан әлде-
қайда терең түсініп, адам өмірінің шын қуанышын, шын қайғысын жырлау,
сипаттау екінің бірінің қолынан келмейтіндігіне илана түсетінмін. Бұл
суретке ұзақ үнсіз қарап тұрып бақыт, күлкі, тоқтық дегеннің бәрін санамнан
сылып тастап, өзім де біле бермейтін мәңгі шексіздікке, мәңгі тұманды
сапарға аттанып керуді көксер едім. Қараған сайын жүрек соғысым бәсеңдеп,
енді аз-маз сәттен кейін барлығымен – сені мен суреттен басқасының
барлығымен қоштасып, әні-міне, арғы әлемге апарар арбаға мініп аттанып бара
жатыр едім. Талай рет өз-өзімнен қысылып, өз-өзімнен булығып ағыл-тегіл
жыладым да. Неге екенін білмеймін осынау сурет пен сенің бейнеңнен ұқсастық
тауып, екеуіңді жаһандағы жақсы атаулының бәрі-бәрінен жоғары қоятынмын.
Есіңде болар, мен саған осы суретте не салынғанын әрі мазмұнын сан қайтала
айтып, шаршатып та алушы едім. Сен бір нүктеге қадалған қалпыңда жалықпай
тыңдай берер едің, сосын қабырғада қағулы тұрған суретті жұп-жұмсақ
алақаныңмен сыипалап ауыр күрсінер едің. Білем, айтпасаң да сезетінмін, тым
болмағанда жалқы рет жарық әлемді көріп, жан тапсыруды армандағансың талай
рет.
Мен осы суретті, алғаш көргенде сұлулық һәм тамаша өнер жайлы жайдақ
ұғымыма ұлы өзгеріс енгізгенмін. Табынып тамаша деп жүргеніміздің көбі,
шуақты сүйетін қорыншақ көңілдің көңілшектігі, тыз етпе әсіре әсерден туған
бірқатар пікірдің салқыны екен. Қисапсыз, көдедей көп қайы бірі жадымызда
тұра береді, осындай ілдесуде ғана жылдар бойы рухани досыңа айналады. Адам
мен өнер арасындағы достықтың жібіне, күйкі тірліктің қарғалары қаз-қатар
қонып алса, ол жіптің ұзамай үзілері хақ. Тым ертеректе жоғалатып алған
табиғатқа, жалпы: ұшқан құс, жүгірген аңға деген іңкәрлігің іңгәләп қайта
туса, қайта тірілсе, жастығыңның да қайта оралғаны емес пе. Атар таң, шығар
күн, туар ай: бара-бара жер басып жүргенде ғана керектігін біле тұра,
мадақтаймыз. Айналадағыны көру, сезіну үшін жаралған пендеміз. Бірақ,
бүгін, бар, ертең жоқ, тіпті көзіңді жұмсаң жоғалтып алар тамашаның қадірін
ылғи кеш түсініп, кеш бағалар едік. Екеуіміз қол ұстасып келе жатқанда,
әлгі айтқан әлемді мен көретінмін де, сен сезінетінсің. Күні бүгінге дейін
көру мен сезудің айырмасын, артықтығын таба алмай сандалудамын. Кейде
жаныңда келе жатып, көзімді тас қып жұмар едім де, қап-қараңғы дүиеде өз-
өзімді жоғалтып алғандай аса қорқынышпен жанарымды жарқ еткізіп ашып
жіберер едім. Ал көзімді жұмған сәтімде сенің қолыңнан мықтап ұстап адасып
кетпекке бекінетінмін. Көзімді ашсам да, жұмсам да саған еріп, сенің ізіңді
басып жүргенімді енді білдім. Иә, қасымда болғаныңда бәрі басқашы еді...
басқаша. [9, 171-б.].
Бірден оқыған адамға алғашында түсініксіздеу, әңгіменің не жайында
өрбіп жатқандығын білу қиынға түсері анық. Терең өмірлік толғаным,
философиялық астар жатыр. Өмір туралы түйдек-түйдек мағынасы арғы жаққа
кететін шығарма бұл.
Әңгіменің арқауы болып отырған автордың сөзімен айтсам Менің айтып
отырғаным В. Васильевтің Жылымық атты суреті есіңе түскен шығар. Өйткені
біз дәл осы мезгілде танысып едік қой. Бұл сурет жайлы өз ғұмырымда
әңгімелеп те, жазып та тауыса алмас едім. Оның кереметтігі, тіпті,
суретшінің асқан талантынан көрі біздерді таныстырған дәнекерлі қуатында
шығар... иә, иә, жай ғана бір суретшінің қолынан туған сурет. Ақырған
аяздың дәурені өтіп, көктемнің, тіршіліктің хабарын беретін пейзаж, яғни
суретші салған портрет. Жылымық! Табиғат-ананың көктем кезіндегі бір
мінезі. Суретшіге арқау болған пейзаж, ал Оралхан ойын, айтпақ сөзін, адам
мінезімен астастыра, қиюластырып шебер үйлесімділілікпен үлкен бір еңбек
туғызған, сол еңбегіне арқау болған – деталь. Таланатты суретші табиғаттың
бір сәттік мінезінен бүтін бір адамзаттың басында болатын мейірімділік,
сүю, сүйіспеншілік, мұң, шер-қайғыны осы шығарманың басты кейіпкері көзі
көруден қалған жаны мақтадай таза жанар арқылы оқырман қауымға жеткізе
білген. Жарық дүиеден мезі болған, парықсыз, менменшіл, даңғаза адамдардан
жеркенген жеркеніш сезімі мен мүгедектігіне қарамай аппақ дүиені жанындай
жақсы көре білген сәби көңілін жазушы шеберлікпен үйлестіре білген.
Мынау әлемді көріп, тану үшін екі көздің жеткіліксіздігі, әлемдегі әр
затты анықтап көру үшін жанның да жанары болуға керектігін
бағамдағандаймын, - дейді автор. Астарлап, жұмбақтау арқылы осынау дүнияны
сезініп, білу үшін екі көзден артық адам жүрегінің, жанының да жарық,
жақсылыққа құмар болы керектігін меңзейді. Сонда ғана тіршілік-жұмбақтың
сырын түсінуімізге болатындығын жеткізгісі келгендей.
Тамаққа да, кешкілікті киноға, немесе сейілге сені ертіп барып
жүрдім. Көптеген көздер екуіміздің әр адымымызды аңдып, ішіп-жеп қарағанын
әлбетте сен білмедің ғой. Солардың ішінде: қасқыр көздің, түлкі көздің, үкі
көздің, қоян көздің, мысық, тышқан, жылан: қара, көк, ала көздің барын
қайдан сезуші едің. Сенің соны көрмегеніңе, көріп жас жүрегіңді
жараламағаныңа қуанып едім [9, 181-б.]. –деп келетін автор сөздері
қоғамдағы адамдардың әр қимыл-қозғалысын, жарасымын тапқан жандарға
қаншамасы әртүрлі бірі қызғанып, бірі сүйсініп, енді бірі жоқ жерден пәле
іздеуге, түзу жерден құлатуға дайын тұратын неше түрлі мінезін көз
алдымызға елестеткендей емес пе? Осы әңгімедегі қос жанарынан айырылған
Жанар көптің ішінде билеп жүргенде де ішін қызғаныштың қызыл шоғы басқан
қыз-келіншектер:
Ананы қарашы, көзі бар бізден жақсы билейді,– деп оны сөз қылуларының
өзі адам баласының бойындағы қызғаныштың қаншалықты қатал да сорақы
болатындығын аңғартқандай!
Жазушы осынау әңгіме-новелласы арқылы айналамыздағы мүгедек адамдарға
да бір сәт басқа көзбен қарауымызды санамызға сіңіргісі келгендей болып
көрінеді. Біз күнделікті тірлігімізде сонау Жаратушы иеміздің бұйрығымен
бе, әлде тағдырдың тәлкегіне ұшырап жазым боп, мүгедек болып қалған
адамдарға аяныш сезімімен мүсіркей қарайтынымыз, ал олардың жан-дүниесіне
аса көп мән беріп, үңіліп жатпайтынымызды көбіміз біле бермейміз. Ал
шындығына келгенде ол пенделердің бізден де ақылды, өмір туралы ой-
толғанымдары біздерден де терең екендігін аңғара бермейтініміз рас.
Көзі барлардың менмендігі, менсінбей қарайтындығы, басынғысы – бас
салғысы келіп тұратындығы олар бізді мүгедек деп мүсіркейді, ал біз
оларды... тән мүгедектігінен жан мүгедектігі әлде қайда сорлы екенін ұқсашы
шіркіндер. Біз үшін тек бір-ақ түс – қара түс бар деп ойлайды. Рас, көз
алдымызда мәгі түнек, шыңырау зындан, көр секілді қараңғы қапас. Осылардың
ар жағынан жарық әлемде жанарына сеніп жарқылдап жүрген көзі барларды
көреміз. Біз әлемді, шынымды айтсам, олардан әлде-қайда жақсы көреміз -деп
келетін жолдар арқылы автор бізді осы адамдарға шынымен басқаша қырынан
қарауға еріксіз көндіреді. Бұлда болса жазушының теңдессіз таланты болар.
[9, 190-б.].
Қысқасы, Оралхан Бөкейдің Жылымық әңгіме-новелласы өмір-дариядағы
күнделікті адамдардың, солардың ішіндегі мүгедек, зағип жандардың көзімен
қарап, сол арқылы қым-қуыт тіршіліктің біз біле бермейтін басқа қырын, сол
тіршіліктегі адамзаттың тағы сол баяғы дүние үшін күресіндегі, қызғанышын,
талас-тартысын, ақылсыздығын, санасыздығын көрсетуге, бір уақыт сүріп
жатқан заманымыздың суретін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ІІ.Негізгі бөлім.
1. Оралхан Бөкей әңгімелеріндегі әлеуметтік талдау ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Оралхан әңгімелерінің идеялық-тақырыптық сипаты
... ... ... ... ... ... .28
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ІV.ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..44
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Көркем шығарма – жалпы өмірді, адамды, адамның
жанын,оның болмыс мінез-құлқын, психологиясын, характерін, арман тілегін,
мұң-мұқтажын және ол жасаған ортаны, кешегінің тарихын, бүгінгінің
бейнесін, ертеңнің болашағын, ұлттың мұратын, жеке адамдық және адамзаттық
деңгейде көрсетіп беретін көркем сөз зергерінің табан ет маңдай терінен
туатын еңбек. Ендеше көркем сөз шеберлерінің бірі Оралхан өзі қандай
жазушы? Оның шығармаларының басты тақырыбы қандай? Өзгеден ерекшелігі
қандай? Қандай шығармашылық әдістер қолданды? Оның кейіпкерлері кімдер?
Әдебиет майданына қандай жаңалықтар әкелді? деген сұрақтар бізді
қызықтырары хақ. Әрине шығарманың жазылуынан, идеясынан, тіл қолдану
шеберлігі мен көркемдігінен, кейіпкерлер образынан, тілі мен
психологиясынан, кейіпкерлеріне берген авторлық жасырын және ашық көз
қарастарынан әлеуметтік өмірді жоғары деңгейде бағалай алған-алмағанына
қарап, оның қандай жазушы екенін біле аламыз десек артық айтпаспыз.
Оралхан шығармаларына қарап отырсақ әр оқыған сайын тың құпиялары
ашылып бітпейтін, әр оқыған сайын жаңа қырынан мойын қылтита беретін
шығармалар жазған, ойы қордалы, жазуға дайындығы мықты, айтары мол қазыналы
жазушы. Өзге жазушыларға қарағанда жеке адамның сырт көрнісі, қара байыр іс
әрекеті, өмірге көз қарасы, ішкі жан дүниесін жалаң түрде ғана суреттеп
қоймайды. Оның кейіпкері оқыған сайын күрделіленіп, қат-қабат жай көзге
көрінбейтін терең философиялық ойларға жетелеп отырады. Шыншыл жазушы ауыл
өмірін,сондағы адамдардың кескін-келбетін, қарапайым еңбек адмадрының жай-
күйін қалай берді, оның әңгімелері қандай мәселелерді көтереді? Артқан жүгі
қаншалықты ауыр? Міне осы мәселелер бойынша Оралхан шығармашылығына көз
жібермекпін.
Оралхан өзі: Жиырмасыншы ғасырдың гуманистік ойы жазушылардан
гуманистік шығарманы талап етіп қана қоймайды, замананың тамыршысы, елшісі
болуды да талап етеді. Демек, біздер көркем шығармамыздың, басты қаhарманы
адам және сол адамның бейбітшілікті, еңбекті, жалпы адамзатты сүйгіштігін
бейнелеуіміз керек. Өмірлік болмысты көркем бейнелеген де, әр қашан
есімізге ұстар ақиқат та. Осы жазушылық дегеніміз шындыққа жүгіну, ал
әдебиет дегеніміз сол шындықты щырақ алып іздеудің бірден-бір формасы-деп
өзі айтқандай оның туындыларының барлығында да адам үлкен тұлғалы кейіпкер
дәрежесіне көтерілді. Адам өмірі бәрінен маңызды. Оралхан өзінің
әңгімелерінде жалпы адамзат тіршілік етіп жатқан өмір атты мәңгілік
майданның өтінде жүрген адам пенденің осынау дүниеауи тіршіліктегі бітпес
күресін әйгілейтін ізгілік пен зұлымдықтың, махаббат пен ғадауаттың,
адалдық пен арамдықтың арасындағы бітпес айқасты суреттеуді арқау етеді.
Қилы-қилы тағдырлардың көркем бейнесін терең, қат-қабат драмалық
шиеленісте, асқақ пафоста сомдау арқылы қоғам, адам, уақытқа өз кесімін
айтады.
Зертеудің мақсаты:Зерттеудің басты мақсаты О. Бөкей әңгімелерін ғылыми
тұрғыдан жан-жақты зерттеп, жазушының қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді
көтеріп айта білуіндегі суреткерлік ізденістеріне жаңаша пайымдаулар жасау
болып табылады. Осы мақсатты жүзеге асыруда мынандай міндеттердің шешімін
табу көзделеді.
- жазушы әңгімелерін идеялық-тақырыптық тұрғыдан пайымдау;
- жазушы әңгімелерінің тақырыптық сабақтастығын, мазмұндық
байланысын көрсету;
- жасушының көркем бейне жасау шеберлігін, шығармашылық
ізденістерінің өзіндік ерекшеліктерін зерделеу;
- жазушының дәуір сипатын, қоғам тынысын реалистік тұрғыдан
бейнелеу сипатын саралау;
Зерттеу нысаны. Зерттеудің нысаны ретінде жазушы Оралхан
Бөкейұлының өмірінің әржылдары жазылған Кербұғы, Ардақ, Айпара-ана,
Апамның астауы, Құмар қол бұлғапты, Тоқадан қалған тұяқ, Күлпаштің
ұршығы, Қасқыр ұлыған түнде атты өзге әңгімелері алынды.
Зерттеу пәні. Оралхан Бөкейұлының әр жылдарда жазған әңгімелеріне
сүйене отырып, шығармашылығын дипломдық жұмыстың пәні ретінде қарастыру
мақсаты қойылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Көрнекті қаламгер Оралхан Бөкейдің
әңгімелерін көркемдік-идеялық тқрғыдан талдап танудың нәтижесінде
суреткердің қоғамдық-әлеуметтік мәселелрді басқаға ұқсамас өзіндік
ізденістерімен көтере білуіндегі ерекшеліктеріне жаңаша пайымдаулар
жасалды.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі. Диплом жұмысының теориялық
және әдіснамалық негізі ретінде әңгіме, жалпы прозалық шығармалар жайлы
жазылған қазақ ғалымдарының, қазақ әдебиеттану ғылымында өзіндік орны бар
С. Қирабаев, З. Қабдоллов, З. Ахметов, М. Базарбаев, Ш. Елеукен, Р.
Нұрғали, Б. Майтанов, Ж. Дәдебаев т.б еңбектері алынды.
Диплом жұмысының практикалық мәні. Диплом жұмысының ғылыми нәтижелері
мен қорытынды тұжырымдарын арнайы курстар мен семинар сабақтарында
пайдалануға болады.
Зерттеудің әдістері. Диплом жұмысын жазу барысында талдау, баяндау,
жүйелеу, салыстырмалы, жинақтау, қорыту әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, іштей жіктелген
екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Соңында әдебиеттер тізімі берілген.
2.1 Оралхан Бөкей әңгімелеріндегі әлеуметтік талдау.
Оралхан Бөкейұлы тілдік қоры бай, ойы терең, адамның жан-дүниесін көп
жазып, табиғат пен адамның үйлесімділігіне, жұмыр басты пенденің
тіршіліктегі тірлігіне көп бас қатырып, қалам тербеген жазушы. Оралхан
әдебиеттегі бар жанрлардың барлығында бағын сынап, қалам тербеп, қазақ
әдебиетінің көркемдік әлемінде ғажайып із қалдырған аса көрнекті жазушы,
қарымды қаламгер. Жазушының өзгелерде жоқ өзіндік жазу мәнерін, заманы мен
айналасындағыларға жеткізу сонылығын біз роман, повесттерінен,
әңгімелерінен анық байқаймыз, оларға тоқталмас бұрын жалпы әңгіме дегеніміз
не? Әдебиет деген көркем сөз, көркем өнер, әсем мәдениетте әңгіменің алар
орны қандай, заман шындығы мен кескін-келбетін оқырманға әңгіме жанры
арқылы жеткізуге болады ма? Оның тілі, көлемі, стильі қандай болуы шарт?
Осы сынды сұрақтарға жауап бере кетсем .
Сонымен әңгіме дегеніміз не?
Бәріміз білетін бұл сұрақтың жауабы, әңгіме роман мен повестен
кішкентай, көп деген де он-он үш беттен аспайтын шағын оқиғаны қамтитын
әдебиеттің бір жанры. Анығын айтқанда көбіміздің білетініміз осығана. Жалпы
әңгіме деген не деген сұраққа кесіп-пішіп жауап беру қиын, әңгіменің сыр-
сипаты біржола кесіп айтуға келмейді, бірыңғай анықтама шеңберіне сыймайды.
Дегенмен Әңгіме, – дейді Сомерсет Моэм, – ұзын-қысқалығына қарай он
минуттан бір сағатқа дейін оқылатын, әбден аршылып алынған бір-ақ нәрсе,
бір ғана оқиға немесе бірігіп кеткен бірнеше оқиғалар тізбегі туралы
жазылған шағын шығарма. Әңгімені еш нәрсе қосуға да, алуға да болмайтындай
етіп жеткізу керек - деп сөз саптайды. [1, 250-б.]. Бұл арада Моэем
әңгіменің жанрлық сипатын анықтай отырып, оны жазудың екі түрлі
ерекшелігін, біріншіден, қысқа жазылу керектігін, екіншіден, шебер жазылу
қажеттігін ескертеді. Бұл екеуі бір-біріне тығыз байланысты.
Сөз жоқ, әңгіме – бес жүз бет роман емес; көлемі бес-ақ бет болуы
мүмкін. Сергей Антонов, мәселен, бұл жанрдың үздік үлгісі – жеті-сегіз
беттік әңгіме деп біледі. Қалай болғанда да, әйтеуір, әңгіме оқу үшін бір
жеті керек емес. Моэем айтқандай, бір-ақ сағат жетуі мүмкін.
Ал мұншалық қысқа мерзімде оқырманға қыруар эстетикалық ләззат беру
тек шын шебер жазушының ғана қолынан келетін шаруа. Бес-он бет қана кішкене
шығарма көлемінде үлкен өмірдің бір бөлігін жарқ еткізіп жайып тастап,
оқырман алдында қилы-қилы мінездің адамын әкеліп, жақсысына сүйсінтіп,
жаманынан түңілтіп отыру – ірі шеберлік. Мұндай шеберлік мектебінің
үлгісін, мәселен А.П. Чехов немесе Ғ.Мүсірепов, я болмаса Б. Майлин
көрсеткені, ұлы суреткерлердің қолдарынан қандай ғажайып, сұлу, керемет,
тамаша миниатюралар шыққаны әмбеге аян. Кез келгенін оқыңыз, қас қаққанша
қандай терең сезімге, қорқынышқа, сүйіспеншілікке салады, қалайша сізді
баурап алады? Көз алдыңызда сан түрлі типтер тұрады: Пришибеев, Беликов,
Очумеолв. Нағима ана, Айжан, Айгүл қойшы, Шұға, Әбдірахман. Бұлардың дәл
бір тірі кісідей жанды бейнеде жасалатыныны сондай, кітаптан оқып
отырғаныңызды ұмытып, кейбіреуін қолыңызбен түртіп қалғыңыз келсе,
кейбіреуін дауыстап шақырып алғыңыз келсе, енді біреуіне көмек қолын
созғыңыз келеді. Бірінің қимылына сақылдап күлесіз, бірінің мінезінен, іс-
әрекетінен түңілесіз, біріне сүйсіне қарап, ғашық боласыз. Енді біреуінің
кейбір кеспірсіз қылығы кездейсоқ та болса өз бойыңыздан табыла қалса, сәл
ұяла беріп. сабақ аласыз. Енді бір алуан ұнамды типтердің жақсы қасиеті
сізге дари түседі. Бұл – әңгіменің тәрбиелік күші.
Жалпы әңгіменің қандай жанр екендігі туралы көптеген энциклопедияларда
қысқаша анықтама берілген. Енді сол анықтамалардың біреуіне көз жіберсек.
Әңгіме, әдебиетте – оқиғаны қарасөзбен баяндайтын шағын көркем шығарма
жанры. Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері оқиғаны баяндау тәсілі, композиция,
сюжеттік құрылысы, көркемдік жүйесі арқылы айқындалады. Әңгіменің көлемі
шағын, кейіпкерлер саны аз, сюжет ұйтқысын құрайтын оқиғаның басталуы,
шарықтау шегі мен шешімі болады. Онда адам, оның өмірі мен тағдыры, аса
маңызды деген оқиға жинақы беріледі. Мұнда бір айтылған жайларға қайта
оралуға, ұзақ баяндауға орын жоқ. Әңгіме жанры аз сурет арқылы көп жайды
аңғарта білетін айырықша көркемдік шеберлікті талап етеді. Оқиға көбіне
бірінші жақтан баяндалып, әңгіменің оқиғаға тікелей қатыстылығын көрсетеді.
Б. Майлин, Ж. Аймауытов, М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов, Ғ. Мұстафин, Қ.
Жұмаділов, Ә. Кекілбаев, М. Мағауин, Т. Әбдіков, т.б. жазушылардың
әңгімелері – қазақ әдебиетіндегі осы жанрда жазылған үздік шығармалар.
Қазіргі әңгімелердің бастаулары халық ауыз әдебиетінде жатыр. Сонау көне
заманан-ақ халық өзінің тұрмыс-салты, күнделікті тіршілігі жайлы ауызша
әңгімелер туғызып отырған. Мұндай әңгімелер бір рет қана айтылып қоймай, әр
жерде жиын болған кезде айтылған да, ондағы оқиға бірте-бірте тұрақты
сюжетке айналған. Сөйтіп ауыз әдебиеті дәстүрлі жанрға айналған. Жеке
адамның басынан өткен оқиға ретінде айтылған мұндай әңгімелерді халықтар
фольклортануында меморат де те атайды. [2, 68-б.].
Расында да қазақ халқы – өзінің табиғатынан әңгімеші, естігені мен
есіндегісін баяндауға шебер халық. Кешегі күнгі ауыздан-ауызға жетіп ел
есінен өшпей, ескіріп, ұмытылмай бүгінгі таңға жеткен көптеген аңыз-
әпсаналар, ғашықтық-дастандар, батырлар жыры, әңгімелер, осының айқын
дәлелі. Бір ғана ертегілерін алып қаралықшы. Рас, бұл жанр өзіндік жазуы
қалыптасқан ортада негізінен ауызша айтылып біреуден-біреуге жету арқылы
таралғандықтан уақыт өтіп, айтушы өзгерген сайын оның мәтінінде де үлкенді-
кішілі өзгерістер болуы әбден заңды. Бірақ ол ешқашан да өзінің көркемдік
бояуын жоғалтпаған, ғибыратты мәніне, идеялық діңгегіне дақ түсірмеген.
Белгілі фольклортанушы ғалым С.Қасқабасов қазақтың халық прозасын аңыздық
және ертегілік деп екі топқа бөліп, олардың әрқайсысына тән миф, хикая,
аңыз-әфсана, әңгіме жене әрқилы ертегілер тәрізді жанрлық түрлерді жіктеп
көрсетеді. [3, 80-б.].
Қарап отырсақ көркем прозаның бастауы да ертегі жырлардан, аңыз-
әфсаналардан басталыпты. Бұлардың қай-қайсысы болсада прозаның тамаша
үлгілері екені анық. Сол себепті бастауын аңыз-әфсана, әңгіме – хикаятардан
алатын қазақ прозалық туындыларын бояуы өшкін, айтары жоқ шығармалар деп
қабылдай алмасымыз анық. Прозалық туындылар соның ішінде әңгіме жанры
қазақтың ежелден келе жатқан әңгімешілдік, ертегішілдік, баяндаушылық
дәстүрінен нәр алып қаулай өсіп жауқазын іспеттес бүгінгі көнге жетіп, осы
күннің елдік мәселелерін көтеріп жүргендігін аңдаймыз.
Міржақов Дулатовтың, Спандияр Көбеевтің, Бейімбет Майлиннің, Мұхтар
Әуезовтың қаламынан туған әңгімелер де адамзаттың тіршілігі, қоғамдағы
орыны, әлеуметтік мәселелері жайлы берері мол, тың туындылар екендігі анық.
Әңгіме жанры арқылы да тіршілік үшін күрестегі қым-қиғаш, қым-қуыт өмір-
дарияның кескін-келбетін көз алдымызға әкеліп, оқырман қауымның көкейіне
жеткізе білуге болатындығын дәлелдейді. Осынау алтын көпірді
жалғастырушылардың бірі әрі бірегейі, заманының саңлақ та жұмбақ суретшісі,
қарымды қаламгер, әңгіме тілімен шығармаларынан бал тамыза білген
жазушылармыздың бірі Оралхан Бөкейұлы да проза жанрында түйдек-түйдек
дүниелер жазып, осы жанр арқылы соның ішінде әңгіме тілінде теңдесі жоқ
шығармалар туғызды, сол шығармалары арқылы біздерге өз заманының сұлба
суретін жеткізе білген бірден-бір суреткер. Жазушының осы әңгіме жанрында
жазылған қай шығармасын алып қарасақ та бәрінің айтпақ ойы, жеткізбек
идеясы өз замандастарының өскен ортасы, діни-жұмбақтың сыры екендігі анық.
Философиялық – психологиялық тұрғыдан алып қарағанда Оралхан Бөкейдің
шығармалары теңдессіз дүниелер, толғауы терең, мазмұнды екендігі даусыз.
Оның қай әңгімесін оқысақта онда тек автордың өзі өмір сүрген ортасы,
ондағы тіршілік иелерінің мұң-зары, қызық-қуанышы, арман-қиялы көрінеді.
Бөкей өз заманының әлеуметтік ортасын әдемі де әсерлі, ащы әрі ашық, жұмбақ
та терең тілмен жазып жеткізе білді.
Әңгіме – қиын жанр. Алдымен, ең басты көзге көрінетіні, көлемі шағын.
Ол – жазушыдан барынша жинақы болуды талап етеді. Содан соң оқырманды
бірден үйіріп әкету үшін, сол шағын көлемді өмір эпизодының өзі соншалық
тартымды, сюжет желісі қызғылықты болуы тиіс. Сюжетке ене бастаған бетте-ақ
оқырманның көз алдына іші-сыртын, мінез-құлқын, іс-әрекетін атаған сайын
аңғартып, көз алдыңа жанды сурет келе бастауы керек. Ол жанды сурет, яғни
адам өзіне тән ең бір елеулі өзгешелігімен шұғыл даралана беруі тиіс. Адам
тұл көрінбейді; оның өзін қоршаған айналасы айқын көзге түсуі; сол арқылы
белгілі бір әлеуметтік топ, қоғамдық орта танылуы шарт. Әлгі адам – соның
өкілі, типтік тұлға болуы қажет. Осының бәрі жазушыдан өмірді терең
білуімен қатар, шұрайлы сөз байлығын, жете байқағыштықты, асқан
талғампаздықты, тілдегі тамаша суреттілікті, бір сөзбен айтқанда, қалам
тиген жерді өмірдің өзіне айналдырар нағыз шеберлікті, соған қоса кемел
идеяға апарар терең білім мен биік мәдениеттілікті талап етеді. Мұның бәрі
– күрделі, қиын жұмыс. Сондықтан болуға тиіс, қаламгер қауымы әңгіме жазуды
шеберлік шыңдау деп ұғады.
Рас, әңгіме – шеберлік мектебі. Ірі жазушылардың бәрі қаламын осы
мектептен ұстартып шықты. М.Горький мен А.Серафимович, А.Толстой мен
М.Шолохов. – бәрі де романнан бұрын әңгіме жазған адамдар. Олардағы зор
шеберліктің бір ұшы осында жатса керек.
Қазақ жазушыларының үлкен ұрпағы да (Б.Майлин, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов
т.б) алғашқы бетте әңгімемен көрінді. Осы ғасырдың жиырмасыншы-отызыншы
жылдарындағы қазақ прозасының дені әңгіме болатын; прозадағы ұнамды
кейіпкер сол әңгімелерден басталған. Бүгінде бұл жанр біздің әдебиетімізде
одан әрі дамып, өркен жайып, жан-жақты жетіліп келеді.
Әңгіме – әдемі дүние: жауынгер, ұшқыш, өмір құбылыстарына шұғыл үн
қосқыш, оқушысын тез тапқыш, ықшамды, өткір, икемді, сүйкімді жанр. Ұзақ,
ұзын сонар поэманың қасындағы қысқа лирика секілді, көп актілі драманың
қасындағы бір актілі пьеса тәрізді, әңгіме де романнан тез жазылып, тез
тарайды. Жақсы әңгімені сахнадан тыңдауға, дала қосында қарауға, жайлауда
жатып оқуға, қалтаға салып жолға алып шығуға болады. Әдебиетті сүйетін
адамға әр жерде-ақ сыршыл серік, сырмінез дос боп кетеді; оның ойын тербеп,
қиялын қозғап, қанат бітіріп, жанына жалын қосады. Бұл – әңгіменің
эстетикалық күші. [1, 265-б.].
Жоғарыда айтылғандар, әрине, әңгіменің кейбір ерекшеліктерін еске
салады, бірақ бұлардың бір де біреуі оның ережесі бола алмайды. Әңгіменің
жанрлық табиғаты тым құбылмалы, күрделі. Мысалы, жоғарыда біз әңгімедегі
сюжет туралы айттық; ал, сюжетсіз де әңгіме болады, оны қайттік? Әңгіме
көркем қара сөзбен жазылады, оны бәріміз білеміз; ал егер данышпан қазақтың
Хакім Абайы атанған Абай Құнанбайұлының Әзімнің әңгімесі я болмаса,
Джефри Чосердің Кентербери әңгімелері сияқты, өлеңмен жазылса ше? Әңгіме
кейіпкерлері – әрине, адам; ал егер ит немесе ат болса ше?. Міне осындай
алдыңнан шығар сұрақтар, әңгіме жанрының сан алуандылығын, түр өзгешелігін
айғақтап, оны роман, повестер сияқты көтерер жүгінің қаншалықты ауыр
екендігін танытады.
Қысқасы, әңгіме – шағын көлемді эпикалық түрдің айырықша асыл үлгісі;
әңгіме, негізінен, қысқаша жазылады, ал ең парасатты проза – дәл және
қысқа жазылған проза (Пушкин)
Әңгіменің ең елеулі ерекшелігі – жинақылығы, ал нағыз күшті, нағыз
құдіретті проза – жинақы проза; одан басы артық, айтпауға болатын жайдың
бәрі алынып тасталған да, тек айтпауға болмайтын шындық қана қалған.
Жинақылық – мұқият мықтының ісі (Паустовский). [4, 35-б.].
Міне жалпы әңгіме жайлы әңгіме өрбіткенде тілге тиек болғаны осылар.
Әңгіме жанры арқылы үлкен шындықтың кішкене бір бөлігі, адам өмірінің
аздаған эпизоды нәрлі тілмен, әрлі суреттер арқылы шебер, тартымды беруге,
замана шындығын суреттеуге болатындығын озық жазушы Оралхан Бөкейұлы да өз
әңгімелері арқылы дәлелдей білген..
Ұлы драматург Бернард Шоу Әрбір талантты жазушы ең әуелі өз
замандастары жайлы жазуы тиіс, деген екен. [5, 50-б.].
О.Бөкейұлы да қолына қалам ұстағанынан-ақ, өз замандастарының мұңы мен
қуанышын, шынайы суреттеуге тер төккен қаламгер. Бұл ретте автордың өзі де
Әйтеуір, не жазсамда өз заманымды, сол заманда табан ет, маңдай терін
жұмсап жүрген қарапайым еңбек адамдарын тілге тиек етуге тырыстым деген
болатын. Айтқандай-ақ, оның кейіпкерлері, - Қайдасың, қасқа құлынымдағы
Орал, Өліарадағы Қойшы, Көк тайыншадағы, кіші лейтинант В.В.Окинков,
Бес тиындағы Зәкең – өзіміз күнде көріп жүрген, ете араласатын өзіміз
қатарлы замандастарымыз емес пе? [6, 4-б.].
Расында да Оралхан өз шығармаларында тек қазақы менталитетті, замана
зобалаңын, қазақ баласына төнер қауіпті, өтіп кетер өткінші өмірдің өзекті
өкінішіне айналған адамдар мінезінің қарама-қайшылығын, ақ пен қараның
бітпес күресін өз заман келбетін, бүгіні мен ертеңін, сол заманның кескін-
келбетін әсем де әсерлі, қытымыр да қатыгез, мейрімді де мейірлі
кейіпкерлері арқылы суреттеп жеткізе білген. Бұл оның жазушылық қуаттылығы.
Жалпы Оралхан Бөкейұлының әңгімелеріне тоқталмас бұрын жазушының
повест, әңгімелеріне аздап тоқтала кетсем. Себебі, бұл туындылар айтары
көп, берері мол шоқтығы биік туындылар. Сөз басында тілге тиек еткен Елең-
алаңдағы Зарлықтың ұшқыр ой-қиялы, Өліарадағы Қойшының суретткерлігі,
дүние жүзі класиктерін оқуы, қайта өрлеу дәуіріндегі ірі суретшілердің
шығармаларын сезініп-түсінуін беру арқылы Оралхан Бөкей біздерге
қасымыздағы қарапайым адамдарға да бір сәт басқа көзбен қара деп тұрғандай
емес пе? Қазіргі таңның өзінде, және сонау ықлым замана көшімен қалмай
лесіп келе жатқан бойымыздан тастай алмай жүрген өзгені менсінбеу, төмен
тұрғанды мінеп-сынап, қол астымыздағыларды елеп-ескермеу сынды жат қылық,
жаман әдет, адами тұрқымызға сай келмейтін іс – әлі күнге әрқайсымыздың
бойымыздан табылып қалары, әсіресе жоғарыда отырған билік басындағылар да
көп кездесетін осындай көз қарастардың түкке де керегі жоқтығын, қарапайым
еңбек адамының өзі де санасуға тұрарлық пенде екендігін есімізге жоғарыдағы
шығармалары арқылы түсіргісі келетіндей көрінері сөзсіз.
Белгілі сыншы, ғалым, Серік Қирабаев Оралхан Бөкей шығармашылығы
туралы былай деп жазады: Адамды ардақтау, оның ұлылығын жырлау, жалпы
алғанда Оралхан повестерінің негізгі тақырыбы десе де болады. Таратып
айтсақ Оралханның бүкіл шығармалары, өмір, адам, табиғат желісінен құрылып,
олардың арасындағы қарым-қатынастар сипаты, көркем образдар мен өмірге,
адамға, табиғатқа құштарлық пафосымен суреттеледі. Жазушы үшін бұл ұғымның
концептуалдық мағынасы бар, шығармаларындағы көркемдік компаненттердің
барлығы осы бір органикалық тұтастықты ашуға жұмсалады
Оралхан шығармаларына қарап, талдау жасағанда, оның шығармаларында
кездесетін тұрақты тақырып, ортақ желі барын аңғарамыз. Ол адам мен
табиғат, олардың әлмисақтан туыстығын, тұтастығын жазушы тап басып тани
біледі, сүйсіне суреттеп, жарқырата жазады. [7, 56-б.].
Алмастың алты қырындай, сан қырлы талант иесі жанын жегідей жеген,
халқының басынан өткен трагедияларды, кеңестік дәуірдің өзінде есебін
тауып, орайын келтіріп, шым-шымдап айта білген. Түйсікті жанға жеткізе
білді.
Нағыз жазушы әлеуметке ортақ өз кезінің таза моральдық атмосферасының
рухани билеушісі болумен қатар, өмірдегі келеңсіздікті батыл айыптаушы,
жалпы адамзатқа ортақ гуманистік-моральдық насихатшы, әрі оны берік
қалыптастырушы қайраткер. Бөкей шығармаларын оқи отырып біз оның жазушы
және жай азамат ретінде осы талаптардан көріне алғандығын байқаймыз.
Жазушының Қайдасың, қасқа құлыным? повесіндегі Таңатардың жұмбақ
өлімі, Сарқынды шал трагедиясы көп жайды аңғартса керек.
Таудың қуысында ешкімге араласпай, жұмбақ өмір кешіп жатқан Сарқынды
шал неге қобызын зарлатып, қайғылы күй тартады? Оған неге Алтай күрсінеді,
Әулиекөл неге тебіренеді? Сарқынды шал неге сонша аза болып, базына күйге
түседі? Неге, кімге кектенеді? Жаңа туған қара қасқа құлынды, қызғаныштан
шыдай алмай: Менің бабамның жылқысынан қалған тұяқ, сондықтан да менің
малым,- деп [8, 145-б.]. сары мойын кездегімен алқымынан орып жібереді.
Содан кейін боз бие қайтып құлындамай бедеу қалды. Неге? Бұл арқылы автор
нені меңзеп, не жайлы толғанып отыр?
Сарқынды шал кектенбей қайтсін, кеңес өкіметі жер қайысқан қалың
жылқысын тігерге тұяқ қалдырмай, зорлық пен тартып алса, ауып келген кер
жақтар ата- бабасының қоныстарынан қуып шықса, өмірі өз кіндігі кесіліп,
жетесіз ұрпақты желкесіне мінгізіп, санамен сарғайып, қайғы жұтып қартайса.
Бұдан артық қорлық бола ма? Боз биенің бедеу қалуы – қазақтың басынан
бағының таюы емес пе! Осы Сарқынды шал өлер кезінде домбырасы мен
сыбызғысын өзімен бірге көрге көмдіртеді. Бұл не? Бұл-кеңестік кезеңдегі
тілімізден, ділімізден, дәстүр, салтымыздан айырған бейшара күйімізді
меңзеу емес пе? Қазақтықтың өліп, өшіп баражатқандығының белгісінен хабар
бергісі келген автордың жан айқайы емес пе екен! ...
Ал Қар қызы повесінде де осындай халықтық трагедияны ишаралайтын
жұмбақты кейіпкер бар. Ол – адам аяғы баспайтын биік таудың қуысында
жападан-жалғыз ғұмыр кешіп жатқан Қоңқай шал. Ол да бір кезде өзін
сыйдырмай, қудалаған мына заманға өлердей өш. Осы бір қу дүниеге сес
көрсеткендей ерегісіп таудың қуысында бір өзі жатып алды. Неге?
Осы Сарқынды, Қоңқай сияқты елден қол үзіп, үйірінен адасқан қазақ жер
әлемде толып жүрген жоқ па? Соры қайнаған қазақ бас сауғалап қайда бармады?
Туған жеріне, ел-жұртына әлі орала алмай жүргендері қаншама? Мінекей,
халқының басындағы замана салған зобалаңды осылай ишарамен, меңзеумен есті
жұртқа жеткізем деп, елінің тағдырына жаны ауыратын қаламгердің – болашағын
ойлайтын, туған өлкесінің салт-дәстүрін қастерлейтін ұрпақтарға өз ата-
бабасының кешегісін осылай жеткізбек болғандығын аңғарамыз. Осыны біз
түсіне білсек жарар еді ...
Жазушының Атау кере повесіндегі өркениеттің, адамзаттың соның ішінде
қазақтықтың тамырына балта сілтеп жатқан әсерін суреттеуі тіпті ерекше
кесек дүние! Жазушы тоқырау кезеңдегі қоғамның, заманның адамзаттың рухани,
адамгершілік дамуына тигізген кері әсерін шынайы суреттермен оқырманға
жеткізеді. Атау кере көркем шығарма. Шығарма болғанда қазақ халқы
тұрғанда, сол халықтың тағдырын түсінгісі келетін ұрпақтары тұрғанда құнын
жоғалтпайтын мәңгілік мұра. Жат елден әкелінген қауіпті будан ара кейпінде
суреттеліп, одан сонаға айналып, ақыры оқиғаның басты кейіпкері Еріктің
қайдағы бір өзі де дұрыс танымас ашынасының қамшысының астында езіліп
өлді. Бұл дегеніміз қоғамда жүрген адам кейпіндегі будан ұрпақтар ел
тамырына әкелер пайдасынан зияны көп екендігін түсінуге апаратын ой. Жат
жерліктің аты жат жерлік, өркениетіміз қарыштап дамыған сайын соған
құнығып, батысқа еліктіп-елегізіп жатқан бүгінгі заманымыздың бет пердесін
аша түсетін шығарма. Суреткер О.Бөкей осындай қоғамның бет-бейнесін
әшекерлей ашып көрсеткен, қайталанбас ірі таланттың бірі екені даусыз.
Жоғарыда сөз қозғай кеткен біраз повест, романдары ел-жұрт күйін күйттеген
саңлық жазушының мол мұрасының ішіндегі біразы ғана. Оралхан повестері мен
романдарын оқып, зерттеп-зерделей берсек қоғам, бүгінгі мен ертеңін ашып
көрсететін суреткер шығармалары толассыз. Менің ендігі айтпағым тақырыбыма
оралып жазушының әңгімелеріне тоқталсам.
Оралхан Бөкей – қазақ әдебиетінің үлкенді-кішілі бірнеше жанрларын
өркендетуде, дамытуда белсене араласып қана қоймай, әдебиетке бірден және
өз бетімен, өз жолымен, өз стильімен келген көркем сөздің зергері. Оның
қаламынан шыққан көркем әңгіме-новеллалары да идеялық мазмұны терең, жазылу
шеберлігі көзтартарлық әсем де мінсіз, көтерер жүгі ауыр шығармалар
екендігі даусыз.
Әңгіме-шеберлік мектебі деп Федин айтқандай, Оралхан да қысқа
әңгімелері арқылы шын мәніндегі әдеби шеберліктің үлгісін көрсетіп, осы
жанр арқылы шынайы, тап-таза, мөп-мөлдір, қым-қуыт, алыс-жұлыс, қулық-
сұмдық, қысқасы адам өмірінде болып жатқан дүниелерді, сол дүние үшін талас-
тартыстағы пенделердің мінез-құлықтарын, бет-пердесін оқырман қауымға
жеткізе білген. Оның әңгімелері сонымен бірге замана көшін, әлеуметтік
ортаның суретін көрсететін әсем пейзаж, толымды кесек дүние.
О.Бөкей повестеріне тереңнен көз сала қараған адам ондағы
кейіпкерлердің бар бітім-болмысымен, қуаныш-қайғысымен, арман-үмітімен, қат-
қабат күйінде берілетінін байқар еді. Әсіресе соңғы жылдары әдебиетте
бүгінгі ауыл өмірі, малшы жағдайы туралы ұрандаған, әсіресе қызыл бояулар
мен жалған романтикаға бой алдырған шығармалар көбейген тұстың өзінде
жазушы сабырлылық танытып, шығарманың жаны шыншылдығында екенін ,малшы
өмірінің социалистік қоғамда қор болғанын ашық көтереді. Оралханның қойшысы
ақ таяғын салтанатпен ұрпағына тапсырып, тірліктің тәтті сәттеріне бой
алдырған немесе табиғаттың әсемдігін, жыл мезгілдерінің қайталанбас
сұлулығын (арайлап атқан таңын, көктемнің шуағын) қызықтап отырған
романтикалық герой қалпында емес, әлі күнге бейнеті қалың, зейнеті аз
тірлік кешіп, өмірдің өгей баласындай елден бөлек, бар ауыртпалықты
мойнымен көтерсе де, желге ұшқандай елеусіз жатқан еңбегін ешкімге бұлдамай-
ақ, осы өміріне еріксіз көндіккен жанның бейнесі болып суреттеледі. Оның
бейнелеуіндегі аң-құс, табиғат-ананың мінездері, сұлу табиғат суреттерінің
бәрінің астарында жасырар ой, терең толғаным, замана шындығы бар.
Кербұғы әңгімесі негізінен түз тағысы бұғы жайлы жазылған болса да,
көтерген жүгі, айтпақ ойы мүлдем басқа дүние. Күйек кезіндегі жасар өмірін
жасап, талай сойқанды шайқас пен мамыражай маусының күндерін басынан
кешірген ата бұғы Кербұғы мен жас бұғының жекпе-жегінің алдында мынандай
сөздер бар: Жекпе-жек! Кербұғы осы сұрапыл ерліктің үлгісі жекпе-жектен
жаралғанын білетін. Бірақ мұндай теке тірес сойқан тек бұғыларға ғана тән
қасиет емес, аса ақылдымыз деп сезінетін адамдар арасында бағызыдан
бақилыққа ұласар бітіспес тартыс барын түсінген жоқ. Адамдар арасындағы
жекпе-жек бұғылардан гөрі әлдеқайда қанқұйлы жексұрын тәртіппен өтерін,
бұғыларша жылына бір рет сынасып, сонан соң сыйласып тату-тәтті ғұмыр
кешпей, бір қадалса қан алып қана тынарын және де ойлай алмайтын. Рас,
Кербұғы түз тағысын не себептен қоршауға ұстайтынын, адамның қу мүйізге
құты қалғандай неге өшігетінін емес-еміс қаперіне алып, осынау екі
аяқтылардан жерініп те жүретін ... деген жолдар бар. [8, 9-б.].
Түсіне білген адамға жазушы Кербұғының түйсігі, ойламы арқылы адамдар
арасындағы бүгінгі таңның өзінде басылмай, керісінше өрттей лаулап тұрған
жауласу, атыс-шабыс, қан төгу, дүниеге құмарлықты жеткізгісі келгендей ме?
Дала хайуанынан бетер ақымақ бірін-бірі өлтіріп тынбайтын есссіздер екенін
танытуға талпынады. Аса ақылдымыз деп сезінетін ... деген жолдар арқылы,
бір ауыз сөзбен адамзаттың ақылы кейде өзіне кесірін тигізетін айтқысы
келгендей-ау?! Адам өздері ойлап тапқан тапанша, неше түрлі қару-жарақ,
жарылғыш заттар сол адамзаттың өзін қырып жатқанын шынымен біз ойладық па?
Міне, Оралхан түйсігі бізге осы жайттарды ойлауға жетелейді. Адамның қу
мүйізге құты қалғанша неге өшігетінін еміс-еміс қаперіне алып, осынау екі
аяқтылардан жерініп те жүретін...,-деп келетін сөздер бар. Рас-ау, түз
тағысы Кербұғы үшін қу мүйіз болып көрінетін, адам үшін қаншама ауруға шипа
болар таптырмас дауа екенін ол қайдан білсін? Бірақ сол мүйізді алу арқылы,
біз табиғат-анаға соның төлі бұғыларға қаншама зиян тигізіп жатқанымызды
білеміз бе? Сол түз тағысының мүйізіндегі панкротин деген затты алу үшін
еркін өсіп, қазақтың кең даласында ен жайлаған дала хайуанын
еркіндіктерінен айырып шарбақтарға қамап, сол арқылы сескендіріп, секем,
бойларына қорқыныш ұялатып өз жерлерінен безуге дейін әкелеміз. Осындай
қылықтарымыздан хайуанның өзі жерініп, жерсінген ата қоныстарынан қалайша
безінбесін? Сол бір заттың алуын алсақта бәрібір тағдырдың жазуына қарсы
тұра алмасымызды, жазылмас дерт қандай шипа болмасын Алла солай басқа салса
бәрібір де айықпасын сезбей, тағдырға қарсы қасқайып тұра ұмтыламыз да
өзімізбен бірге айналамыздағыларға, бізді қоршаған заттарға да зиян
тигізерімізді, өлместің емін іздеп табиғат-анамызға есепсіз зиян
әкелерімізді аңдамай жатымыз. Өзіміз еркіндікті, кең көсіліп жүруді қаласақ
та, ондай бақты өзгелерден өз құлқынымызды ойлау арқылы олардың еркіндігін
аяқ асты ететініміз қалай? Тағы сол Кербұғы әңгімесінде Еркіндіктің ерке
желімен жарысып, ой мен қырдың ара-жігін ажыратпай, бұла боп өскен бұғы дәл
қазір өмірдегі жамандық пен жақсылықтың уланған бастауынан дәм татты. Дәм
татқызған – Адам...! Бақса пенде дегеннің қатыгез әрі ашқарақ, қанағатсыз
екен-ау... деген жолдар бар. [8, 14-б.].
Бұл жерде жоғарыдағы қу мүйізге қатыстты айтқанымды өрбітіп адамның
дүниеге қанағатсыздығын, өзімшілдігін айғақтай түседі, тіпті жазушы сонау
ақ патша кезіндегі отарлау саясаты бар жайылымды кесіп алып, қазақтың
құдіретті пырағы, ер қанатына саналған, ата-бабамыздың мінсе-көлігі, ішіп-
жесе сусыны мен тамағы болған жылқының өзін жайлымынан айырып, сол арқылы
сол ер қанаты саналған тұлпардың, кешегі Ақан гөй-гөйлеп жоқтау арнаған
Құлагердей қаншама жылқы баласының өзін жауға талау қылып, жердің
тарылуынан осы сәйгүліктердің саны кеміп, азайып кетткендігін, айтқысы
келгендей. Иә, бұғыларды байырғы жұрт туған жерінен айырып, мынау аядай
өңірге алып келген адамдар бұл елдің етене түлеігі-жылқылардың обалына
қалған,-деген жолдар жоғарыдағы ойымды дәлелдей түсері сөзсіз. Тағы бір
тілге тиек етер жайт, жазушы жылқы туралы сөз қозғауының сыры, қазақ жылқы
түлігінен айырылса қазақтығынан мақұрым қаларын жеткізгісі келгендей ме,
қалай?
Қысқасы, философиялық ой-толғамға толы Кербұғы әңгімесі бұл өмірдің
өткінші, алдамшы екенін, топ бастаған серкелік те, бойда күшің, қажыр-
қайратың барда еленбес еркелік те, билік те, байлық та қолдың кірі екенін
еске салатын санатты дүние. Түз тағысы ата бұғының ойламы арқылы қаншама іс-
әрекеттің өмірдің заңдылығын, замана кескін-келбетін айшықты, ойыңа қозғау
салатындай жазуы арқылы Оралхан өзінің қаламгерлік қарымының қаншалықты
мықты екендігін танытқандай болады, қалай десек те бұл теңдессіз толғауы
терең шығарма екені даусыз!
Жазушының тағы бір Ардақ атты әңгімесі де адамдар арасындағы
алауыздықты, дүние құмарлықты, қанағатсыз, тойымсыз пенденің тіпті мал үшін
де қырғи қабақтасып, ағайынынан безіп кетер ессіздігін суреттеу арқылы
адамның әлуметтік ортадағы тағы бір бейнесін көз алдымызға әкелетін кесек
дүние. Шығарма бас кейіпкерлерінің бірі Қожа шалдың өз пысықтығы мен
еңбекқорлығының арқасында өсіп, өз малдарынан саны жағынан асып кеткенін
көре алмаған жамағайындары Далабай мен Шалабайдың қызғанышына, күңкіл-
күңкіл сөздеріне шыдай алмай шешесімен ен далаға елден безіп кетуі, сол
иесіз меңіреуде ақтық демі таусылған шешесін жалғыз өзі жерлеп, тіпті
орарға кебін табылмай қиналуына кім кінәлі? Қожа шалдың артық аша таяғын
көре алмаған ағайындары ма, әлде бір ауыз ауыр сөзді көтере алмаған Қожа
шал ма?
Иә, мұндай жайттар күндегі өмірімізде де аз кездеспейтіндігі рас. Дана
қазақ Бөлінгенді бөрі жейді демекші көріңе әкете алмас дүниеқоңыздарды,
саны жоқ санасыздарды сынаған еңбек бұл. Тағы сол халқымыз ағайын өлім мен
тойда бір демеуші ме еді? Қанша жүз шайысып, жұдырық сермесең де сол
ағайынға жетер жан бұл жалғанда тағы жоқ екенін автор ақтық демі жетіп, жан
тәсілім берер сәттегі Қожа шалдың шешесінің сөзі арқылы былай жеткізеді:
– Есің барда еліңді тап, – біздікі әншейін битке өкпелеп, тонымызды
отқа салу екен. Кең дүниенің кемшілігі болмай тұрмайды. Басқа тепсе де
жұртыңның қасында жүрсең, басың ауырып, балтырың сыздағандай болса, қол
ұшын беруге жарар. Алғашқы ашумен аттанып кетсек те сол ел-жұртты сен де,
менде көксемей жүргеніміз жоқ... Иті жесе де, қайтіп еліңе бар... Біле
білсең сүйегімді орар кебін де жоқ-ау, бұл айдаладағы адасқан үйде. Қарызға
ала қоятын қосыласың жоқ. Құдайдың тарттырған жазасы да... [8, 21-б.].
Міне, елінен кетуі кетсе де, өлер алдында өкінген, өкірген ана. Бірақ,
өзекті өртеген өкініштен пайда жоқ. Адам өкінбейтіндей өмір сүруге тырысуы
керектігін біз автордың ана сөзі арқылы жеткізген осынау сөздері арқылы
аңғарамыз.
Кешегі бағы заманнан бүгінге жетіп, бойымызға бүйідей жабысып, ой-
санамыздан, адами кескін-келбетімізден жұрдай қылып, адамгершілікті
ұмыттыратын көрсеқызарлық, мінеп-сынаушылық, өшпенділіктің кесірінен
Шалабай Қожа шалға өшігіп, мұқатудың айласын жар сала іздеп ақыр аяғы,
бойжетіп отырған Ардақтың абыройын төккізуге байлам жасап, жылпос салықты
жіберіп бейкүнә қыздың аяқ-қолын ауырлатқандығы адам дегеннің мынау жалған
дүнияда қаншалықты қатыгез болатындығын айғақтайтын, жаныңды түршіктіретін
көрініс. Осынау әңгіме Сәбидің дүниеге келу мінін өз мойнына алған
Марқакөл әкең менмін, әкең менмін деп, тебірене күбірлеп жатыр ... [8,
28-б.]. деген сөздермен аяқталады. Неге? Бұл жерде автордың айтпағы
қолыңмен жасағанды мойныңмен көтермейтін адамдар осынау төрт күл дүние де
өріп жүргендігін аңғартқысы келгендей ме, қалай? Неге Марқакөл әкең менмін
дейді? Енді қайтсін, табиғат-ана бәріне көнбіс. Біз сол табиғат-анадай
таза, ақиқатшыл бола да алмаймыз-ау! Тілі жоқ тілсіз табиғат-ана арқылы
жазушы адамның осынау қылықтарын недеген көркем жеткізген десеңізші!?
Жазушы бұл әңгімесіндегі бір отбасының тағдырын суреттеу арқылы бізге үлкен
өмірдің,толғауы тоқсан тірліктің тағы бір тосын тұсын әңгімелеп,жаңа
сипатты кейіпкерлермен кезіктіреді.Өз дәуірінің өзекті мәселелерін батыл
көтерген бұл әңгіменің түпкі мақсаты адамзаттық көрсеқызарлық пен
көреалмаушылық дертінен сақтандыру. Туысқанына өкпелеп айдалада тентіреген
Қожа шал мен туғанының байлығын көре алмаған Шалабайдың ақымақтығы бүгінгі
замана суреті деуге боларлық жайттар. Суреткер идеясы шығармаға дендеп
енген сайын шым-шымдап анықтала түседі.Әңгімедегі ширығып,шиелене түсетін
драматизм мен кейіпкерлердің даралануы,олардың ішкі психологиялық
иірімдерінің тереңдеуі,әрбірінің танымдық деңгейінің ашылуы,оқиғалар
тізбегі арқылы жанды суретке айналады.
Оралхан Бөкейұлының Кербұғы, Ардақ әңгімелерінен біз өмір өзендегі
адамдардың қоршан ортада, тіршілік әлемінде қаншалықты қатыгез, қанішер,
ессіз, ар-ұяттан безген, адами тұрғыдан түскен, кескін-келбетін көреміз.
Шынымен, ойлана қарасақ әңгімеге арқау болған оқиғалар, көріністер,
суреттелер кейіпкерлер барлығы күнделікті өзіміз көріп жүрген адамдар емес
пе, солардың жасап жүрген істері еместігіне кім қарсы шығады? Басымызды
төмен салып ұялғаннан өзге келер дәрмен жоқ.
Шын суреткер–бір қалыптан шыққандай өз тегі, өз замандастарының ортақ
ұлы ғана емес, ол – қайталанбас дарында да тұлғасымен, шеберлігімен, ерекше
қатынас-көзқарысымен өзі жасаған сом суретте өз заманының, онда өмір сүріп
жатқан адамдардың ішкі жан-сіздерімен, қоғамдағы орнын ашып, сол
қоғамдағылардың қолтаңбасын қалдыра білетін адам. Осы тұрғыдан келгенде
Оралхан бөкейдің Жылымық әңгіме-новелласы да адам баласының тұрмыс-
тіршілігі, оның мәні мен мағынасын, сол тіршіліктегі біздердің жан
сарайымызға үңіліп, сан сұраққа әкеліп тірер әр пенденің ішкі сезім
бұлқыныстарын түсінуге талпынған философиялық терең ойлы шығарма. Оқиға
былай басталады:
Мен осы бір суретті көрген сайын, тіршіліктің мәнін бұрынғыдан әлде-
қайда терең түсініп, адам өмірінің шын қуанышын, шын қайғысын жырлау,
сипаттау екінің бірінің қолынан келмейтіндігіне илана түсетінмін. Бұл
суретке ұзақ үнсіз қарап тұрып бақыт, күлкі, тоқтық дегеннің бәрін санамнан
сылып тастап, өзім де біле бермейтін мәңгі шексіздікке, мәңгі тұманды
сапарға аттанып керуді көксер едім. Қараған сайын жүрек соғысым бәсеңдеп,
енді аз-маз сәттен кейін барлығымен – сені мен суреттен басқасының
барлығымен қоштасып, әні-міне, арғы әлемге апарар арбаға мініп аттанып бара
жатыр едім. Талай рет өз-өзімнен қысылып, өз-өзімнен булығып ағыл-тегіл
жыладым да. Неге екенін білмеймін осынау сурет пен сенің бейнеңнен ұқсастық
тауып, екеуіңді жаһандағы жақсы атаулының бәрі-бәрінен жоғары қоятынмын.
Есіңде болар, мен саған осы суретте не салынғанын әрі мазмұнын сан қайтала
айтып, шаршатып та алушы едім. Сен бір нүктеге қадалған қалпыңда жалықпай
тыңдай берер едің, сосын қабырғада қағулы тұрған суретті жұп-жұмсақ
алақаныңмен сыипалап ауыр күрсінер едің. Білем, айтпасаң да сезетінмін, тым
болмағанда жалқы рет жарық әлемді көріп, жан тапсыруды армандағансың талай
рет.
Мен осы суретті, алғаш көргенде сұлулық һәм тамаша өнер жайлы жайдақ
ұғымыма ұлы өзгеріс енгізгенмін. Табынып тамаша деп жүргеніміздің көбі,
шуақты сүйетін қорыншақ көңілдің көңілшектігі, тыз етпе әсіре әсерден туған
бірқатар пікірдің салқыны екен. Қисапсыз, көдедей көп қайы бірі жадымызда
тұра береді, осындай ілдесуде ғана жылдар бойы рухани досыңа айналады. Адам
мен өнер арасындағы достықтың жібіне, күйкі тірліктің қарғалары қаз-қатар
қонып алса, ол жіптің ұзамай үзілері хақ. Тым ертеректе жоғалатып алған
табиғатқа, жалпы: ұшқан құс, жүгірген аңға деген іңкәрлігің іңгәләп қайта
туса, қайта тірілсе, жастығыңның да қайта оралғаны емес пе. Атар таң, шығар
күн, туар ай: бара-бара жер басып жүргенде ғана керектігін біле тұра,
мадақтаймыз. Айналадағыны көру, сезіну үшін жаралған пендеміз. Бірақ,
бүгін, бар, ертең жоқ, тіпті көзіңді жұмсаң жоғалтып алар тамашаның қадірін
ылғи кеш түсініп, кеш бағалар едік. Екеуіміз қол ұстасып келе жатқанда,
әлгі айтқан әлемді мен көретінмін де, сен сезінетінсің. Күні бүгінге дейін
көру мен сезудің айырмасын, артықтығын таба алмай сандалудамын. Кейде
жаныңда келе жатып, көзімді тас қып жұмар едім де, қап-қараңғы дүиеде өз-
өзімді жоғалтып алғандай аса қорқынышпен жанарымды жарқ еткізіп ашып
жіберер едім. Ал көзімді жұмған сәтімде сенің қолыңнан мықтап ұстап адасып
кетпекке бекінетінмін. Көзімді ашсам да, жұмсам да саған еріп, сенің ізіңді
басып жүргенімді енді білдім. Иә, қасымда болғаныңда бәрі басқашы еді...
басқаша. [9, 171-б.].
Бірден оқыған адамға алғашында түсініксіздеу, әңгіменің не жайында
өрбіп жатқандығын білу қиынға түсері анық. Терең өмірлік толғаным,
философиялық астар жатыр. Өмір туралы түйдек-түйдек мағынасы арғы жаққа
кететін шығарма бұл.
Әңгіменің арқауы болып отырған автордың сөзімен айтсам Менің айтып
отырғаным В. Васильевтің Жылымық атты суреті есіңе түскен шығар. Өйткені
біз дәл осы мезгілде танысып едік қой. Бұл сурет жайлы өз ғұмырымда
әңгімелеп те, жазып та тауыса алмас едім. Оның кереметтігі, тіпті,
суретшінің асқан талантынан көрі біздерді таныстырған дәнекерлі қуатында
шығар... иә, иә, жай ғана бір суретшінің қолынан туған сурет. Ақырған
аяздың дәурені өтіп, көктемнің, тіршіліктің хабарын беретін пейзаж, яғни
суретші салған портрет. Жылымық! Табиғат-ананың көктем кезіндегі бір
мінезі. Суретшіге арқау болған пейзаж, ал Оралхан ойын, айтпақ сөзін, адам
мінезімен астастыра, қиюластырып шебер үйлесімділілікпен үлкен бір еңбек
туғызған, сол еңбегіне арқау болған – деталь. Таланатты суретші табиғаттың
бір сәттік мінезінен бүтін бір адамзаттың басында болатын мейірімділік,
сүю, сүйіспеншілік, мұң, шер-қайғыны осы шығарманың басты кейіпкері көзі
көруден қалған жаны мақтадай таза жанар арқылы оқырман қауымға жеткізе
білген. Жарық дүиеден мезі болған, парықсыз, менменшіл, даңғаза адамдардан
жеркенген жеркеніш сезімі мен мүгедектігіне қарамай аппақ дүиені жанындай
жақсы көре білген сәби көңілін жазушы шеберлікпен үйлестіре білген.
Мынау әлемді көріп, тану үшін екі көздің жеткіліксіздігі, әлемдегі әр
затты анықтап көру үшін жанның да жанары болуға керектігін
бағамдағандаймын, - дейді автор. Астарлап, жұмбақтау арқылы осынау дүнияны
сезініп, білу үшін екі көзден артық адам жүрегінің, жанының да жарық,
жақсылыққа құмар болы керектігін меңзейді. Сонда ғана тіршілік-жұмбақтың
сырын түсінуімізге болатындығын жеткізгісі келгендей.
Тамаққа да, кешкілікті киноға, немесе сейілге сені ертіп барып
жүрдім. Көптеген көздер екуіміздің әр адымымызды аңдып, ішіп-жеп қарағанын
әлбетте сен білмедің ғой. Солардың ішінде: қасқыр көздің, түлкі көздің, үкі
көздің, қоян көздің, мысық, тышқан, жылан: қара, көк, ала көздің барын
қайдан сезуші едің. Сенің соны көрмегеніңе, көріп жас жүрегіңді
жараламағаныңа қуанып едім [9, 181-б.]. –деп келетін автор сөздері
қоғамдағы адамдардың әр қимыл-қозғалысын, жарасымын тапқан жандарға
қаншамасы әртүрлі бірі қызғанып, бірі сүйсініп, енді бірі жоқ жерден пәле
іздеуге, түзу жерден құлатуға дайын тұратын неше түрлі мінезін көз
алдымызға елестеткендей емес пе? Осы әңгімедегі қос жанарынан айырылған
Жанар көптің ішінде билеп жүргенде де ішін қызғаныштың қызыл шоғы басқан
қыз-келіншектер:
Ананы қарашы, көзі бар бізден жақсы билейді,– деп оны сөз қылуларының
өзі адам баласының бойындағы қызғаныштың қаншалықты қатал да сорақы
болатындығын аңғартқандай!
Жазушы осынау әңгіме-новелласы арқылы айналамыздағы мүгедек адамдарға
да бір сәт басқа көзбен қарауымызды санамызға сіңіргісі келгендей болып
көрінеді. Біз күнделікті тірлігімізде сонау Жаратушы иеміздің бұйрығымен
бе, әлде тағдырдың тәлкегіне ұшырап жазым боп, мүгедек болып қалған
адамдарға аяныш сезімімен мүсіркей қарайтынымыз, ал олардың жан-дүниесіне
аса көп мән беріп, үңіліп жатпайтынымызды көбіміз біле бермейміз. Ал
шындығына келгенде ол пенделердің бізден де ақылды, өмір туралы ой-
толғанымдары біздерден де терең екендігін аңғара бермейтініміз рас.
Көзі барлардың менмендігі, менсінбей қарайтындығы, басынғысы – бас
салғысы келіп тұратындығы олар бізді мүгедек деп мүсіркейді, ал біз
оларды... тән мүгедектігінен жан мүгедектігі әлде қайда сорлы екенін ұқсашы
шіркіндер. Біз үшін тек бір-ақ түс – қара түс бар деп ойлайды. Рас, көз
алдымызда мәгі түнек, шыңырау зындан, көр секілді қараңғы қапас. Осылардың
ар жағынан жарық әлемде жанарына сеніп жарқылдап жүрген көзі барларды
көреміз. Біз әлемді, шынымды айтсам, олардан әлде-қайда жақсы көреміз -деп
келетін жолдар арқылы автор бізді осы адамдарға шынымен басқаша қырынан
қарауға еріксіз көндіреді. Бұлда болса жазушының теңдессіз таланты болар.
[9, 190-б.].
Қысқасы, Оралхан Бөкейдің Жылымық әңгіме-новелласы өмір-дариядағы
күнделікті адамдардың, солардың ішіндегі мүгедек, зағип жандардың көзімен
қарап, сол арқылы қым-қуыт тіршіліктің біз біле бермейтін басқа қырын, сол
тіршіліктегі адамзаттың тағы сол баяғы дүние үшін күресіндегі, қызғанышын,
талас-тартысын, ақылсыздығын, санасыздығын көрсетуге, бір уақыт сүріп
жатқан заманымыздың суретін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz