Бұқпа мемлекеттік мекемедегі орман сақтау шараларды табу
Мазмұны
Кіріспе 3
Тарау I. Орман қорғаудың теориялық негізі 5
1.1 Орманға жануарлардың әсері 5
1.2 Орман жағдайы ойландырады 8
1.3 Қазақстан Респуюликасының орман қоры 13
II. Бұқпа мемлекеттік мекемеге сипаттама 22
2.1 Зерттеу ауданының табиғи ауа-райына шолу 22
2.2 Мекеменің кадрлармен қамтамасыз етілуі 22
2.3 Жер бедері, орман өсімдіктері және гидрологиясы 24
2.4 Қоршаған ортаны қорғау мен экономикасындағы 26
мемлекеттік мекеменің ролі.
2.5 Жануарлар дүниесі 28
2.6 Материалдар мен тәсілдер 30
2.7 Биотехниялық шаралар 43
2.8 Орман питомниктер 51
3. Жоба ұсынысы 54
3.1 Бұқпа мемлекеттік мекемедегі орман сақтау шаралар 54
3.2 Табиғат қорғау 55
3.3 Еңбек қорғау 56
3.4 Жобаның экономикалық негізі 60
Қорытынды 63
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 65
Қосымша 68
Кіріспе
Өзектілігі. Жұмыс түрлеріне байланысты уақыттың бөлінуі санақ
жүргізуге, күзетуге, орман сақтау шаралар жүргізуге кеткен уақыттар.
Бұқпа шаруашылығы биотехникалық іс шаралар шаруашылығының дамуындағы
негізгі принципке жетуге бағытталған бұл ғылыми негізделген аңшылық
фаунаның экономикалық жағдайын жақсартуға бағытталған және фаунаның кейбір
түрлерінің санын артыруға арналған іс шаралар жиынтығы. Қажетті
биотехниялық іс шараларды жүзеге асыру үшін ең алдымен аңшылық фаунаның
басты түрлерінің санын қысқартатын фаткорларды табу керек. Бұл факорлар
әртүрлі болуы мүмкін. Биотехникалық іс шаралар аңшылық жануарлардың өмір
сүру ортасындағы қолайсыз факторларды жоюға бағытталған. Қорықта
жануарлардың көптеген түрлерінің тығыздығы адам игерген алқаптарда
қарағанда төмен болады. Ауланатын жануарлардың сапалық құрамын анықтауға
шаруашылықты жүргізуде бағытты ескерулер тиіс. Кейбір жағдайларда аңшылық
олжаларын көп алу көзделген болса, ересек аталықтардың аулану үлесі
көбейеді де, өсімінің мөлшері азаяды. Ересек аталықтар мен аналықтардың
қатынасы келесідей болғанда, өсімнің нормалды мөлшерін қамтамасыз етеді.
Табиғатта жануарлар мен ормандар бір-бірімен тығыз байланысты болады.
Жануарлар тек ормандармен қоректеніп қана қоймайды, сонымен қатар оларға
пайда да келтіреді. Олар атмосфераны көмірқышқыл газымен байытады,
топырақты қиларымен тыңайтады, ормандарді тозаңдандырады (насекомдар,
кейбір құстар) және ормандардің бір ауданнан екінші ауданға таралуына
көмектеседі.
Орман сақтау мақсаты ең басты мәселе болып табылады.
Ормандың манызы үлкен. Ол жануарлар және кұстарға тұрмыс үй ретінде
ғана емес, ол таза ауа көзі болып келеді.
Жер бетінде және суда өмір сүретін хайуанаттар адам баласына тамақ,
бағалы аң терілерін және тағы басқа да шикізаттар береді. Бүгінде дүниежүзі
халықтарының жартысына жуығына белоктік заттар жетіспейді. Оның ішінде
хайуанаттардан алынатын белокты заттардың жетіспеуі, 3 млн. тоннаға жетеді.
Бұл 15 млн. тонна ет деген сөз. Сондықтан да мал шаруашылығын ғана дамытып
қойымай, сонымен қатар балық және аңшылық шаруашылықтарын жедел жолға
қоюдың да үлкен маңызы бар, оны Қазақстан мысалынан айқын көруге болады.
Практикалық маңызы. Біздің еліміз табиғат байлықтарының бірі-жануарлар
дүниесі. Жалпы көлемі 2754 мың шаршы километр жерді алып жатқан Қазақстан
территориясының кең байтақ жазық даласында, өзен-көлдерінде құнды тері,
дәмді тамақ, дәрі-дәрмектік шикізат беретін жан-жануарлардың көптеген
түрлері тіршілік етеді. Оған Қазақстанда балықтың 104 түрі, құстың 488 түрі
және сүтқоректілердің 175 түрі өмір сүретіндігі айтсақ та жеткілікті.
Елімізде осындай табиғат байлықтары қорғауға алынып, олардың қорының
молайуына мүмкіндік жасау нәтижесінде аң-құстардың бірнеше түрінің саны
айтарлықтай өсіп, халық шаруашылығына пайдаланып отыр. Бұл ретте Қазақстан
бағалы аң терісін дайындау жөнінен балық республикалар ішінен екінші орын
алады.
Диплом жұмысының жаңалығы. Бұқпа мемлекеттік мекемедегі орман сақтау
шараларды бірінші рет зерттеп қарастырған.
Жұмыстың мақсаты: Бұқпа мемлекеттік мекемедегі орман сақтау
шараларды табу.
Жұмастың міндеттері: 1. Орман қорғаудың теориялық негізін ашып жазу.
2. Қоршаған ортаны қорғау мен экономикасындағы мемлекеттік мекеменің
ролін анықтау.
3. Бұқпа мемлекеттік мекемедегі орман сақтау шараларды анықтау.
Тарау I. Орман қорғаудың теориялық негізі
1.1 Орманға жануарлардың әсері
Жануарлар әлемін пайдалану дегеніміз – бұл жануарлар әлемінің
объектілерін оларды тіршілік ортасынан алып немесе алмай пайдалы жақтарын
пайдалану. Жануарлар әлемін пайдалану рұқсат алған жеке және заңды
тұлғалармен жүзеге асады.
Жануарлар әлемін пайдалану рұқсаты Қазақстан Республикасы
ауылшаруашылық Министрлігінің орман және аңшылық Комитеті мен оның
территориялық басқармаларында Қазақстан Республикасының Жануарлар дүниесiн
қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану туралы Заңына және Жануарлар
дүниесiн пайдалануға рұқсат беру ережесiн бекiту туралы Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулысына сәйкес беріледі.
Комитет жануарлар әлемін пайдаланудың мынадай түрлеріне рұқсат береді:
аңшылық пен балық аулаушылыққа жатпайтын негізде жануарды шаруашылыққа
пайдалану;
аңдарды ғылыми мақсатта пайдалану;
аңдарды мәдени-танымдық, тәрбиелі және эстетикалық мақсатта пайдалану;
аңдардың өмірлеріне пайдалы өнімдерді пайдалануға.
Аңшылық кәсіпке байланысты рұқсат қағаз аңдарды алуға бөлінетін квота
көлемінде аңшылықшаруашылық ұйымдарына Комитеттің территориялық
басқармасынан беріледі.
Жануарларды пайдаланудағы төлемге сәйкес мөлшерде аңдарды алуға рұқсат
етіледі.
Жануарлар әлемін пайдаланудың түрлеріне қарамастан қызығушылық
танытқан тұлғалар, аң аулаушылықтан тыс, орман және аңшылық шаруашылығы
Комитетіне және оның территориялық басқармаларына өтініш беру арқылы рұқсат
ала алады.
Өтініште мыналар көрсетіледі:
өтініш беруші туралы мәлімет (заңды тұлғалар үшін реквизиттер, жеке
тұлғалардың паспорт мәліметтері, Қазақстанға келген шетелдік үшін елге келу
жән кету мерзімін, келу мақсатын, бағдарлы көлік туралы, уақытша тұратын
орны туралы мәлімет керек);
жануарлар әлемін пайдалану түрі;
алу мақсаты;
тіршілік ортасынан алу жоспарланып отырған жануарлар әлемінің
объектілер саны мен тізімі;
жынысжастық құрамы (керек болған жағдайда);
алу мерзімі;
жоспарланып отырған алу учаскесінің ауданы мен шекарасы;
қолдану әдістері (аулау, ату, жинау).
Өтінішке келесі құжаттар ұсынылады:
мемлекеттік органдармен берілгенге сәйкес заңды тұлғаның білімінсіз
жеке кәсіпкерлікпен айналысу құқын айғақтайтын мекемелік құжаттардың
нотариуспен бекітілген көшірмесі, (бірінші рет барған болса);
жануарлар әлемін пайдалануға төлеу туралы төлем құжаты;
жануарлар әлемі объектісінен алуға қатысушылар тізімі;
қалқымалы заттарды алу мен аулауға қажетті құрал тізімі;
сирек кездесетін жануарлар түрін алуға Қазақстан Республикасы
Үкіметінң шешімі;
рұқсат туралы есеп (егер рұқсат бұрын берілген болса).
Жануарлар әлемін пайдаланудың түрлеріне байланысты өтінішке басқа
мынадай құжаттар ұсынылады:
Аңшылық пен балық аулауға (бірінші рет келсе)
облыстық атқарушы органының балықшаруашылығы суқоймасын бкіту туралы
шешімінің көшірмесі;
облыстық атқарушы органның аңшылық қажеттілік туралы бекіткені туралы
шешімінің көшірмесі;
балық аулау туралы келісім-шарт;
аңшылық шаруашылықпен айналысу туралы келісім-шарт;
балық шаруашылығын жүргізу туралы келісім-шарт көшірмесі;
егер жануарлар әлемі объектісіні алу шетелдіктің қатысуымен болса,
аңшылық ұйымдасуға шетелдіктің қатысуымен аңшылықшаруашылық ұйымдарымен
жасасқан келісім-шарт көшірмесі.
Аулау мен балықаулаудан тыс жануарды шаруашылық мақсатта пайдалану
(бірінші реті келген болса)
аулау мен балықаулауға жатпайтын, жануарды тек шаруашылық мақсатта
пайдалану қызметін атқаруды негіздейтін құжат (нотариуспен заңдалған
лицензия, патент, куәлік, сертификат, диплом, аталмыш қызмет түріне құқын
білдіретін басқа да құжаттар көшірмесі);
жануарлар әлемі объектісінен алу материалдарын негіздейтін материалдар
(биологиялық негіздеме, мемлекеттік экологиялық экспертиза қорытындысы).
Жануарларды ғылыми мақсатта пайдалану (бірінші рет келген болса)
ғылыми ұйымды профильдеуші оқу кеңесімен бекітілген және ғылыми-
зерттеу жұмыстары бағдарламаларының ғылыми-тематикалық жоспарының
көшірмесі;
өкілетті органның территориялық органымен бекітілген ихтиологиялық
жұмыс жопарының көшірмесі (бақылау аулауда);
жануарлар әлемі объектісін алуды негіздейтін материалдар (биологиялық
негіздеме, мемлекеттік экологиялық экспертиза қорытындысы);
мемлекеттік тапсырыс бойынша ғылыми-зерттеу жұмысына жануар алатын
болса - өкілетті органмен келісім-шарт көшірмесі.
1.2 Орман жағдайы ойландырады
Бас прокуратура Орман және аңшылық шаруашылығы комитетімен бірлесе
отырып орман қорын қорғау және пайдалану, орманды өсіру және отырғызу
саласына бақылау жасайтын мемлекеттік органдар қызметіндегі заңдылықтың
сақталуына тексеру жүргізді.
Біз бұл мәселеге назар аударғанымыз кездейсоқ емес. Қылқан жапырақты
ормандардың қазіргі жағдайы мәз емес. Соңғы он жылдың ішінде олардың көлемі
оңды-солды отау мен орасан орман өрттерінің зардабынан айтарлықтай азайды.
Бұл жағдай өз кезегінде орманды алқаптардың қорғаныштық, су көздерін
сақтайтын, рекреациондық және басқа қасиеттерінің жоғалуына әкеп соқтырды.
Ормандардың жағдайын мемлекеттік басқару мен бақылаудың қолданыстағы
жүйесі орман қорын пайдалану заңдылығын, оның сақталуы мен өсіруді іс
жүзінде қамтамасыз ете алмай отыр.
Мұны біздің бақылаушы органдардың соңғы үш жылғы жұмыс кезеңіне
жүргізген тексерулеріміздің нәтижелері айқын көрсетіп берді, тексеру
барысында орманды қорғау тікелей міндеті болып саналатын органдардың
қызметінде көптеген заң бұзушылықтар анықталды.
Мәселен, Орман кодексіне сәйкес, орманды орналыстыруды жүргізбей орман
шаруашылығымен айналысуға тыйым салынған. Бұл міндетті талап. Ұлттық табиғи
саяжайлар мен резерваттарда орманды орналастыру жұмыстарының қайталану
мерзімдері 10-15 жыл болса, ал мемлекеттік тибиғи қорықтарда ол – 20-25
жыл.
Тексеру орман шарушалағының 18 мемлекеттік мекемесі осы уақытқа дейін
орманды орналастырумен қамтылмағанын көрсетті, ал 92 орман иеліктерінде
олардың мерзімдері өтіп кеткен.
Сонымен қатар, экологиялық сараптамадан өткізілмеген орманды
орналастыру жобаларын іске асыру фактілері де кең етек алып отыр.
Мысалы, прокурорлық тексеру кезінде Семей орманы мемлекеттік табиғи
резерватының орманды орналастыру жобасының сараптамалық тиісті қорытындысы
болмаған. Осыған қарамастан, жаңа орманды орналастыру жобасына сәйкес орман
шаруашылығын жүргізу бойынша барлық жұмыстар толық көлемде
қаржыландырылған, осы жылдың тек 6 айында ғана бұл сомма 289 миллионға жуық
теңгені құрады.
Тексеру нәтижелері жергілікті атқару органдарының тараптарынан 2005-
2007 жылға арналған Жасыл-Ел республикалық бағдарламасы үстірт жүргізіліп
жатқанын анықтап отыр.
Іс жүзінде барлық өңірлерінде мемлекеттік орман қорлары учаскелерінің
шекаралары бойында қорғау аймағын белгілеу қамтамасыз етілмеген.
Орманның санитарлық жағдайын жақсарту талаптары да сақталмайды.
Мысалы, Көкшетау орманы табиғи резерватында осы уақытқа дейін 1997
жылы өрттен зақымданған орманды санитарлық отау жүргізілмеген. Ал дәл осы
зақымдалған орман алқаптары түрлі аурулар мен зиянкестердің негізгі таралу
көзі болып табылады.
Кейбір облыстарда орман өртінің алдын алу және сөндіруге бағытталған
қолданыстағы заңдылықтың талаптары сақталмайды.
Атап айтқанда, өртке қарсы қорғаныс жолақтары, жапырақты өсімдіктерді
отырғызу, жаз уақытында құрғақ өсімдіктерді жою және басқа міндетті іс-
шаралар жүргзілмейді.
Жекелеген мекемелер өртке қарсы қызметпен қамтамасыз етілмеген, ал
ондай қызметі бар орындарда тиісті жабдықтау нормалары сақталмаған.
Сондай-ақ орманды заңсыз кесу оқиғалары анықталды.
Мысалы, Сейтенев орманшылығының ( Павлодар облысында) аумағында
рұқсатсыз 1300-ден астам гектар орманды отау фактілері анықталды. Сөйтіп 17
миллион 800 мыңнан астам теңгенің залалы келтірілді.
Алдын ала мәліметтер бойынша заңсыз отау осы жылдың қаңтар айынан
бастап жүргізілген, бірақ уәкілетті органдар бұл фактілер бойынша ешқандай
шара қолданбаған.
Кейбір облыстарда тендер өткізу және мемлекеттік орман қорының
жерлерін ұзақ мерзімге беру кезінде көптеген заң бұзушылықтар анықталды.
Мысалы, Жамбыл облысында тендерлік құжаттар мүлдем жасалмаған, ал
ұсыныстары жақсы деп айтуға келмейтін кейбіреулер жеңімпаз атанған. Шығыс
Қазақстан облысында жергілікті Табиғи ресурстар мен табиғатты пайдалануды
реттеу департаменті 2006 жылы орман шаруашылығын жүргізуге іс жүзінде
мүмкіншілігі жоқ фирмалармен орманды ұзақ мерзімге пайдалануға келісім-
шартқа отырған. Оған Лестопром жауапкершілігі шектеулі серіктестігін
мысалға келтіруге болады. Бұл серіктестік Риддер орман шаруашылығынан ұзақ
мерзімге орманды пайдалануға 100 мыңнан астам гектар жер алған.
Бұл ретте, фирма жерді дайындап, және орман отырғызудың барлық
жұмыстарын қолда бар небары 5-ақ күрекпен атқарып шықпақ болған..
Сонымен қатар, тендерлік комиссия қабылдаған шешімдерде сыбайластық
нышандары да қылаң береді.: 17 заңды тұлғалардың 7 жетеуінің заңды мекен-
жайлары да бір, орман шаруашылығының мамандары бір, сондай-ақ құралдар-
жабдықтарды да бір тұлғадан, бір мезгілде жалға алған.
Шығыс Қазақстан облысы прокуратурасының ұсыныс бойынша Табиғи
ресурстар мен табиғатты пайдалануды реттеу департаменті көрсетілген келісім-
шарттардың күшін жойып,табиғаттық қорғау заңдылығының бұзушылықтарын жоюға
бағытталған шаралар қабылдады.
Қарағанды, Атырау, Оңтүстік Қазақстан, Алматы Жамбыл, Шығыс Қазақстан
облыстарында бюджеттік қаражатты негізсіз пайдалану, мемлекеттік сатып алу
бойынша конкурстардың жеңімпаздарды заңсыз тану және тағы басқа заң бұзу
фактілері анықталды.
Мысалы, Алматы облысының прокуратурасы 8 миллион 6 жүз мыңнан астам
теңге тұратын Алакөл табиғи қорығы мемлекеттік мекемесінің ғимаратының
іші мен су құбырларын күрделі жөндеу жөніндегі келісім-шарты бойынша
жүргізілген жұмыстарды негізсіз қабылдау бойынша қылмыстық іс қозғау туралы
мәселесі қарастыруда.
Қарағанды облысының Қарқаралы мемлекеттік ұлттық табиғи саяжайы
мемлекеттік мекемесінде жалпы сомасы бір миллион жүз отыз мыңнан астам
теңге тұратын 17 тоннадан астам мөлшерінде жанар-жағар май материалдарын
мөлшерден тыс есептен шығаруға жол берілген.
Жамбыл облысының прокуратурасы берілген орман билеттерінен түскен
қаражаттың 231 мың теңге сомасын иемденіп кеткен Мойынқұм орман және
жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінің операторы
Сәулебаевқа қатысты қылмыстық іс қозғады.
Тексеру орман шаруашылғы мекемелерінде сыбайлас жемқорлық сыйпатындағы
заң бұзушылықтардың жиі кездесетінін көрсетті.
Атап айтқанда, Алматы облысындағы Жаркент орман шаруашылық мекемесінің
бастығы Дифу шетелдерге бірнеше рет өз жұмысымен барғанына қарамастан жұмыс
күндері толық көлемде төленіп отырған.
Прокуратураның ұсыныс бойынша Дифудың келтірген залалының орны
толтырылып, заң бұзушы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заңына
сәйкес тәртіптік жауапкершілікке тартылды.
Шығыс Қазақстан облысындағы Риддер орман шарушылығының мемлекеттік
мекемесінің директоры Замятин мәжбүрлеп айыппұл салу туралы соттың қаулысы
бола тұра, Әкімшілік заңбұзушылықтар туралы кодекстің талаптарын бұза
отырып, 9 табиғатты қорғау заңдылығын бұзушылардың әкімшілік жазасын алып
тастаған.
Прокурорлық тексеру жергілікті атқару органдарының мемлекеттік орман
қорығының жерлерін заңсыз пайдалану фактілерін де анықтады.
Орман кодексіне сәйкес мемлекеттік орман қорығына иелік ету және
пайдалану құқығы Қазақстан Республикасының Үкіметіне ғана тиесілі.
Әр облыста дерлік жергілікті атқару органдарының актілері негізінде
аталған талаптарын бұзып, жер берілгені, сөйтіп аталған талаптардың
бұзылғаны анықталды.
Облыс әкімдіктерінің иеліктеріндегі барлық 121 орман мекемесінің 30-
ында жерді тұрақты пайдалану құқығының мемлекеттік актілері жоқ болып
шықты.
Ал Ақтөбе облысының орман мекемелерінде мұндай актілер түгелдей жоқ.
Аталған актілер Шығыс Қазақстан облысындағы 13 мемлекеттік орман
мекемесінің 5-уінде болмаған, ал олардың ішінде облыстағы ең ірі Зыряновск,
Риддер және Черемшанск орман шаруашылығының мемлекеттік мекемелері бар.
Жерді тұрақты пайдалану құқығының мемлекеттік актісінің болмауы
мемлекеттік орман қорықтарының жерлерін заңсыз иемденуге әкеп соқтырды.
Мысалы, Семей орманы мекемесі ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың
жер учаскелерін уақытша пайдалануға беріп, сондай-ақ ұзақ мерізімге жалға
беру туралы бір қатар заңсыз келісім шарттарға да отырған. Бұл фактілер
бойынша Семей табиғат қорғау прокуроры осы табиғи резерватының атына ұсыныс
енгізіп, заңсыз отырған келісім-шарттардың күшін жою және жерлерді қайтару
туралы мәселе қойды.
Жамбыл облысындағы Табиғи ресурстар мен табиғатты пайдалануды реттеу
департаментінің тендерлік комиссиясы осы жылдың наурыз айында Мерке
мемлекеттік мекемесінің жалпы көлемі 23507 гектар 11 учаскесін мал бағу
үшін ұзақ мерзімге пайдалануға берген. Ал ол Департаменттің бұл жерлерге
билік етуге құқығы жоқ еді.
Тексеріс барысында прокуратура органдары 120 прокурорлық қадағалау
актісін енгізді. Тәртіптік жауапкершілікке 60 лауазымды адам, әкімшілік
жауапкершілікке 12 адам тартылды. 3 қылмыстық іс қозғалды.
1.3 Қазақстан Республикасының орман қоры
Қазақстанда өзге елдерде кездесетiн топырақ түрлерiнiң түгелдей
дерлiгi тараған. Мұнда тайга, тундра топырағына дейiн бар, тек ылғалды
субтропик белдемiне тән топырақ қана жоқ.
Солтүстік Қазақстандағы Батыс Сiбiр ойпатынан оңт-тегi Алатау
өңiрлерiне дейiнгi аралық 1500 — 1600 км, Батыстағы Атырау алқабынан Алтай
тауларына дейiнгi 3000 км-ге жуық өңiрлердi әр түрлi топырақтар жамылғысы
басқан. Бұл топырақ жамылғысының әр аймақтарда түзiлiп, орналасуы геогр.
белдемдiлiк заңына байланысты. Мыс., Қазақстанның 86% жерiн алып жатқан
жазық алқаптарында климаттың, топырақтың солт-тен оңт-ке қарай өзгеруi
көлденең белдемдiк заңына сәйкес өзгерсе, Қазақстанның 14% жерiн алып
жатқан оңт., оңт.-шығыс шоқылы алқаптарында — тiк белдемдiк (биiктiк
белдеулiк) заңына сәйкес болады.
Жазық алқап топырағы. Ауд. 235 млн. га. Қазақстанның жазық
аймақтарында солт-тен оңт-ке қарай мынадай топырақ белдемдерi кездеседi: 1)
республиканың қиыр солт-н орманды дала белдемi алып жатыр. Негiзiнен бұл
жерлер Батыс Сiбiр ойпатында орналасқандықтан жер бетi жазық, ойпатты,
сондықтан орманның шайылған сұр топырағы мен шайылған сiлтiсiзденген қара
топырағы тән. Бұл аймақтың топырақтары құнарлы, негiзiнен жаздық бидай
егiледi. Қалған жерлерiн орман, шабындық пен жайылымдар алып жатыр. Ауд.
400 мың га; 2) осы белдемнен оңт-ке қарай даланың қара топырақты белдемi
(Жалпы Сырттан Ертiс өңiрi жазықтығына дейiн 2000 км-ге созылған) жалғасып
жатыр. Аум. 25,7 млн. га, оның 15 млн. га-сы жыртылған жерлер, негiзiнен
астық дақылдары егiледi. Қара топырақты белдем солт-тен оңт-ке қарай 2
белдем аралығына бөлiнедi: кәдiмгi қара топырақты белдем аралығы Батыс
Сiбiр ойпатының оңт-н Сарыарқа өңiрiнiң және Жайық биiк шығыс жазығының
солт. бөлiктерiн қамтып (енi 100 — 140 км-дей), батыстан шығысқа созылып
жатыр. Аум. 11,8 млн. га. Жер бетi жазық, топырағы құнарлы, негiзiнен астық
дақылдары егiлiп, еттi-сүттi мал өсiрiледi; оңтүстiктiк қара топырақты
белдем аралығы — кәдiмгi қара топырақты белдем аралығының оңт-н бойлап
батыстан шығысқа созылып жатыр, енi 50 — 125 км-дей, аум. 13,9 млн. га. Жер
бетi жазық, топырағы құнарлы. Бұл негiзiнен ылғалы жеткiлiктi, дәндi
дақылдар егуге қолайлы жерлер. Құрғақшылық әрбiр 7 — 9 жылда бiр-екi рет
қайталанады.
3) Республиканың оңт. бөлiгiндегi шөлдi белдемге дейiнгi орт.
аймақты құрғақ-далалы және шөлдi-далалы қара-қоңыр топырақты белдем алып
жатыр. Аум. 90,5 млн. га, яғни республика жерiнiң 33,2%-ы. Мұнда солт-тен
оңт-ке қарай 3 белдем аралығына бөлiнедi: күңгiрт қара-қоңыр топырақты
белдем аралығы — қоңыржай қуаң дала, мұнда жыл сайын егiннен тұрақты өнiм
алынбайды. Топырақтағы қара шiрiк мөлш. 3 — 4%-дай. Аум. 27,7 млн. га.
Топырақ құнары жап-жақсы болғанымен құрғақшылық әрбiр 3 — 4 жылда бiр
қайталанып болып тұрады. Соңғы 10 жылда бұл белдем аралығындағы жыртылған
жер көлемi оларды пайдаланудың тиiмсiздiгiнен, бұрынғы 10 млн. га-дан 3 — 4
млн. га-ға азайтылған; жай қара-қоңыр топырақ орын алған алқаптың аум. 24,4
млн. га. Топырақтың беткi қабатындағы қарашiрiк мөлш. 2 — 3%. Құрғақшылық
кейде жыл сайын, кейде 2 жылда бiр рет қайталанады, сондықтан суарылмайтын
егiншiлiкпен айналысу тиiмсiз, ал суару үшiн тұрақты су көздерi жоқ. Тың
игеру кезiндегi асыра сiлтеушiлiкпен бұл белдем аралығында астық үшiн
игерiлген 4 — 5 млн. га жерге соңғы 10 — 12 жылда егiс егiлмейтiн болды,
тек аз ғана малазықтық жем-шөп егiлетiн жерлер қалдырылды. Мұнда соңғы
жылдары тек мал өсiрiледi; ашық қара-қоңыр топырақты белдем аралығы — өте
қуаң шөл (шөлейт) дала, негiзiнен мал ш-на жарамды. Аум. 38,4 млн. га.
4) Шөл дала белдемiнiң аум. 119,4 млн. га, немесе республика
аумағының 44%-ы. Мұнда 2 белдем аралығы бар. Қоңыр топырақты белдем аралығы
— шөлдi аймақ, оның жусаны мол, жайылымы жұтаң жерлер. Аум. 57,4 млн. га.
Жылдық жауын-шашын мөлш. 120 — 150 мм. Топырақтың беткi қабатындағы
қарашiрiк мөлш. 1 — 1,5%. Сұр қоңыр топырақты белдем аралығы шөлдi аймақ,
жусан мен эфемерлi өсiмдiктер басым. Аум. 61,8 млн. га. Жылына түсетiн
жауын-шашын мөлш. 80 — 130 мм. Топырақта қарашiрiк мөлш. 1%-дай. Алқапта
құмды, тақыр, сор жерлер жиi кездеседi. Бұл жерлерде мал ш. дамыған,
егiншiлiк суармалы жерлерде ғана шоғырланған.
Биiк шоқылы аймақтың топырағы республиканың оңт.-шығысын алып
жатыр. Аум. 37 млн. га, республика жерiнiң 14%-ын құрайды. Қазақстанда
топырағы мен климаты жағынан ерекшеленетiн 4 биiктiк белдеу бар: 1) тау
етегiндегi шөлдi-далалы белдеу теңiз деңгейiнен 450 — 750 м (кейбiр
аймақтарда 300 — 1000 м) биiктiкте орналасқан. Тянь-Шань тау етектерiнде
негiзiнен сұр, Батыс Тянь-Шань тау етегiнде сұр-қоңыр, Солт. Тянь-Шань мен
Алтай таулары етектерiнде ашық қара-қоңыр топырақ таралған. Бұл жерлерде
суармалы және тәлiмi егiншiлiк және мал ш. дамыған. 2) Аласа шоқылы дала
белдеуi — әр түрлi шоқылы аймақта 600 — 2200 м биiктiкте орналасқан алқап.
Алтай мен Солт. Тянь-Шаньда таудың күңгiрт қара-қоңыр және қара топырағы
таралған. Ал Бат. Тянь-Шаньда (Оңт. Қазақстанда) сұр қоңыр және таудың
қоңыр топырағы басым. Қарашiрiк мөлш. 10 — 15%-дай. Жайылымы — шүйгiн,
ағашы қалың алқап, мал ш. жақсы дамыған. 3) Орташа шоқылы орманды-далалы
және шалғынды-орманды белдеулерi әр түрлi шоқылы аймақтарды 1000 — 2500 м-
ге дейiнгi деңгейдi қамтиды. Негiзiнен таудың шайылған, сiлтiсiз қара
топырақтары мен орманның сұр топырақтары және шоқылы-шалғынды топырақ
тараған. Бат. Тянь-Шаньда таудың қоңыр, Алтайда күлгiн топырақтар түзiлген.
Жайылымы — шүйгiн, орман ш. жақсы дамыған. 4) Биiк шоқылы альпiлiк,
субальпiлiк шалғынды және қарлы-мұзды белдеулерi Батыс Тянь-Шань мен Алтай
аралығындағы биiк шоқылы аумақтардың 1800 — 3800 м кейде одан да биiк
деңгейлердi алып жатыр. Топырағы альпiлiк, субальпiлiк, шалғынды-шымды.
Көпшiлiк жерi топырақсыз тасты шыңдар мен мәңгi мұз, қар басқан шыңдардың
үлесiне тиедi. Шалғынды жерлерi — жазғы жайлау ретiнде пайдаланылады.
Өсiмдiктерi. Қазақстанда өсiмдiктердiң 15 мыңдай түрi бар. Оның 2
мыңнан астамы балдырлар, 5 мыңдайы — саңырауқұлақтар, 600-ге жуығы —
қыналар, 500-ге жуығы мүк тәрiздiлер және 6 мыңнан астамы — жоғары сатыдағы
түтiктi өсiмдiктер. Қазақстан микрофлорасының (саңырауқұлақтар) құрамындағы
түрлердiң 4,8%-ы эндемик болып табылады. Жоғары сатыдағы өсiмдiктердiң түр
байлығы, интродукцияланған, мәдени дақылдар мен кездейсоқ әкелiнген 500-ден
аса түрлердi қоспағанда, 161 тұқымдасқа, 1120 туысқа жататын 6100-ге жуық
түрден тұрады. Оның iшiндегi 730 түр тек Қазақстанда өсетiн — эндемиктер.
Бұлардың iшiндегi ең ерекше 12 монотиптi туыс бар: физандра, рафидофитон,
жалған шөлмасақ, жалған шандра, боченцевия, канкриниелла, тобылғыгүл,
птеригостемон, пастернаковник, тоғайя, недзвецкия, шолақтауия. Қазақстан
флорасындағы түрлердiң басым бөлiгi 15 тұқымдасқа топтасқан. Алғашқы
құрлықтық өсiмдiктердiң қалдықтары Оңт. Балқаш өңiрi мен Бұрынтауда жоғ.
ордовиктiк қатпарлардан табылған. Олар плаун тәрiздiлерге жататын
Akdalophyton caradocki пен қырықбуынға жататын — Sarituma tatjanae. Бұлар
шамамен 450 млн. жыл бұрын тiршiлiк еткен.
Республикамыздың қазiргi флорасы эоцендiк субтропиктiк (36 — 58 млн.
жыл бұрын), олигоцендiк орманды-мезофильдiк (26 — 35 млн. жыл), неогендiк
ежелгi жерортатеңiздiк шоқылы-ксерофиттiк, субтропиктiк-ксерофиттi бұталық
және миоцен-плиоцендiк алғашқы далалық (13 — 25 млн. жыл), плейстоцендiк (2
млн. жыл) флоралардың негiзiнде қалыптасқан.
Өсiмдiктердiң Қазақстан жерiнде таралуы, түрлер мен эндемиктердiң
топтасуы, табиғи аймақтар мен шоқылық белдеулерде әр түрлi. Республиканың
осыншама бай өсiмдiктер дүниесi түрлердiң биол., экол., эвол.
ерекшелiктерiне байланысты әр түрлiбiрлестiктер мен қауымдастықтарда
жүйеленген.
Қазақстанның жазық бөлiгi орманды далалық, дала, шөлейт және шөл
белдемдерiне (аймақтарға) ажыратылады. Орманды далалық аймақ — республика
жер аумағының 2,04%-ын алып жатыр, 54Әс.е-тен жоғары Көкшетау мен Петропавл
қ-ларының маңында орналасқан. Орман түзушi түрлер: жылауық қайың, талдың
бiрнеше түрлерi, бұталардан: итмұрын, тобылғы, далалық шие, т.б. бар. Бұл
белдемнiң шалғындық және далалық телiмдерiнде алуан түрлi шөптесiн
өсiмдiктер мен астық тұқымдас шөптер басымдылық ететiн қауымдастықтар
таралған. Бұл аймақ 2 белдемге бөлiнедi: 1) оңтүстiк ылғалы аз қоңыржай
жылы орманды дала белдемi — сұр ормандық топырақта қайыңды-теректi, теректi
ормандар, ал қара топырақта шалғынды-далалық экожүйелер орналасқан; 2)
қоңыржай құрғақ шоқталған орманды дала белдемi — қайыңды-теректi шоқ
ормандар мен қара топырақтағы алуан-түрлi және астық тұқымдасты шөптесiн
өсiмдiктi далалық экожүйелер таралған.
Далалық аймақ елiмiздiң жер аумағының 28%-ын алып жатыр, аум. 110,2
млн. га, батыстан (Едiл-Жайық өзендерi аралығынан) шығысқа қарай (Алтай-
Тарбағатай тау бөктерi) 2500 км-ге созылып жатыр. Далалық флораның
құрамында 2000-нан астам түр бар деп шамаланады. Оның 175-i — эндемиктер.
Негiзгi басым түрлер: қау (боз), сонымен қатар бетеге, тобылғы, қарағай,
аласа бадам. Далалық аймақ 3 белдемге бөлiнедi: 1) қоңыржай-құрғақ және
құрғақ дала; кәдiмгi және оңт. қара топырақтағы алуан түрлi шөптесiн —
бозды белдем; 2) қоңыржай-құрғақ және жылы-құрғақ белдем—күңгiрт қара-қоңыр
және қара-қоңыр топырақтардағы бетегелi-бозды дала; 3) шөлейт құрғақ,
қоңыржай ыстық белдем — ашық қара қоңыр топырақтағы жусанды-бозды дала.
Шөлдi аймақ — жалпы аум. 124,6 млн. га. Өзiне тән өсiмдiк жамылғысы алуан
түрлi, 2500 — 2800 түр бар, олардың iшiнде 200 — 215 түрi — эндемиктер.
Шөлдi аймақ 5 белдемге ажыратылады: 1) солтүстiк далалы жердегi құрғақ,
қоңыржай-ыстық шөлдер — аум. 40 млн. га., немесе елiмiздiң жер аумағының
14,7%-ы. Өсiмдiк жамылғысы астық-тұқымдасты — жартылай бұталы (боз,
еркекшөптi-жусанды) шөлдер мен құмдақ-бұталы (жүзгiн-раң-шағыржусан-
еркекшөптi) шөлдер тарайды; 2) орталық (солтүстiк тұрандық) өте құрғақ,
ыстық шөлдер — аум. 51,2 млн. га, немесе республика жерiнiң 18,9%-ын алып
жатыр. Бұл жерлерде жартылай бұталы (жусанды, бұйырғынды, изендi),
сексеуiлдi, бұталы (қоянжын-жүзгiндi) өсiмдiк жамылғысы дамыған; 3)
оңтүстiктегi өте құрғақ, ыстық шөлдер — аум. 30,3 млн. га, немесе
Қазақстанның 11,1%-ын алып жатыр. Бұл жерлерге эфемероидты — жартылай
бұталы (сұр-жусанды, эфемерлi), ал дөң және тiзбектелген аллювийлi — эолды
құмдарда бұталы-сексеуiлдi-эфемероидты (сексеуiл-қоянжын-жүзгiндi) өсiмдiк
жамылғылары тән; 4) тау етегiндегi құрғақ, өте ыстық шөлдер — аум. 3,2 млн.
га немесе Қазақстанның 1,2%-ы. Негiзiнен эфемероидты iрi шөптесiн-жартылай
бұталы өсiмдiктер өседi; 5) тау етегiндегi өте құрғақ шөлдер — аум. 11,6
млн. га, немесе республиканың 4,3%-ын алып жатыр. Эфермероидты-псаммофиттiк
бұталы өсiмдiк жамылғысы тән.
Қазақстанның шоқылы экожүйелерiнiң аум. 18,6 млн. га, яғни республика
жерiнiң 7%-ы. Бұл ретте есепке алынып отырғаны 4 — 5 биiктiк белдеулi биiк
таулар ғана. Шоқылы экожүйелердiң флорасын 3400 — 3600 түр құрайды деп
шамаланады. Оның iшiнде 540 — 570 түр эндемик болып табылады. Тек
Қаратаудың флорасында 165 — 170 эндемик түрлер бар. Олардың iшiнде, шыршалы
(шренктiк шырша, сiбiрлiк шырша); май қарағайлы, самырсынды (сiбiрлiк
самырсын, сiбiрлiк майқарағай); қылқан жапырақты ормандарды; алмалы (Сиверс
алмасы, қырғыз алмасы), өрiктi (кәдiмгi өрiк), қайыңды-теректi (түктi
қайың, көк терек) — жапырақты ағаш ормандарды атап өтуге болады. Шоқылы
экожүйелерде итмұрын мен бөрiқарақаттың (зеректiң), аршаның, қылшаның,
бетегенiң, сарыкүйiк қауымдастықтары да кең тараған. Қазақстанның табиғи
флорасы — пайдалы өсiмдiктердiң қайнар көзi. Мұнда жем-шөптiк өсiмдiктердiң
700-ден астам түрi, дәрiлiк өсiмдiктердiң 400-ге жуық, әсемдiк-
безендiрушiлiк 700 — 800, ширнелiк (300-ден астам), эфир-майлық (450-ге
жуық), улы-зиянды (250-ден астам) өсiмдiктер түрлерi бар.
Қазақстан жерiнде сүтқоректiлердiң 180, құстың 500, бауырымен
жорғалаушылардың 52, қос мекендiлердiң 12, балықтың 104-ке жуық түрi бар.
Омыртқасыз жәндiктер шаян тәрiздiлер, ұлулар, құрттар, т.б.) бұдан да көп.
Тек жәндiктер түрлерiнiң өзi-ақ 30 мыңнан асады. Қазақстанның солт-ндегi
орманды дала белдемiнде бұлан, елiк, ақ қоян, сұр тышқан, су егеуқұйрығы,
орман тышқаны, бұлдырық, ақ кекiлiк, көл айдындарын су құстары — аққу, қаз,
үйрек, шағала, тарғақ, қасқалдақ мекендеген. Едiл өз. жағалауынан Алтай
тауы бөктерiне дейiнгi астық тұқымдас шөп пен жусан, бетеге өскен далалық
белдемде суыр, дала алақоржыны, сүйiрбас сұр тышқан, кәдiмгi сұр тышқан,
дала тышқаны, саршұнақ, ал құстан — дуадақ, безгелдек, жылқышы, сұңқар,
бозторғайлар, қыранқара, дала құладыны кездеседi. Көктемнен күзге дейiн бұл
жерлерде ақ бөкен үйiрлерi жайылады, олар қысқа қарай шөлдi аймаққа
ығысады.
Едәуiр бөлiгiн Жайық өз-нiң аңғарындағы орман алып жатқан далалық
белдемнiң батыс бөлiгiн бұлан, елiк жайлаған, мұнда еур. қара күзен,
жұпартышқан, орман сусары да кездеседi. Бұдан 200 жыл бұрын түгелдей
жойылуға жақын қалған құндыз қайта пайда бола бастады. Қосмекендiлерден
Жайық, т.б. өзендердiң аңғарында тарбақа, орман бақасы, т.б. кездеседi.
Мұнда бұлдырық, сұр кекiлiк, тырна, бозторғай көп. Далалық белдемнiң
шығысында суыр, дала тышқаны, дала шақылдағы, ақ қоян, сiлеусiн, елiк,
арқар мекендеген. Өсiмдiк жамылғысы әркелкi шөлейт белдемде саршұнақтар мен
қосаяқтың, құм тышқаны мен қоянның бiрнеше түрi кездеседi. Мұнда ақ бөкен
де, сондай-ақ 20 ғ-дың 40 — 50 жылдарында қарақұйрық та көптеп кездесетiн.
Бұл белдемде құстан дуадақ, шiл, қылқұйрық, бозторғай, т.б. бар. Қыста қар
тоқтап, көктемде қар суы жиналатын Үстiрт пен Маңғыстау жартастарының
арасында кездесетiн үстiрт арқары жұтаң өсiмдiктермен қоректенiп, ащы суды
қанағат етедi. Үстiртте ұзын инелi кiрпi, қарақұйрық, шөл сiлеусiнi —
қарақал кездеседi.
Сазды және қиыршық тасты шөл дала жануарларынан Қазақстаннан басқа
жерде кездеспейтiн ерекше тұқымдас өкiлi — жалманды атап өткен жөн. Ол тек
Бетпақдалада, Балқаш к-нiң солт. жағалауындағы кейбiр аудандарда, Алакөл
және Зайсан қазаншұңқырында ғана бар. Солт. Балқаш маңындағы бiрнеше жерден
ғана тiршiлiк ететiн бес башайлы ергежейлi қосаяқ та ерекше жануар. Мұнда
құстан шiл, қылқұйрық, тырна, жек дуадақ кездеседi. Оңт. Балқаш құмында осы
араға ғана тән сексеуiл жорға торғайы, шөл дала жапалағы тiршiлiк етедi.
Құмайтты шөлде бiрқатар кесiртке (жұмырбас, ешкiемер), жылан (оқ жылан,
айдаһар, қара шұбар жылан, т.б.) түрлерi, дала тасбақасы тараған.
Республиканың қиыр оңт-ндегi кейбiр жерлерде келес сақталып қалған. Өзен-
көл аңғарларындағы орман-тоғайларда елiк, жабайы шошқа, құм қояны, орман
құстар, т.б. кездеседi. Балқаш, Сасықкөл, т.б. көлдердiң жағалауындағы
қалың қамыс арасында бiрқазан, жалбағай, ақ құтан, көк құтан, қарақаз,
шағала бар. Алакөл айдынын өте сирек кездесетiн, Қазақстанның “Қызыл
кiтабына” енгiзiлген реликт шағала қоныстайды. Қазақстанның шығысы мен оңт-
н қоршап жатқан таулардың жануарлар дүниесi де сан алуан. Қылқан жапырақты
Алтай ормандарында бұлан, марал, құдыр, сiбiр таутекесi, арқар, алтай
көртышқаны, қоңыр аю, бұлғын, құну, күзен, барыс, тиiн, борша тышқан, алтай
суыры, құр, шiл, т.б. кездеседi.
Зайсан қазаншұңқырынан оңт-ке қарай созылып жатқан тауларда [Сауыр,
Тарбағатай, Жетiсу (Жоңғар) Алатауы] марал, елiк, арқар, сiбiр таутекесi,
қоңыр аю, сiлеусiн, барыс, ұзынқұйрық саршұнақ мекендейдi. Жетiсу (Жоңғар),
Iле Алатауы мен Талас Алатауында көкшiл суырдың орнына қызыл суыр және өте
сирек кездесетiн Мензбир суыры жерсiндiрiле бастады. Қазақстанның оңт.-
шығыс тауларында жыртқыш құстардан қозықұмай, тазқара, бүркiт тiршiлiк
етедi.
Кең байтақ Қазақстан жерiн мекендеген жабайы жануарлардың тәжiрибелiк
маңызы бар: олардың кейбiреулерi (ақ бөкен, марал, жабайы шошқа, ондатр,
суыр) ауланады, екiншi бiреулерi — өсiмдiк пен жануар зиянкестерi
(саршұнақ, тышқан, т.б.) мал мен адам ауруларын таратады. Кемiрушiлер жазық
және шоқылы жерлерде оба ауруын, тышқан тәрiздi, кемiрушiлер туляремия,
лептоспироз, қуқызба ауруларын таратады. Қансорғыш кенелер аталған
аурулардың кең етек алуына себепкер болып, малға бiрқатар қан-паразиттiк
аурулар жұқтырады.
Жануарлар түрлерiнiң қазiргi сипаты бiрқатар жағдайларға байланысты,
олардың аралығында, ең алдымен, жердiң аса кең аумақта игерiлуi, осыған
орай жер суару, не керiсiнше, көптеген жайма су аңғарларын құрғатып, тех.
дақылдар егу нәтижесiнде жер бедерiнiң өзгеруi сияқты жағдайларды атап
көрсету керек. Мұның нәтижесiнде соңғы 150 — 200 жыл iшiнде республика
бойынша керқұлан (Пржевальский жылқысы), қабылан, тұран жолбарысы, тоғай
бұғысы сияқты түрлерi жойылып кеттi. Көптеген аса бағалы аң түрлерiнiң
азайғандығы соншалық, тiптi оларға жойылу қаупi төнген. Бұлардың қатарына
қарақұйрық, үстiрт арқары, арқар, Мензбир суыры, ортаазия өзен құндызы,
қарақал жатады. Құстардың iшiнде дуадақ, безгелдек, жорға дуадақ, қоқиқаз,
орақтұмсық, жылан жегiш қыран, бүркiт, балықшы, кезқұйрықты субүркiт саны
тым азайып кеттi. Олардың бәрi Қазақстанның “Қызыл кiтабына” енгiзiлдi.
Сондай-ақ, Қазақстанның “Қызыл кiтабының” 3-басылымына қорғауға алынған
аңдардың 40 түрi, құстың 56 түрi, бауырымен жорғалаушылардың 10 түрi,
қосмекендiлердiң 3 түрi, балықтың 16 түрi енгiзiлдi. Қорықтарда көптеген
сирек кездесетiн жануар түрлерi мемл. қорғауға алынды (қ. Ақсу-Жабағылы
қорығы, Барсакелмес қорығы, Қорғалжын қорығы, Наурызым қорығы, Марқакөл
қорығы, Үстiрт қорығы). Республикамыздың қазiргi жануарлар дүниесi алуан
түрлi, ал оның кең байтақ жерiнде бұрын да көптеген жануарлар мекендеген.
Мұнда бiр кезде құрып кеткен омыртқалылардың 200-ден астам түрi, көне
дәуiрдегi теңiз жайылмасында тiршiлiк еткен бауырымен жорғалаушылардың,
балықтардың, омыртқасыз жәндiктердiң, мәселен, ұлулардың бiрнеше жүздеген
түрi табылды.
II. Бұқпа мемлекеттік мекемеге сипаттама
2.1 Зерттеу ауданының табиғи ауа-райына шолу
1997 жылы 30 мамырда Қазақстан республикасы ауылшаруашылғы
министрлігінің № 31 бұйрығына сәйкес Бұқпа орман аң шаруашылығы қүрылды.
Қазақстант Республикасының табиғи ресурстары және қоршағна ортаны қорғау
министрлігі 2000 жылдың 20 ақпанында жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі
мемлекеттік мекемесі құрылды. Мекеменің жалпы жер көлемі 315 613 га. Оның
ішінде меншіктісі 188 298 га, жер қоры 127 315 га, мекеме үшке бөлінеді:
Текес орман шаруашылығы – 101 702 га;
Шалкөде орман шуаруашылығы – 63 322 га;
Сарыжаз орман шаруашылығы - 23 274 га.
2.2 Мекеменің кадрлармен қамтамасыз етілуі
Лауазымдар
Бюджеттік қызмет
Мекеменің басқару аппараттары: штаб бойынша саны
Директор – 1
Бас орманшы - 1
Бас есепші – 1
Бас механик – 1
І категориялы инженер – 1
ІІ категориялы инженер – 1
Орманды қорғау жөніндегі инженер – 1
Есепші – 1, Кадр жөніндегі инспектор – 1, Қойма меңгерушісі – 1
Кассир – 1
Барлығы – 11
Бұқпа орман шаруашылығының территориясы Тянь-Шань тауы жүйесіне
кіретін Кетпен, Теріскей, Іле, қыраттарының баурайларында орналасқан. Орман
қоры жерлерін орман өсімдік қауымы жағдайлары бойынша аудандастыру жүйесіне
(Медведьев, Гуриков 1972 ж.) сәйкес Бұқпа орман шаруашылығы Бұқпаының
орман өсімдік қауымы ауданына кіреді.
Кәсіпорынның орналасу аумағының ауа райын сипаттайтын ерекшелік болып,
жер бедерінің пішініне және теңіз деңгейінен жер биіктігіне байланысты ауа
райы көрсеткіштерінің алуан түрлілігі мен құрлықтылығы есептеледі.
Теңіз деңгейінен биіктігі өзгерген сайын температуралық режимі,
тіршілік кезеңінің ұзақтылығы, жауын-шашын мөлшері, салыстырмалы
ылғалдылығы мен басқа да ауа райы әсерлері өзгеріп тұрады. Кәсіпорынның
орналасу аумағында тіршілік кезеңінің орташа ұзақтығы 105 күнді құрайды (1-
кесте), ал биіктік аумақтары бойынша ауытқуы 135 күннен 70 күнге дейін
болады.
Ауа райы көрсеткіштері
1-кесте
рс Көрсеткіштер атаулары өлшемі күні
1 Ауа температурасы, градус
Орта жылдық 2,6
+33
Шектік жоғары -40
Шектік төменгі
2 Жыл бойғы жауын-шашын
мөлшері, мм 400
3 Тіршілік кезеңінің ұзақтығы, 105
күн
4 Ең соңғы көктемгі үсіктер 26.05.
5 Алғашқы күзгі үсіктер 22.09.
6 Қар жымылғысы
Қалыңдығы, см 16
Пайда болу кезеңі
Еріп жайылу кезеңі
7 Маусымдар бойынша басым
желдерінің бағыты, румб
Қыста ОБ
Көктемде Б
Жазда Б
Күзде ОБ
8 Маусымдары бойынша басым
желдерінің орташа жылдамдығы,
мсек
Қыста 1,3
Көктемде 1,9
Жазда 1,8
Күзде 1,4
9 Ауаның салыстырмалы
ылғалдыдылығы, % 66
2.3 Жер бедері, орман өсімдіктері және гидрологиясы
Қазақстан Республикасының шоқылы ормандарда басты пайдалану кеспе ағаш
ережелері жобасына (1994ж.) сәйкес ұзындығы 10 км-ден асатын шағын өзендер
бойында орманды өсіруді жоспарлау ережелері бойынша ені 300 м-дей болатын
су жағалауын қорғаныш жолақтары бөлінген кәсіпорын территориясында өзендер
бар.
Мемлекеттік мекеме орналасқан ауданда халық шаруашылығының жетекші
саласы болып, ауыл шаруашылығы есептеледі.
Ауыл шаруашылық дақылдарынан негізінде дәнді дақылдар мен картоп
өсіріледі. Ауданның агроклиматтық жағдайлары бойынша дәнді дақылдарды
тәлімі және суармалы жерлерде өсіруге болады. Арпа, сұлы, жаздық және
күздік бидай өсіріледі. Дәнді дақылдар арасынан бастаушы орын күздік бидай,
ал ерте жаздық дақылдардан - арпа. Аудан аумағының агроклиматтық
жағдайлары картоп өсіруге ең қолайлы болып есетелінеді.
Кеспе ағаш дайындау, ағаш өңдеп және орман химиялық өнеркәсібінің
кәсіпорындары аудан аумағында жоқ. Санитарлық жолмен ағашты дайындап,
өңдеумен кәсіпорынның кең ауықымда тұтыну цехы айналысады.
Ауданың жер аумағында орналасқан ормандар біркелкі емес негізінде олар
шоқылы аймақта түрлі құламадағы және беткейдегі баурайларында қалыптасқан
жеке шатқалдар мен сайларда орналасқан.
Ең қалың орманды болып Теріскей Бұқпа қыратының солтүстік баурайлары
есептеледі.
Мемлекеттік орман шаруашлық мекемесінің қарамағына 95 000 орман қоры
жер бар, оның ішінде ормандарды алқап жер көлемі 45 000 га. Орманды өсіруді
жоспарлау жұмысы мұндай ормандарда соңғы жылдары жүргізілмеген және олардың
жас топтары бойынша бөлінулері, ағаш қоры, болжамдық кеспе ағаш соңғы жылы
тек орман мамандарының күшімен атқарылып жатыр. Мұндай ормандарда кеспе
ағаш дайындауға рұқсат етілмейді. Мемлекеттік мекеме орналасу жер аумағында
егіс қорғайтын орман алқаптары жоқ.
2.4 Қоршаған ортаны қорғау мен экономикасындағы
мемлекеттік мекеменің ролі
Аудан экономикасында орман шарашылығы мен аң шаруашылығы халық
шаруашылығының жетекші саласы болып саналмайды. Бірақ та ауданның жалпы
өнім көлемінде оның меншікті салмағы айтарлықтай қомақты. Ауданның қылқан
жапырақтылар сүрегіне тұтыну сұранысы маңызды көлемінде кәсіпорынның
ормандарында дайындау жолымен қанағаттандырады.
Соңғы жылдары кәсіпорынның кең көлемінде тұтыну цехы жыл сайын 8000
мың метр куб ағаш шикізат өңдеп шығарған өңдеу кезінде олар аудан халық
шаруашылғының мұқтаждығын толығымен қамтамасыз ететін халыққа тұтыну
тауарларын және өндіріс бұйымдарды шығарып, аудан экономикасында белгілі
ролін атқарған. Соңғы екі жылда барлық кеспе ағаш түрлерінен алынған
сүректің орта жылдық шығаруы 5000 метр куб көлемінде болған.
Аудан экономикасында егістік және пішендік жерлерді пайдалану, малды
жайып, бағу қосымша пайдаланудың сала түрлері айтарлықтай маңызды рол
атқарады.
Кәсіпорынның жайылмыдық жерлері 22,7 пайыз. Ал шалғындық жерлері –
18,5 пайыз, ауданның тиісті жерлерінің жалпы аумағын алады. Осы жерлер
аудан шаурашылықтары мен толық пайдаланады. Кәсіпорын территориясындағы
жерлер аумағының жалпы аумағынан ұзақ мерзімді қолданысмқа жайылым
жерлерінің – 99,7 пайызы, пішендік жерлерінің 95,4 пайызы және егістік
жерлерінің 99,9 пайызы берілген. Кәсіпорынның пішендік және жайылымдық
жерлерге тұтыну сұранысы табиғи жаңаруы жоқ, алаңқай. Ұзақ мерзімді
қолданысқа басқа сипаттағы жерлер де берілген. Жерлерінде малды жайып бағу
мен пішен өсіру есесінен толығымен қамтамасыз етеді. Кәсіпорынның егістік
жерлер өз қызметкерлері мен көкеніс пен картоп өсіру үшін пайдаланады.
Пішендік жерлердің 1 га-дағы орташа өнімділігі 9 центнер шамасында,
жылдық ауа-райы жағдайларына және шалғындық саласына байланысты 8-15ц
аралықта ауытқиды.
Жайылымдық жердлердің өнімділігі бірсыпыра төмендеу, 4-6 ц 1 га-га.
Кәсіпорын жер аумағында ауыз судық қайнар көзі болатын және ауылшаруашылық
жерлердің өнімділігін арттыруға ықпал ететін егістік талаптарды суаруға
пайдаланатын көптеген өзендердің бастаулары орналасқан.
Кәсіпорын территориясында малды жайып бағуы ұзық мерзімді қолданысқа
берілген аумақтарында жүргізіледі. Орманды қалпына келтіру ісіне үлкен
шығын келтіретін ұзақ мерзімді қолданысқа берілмеген орманды жерлерде
рұқсатсыз өз бетімен малды жайып бағу оқиғалары кездейсоқ орын алады.
Кәсіпорынынң қосымша шаруашылығында орташа өнімділігі 1 га-дан 100 ц
жететін картоп және дәнді дақылдар (арпа, сұлы) өсіріледі. Болашақта
кәсіпорын жоспарында капуста, сәбіз, қызылша, тағы алмұрт пен сары өрікті
өсіруді көздеп отыр. Жергілікті орманның денсаулықты түзеу және тазалықты
сақтау шипалы ролі шекаралық режиммен шектеледі. Ауылшаруашылық жерлердің
байлығын және ормандардың кадастрлік бағалау, зерттеу жұмысын кәсіпорындар
жүргізбейді. Дәрілік шөптерде және техникалық шикізатты дайындау жұмысы
кәсіпорында жүргізілмеді. Ара шаруашылығымен тек әуесқой омарташылар
айналысады, өз омарташылары кәсіпорында жоқ. Кәсіпорын жер аумағында соңғы
3-4 жылдары ешқандай аң шаруашылық жұмыстары жүргізілмеген. Тек аз ғана
көлемінде биотехникалық шаралар жүргізілген.
Кәсіпорын жері Іле өзенінің су жинағыш әуітінің жоғарғы басында
орналасқан. Кәсіпорын жерінің аумағы бойынша ағып өтетін ірі өзендердің
көбісі Іле өзеніне құйылатын Текес өзенінің су жинағыш әуітіне жатады.
Кәсіпорын жер аумағы бойынша Текес өзенінің ұзындығы 20 км-ге жетеді.
Кәсіпорын жерінде Кеген өзеніне құйылатын Шалкөде-су өзенінің бастауы
орналасқан (2-кесте).
Үлкен Көкпақ өзені тармағында Бұзын өзенінің бас жағында (Текес
орманшылығы) теңіз деңгейінен 3080м-дей биіктікте, ұзындығы 1800м, ені 300-
400м болатын биік шоқылы жер орналасқан. Өзеннің ағыс жылдамдығы жер
еңістігіне байланысты және 1-3мс –тан 4,5-5,5 мс-қа дейін болады. Өзендер
ені 2-4м, тереңдігі 0,5 м-ден 2 м-ге дейін, ал Текес және Баянқол
өзендерінің ені 20-30 м-ге жетеді. Ыза сулары терең орналасқан. Соның
салдарынан ағаш-бұталы өсімдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
Тарау I. Орман қорғаудың теориялық негізі 5
1.1 Орманға жануарлардың әсері 5
1.2 Орман жағдайы ойландырады 8
1.3 Қазақстан Респуюликасының орман қоры 13
II. Бұқпа мемлекеттік мекемеге сипаттама 22
2.1 Зерттеу ауданының табиғи ауа-райына шолу 22
2.2 Мекеменің кадрлармен қамтамасыз етілуі 22
2.3 Жер бедері, орман өсімдіктері және гидрологиясы 24
2.4 Қоршаған ортаны қорғау мен экономикасындағы 26
мемлекеттік мекеменің ролі.
2.5 Жануарлар дүниесі 28
2.6 Материалдар мен тәсілдер 30
2.7 Биотехниялық шаралар 43
2.8 Орман питомниктер 51
3. Жоба ұсынысы 54
3.1 Бұқпа мемлекеттік мекемедегі орман сақтау шаралар 54
3.2 Табиғат қорғау 55
3.3 Еңбек қорғау 56
3.4 Жобаның экономикалық негізі 60
Қорытынды 63
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 65
Қосымша 68
Кіріспе
Өзектілігі. Жұмыс түрлеріне байланысты уақыттың бөлінуі санақ
жүргізуге, күзетуге, орман сақтау шаралар жүргізуге кеткен уақыттар.
Бұқпа шаруашылығы биотехникалық іс шаралар шаруашылығының дамуындағы
негізгі принципке жетуге бағытталған бұл ғылыми негізделген аңшылық
фаунаның экономикалық жағдайын жақсартуға бағытталған және фаунаның кейбір
түрлерінің санын артыруға арналған іс шаралар жиынтығы. Қажетті
биотехниялық іс шараларды жүзеге асыру үшін ең алдымен аңшылық фаунаның
басты түрлерінің санын қысқартатын фаткорларды табу керек. Бұл факорлар
әртүрлі болуы мүмкін. Биотехникалық іс шаралар аңшылық жануарлардың өмір
сүру ортасындағы қолайсыз факторларды жоюға бағытталған. Қорықта
жануарлардың көптеген түрлерінің тығыздығы адам игерген алқаптарда
қарағанда төмен болады. Ауланатын жануарлардың сапалық құрамын анықтауға
шаруашылықты жүргізуде бағытты ескерулер тиіс. Кейбір жағдайларда аңшылық
олжаларын көп алу көзделген болса, ересек аталықтардың аулану үлесі
көбейеді де, өсімінің мөлшері азаяды. Ересек аталықтар мен аналықтардың
қатынасы келесідей болғанда, өсімнің нормалды мөлшерін қамтамасыз етеді.
Табиғатта жануарлар мен ормандар бір-бірімен тығыз байланысты болады.
Жануарлар тек ормандармен қоректеніп қана қоймайды, сонымен қатар оларға
пайда да келтіреді. Олар атмосфераны көмірқышқыл газымен байытады,
топырақты қиларымен тыңайтады, ормандарді тозаңдандырады (насекомдар,
кейбір құстар) және ормандардің бір ауданнан екінші ауданға таралуына
көмектеседі.
Орман сақтау мақсаты ең басты мәселе болып табылады.
Ормандың манызы үлкен. Ол жануарлар және кұстарға тұрмыс үй ретінде
ғана емес, ол таза ауа көзі болып келеді.
Жер бетінде және суда өмір сүретін хайуанаттар адам баласына тамақ,
бағалы аң терілерін және тағы басқа да шикізаттар береді. Бүгінде дүниежүзі
халықтарының жартысына жуығына белоктік заттар жетіспейді. Оның ішінде
хайуанаттардан алынатын белокты заттардың жетіспеуі, 3 млн. тоннаға жетеді.
Бұл 15 млн. тонна ет деген сөз. Сондықтан да мал шаруашылығын ғана дамытып
қойымай, сонымен қатар балық және аңшылық шаруашылықтарын жедел жолға
қоюдың да үлкен маңызы бар, оны Қазақстан мысалынан айқын көруге болады.
Практикалық маңызы. Біздің еліміз табиғат байлықтарының бірі-жануарлар
дүниесі. Жалпы көлемі 2754 мың шаршы километр жерді алып жатқан Қазақстан
территориясының кең байтақ жазық даласында, өзен-көлдерінде құнды тері,
дәмді тамақ, дәрі-дәрмектік шикізат беретін жан-жануарлардың көптеген
түрлері тіршілік етеді. Оған Қазақстанда балықтың 104 түрі, құстың 488 түрі
және сүтқоректілердің 175 түрі өмір сүретіндігі айтсақ та жеткілікті.
Елімізде осындай табиғат байлықтары қорғауға алынып, олардың қорының
молайуына мүмкіндік жасау нәтижесінде аң-құстардың бірнеше түрінің саны
айтарлықтай өсіп, халық шаруашылығына пайдаланып отыр. Бұл ретте Қазақстан
бағалы аң терісін дайындау жөнінен балық республикалар ішінен екінші орын
алады.
Диплом жұмысының жаңалығы. Бұқпа мемлекеттік мекемедегі орман сақтау
шараларды бірінші рет зерттеп қарастырған.
Жұмыстың мақсаты: Бұқпа мемлекеттік мекемедегі орман сақтау
шараларды табу.
Жұмастың міндеттері: 1. Орман қорғаудың теориялық негізін ашып жазу.
2. Қоршаған ортаны қорғау мен экономикасындағы мемлекеттік мекеменің
ролін анықтау.
3. Бұқпа мемлекеттік мекемедегі орман сақтау шараларды анықтау.
Тарау I. Орман қорғаудың теориялық негізі
1.1 Орманға жануарлардың әсері
Жануарлар әлемін пайдалану дегеніміз – бұл жануарлар әлемінің
объектілерін оларды тіршілік ортасынан алып немесе алмай пайдалы жақтарын
пайдалану. Жануарлар әлемін пайдалану рұқсат алған жеке және заңды
тұлғалармен жүзеге асады.
Жануарлар әлемін пайдалану рұқсаты Қазақстан Республикасы
ауылшаруашылық Министрлігінің орман және аңшылық Комитеті мен оның
территориялық басқармаларында Қазақстан Республикасының Жануарлар дүниесiн
қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану туралы Заңына және Жануарлар
дүниесiн пайдалануға рұқсат беру ережесiн бекiту туралы Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулысына сәйкес беріледі.
Комитет жануарлар әлемін пайдаланудың мынадай түрлеріне рұқсат береді:
аңшылық пен балық аулаушылыққа жатпайтын негізде жануарды шаруашылыққа
пайдалану;
аңдарды ғылыми мақсатта пайдалану;
аңдарды мәдени-танымдық, тәрбиелі және эстетикалық мақсатта пайдалану;
аңдардың өмірлеріне пайдалы өнімдерді пайдалануға.
Аңшылық кәсіпке байланысты рұқсат қағаз аңдарды алуға бөлінетін квота
көлемінде аңшылықшаруашылық ұйымдарына Комитеттің территориялық
басқармасынан беріледі.
Жануарларды пайдаланудағы төлемге сәйкес мөлшерде аңдарды алуға рұқсат
етіледі.
Жануарлар әлемін пайдаланудың түрлеріне қарамастан қызығушылық
танытқан тұлғалар, аң аулаушылықтан тыс, орман және аңшылық шаруашылығы
Комитетіне және оның территориялық басқармаларына өтініш беру арқылы рұқсат
ала алады.
Өтініште мыналар көрсетіледі:
өтініш беруші туралы мәлімет (заңды тұлғалар үшін реквизиттер, жеке
тұлғалардың паспорт мәліметтері, Қазақстанға келген шетелдік үшін елге келу
жән кету мерзімін, келу мақсатын, бағдарлы көлік туралы, уақытша тұратын
орны туралы мәлімет керек);
жануарлар әлемін пайдалану түрі;
алу мақсаты;
тіршілік ортасынан алу жоспарланып отырған жануарлар әлемінің
объектілер саны мен тізімі;
жынысжастық құрамы (керек болған жағдайда);
алу мерзімі;
жоспарланып отырған алу учаскесінің ауданы мен шекарасы;
қолдану әдістері (аулау, ату, жинау).
Өтінішке келесі құжаттар ұсынылады:
мемлекеттік органдармен берілгенге сәйкес заңды тұлғаның білімінсіз
жеке кәсіпкерлікпен айналысу құқын айғақтайтын мекемелік құжаттардың
нотариуспен бекітілген көшірмесі, (бірінші рет барған болса);
жануарлар әлемін пайдалануға төлеу туралы төлем құжаты;
жануарлар әлемі объектісінен алуға қатысушылар тізімі;
қалқымалы заттарды алу мен аулауға қажетті құрал тізімі;
сирек кездесетін жануарлар түрін алуға Қазақстан Республикасы
Үкіметінң шешімі;
рұқсат туралы есеп (егер рұқсат бұрын берілген болса).
Жануарлар әлемін пайдаланудың түрлеріне байланысты өтінішке басқа
мынадай құжаттар ұсынылады:
Аңшылық пен балық аулауға (бірінші рет келсе)
облыстық атқарушы органының балықшаруашылығы суқоймасын бкіту туралы
шешімінің көшірмесі;
облыстық атқарушы органның аңшылық қажеттілік туралы бекіткені туралы
шешімінің көшірмесі;
балық аулау туралы келісім-шарт;
аңшылық шаруашылықпен айналысу туралы келісім-шарт;
балық шаруашылығын жүргізу туралы келісім-шарт көшірмесі;
егер жануарлар әлемі объектісіні алу шетелдіктің қатысуымен болса,
аңшылық ұйымдасуға шетелдіктің қатысуымен аңшылықшаруашылық ұйымдарымен
жасасқан келісім-шарт көшірмесі.
Аулау мен балықаулаудан тыс жануарды шаруашылық мақсатта пайдалану
(бірінші реті келген болса)
аулау мен балықаулауға жатпайтын, жануарды тек шаруашылық мақсатта
пайдалану қызметін атқаруды негіздейтін құжат (нотариуспен заңдалған
лицензия, патент, куәлік, сертификат, диплом, аталмыш қызмет түріне құқын
білдіретін басқа да құжаттар көшірмесі);
жануарлар әлемі объектісінен алу материалдарын негіздейтін материалдар
(биологиялық негіздеме, мемлекеттік экологиялық экспертиза қорытындысы).
Жануарларды ғылыми мақсатта пайдалану (бірінші рет келген болса)
ғылыми ұйымды профильдеуші оқу кеңесімен бекітілген және ғылыми-
зерттеу жұмыстары бағдарламаларының ғылыми-тематикалық жоспарының
көшірмесі;
өкілетті органның территориялық органымен бекітілген ихтиологиялық
жұмыс жопарының көшірмесі (бақылау аулауда);
жануарлар әлемі объектісін алуды негіздейтін материалдар (биологиялық
негіздеме, мемлекеттік экологиялық экспертиза қорытындысы);
мемлекеттік тапсырыс бойынша ғылыми-зерттеу жұмысына жануар алатын
болса - өкілетті органмен келісім-шарт көшірмесі.
1.2 Орман жағдайы ойландырады
Бас прокуратура Орман және аңшылық шаруашылығы комитетімен бірлесе
отырып орман қорын қорғау және пайдалану, орманды өсіру және отырғызу
саласына бақылау жасайтын мемлекеттік органдар қызметіндегі заңдылықтың
сақталуына тексеру жүргізді.
Біз бұл мәселеге назар аударғанымыз кездейсоқ емес. Қылқан жапырақты
ормандардың қазіргі жағдайы мәз емес. Соңғы он жылдың ішінде олардың көлемі
оңды-солды отау мен орасан орман өрттерінің зардабынан айтарлықтай азайды.
Бұл жағдай өз кезегінде орманды алқаптардың қорғаныштық, су көздерін
сақтайтын, рекреациондық және басқа қасиеттерінің жоғалуына әкеп соқтырды.
Ормандардың жағдайын мемлекеттік басқару мен бақылаудың қолданыстағы
жүйесі орман қорын пайдалану заңдылығын, оның сақталуы мен өсіруді іс
жүзінде қамтамасыз ете алмай отыр.
Мұны біздің бақылаушы органдардың соңғы үш жылғы жұмыс кезеңіне
жүргізген тексерулеріміздің нәтижелері айқын көрсетіп берді, тексеру
барысында орманды қорғау тікелей міндеті болып саналатын органдардың
қызметінде көптеген заң бұзушылықтар анықталды.
Мәселен, Орман кодексіне сәйкес, орманды орналыстыруды жүргізбей орман
шаруашылығымен айналысуға тыйым салынған. Бұл міндетті талап. Ұлттық табиғи
саяжайлар мен резерваттарда орманды орналастыру жұмыстарының қайталану
мерзімдері 10-15 жыл болса, ал мемлекеттік тибиғи қорықтарда ол – 20-25
жыл.
Тексеру орман шарушалағының 18 мемлекеттік мекемесі осы уақытқа дейін
орманды орналастырумен қамтылмағанын көрсетті, ал 92 орман иеліктерінде
олардың мерзімдері өтіп кеткен.
Сонымен қатар, экологиялық сараптамадан өткізілмеген орманды
орналастыру жобаларын іске асыру фактілері де кең етек алып отыр.
Мысалы, прокурорлық тексеру кезінде Семей орманы мемлекеттік табиғи
резерватының орманды орналастыру жобасының сараптамалық тиісті қорытындысы
болмаған. Осыған қарамастан, жаңа орманды орналастыру жобасына сәйкес орман
шаруашылығын жүргізу бойынша барлық жұмыстар толық көлемде
қаржыландырылған, осы жылдың тек 6 айында ғана бұл сомма 289 миллионға жуық
теңгені құрады.
Тексеру нәтижелері жергілікті атқару органдарының тараптарынан 2005-
2007 жылға арналған Жасыл-Ел республикалық бағдарламасы үстірт жүргізіліп
жатқанын анықтап отыр.
Іс жүзінде барлық өңірлерінде мемлекеттік орман қорлары учаскелерінің
шекаралары бойында қорғау аймағын белгілеу қамтамасыз етілмеген.
Орманның санитарлық жағдайын жақсарту талаптары да сақталмайды.
Мысалы, Көкшетау орманы табиғи резерватында осы уақытқа дейін 1997
жылы өрттен зақымданған орманды санитарлық отау жүргізілмеген. Ал дәл осы
зақымдалған орман алқаптары түрлі аурулар мен зиянкестердің негізгі таралу
көзі болып табылады.
Кейбір облыстарда орман өртінің алдын алу және сөндіруге бағытталған
қолданыстағы заңдылықтың талаптары сақталмайды.
Атап айтқанда, өртке қарсы қорғаныс жолақтары, жапырақты өсімдіктерді
отырғызу, жаз уақытында құрғақ өсімдіктерді жою және басқа міндетті іс-
шаралар жүргзілмейді.
Жекелеген мекемелер өртке қарсы қызметпен қамтамасыз етілмеген, ал
ондай қызметі бар орындарда тиісті жабдықтау нормалары сақталмаған.
Сондай-ақ орманды заңсыз кесу оқиғалары анықталды.
Мысалы, Сейтенев орманшылығының ( Павлодар облысында) аумағында
рұқсатсыз 1300-ден астам гектар орманды отау фактілері анықталды. Сөйтіп 17
миллион 800 мыңнан астам теңгенің залалы келтірілді.
Алдын ала мәліметтер бойынша заңсыз отау осы жылдың қаңтар айынан
бастап жүргізілген, бірақ уәкілетті органдар бұл фактілер бойынша ешқандай
шара қолданбаған.
Кейбір облыстарда тендер өткізу және мемлекеттік орман қорының
жерлерін ұзақ мерзімге беру кезінде көптеген заң бұзушылықтар анықталды.
Мысалы, Жамбыл облысында тендерлік құжаттар мүлдем жасалмаған, ал
ұсыныстары жақсы деп айтуға келмейтін кейбіреулер жеңімпаз атанған. Шығыс
Қазақстан облысында жергілікті Табиғи ресурстар мен табиғатты пайдалануды
реттеу департаменті 2006 жылы орман шаруашылығын жүргізуге іс жүзінде
мүмкіншілігі жоқ фирмалармен орманды ұзақ мерзімге пайдалануға келісім-
шартқа отырған. Оған Лестопром жауапкершілігі шектеулі серіктестігін
мысалға келтіруге болады. Бұл серіктестік Риддер орман шаруашылығынан ұзақ
мерзімге орманды пайдалануға 100 мыңнан астам гектар жер алған.
Бұл ретте, фирма жерді дайындап, және орман отырғызудың барлық
жұмыстарын қолда бар небары 5-ақ күрекпен атқарып шықпақ болған..
Сонымен қатар, тендерлік комиссия қабылдаған шешімдерде сыбайластық
нышандары да қылаң береді.: 17 заңды тұлғалардың 7 жетеуінің заңды мекен-
жайлары да бір, орман шаруашылығының мамандары бір, сондай-ақ құралдар-
жабдықтарды да бір тұлғадан, бір мезгілде жалға алған.
Шығыс Қазақстан облысы прокуратурасының ұсыныс бойынша Табиғи
ресурстар мен табиғатты пайдалануды реттеу департаменті көрсетілген келісім-
шарттардың күшін жойып,табиғаттық қорғау заңдылығының бұзушылықтарын жоюға
бағытталған шаралар қабылдады.
Қарағанды, Атырау, Оңтүстік Қазақстан, Алматы Жамбыл, Шығыс Қазақстан
облыстарында бюджеттік қаражатты негізсіз пайдалану, мемлекеттік сатып алу
бойынша конкурстардың жеңімпаздарды заңсыз тану және тағы басқа заң бұзу
фактілері анықталды.
Мысалы, Алматы облысының прокуратурасы 8 миллион 6 жүз мыңнан астам
теңге тұратын Алакөл табиғи қорығы мемлекеттік мекемесінің ғимаратының
іші мен су құбырларын күрделі жөндеу жөніндегі келісім-шарты бойынша
жүргізілген жұмыстарды негізсіз қабылдау бойынша қылмыстық іс қозғау туралы
мәселесі қарастыруда.
Қарағанды облысының Қарқаралы мемлекеттік ұлттық табиғи саяжайы
мемлекеттік мекемесінде жалпы сомасы бір миллион жүз отыз мыңнан астам
теңге тұратын 17 тоннадан астам мөлшерінде жанар-жағар май материалдарын
мөлшерден тыс есептен шығаруға жол берілген.
Жамбыл облысының прокуратурасы берілген орман билеттерінен түскен
қаражаттың 231 мың теңге сомасын иемденіп кеткен Мойынқұм орман және
жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінің операторы
Сәулебаевқа қатысты қылмыстық іс қозғады.
Тексеру орман шаруашылғы мекемелерінде сыбайлас жемқорлық сыйпатындағы
заң бұзушылықтардың жиі кездесетінін көрсетті.
Атап айтқанда, Алматы облысындағы Жаркент орман шаруашылық мекемесінің
бастығы Дифу шетелдерге бірнеше рет өз жұмысымен барғанына қарамастан жұмыс
күндері толық көлемде төленіп отырған.
Прокуратураның ұсыныс бойынша Дифудың келтірген залалының орны
толтырылып, заң бұзушы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заңына
сәйкес тәртіптік жауапкершілікке тартылды.
Шығыс Қазақстан облысындағы Риддер орман шарушылығының мемлекеттік
мекемесінің директоры Замятин мәжбүрлеп айыппұл салу туралы соттың қаулысы
бола тұра, Әкімшілік заңбұзушылықтар туралы кодекстің талаптарын бұза
отырып, 9 табиғатты қорғау заңдылығын бұзушылардың әкімшілік жазасын алып
тастаған.
Прокурорлық тексеру жергілікті атқару органдарының мемлекеттік орман
қорығының жерлерін заңсыз пайдалану фактілерін де анықтады.
Орман кодексіне сәйкес мемлекеттік орман қорығына иелік ету және
пайдалану құқығы Қазақстан Республикасының Үкіметіне ғана тиесілі.
Әр облыста дерлік жергілікті атқару органдарының актілері негізінде
аталған талаптарын бұзып, жер берілгені, сөйтіп аталған талаптардың
бұзылғаны анықталды.
Облыс әкімдіктерінің иеліктеріндегі барлық 121 орман мекемесінің 30-
ында жерді тұрақты пайдалану құқығының мемлекеттік актілері жоқ болып
шықты.
Ал Ақтөбе облысының орман мекемелерінде мұндай актілер түгелдей жоқ.
Аталған актілер Шығыс Қазақстан облысындағы 13 мемлекеттік орман
мекемесінің 5-уінде болмаған, ал олардың ішінде облыстағы ең ірі Зыряновск,
Риддер және Черемшанск орман шаруашылығының мемлекеттік мекемелері бар.
Жерді тұрақты пайдалану құқығының мемлекеттік актісінің болмауы
мемлекеттік орман қорықтарының жерлерін заңсыз иемденуге әкеп соқтырды.
Мысалы, Семей орманы мекемесі ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың
жер учаскелерін уақытша пайдалануға беріп, сондай-ақ ұзақ мерізімге жалға
беру туралы бір қатар заңсыз келісім шарттарға да отырған. Бұл фактілер
бойынша Семей табиғат қорғау прокуроры осы табиғи резерватының атына ұсыныс
енгізіп, заңсыз отырған келісім-шарттардың күшін жою және жерлерді қайтару
туралы мәселе қойды.
Жамбыл облысындағы Табиғи ресурстар мен табиғатты пайдалануды реттеу
департаментінің тендерлік комиссиясы осы жылдың наурыз айында Мерке
мемлекеттік мекемесінің жалпы көлемі 23507 гектар 11 учаскесін мал бағу
үшін ұзақ мерзімге пайдалануға берген. Ал ол Департаменттің бұл жерлерге
билік етуге құқығы жоқ еді.
Тексеріс барысында прокуратура органдары 120 прокурорлық қадағалау
актісін енгізді. Тәртіптік жауапкершілікке 60 лауазымды адам, әкімшілік
жауапкершілікке 12 адам тартылды. 3 қылмыстық іс қозғалды.
1.3 Қазақстан Республикасының орман қоры
Қазақстанда өзге елдерде кездесетiн топырақ түрлерiнiң түгелдей
дерлiгi тараған. Мұнда тайга, тундра топырағына дейiн бар, тек ылғалды
субтропик белдемiне тән топырақ қана жоқ.
Солтүстік Қазақстандағы Батыс Сiбiр ойпатынан оңт-тегi Алатау
өңiрлерiне дейiнгi аралық 1500 — 1600 км, Батыстағы Атырау алқабынан Алтай
тауларына дейiнгi 3000 км-ге жуық өңiрлердi әр түрлi топырақтар жамылғысы
басқан. Бұл топырақ жамылғысының әр аймақтарда түзiлiп, орналасуы геогр.
белдемдiлiк заңына байланысты. Мыс., Қазақстанның 86% жерiн алып жатқан
жазық алқаптарында климаттың, топырақтың солт-тен оңт-ке қарай өзгеруi
көлденең белдемдiк заңына сәйкес өзгерсе, Қазақстанның 14% жерiн алып
жатқан оңт., оңт.-шығыс шоқылы алқаптарында — тiк белдемдiк (биiктiк
белдеулiк) заңына сәйкес болады.
Жазық алқап топырағы. Ауд. 235 млн. га. Қазақстанның жазық
аймақтарында солт-тен оңт-ке қарай мынадай топырақ белдемдерi кездеседi: 1)
республиканың қиыр солт-н орманды дала белдемi алып жатыр. Негiзiнен бұл
жерлер Батыс Сiбiр ойпатында орналасқандықтан жер бетi жазық, ойпатты,
сондықтан орманның шайылған сұр топырағы мен шайылған сiлтiсiзденген қара
топырағы тән. Бұл аймақтың топырақтары құнарлы, негiзiнен жаздық бидай
егiледi. Қалған жерлерiн орман, шабындық пен жайылымдар алып жатыр. Ауд.
400 мың га; 2) осы белдемнен оңт-ке қарай даланың қара топырақты белдемi
(Жалпы Сырттан Ертiс өңiрi жазықтығына дейiн 2000 км-ге созылған) жалғасып
жатыр. Аум. 25,7 млн. га, оның 15 млн. га-сы жыртылған жерлер, негiзiнен
астық дақылдары егiледi. Қара топырақты белдем солт-тен оңт-ке қарай 2
белдем аралығына бөлiнедi: кәдiмгi қара топырақты белдем аралығы Батыс
Сiбiр ойпатының оңт-н Сарыарқа өңiрiнiң және Жайық биiк шығыс жазығының
солт. бөлiктерiн қамтып (енi 100 — 140 км-дей), батыстан шығысқа созылып
жатыр. Аум. 11,8 млн. га. Жер бетi жазық, топырағы құнарлы, негiзiнен астық
дақылдары егiлiп, еттi-сүттi мал өсiрiледi; оңтүстiктiк қара топырақты
белдем аралығы — кәдiмгi қара топырақты белдем аралығының оңт-н бойлап
батыстан шығысқа созылып жатыр, енi 50 — 125 км-дей, аум. 13,9 млн. га. Жер
бетi жазық, топырағы құнарлы. Бұл негiзiнен ылғалы жеткiлiктi, дәндi
дақылдар егуге қолайлы жерлер. Құрғақшылық әрбiр 7 — 9 жылда бiр-екi рет
қайталанады.
3) Республиканың оңт. бөлiгiндегi шөлдi белдемге дейiнгi орт.
аймақты құрғақ-далалы және шөлдi-далалы қара-қоңыр топырақты белдем алып
жатыр. Аум. 90,5 млн. га, яғни республика жерiнiң 33,2%-ы. Мұнда солт-тен
оңт-ке қарай 3 белдем аралығына бөлiнедi: күңгiрт қара-қоңыр топырақты
белдем аралығы — қоңыржай қуаң дала, мұнда жыл сайын егiннен тұрақты өнiм
алынбайды. Топырақтағы қара шiрiк мөлш. 3 — 4%-дай. Аум. 27,7 млн. га.
Топырақ құнары жап-жақсы болғанымен құрғақшылық әрбiр 3 — 4 жылда бiр
қайталанып болып тұрады. Соңғы 10 жылда бұл белдем аралығындағы жыртылған
жер көлемi оларды пайдаланудың тиiмсiздiгiнен, бұрынғы 10 млн. га-дан 3 — 4
млн. га-ға азайтылған; жай қара-қоңыр топырақ орын алған алқаптың аум. 24,4
млн. га. Топырақтың беткi қабатындағы қарашiрiк мөлш. 2 — 3%. Құрғақшылық
кейде жыл сайын, кейде 2 жылда бiр рет қайталанады, сондықтан суарылмайтын
егiншiлiкпен айналысу тиiмсiз, ал суару үшiн тұрақты су көздерi жоқ. Тың
игеру кезiндегi асыра сiлтеушiлiкпен бұл белдем аралығында астық үшiн
игерiлген 4 — 5 млн. га жерге соңғы 10 — 12 жылда егiс егiлмейтiн болды,
тек аз ғана малазықтық жем-шөп егiлетiн жерлер қалдырылды. Мұнда соңғы
жылдары тек мал өсiрiледi; ашық қара-қоңыр топырақты белдем аралығы — өте
қуаң шөл (шөлейт) дала, негiзiнен мал ш-на жарамды. Аум. 38,4 млн. га.
4) Шөл дала белдемiнiң аум. 119,4 млн. га, немесе республика
аумағының 44%-ы. Мұнда 2 белдем аралығы бар. Қоңыр топырақты белдем аралығы
— шөлдi аймақ, оның жусаны мол, жайылымы жұтаң жерлер. Аум. 57,4 млн. га.
Жылдық жауын-шашын мөлш. 120 — 150 мм. Топырақтың беткi қабатындағы
қарашiрiк мөлш. 1 — 1,5%. Сұр қоңыр топырақты белдем аралығы шөлдi аймақ,
жусан мен эфемерлi өсiмдiктер басым. Аум. 61,8 млн. га. Жылына түсетiн
жауын-шашын мөлш. 80 — 130 мм. Топырақта қарашiрiк мөлш. 1%-дай. Алқапта
құмды, тақыр, сор жерлер жиi кездеседi. Бұл жерлерде мал ш. дамыған,
егiншiлiк суармалы жерлерде ғана шоғырланған.
Биiк шоқылы аймақтың топырағы республиканың оңт.-шығысын алып
жатыр. Аум. 37 млн. га, республика жерiнiң 14%-ын құрайды. Қазақстанда
топырағы мен климаты жағынан ерекшеленетiн 4 биiктiк белдеу бар: 1) тау
етегiндегi шөлдi-далалы белдеу теңiз деңгейiнен 450 — 750 м (кейбiр
аймақтарда 300 — 1000 м) биiктiкте орналасқан. Тянь-Шань тау етектерiнде
негiзiнен сұр, Батыс Тянь-Шань тау етегiнде сұр-қоңыр, Солт. Тянь-Шань мен
Алтай таулары етектерiнде ашық қара-қоңыр топырақ таралған. Бұл жерлерде
суармалы және тәлiмi егiншiлiк және мал ш. дамыған. 2) Аласа шоқылы дала
белдеуi — әр түрлi шоқылы аймақта 600 — 2200 м биiктiкте орналасқан алқап.
Алтай мен Солт. Тянь-Шаньда таудың күңгiрт қара-қоңыр және қара топырағы
таралған. Ал Бат. Тянь-Шаньда (Оңт. Қазақстанда) сұр қоңыр және таудың
қоңыр топырағы басым. Қарашiрiк мөлш. 10 — 15%-дай. Жайылымы — шүйгiн,
ағашы қалың алқап, мал ш. жақсы дамыған. 3) Орташа шоқылы орманды-далалы
және шалғынды-орманды белдеулерi әр түрлi шоқылы аймақтарды 1000 — 2500 м-
ге дейiнгi деңгейдi қамтиды. Негiзiнен таудың шайылған, сiлтiсiз қара
топырақтары мен орманның сұр топырақтары және шоқылы-шалғынды топырақ
тараған. Бат. Тянь-Шаньда таудың қоңыр, Алтайда күлгiн топырақтар түзiлген.
Жайылымы — шүйгiн, орман ш. жақсы дамыған. 4) Биiк шоқылы альпiлiк,
субальпiлiк шалғынды және қарлы-мұзды белдеулерi Батыс Тянь-Шань мен Алтай
аралығындағы биiк шоқылы аумақтардың 1800 — 3800 м кейде одан да биiк
деңгейлердi алып жатыр. Топырағы альпiлiк, субальпiлiк, шалғынды-шымды.
Көпшiлiк жерi топырақсыз тасты шыңдар мен мәңгi мұз, қар басқан шыңдардың
үлесiне тиедi. Шалғынды жерлерi — жазғы жайлау ретiнде пайдаланылады.
Өсiмдiктерi. Қазақстанда өсiмдiктердiң 15 мыңдай түрi бар. Оның 2
мыңнан астамы балдырлар, 5 мыңдайы — саңырауқұлақтар, 600-ге жуығы —
қыналар, 500-ге жуығы мүк тәрiздiлер және 6 мыңнан астамы — жоғары сатыдағы
түтiктi өсiмдiктер. Қазақстан микрофлорасының (саңырауқұлақтар) құрамындағы
түрлердiң 4,8%-ы эндемик болып табылады. Жоғары сатыдағы өсiмдiктердiң түр
байлығы, интродукцияланған, мәдени дақылдар мен кездейсоқ әкелiнген 500-ден
аса түрлердi қоспағанда, 161 тұқымдасқа, 1120 туысқа жататын 6100-ге жуық
түрден тұрады. Оның iшiндегi 730 түр тек Қазақстанда өсетiн — эндемиктер.
Бұлардың iшiндегi ең ерекше 12 монотиптi туыс бар: физандра, рафидофитон,
жалған шөлмасақ, жалған шандра, боченцевия, канкриниелла, тобылғыгүл,
птеригостемон, пастернаковник, тоғайя, недзвецкия, шолақтауия. Қазақстан
флорасындағы түрлердiң басым бөлiгi 15 тұқымдасқа топтасқан. Алғашқы
құрлықтық өсiмдiктердiң қалдықтары Оңт. Балқаш өңiрi мен Бұрынтауда жоғ.
ордовиктiк қатпарлардан табылған. Олар плаун тәрiздiлерге жататын
Akdalophyton caradocki пен қырықбуынға жататын — Sarituma tatjanae. Бұлар
шамамен 450 млн. жыл бұрын тiршiлiк еткен.
Республикамыздың қазiргi флорасы эоцендiк субтропиктiк (36 — 58 млн.
жыл бұрын), олигоцендiк орманды-мезофильдiк (26 — 35 млн. жыл), неогендiк
ежелгi жерортатеңiздiк шоқылы-ксерофиттiк, субтропиктiк-ксерофиттi бұталық
және миоцен-плиоцендiк алғашқы далалық (13 — 25 млн. жыл), плейстоцендiк (2
млн. жыл) флоралардың негiзiнде қалыптасқан.
Өсiмдiктердiң Қазақстан жерiнде таралуы, түрлер мен эндемиктердiң
топтасуы, табиғи аймақтар мен шоқылық белдеулерде әр түрлi. Республиканың
осыншама бай өсiмдiктер дүниесi түрлердiң биол., экол., эвол.
ерекшелiктерiне байланысты әр түрлiбiрлестiктер мен қауымдастықтарда
жүйеленген.
Қазақстанның жазық бөлiгi орманды далалық, дала, шөлейт және шөл
белдемдерiне (аймақтарға) ажыратылады. Орманды далалық аймақ — республика
жер аумағының 2,04%-ын алып жатыр, 54Әс.е-тен жоғары Көкшетау мен Петропавл
қ-ларының маңында орналасқан. Орман түзушi түрлер: жылауық қайың, талдың
бiрнеше түрлерi, бұталардан: итмұрын, тобылғы, далалық шие, т.б. бар. Бұл
белдемнiң шалғындық және далалық телiмдерiнде алуан түрлi шөптесiн
өсiмдiктер мен астық тұқымдас шөптер басымдылық ететiн қауымдастықтар
таралған. Бұл аймақ 2 белдемге бөлiнедi: 1) оңтүстiк ылғалы аз қоңыржай
жылы орманды дала белдемi — сұр ормандық топырақта қайыңды-теректi, теректi
ормандар, ал қара топырақта шалғынды-далалық экожүйелер орналасқан; 2)
қоңыржай құрғақ шоқталған орманды дала белдемi — қайыңды-теректi шоқ
ормандар мен қара топырақтағы алуан-түрлi және астық тұқымдасты шөптесiн
өсiмдiктi далалық экожүйелер таралған.
Далалық аймақ елiмiздiң жер аумағының 28%-ын алып жатыр, аум. 110,2
млн. га, батыстан (Едiл-Жайық өзендерi аралығынан) шығысқа қарай (Алтай-
Тарбағатай тау бөктерi) 2500 км-ге созылып жатыр. Далалық флораның
құрамында 2000-нан астам түр бар деп шамаланады. Оның 175-i — эндемиктер.
Негiзгi басым түрлер: қау (боз), сонымен қатар бетеге, тобылғы, қарағай,
аласа бадам. Далалық аймақ 3 белдемге бөлiнедi: 1) қоңыржай-құрғақ және
құрғақ дала; кәдiмгi және оңт. қара топырақтағы алуан түрлi шөптесiн —
бозды белдем; 2) қоңыржай-құрғақ және жылы-құрғақ белдем—күңгiрт қара-қоңыр
және қара-қоңыр топырақтардағы бетегелi-бозды дала; 3) шөлейт құрғақ,
қоңыржай ыстық белдем — ашық қара қоңыр топырақтағы жусанды-бозды дала.
Шөлдi аймақ — жалпы аум. 124,6 млн. га. Өзiне тән өсiмдiк жамылғысы алуан
түрлi, 2500 — 2800 түр бар, олардың iшiнде 200 — 215 түрi — эндемиктер.
Шөлдi аймақ 5 белдемге ажыратылады: 1) солтүстiк далалы жердегi құрғақ,
қоңыржай-ыстық шөлдер — аум. 40 млн. га., немесе елiмiздiң жер аумағының
14,7%-ы. Өсiмдiк жамылғысы астық-тұқымдасты — жартылай бұталы (боз,
еркекшөптi-жусанды) шөлдер мен құмдақ-бұталы (жүзгiн-раң-шағыржусан-
еркекшөптi) шөлдер тарайды; 2) орталық (солтүстiк тұрандық) өте құрғақ,
ыстық шөлдер — аум. 51,2 млн. га, немесе республика жерiнiң 18,9%-ын алып
жатыр. Бұл жерлерде жартылай бұталы (жусанды, бұйырғынды, изендi),
сексеуiлдi, бұталы (қоянжын-жүзгiндi) өсiмдiк жамылғысы дамыған; 3)
оңтүстiктегi өте құрғақ, ыстық шөлдер — аум. 30,3 млн. га, немесе
Қазақстанның 11,1%-ын алып жатыр. Бұл жерлерге эфемероидты — жартылай
бұталы (сұр-жусанды, эфемерлi), ал дөң және тiзбектелген аллювийлi — эолды
құмдарда бұталы-сексеуiлдi-эфемероидты (сексеуiл-қоянжын-жүзгiндi) өсiмдiк
жамылғылары тән; 4) тау етегiндегi құрғақ, өте ыстық шөлдер — аум. 3,2 млн.
га немесе Қазақстанның 1,2%-ы. Негiзiнен эфемероидты iрi шөптесiн-жартылай
бұталы өсiмдiктер өседi; 5) тау етегiндегi өте құрғақ шөлдер — аум. 11,6
млн. га, немесе республиканың 4,3%-ын алып жатыр. Эфермероидты-псаммофиттiк
бұталы өсiмдiк жамылғысы тән.
Қазақстанның шоқылы экожүйелерiнiң аум. 18,6 млн. га, яғни республика
жерiнiң 7%-ы. Бұл ретте есепке алынып отырғаны 4 — 5 биiктiк белдеулi биiк
таулар ғана. Шоқылы экожүйелердiң флорасын 3400 — 3600 түр құрайды деп
шамаланады. Оның iшiнде 540 — 570 түр эндемик болып табылады. Тек
Қаратаудың флорасында 165 — 170 эндемик түрлер бар. Олардың iшiнде, шыршалы
(шренктiк шырша, сiбiрлiк шырша); май қарағайлы, самырсынды (сiбiрлiк
самырсын, сiбiрлiк майқарағай); қылқан жапырақты ормандарды; алмалы (Сиверс
алмасы, қырғыз алмасы), өрiктi (кәдiмгi өрiк), қайыңды-теректi (түктi
қайың, көк терек) — жапырақты ағаш ормандарды атап өтуге болады. Шоқылы
экожүйелерде итмұрын мен бөрiқарақаттың (зеректiң), аршаның, қылшаның,
бетегенiң, сарыкүйiк қауымдастықтары да кең тараған. Қазақстанның табиғи
флорасы — пайдалы өсiмдiктердiң қайнар көзi. Мұнда жем-шөптiк өсiмдiктердiң
700-ден астам түрi, дәрiлiк өсiмдiктердiң 400-ге жуық, әсемдiк-
безендiрушiлiк 700 — 800, ширнелiк (300-ден астам), эфир-майлық (450-ге
жуық), улы-зиянды (250-ден астам) өсiмдiктер түрлерi бар.
Қазақстан жерiнде сүтқоректiлердiң 180, құстың 500, бауырымен
жорғалаушылардың 52, қос мекендiлердiң 12, балықтың 104-ке жуық түрi бар.
Омыртқасыз жәндiктер шаян тәрiздiлер, ұлулар, құрттар, т.б.) бұдан да көп.
Тек жәндiктер түрлерiнiң өзi-ақ 30 мыңнан асады. Қазақстанның солт-ндегi
орманды дала белдемiнде бұлан, елiк, ақ қоян, сұр тышқан, су егеуқұйрығы,
орман тышқаны, бұлдырық, ақ кекiлiк, көл айдындарын су құстары — аққу, қаз,
үйрек, шағала, тарғақ, қасқалдақ мекендеген. Едiл өз. жағалауынан Алтай
тауы бөктерiне дейiнгi астық тұқымдас шөп пен жусан, бетеге өскен далалық
белдемде суыр, дала алақоржыны, сүйiрбас сұр тышқан, кәдiмгi сұр тышқан,
дала тышқаны, саршұнақ, ал құстан — дуадақ, безгелдек, жылқышы, сұңқар,
бозторғайлар, қыранқара, дала құладыны кездеседi. Көктемнен күзге дейiн бұл
жерлерде ақ бөкен үйiрлерi жайылады, олар қысқа қарай шөлдi аймаққа
ығысады.
Едәуiр бөлiгiн Жайық өз-нiң аңғарындағы орман алып жатқан далалық
белдемнiң батыс бөлiгiн бұлан, елiк жайлаған, мұнда еур. қара күзен,
жұпартышқан, орман сусары да кездеседi. Бұдан 200 жыл бұрын түгелдей
жойылуға жақын қалған құндыз қайта пайда бола бастады. Қосмекендiлерден
Жайық, т.б. өзендердiң аңғарында тарбақа, орман бақасы, т.б. кездеседi.
Мұнда бұлдырық, сұр кекiлiк, тырна, бозторғай көп. Далалық белдемнiң
шығысында суыр, дала тышқаны, дала шақылдағы, ақ қоян, сiлеусiн, елiк,
арқар мекендеген. Өсiмдiк жамылғысы әркелкi шөлейт белдемде саршұнақтар мен
қосаяқтың, құм тышқаны мен қоянның бiрнеше түрi кездеседi. Мұнда ақ бөкен
де, сондай-ақ 20 ғ-дың 40 — 50 жылдарында қарақұйрық та көптеп кездесетiн.
Бұл белдемде құстан дуадақ, шiл, қылқұйрық, бозторғай, т.б. бар. Қыста қар
тоқтап, көктемде қар суы жиналатын Үстiрт пен Маңғыстау жартастарының
арасында кездесетiн үстiрт арқары жұтаң өсiмдiктермен қоректенiп, ащы суды
қанағат етедi. Үстiртте ұзын инелi кiрпi, қарақұйрық, шөл сiлеусiнi —
қарақал кездеседi.
Сазды және қиыршық тасты шөл дала жануарларынан Қазақстаннан басқа
жерде кездеспейтiн ерекше тұқымдас өкiлi — жалманды атап өткен жөн. Ол тек
Бетпақдалада, Балқаш к-нiң солт. жағалауындағы кейбiр аудандарда, Алакөл
және Зайсан қазаншұңқырында ғана бар. Солт. Балқаш маңындағы бiрнеше жерден
ғана тiршiлiк ететiн бес башайлы ергежейлi қосаяқ та ерекше жануар. Мұнда
құстан шiл, қылқұйрық, тырна, жек дуадақ кездеседi. Оңт. Балқаш құмында осы
араға ғана тән сексеуiл жорға торғайы, шөл дала жапалағы тiршiлiк етедi.
Құмайтты шөлде бiрқатар кесiртке (жұмырбас, ешкiемер), жылан (оқ жылан,
айдаһар, қара шұбар жылан, т.б.) түрлерi, дала тасбақасы тараған.
Республиканың қиыр оңт-ндегi кейбiр жерлерде келес сақталып қалған. Өзен-
көл аңғарларындағы орман-тоғайларда елiк, жабайы шошқа, құм қояны, орман
құстар, т.б. кездеседi. Балқаш, Сасықкөл, т.б. көлдердiң жағалауындағы
қалың қамыс арасында бiрқазан, жалбағай, ақ құтан, көк құтан, қарақаз,
шағала бар. Алакөл айдынын өте сирек кездесетiн, Қазақстанның “Қызыл
кiтабына” енгiзiлген реликт шағала қоныстайды. Қазақстанның шығысы мен оңт-
н қоршап жатқан таулардың жануарлар дүниесi де сан алуан. Қылқан жапырақты
Алтай ормандарында бұлан, марал, құдыр, сiбiр таутекесi, арқар, алтай
көртышқаны, қоңыр аю, бұлғын, құну, күзен, барыс, тиiн, борша тышқан, алтай
суыры, құр, шiл, т.б. кездеседi.
Зайсан қазаншұңқырынан оңт-ке қарай созылып жатқан тауларда [Сауыр,
Тарбағатай, Жетiсу (Жоңғар) Алатауы] марал, елiк, арқар, сiбiр таутекесi,
қоңыр аю, сiлеусiн, барыс, ұзынқұйрық саршұнақ мекендейдi. Жетiсу (Жоңғар),
Iле Алатауы мен Талас Алатауында көкшiл суырдың орнына қызыл суыр және өте
сирек кездесетiн Мензбир суыры жерсiндiрiле бастады. Қазақстанның оңт.-
шығыс тауларында жыртқыш құстардан қозықұмай, тазқара, бүркiт тiршiлiк
етедi.
Кең байтақ Қазақстан жерiн мекендеген жабайы жануарлардың тәжiрибелiк
маңызы бар: олардың кейбiреулерi (ақ бөкен, марал, жабайы шошқа, ондатр,
суыр) ауланады, екiншi бiреулерi — өсiмдiк пен жануар зиянкестерi
(саршұнақ, тышқан, т.б.) мал мен адам ауруларын таратады. Кемiрушiлер жазық
және шоқылы жерлерде оба ауруын, тышқан тәрiздi, кемiрушiлер туляремия,
лептоспироз, қуқызба ауруларын таратады. Қансорғыш кенелер аталған
аурулардың кең етек алуына себепкер болып, малға бiрқатар қан-паразиттiк
аурулар жұқтырады.
Жануарлар түрлерiнiң қазiргi сипаты бiрқатар жағдайларға байланысты,
олардың аралығында, ең алдымен, жердiң аса кең аумақта игерiлуi, осыған
орай жер суару, не керiсiнше, көптеген жайма су аңғарларын құрғатып, тех.
дақылдар егу нәтижесiнде жер бедерiнiң өзгеруi сияқты жағдайларды атап
көрсету керек. Мұның нәтижесiнде соңғы 150 — 200 жыл iшiнде республика
бойынша керқұлан (Пржевальский жылқысы), қабылан, тұран жолбарысы, тоғай
бұғысы сияқты түрлерi жойылып кеттi. Көптеген аса бағалы аң түрлерiнiң
азайғандығы соншалық, тiптi оларға жойылу қаупi төнген. Бұлардың қатарына
қарақұйрық, үстiрт арқары, арқар, Мензбир суыры, ортаазия өзен құндызы,
қарақал жатады. Құстардың iшiнде дуадақ, безгелдек, жорға дуадақ, қоқиқаз,
орақтұмсық, жылан жегiш қыран, бүркiт, балықшы, кезқұйрықты субүркiт саны
тым азайып кеттi. Олардың бәрi Қазақстанның “Қызыл кiтабына” енгiзiлдi.
Сондай-ақ, Қазақстанның “Қызыл кiтабының” 3-басылымына қорғауға алынған
аңдардың 40 түрi, құстың 56 түрi, бауырымен жорғалаушылардың 10 түрi,
қосмекендiлердiң 3 түрi, балықтың 16 түрi енгiзiлдi. Қорықтарда көптеген
сирек кездесетiн жануар түрлерi мемл. қорғауға алынды (қ. Ақсу-Жабағылы
қорығы, Барсакелмес қорығы, Қорғалжын қорығы, Наурызым қорығы, Марқакөл
қорығы, Үстiрт қорығы). Республикамыздың қазiргi жануарлар дүниесi алуан
түрлi, ал оның кең байтақ жерiнде бұрын да көптеген жануарлар мекендеген.
Мұнда бiр кезде құрып кеткен омыртқалылардың 200-ден астам түрi, көне
дәуiрдегi теңiз жайылмасында тiршiлiк еткен бауырымен жорғалаушылардың,
балықтардың, омыртқасыз жәндiктердiң, мәселен, ұлулардың бiрнеше жүздеген
түрi табылды.
II. Бұқпа мемлекеттік мекемеге сипаттама
2.1 Зерттеу ауданының табиғи ауа-райына шолу
1997 жылы 30 мамырда Қазақстан республикасы ауылшаруашылғы
министрлігінің № 31 бұйрығына сәйкес Бұқпа орман аң шаруашылығы қүрылды.
Қазақстант Республикасының табиғи ресурстары және қоршағна ортаны қорғау
министрлігі 2000 жылдың 20 ақпанында жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі
мемлекеттік мекемесі құрылды. Мекеменің жалпы жер көлемі 315 613 га. Оның
ішінде меншіктісі 188 298 га, жер қоры 127 315 га, мекеме үшке бөлінеді:
Текес орман шаруашылығы – 101 702 га;
Шалкөде орман шуаруашылығы – 63 322 га;
Сарыжаз орман шаруашылығы - 23 274 га.
2.2 Мекеменің кадрлармен қамтамасыз етілуі
Лауазымдар
Бюджеттік қызмет
Мекеменің басқару аппараттары: штаб бойынша саны
Директор – 1
Бас орманшы - 1
Бас есепші – 1
Бас механик – 1
І категориялы инженер – 1
ІІ категориялы инженер – 1
Орманды қорғау жөніндегі инженер – 1
Есепші – 1, Кадр жөніндегі инспектор – 1, Қойма меңгерушісі – 1
Кассир – 1
Барлығы – 11
Бұқпа орман шаруашылығының территориясы Тянь-Шань тауы жүйесіне
кіретін Кетпен, Теріскей, Іле, қыраттарының баурайларында орналасқан. Орман
қоры жерлерін орман өсімдік қауымы жағдайлары бойынша аудандастыру жүйесіне
(Медведьев, Гуриков 1972 ж.) сәйкес Бұқпа орман шаруашылығы Бұқпаының
орман өсімдік қауымы ауданына кіреді.
Кәсіпорынның орналасу аумағының ауа райын сипаттайтын ерекшелік болып,
жер бедерінің пішініне және теңіз деңгейінен жер биіктігіне байланысты ауа
райы көрсеткіштерінің алуан түрлілігі мен құрлықтылығы есептеледі.
Теңіз деңгейінен биіктігі өзгерген сайын температуралық режимі,
тіршілік кезеңінің ұзақтылығы, жауын-шашын мөлшері, салыстырмалы
ылғалдылығы мен басқа да ауа райы әсерлері өзгеріп тұрады. Кәсіпорынның
орналасу аумағында тіршілік кезеңінің орташа ұзақтығы 105 күнді құрайды (1-
кесте), ал биіктік аумақтары бойынша ауытқуы 135 күннен 70 күнге дейін
болады.
Ауа райы көрсеткіштері
1-кесте
рс Көрсеткіштер атаулары өлшемі күні
1 Ауа температурасы, градус
Орта жылдық 2,6
+33
Шектік жоғары -40
Шектік төменгі
2 Жыл бойғы жауын-шашын
мөлшері, мм 400
3 Тіршілік кезеңінің ұзақтығы, 105
күн
4 Ең соңғы көктемгі үсіктер 26.05.
5 Алғашқы күзгі үсіктер 22.09.
6 Қар жымылғысы
Қалыңдығы, см 16
Пайда болу кезеңі
Еріп жайылу кезеңі
7 Маусымдар бойынша басым
желдерінің бағыты, румб
Қыста ОБ
Көктемде Б
Жазда Б
Күзде ОБ
8 Маусымдары бойынша басым
желдерінің орташа жылдамдығы,
мсек
Қыста 1,3
Көктемде 1,9
Жазда 1,8
Күзде 1,4
9 Ауаның салыстырмалы
ылғалдыдылығы, % 66
2.3 Жер бедері, орман өсімдіктері және гидрологиясы
Қазақстан Республикасының шоқылы ормандарда басты пайдалану кеспе ағаш
ережелері жобасына (1994ж.) сәйкес ұзындығы 10 км-ден асатын шағын өзендер
бойында орманды өсіруді жоспарлау ережелері бойынша ені 300 м-дей болатын
су жағалауын қорғаныш жолақтары бөлінген кәсіпорын территориясында өзендер
бар.
Мемлекеттік мекеме орналасқан ауданда халық шаруашылығының жетекші
саласы болып, ауыл шаруашылығы есептеледі.
Ауыл шаруашылық дақылдарынан негізінде дәнді дақылдар мен картоп
өсіріледі. Ауданның агроклиматтық жағдайлары бойынша дәнді дақылдарды
тәлімі және суармалы жерлерде өсіруге болады. Арпа, сұлы, жаздық және
күздік бидай өсіріледі. Дәнді дақылдар арасынан бастаушы орын күздік бидай,
ал ерте жаздық дақылдардан - арпа. Аудан аумағының агроклиматтық
жағдайлары картоп өсіруге ең қолайлы болып есетелінеді.
Кеспе ағаш дайындау, ағаш өңдеп және орман химиялық өнеркәсібінің
кәсіпорындары аудан аумағында жоқ. Санитарлық жолмен ағашты дайындап,
өңдеумен кәсіпорынның кең ауықымда тұтыну цехы айналысады.
Ауданың жер аумағында орналасқан ормандар біркелкі емес негізінде олар
шоқылы аймақта түрлі құламадағы және беткейдегі баурайларында қалыптасқан
жеке шатқалдар мен сайларда орналасқан.
Ең қалың орманды болып Теріскей Бұқпа қыратының солтүстік баурайлары
есептеледі.
Мемлекеттік орман шаруашлық мекемесінің қарамағына 95 000 орман қоры
жер бар, оның ішінде ормандарды алқап жер көлемі 45 000 га. Орманды өсіруді
жоспарлау жұмысы мұндай ормандарда соңғы жылдары жүргізілмеген және олардың
жас топтары бойынша бөлінулері, ағаш қоры, болжамдық кеспе ағаш соңғы жылы
тек орман мамандарының күшімен атқарылып жатыр. Мұндай ормандарда кеспе
ағаш дайындауға рұқсат етілмейді. Мемлекеттік мекеме орналасу жер аумағында
егіс қорғайтын орман алқаптары жоқ.
2.4 Қоршаған ортаны қорғау мен экономикасындағы
мемлекеттік мекеменің ролі
Аудан экономикасында орман шарашылығы мен аң шаруашылығы халық
шаруашылығының жетекші саласы болып саналмайды. Бірақ та ауданның жалпы
өнім көлемінде оның меншікті салмағы айтарлықтай қомақты. Ауданның қылқан
жапырақтылар сүрегіне тұтыну сұранысы маңызды көлемінде кәсіпорынның
ормандарында дайындау жолымен қанағаттандырады.
Соңғы жылдары кәсіпорынның кең көлемінде тұтыну цехы жыл сайын 8000
мың метр куб ағаш шикізат өңдеп шығарған өңдеу кезінде олар аудан халық
шаруашылғының мұқтаждығын толығымен қамтамасыз ететін халыққа тұтыну
тауарларын және өндіріс бұйымдарды шығарып, аудан экономикасында белгілі
ролін атқарған. Соңғы екі жылда барлық кеспе ағаш түрлерінен алынған
сүректің орта жылдық шығаруы 5000 метр куб көлемінде болған.
Аудан экономикасында егістік және пішендік жерлерді пайдалану, малды
жайып, бағу қосымша пайдаланудың сала түрлері айтарлықтай маңызды рол
атқарады.
Кәсіпорынның жайылмыдық жерлері 22,7 пайыз. Ал шалғындық жерлері –
18,5 пайыз, ауданның тиісті жерлерінің жалпы аумағын алады. Осы жерлер
аудан шаурашылықтары мен толық пайдаланады. Кәсіпорын территориясындағы
жерлер аумағының жалпы аумағынан ұзақ мерзімді қолданысмқа жайылым
жерлерінің – 99,7 пайызы, пішендік жерлерінің 95,4 пайызы және егістік
жерлерінің 99,9 пайызы берілген. Кәсіпорынның пішендік және жайылымдық
жерлерге тұтыну сұранысы табиғи жаңаруы жоқ, алаңқай. Ұзақ мерзімді
қолданысқа басқа сипаттағы жерлер де берілген. Жерлерінде малды жайып бағу
мен пішен өсіру есесінен толығымен қамтамасыз етеді. Кәсіпорынның егістік
жерлер өз қызметкерлері мен көкеніс пен картоп өсіру үшін пайдаланады.
Пішендік жерлердің 1 га-дағы орташа өнімділігі 9 центнер шамасында,
жылдық ауа-райы жағдайларына және шалғындық саласына байланысты 8-15ц
аралықта ауытқиды.
Жайылымдық жердлердің өнімділігі бірсыпыра төмендеу, 4-6 ц 1 га-га.
Кәсіпорын жер аумағында ауыз судық қайнар көзі болатын және ауылшаруашылық
жерлердің өнімділігін арттыруға ықпал ететін егістік талаптарды суаруға
пайдаланатын көптеген өзендердің бастаулары орналасқан.
Кәсіпорын территориясында малды жайып бағуы ұзық мерзімді қолданысқа
берілген аумақтарында жүргізіледі. Орманды қалпына келтіру ісіне үлкен
шығын келтіретін ұзақ мерзімді қолданысқа берілмеген орманды жерлерде
рұқсатсыз өз бетімен малды жайып бағу оқиғалары кездейсоқ орын алады.
Кәсіпорынынң қосымша шаруашылығында орташа өнімділігі 1 га-дан 100 ц
жететін картоп және дәнді дақылдар (арпа, сұлы) өсіріледі. Болашақта
кәсіпорын жоспарында капуста, сәбіз, қызылша, тағы алмұрт пен сары өрікті
өсіруді көздеп отыр. Жергілікті орманның денсаулықты түзеу және тазалықты
сақтау шипалы ролі шекаралық режиммен шектеледі. Ауылшаруашылық жерлердің
байлығын және ормандардың кадастрлік бағалау, зерттеу жұмысын кәсіпорындар
жүргізбейді. Дәрілік шөптерде және техникалық шикізатты дайындау жұмысы
кәсіпорында жүргізілмеді. Ара шаруашылығымен тек әуесқой омарташылар
айналысады, өз омарташылары кәсіпорында жоқ. Кәсіпорын жер аумағында соңғы
3-4 жылдары ешқандай аң шаруашылық жұмыстары жүргізілмеген. Тек аз ғана
көлемінде биотехникалық шаралар жүргізілген.
Кәсіпорын жері Іле өзенінің су жинағыш әуітінің жоғарғы басында
орналасқан. Кәсіпорын жерінің аумағы бойынша ағып өтетін ірі өзендердің
көбісі Іле өзеніне құйылатын Текес өзенінің су жинағыш әуітіне жатады.
Кәсіпорын жер аумағы бойынша Текес өзенінің ұзындығы 20 км-ге жетеді.
Кәсіпорын жерінде Кеген өзеніне құйылатын Шалкөде-су өзенінің бастауы
орналасқан (2-кесте).
Үлкен Көкпақ өзені тармағында Бұзын өзенінің бас жағында (Текес
орманшылығы) теңіз деңгейінен 3080м-дей биіктікте, ұзындығы 1800м, ені 300-
400м болатын биік шоқылы жер орналасқан. Өзеннің ағыс жылдамдығы жер
еңістігіне байланысты және 1-3мс –тан 4,5-5,5 мс-қа дейін болады. Өзендер
ені 2-4м, тереңдігі 0,5 м-ден 2 м-ге дейін, ал Текес және Баянқол
өзендерінің ені 20-30 м-ге жетеді. Ыза сулары терең орналасқан. Соның
салдарынан ағаш-бұталы өсімдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz