МҰТП Бурабай -да орман сақтау және өсіру шаралардың тиімділігін жоғарлату жолдары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе 3
Тарау 1. Орман сақтаудың теоретикалық негіздері 5
1.1 Орманның маңызы мен қажеттілігі 5
1.2 Қазақстан Ресубликамыздың жалпы орман қоры және табиғи парктердің 10
маңызы
1.3 Орман қоры алқабының категориясы мен аймақтары 12
Тарау 2. МҰТП Бурабай-да ағаш өсірудің экологиялық ерекшіліктері 18
2.1 МҰТП Бурабай-дің жалпы сипаттамасы 18
2.2 Бурабай МҰТП-те өсірілетін ағаштардың қоршаған ортаға әсері 22
2.2.1 Климаттың маңызы 23
2.2.2 Орман және күннің жарығы 24
2.2.3 Орман және ауа температурасы 26
2.2.4 Жауынның орманға әсері және ауа ылғалдығы 28
2.2.5 Желдің әсері 30
2.2.6 Орманның өсуіне топырақтың маңызы 32
2.3 МҰТП Бурабай-дың жас ағаштарды өсіру питомниктер 41
Тарау 3. МҰТП Бурабай-дың жұмыс тиімділігін көтеру жолдары 48
3.1 Өртке қарсы шаралардың тиімділігін жоғарлату 48
3.2 МҰТП Бурабай-да ағаш отырғызу ең қолайлы әдісі 53
3.3 Орман шаруашылығын дамыту жолдары 56
3.4 МҰТП Бурабай-да орман шаруашылығын даму проектінің экономикалық 61
негіздері
3.5 Еңбек қорғау 69
Қорытынды 72
Пайдалаған әдебиеттер тізімі 76
Қосымша 79

Кіріспе

Өзектілігі. Қазақстан орман қорының жалпы көлемі жағынан СНГ
республиқалар арасында екінші орын алады. Бірақ республиканың жері кең-
байтақ болғандықтан, оның орманды жерлері жалпы жерінің үш пайыз ғана
асады. Орман қорының аздыры орман шаруашылығы қызметкерлерінің алдына аса
зор әрі құрметті міндеттер қояды. Бұл міндеттерді орындау үшін орман
өсімдіктерінің жаратылысын, ағаш пен бұталардың тұқымдарын, олардың өсу
жолдарын зерттеп білу керек, соңда ғана орманның дұрыс орналасуын, оның
өсуін, дамуын дұрыс басқаруға болады.
Қазір республикамыздың халық шаруашылығынын, барлық саласы күшті
қарқынмен өркендеп келеді. Әсіресе алуан алып құрылыстар келемінің үлғаюы,
ағаш материалдарының барған сайын мол тұтынылуы орман байлығын көбейткен
үстіне көбейте түсуді талап етеді. Бұл үшін ағаш өсірудің жаңа әдістерін,
жолдарын тауып, тиімді шаралар колдану қажет. Кейде ағашы кесілген жерде
әздігінен өсетін ұрпақ шыбықтар болмаған кезде қолдан ағаш егіп толықтыруға
тиісінше көңіл бөлінбейді, соның салдарынан орман алқабы көбею орнына,
кейбір жерлерде қайта кеміп кетеді. Орман шаруашылығының мамандары кесілген
ағаштың орнын тез толықтыру мәселесіне жүйелі, жоспарлы түрде қамқорлық
жасауға міндетті.
Орман шаруашылығы жөнінде қазақ тілшде жазылған әдебиеттердің болмауы
қалың бұқара арасында орман туралы олардың ана тілінде түсінік — насихат
жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік бермейді. Сондыктан да кейбіреулер орман
табиғаттын таусылмайтын байлығы, оны мөлшерсіз қалай болса солай
пайдалануға болады деп теріс түсінеді.
Ендігі кезектегі маңызды мәселе – соншама еңбектің нәтижесінде дүниеге
келген жасыл желекті көздің қарашығындай сақтауымыз керек. Өткен тамызда
тілсіз жаудан зардап шеккен Грек мемлекеті 180 мың гектар орманынан
айрылды. Діні бір ел деп жанашырлық танытқан Еуроодақ ескі Эллада
тоғайларын қайта қалпына келтіру үшін 4 миллиард евро бөлді. Ал кеше
өзіміздің Қостанайдың 3 мың гектарға жуық қарағайларын өрт жалмағанда бізге
сырттан ешкім жәрдем бермейтініне тағы бір рет көзіміз жетті. Орман – көне
ертегілерде айтылатындай бүгін ексең ертең өсіп шығатын сиқырлы шөп емес.
Шырша бір жылда 4 сантиметр ғана өседі екен. Он жылда 40 сантиметр. Жүз
жылда – 4 метр. Демек кеше отқа оранған Қостанайдың қарағайын қайта қалпына
келтіру үшін неше жыл керек? Осы жерде М.Пришвиннің “Табиғатты қорғау
Отанды қорғаумен бірдей іс” деген сөзі ойға орала береді.
Жұмыстың жаналығы. Бұл дипломдық жұмыста ұсынылып отырған Бурабай
ормандары халык шаруашылығы үшін маңызы, орманда өскен ағаш пен ашық
далада жабайы өскен ағаштың айырмашылығы, тұқымдарынын ауыспалы өсуі,
орманның климатпен, күн сәулөсімен, топырақпен, жылылыкпен, ауамен, желмен,
ылғал-мен және жан-жануарлармен өзара байланысы жан-жақты баяндалады.
Практикалық маңызы. Дипломды жұмыста орман алқабын кеңейту, онын
өнімділігін арттыру мәселесіне ерекше назар аударылған. Орман ағаштары мен
оның жанама өнімдерін пайдалану жолдары айтылады. Сонымен бірге орман
ағаштарын кесу тәсілдері түсіндіріледі.
Орман өртінен, орман зияңкестері мен ауруларына қарсы күресу және
олардан сақтану шаралары айтылады.
Дипломды жұмысының мақсаты: МҰТП Бурабай-да орман сақтау және өсіру
шаралардың тиімділігін жоғарлату жолдары.
Міндеттері:
1. МҰТП Бурабай-да ағаш өсірудің экологиялық ерекшіліктерін зерттеу.
2. МҰТП Бурабай-дің жалпы сипаттамасын зерттеу.
3. МҰТП Бурабай-дың жұмыс тиімділігін көтеру жолдарын бағалау.

Тарау 1. Орман сақтаудың теоретикалық негіздері

1.1 Орманның маңызы мен қажеттілігі

Қазір дәуір — күрделі техника мен электр дәуірі, атом дәуірі. Ғылым мен
техниканың шарықтап дамуы нәтижесінде сапасы мен төзімділігі табиғи
материалдардан кем түспейтін жасанды материалдардың алуан түрлері
шығарылып, халык шаруашылығының барлык саласында ойдағыдай қолданылуда.
Осыған байланысты ғасырлар бойы адам тіршілігінде мейлінше пайдалы роль
атқарып келген ағаштың маңызы бірте-бірте азайып, келешекте тіпті қажеті
болмай қалады деген ұшқалақ пікірлер айтылып та жүр. Бірақ бұл ешбір
негізсіз, ойланбай айтылған тайыз пікір. Қоғамдық цивилизация өркендеп,
ғылым мен техника дамыған сайын ағаштың халық шаруашылығындағы маңызы
кемімейтіні былай тұрсын, кайта үздіксіз артып, үлғая түседі. Мұны дәлелдеу
үшін қазіргі кезде ағаштың кай салада, қандай мөлшерде пайдаланылатынын
айтсақ, соның өзі жеткілікті.
Қазақстан Республикамызда басым тұқымдарға қалқанды, жапырақты және
тағы басқа ағаштардың түрлері жатады, олардың көлемі келесі кестеде
келтірілген.
Ең алдымен жасанды материалдардың алуан түрін шығаратын жаңа өнеркәсіп
тараулары пайда болды десек, солардың өзі ағашсыз ешбір дамып, өркендей
алмақ емес. Немесе құрылысты алыңыз. Осы заманғы көп қабатты үйлер, алып
заводтар мен фабриқалар кір-піштен, бетоннан, төмірден салынатын болды.
Бірак осыған байланысты ағаштың құрылыстағы ролі азайды ма? Тіпті де
азайған жок. Қайта құрылысқа ағаш материалдары бұрынғыдан анағүрлым көп
жұмсалады. Өйткені тұрғын үйлер, енеркәсіп орындары ғана емес, тұтас
қалалар жаңадан салынуда. Соңғы жылдары Қазакстанның өзінде ғана көптеген
өнеркәсіпорындары жаңадан салынды және салынып та жатыр, ескі қалалар
жаңартылып, кеңейтіліп бейнесін бүтіндей өзгертуде. Селода құрылыс
жұмыстары кең көлемде жүргізілуде. Солардың бәріне де көп ағаш керек.
Біздің республикамыздың өзінде ғана жыл сайын 11 миллион текше метрге жуық
ағаш жұмсалады.

Басым тұқымдар бойынша Қазақстанның мемлекеттік орман қорының орман
өсетін алқабының сипаттамасы
1-кесте
Орман Оның ішінде 1996 2006
тұқымдардың басым
тобы тұқымдар
Алқап, мың Пайыз Алқап, мың Пайыз
га га
Қалқанды Қарағай 575,2 4,2 635,4 7,9
ағаштар
Шырша 159,4 1,1 140,3
Самырсын 379,5 2,7 458,7 5,7
Сағыз 304,7 2,2 187,5 2,3
қарағай
Балқарағай 35,2 0,3 31,1 0,4
Барлығы 1454,5 10,5 1453,0 18,1
Сексеул орманыСексеул 10170,5 73,5 4170,6 52,2
Жеміс ағаштарыАлма, өрік 13,8 0,1 14,8 0,2
жаңғақ
ағаштары
Жапырақты Қайың 611,3 4,4 691,1 8,7
ағаштар
Көк терек 214,7 1,5 270,2 3,4
Қара терек,
терек бозтал
Барлығы 964,9 7,0 1103.2 13.9
101,8
Арша ағашы Арша 153.7 970,40,7 87.9 1,1
Бұталы ағаштарТал 1,1 188.9 2,3
Баска 7.1 975.3 12.2
бұталылар
Барлығы. 1125.I 8.2 1164.2 14.5

Ол-ол ма, бізде ағашты ең негізгі материал ретінде тұтынатын арнаулы
құрылыстар бар. Мәселен, қышкыл, азот қоймаларың, тұз қамбаларын,
минералдық тыңайтқыштар фабриқаларын, тағы басқа химия өнеркәсіп үй-лерін
салу үшін төмірден гөрі ағаш жұмсау әлдеқайда тиімді. Өйткені төмірді тез
бұзатын қышқыл мен газға ағаш тезімді келеді. Соңдай-ақ оттың қызуына
төмірден де төзімді ағаш сорттары бар. Мамандардың есебі бойынша
қабырғасының қалыңдығы 0,5 м кірпіш үйге қарағанда ағаш үй жылуды 30—60
пайыз көп сақтайды.
Кәсіпорындарында болат пен әйнектің, синтетикалық материалдардын үлесі
тез артып келеді. Дегенмен бұл салада да сапасы, тұрмыста қолдану қо-
лайлығы жағынан ағаштан жасалған мсбель бұйымдарына парапар келетін
материал өзірге табыла қойған жоқ. Бұл женінде қызыл ағаш, емен, бүк және
басқа баралы ағаш тұқымдарынан жасалған бұйымдарын атап айтуға болады.
Ағаштың төмір жол қатынасы үшін маңызы жұртқа ертеден белгілі. Жолаушы
таситын вагоңдардық ішкі құрылысы мен жүк таситын вагоңдардың қабырғалары
кілең ағаштан жасалатының былай қойғанда, төмір жол шпалдарының өзіне
қаншама ағаш жұмсалады десеңізші.
Ағаш шпалдар серіппелі болғандықтан поезд жүргенде вагонның соқпасын
жұмсартып, дүрсілін азайтып, жолаушыларға жайлы тиеді. Ағаш шпалдың тағы
бір өзгешелігі — ол төмір сиякты кыстың қатты аяздарында қысқарып, жаздың
ыстық күндерінде ұзарып езгеріп тұрмайды.
Бір кезде су кемелерінің құрылысына ағаштан басқа материал табу қиын
болатын. Қазір небір алып кемелерден бастап шағын қатерлерге дейін
негізінен болат материалдардан жасалатын болды. Соған қарамастан әрбір
мұхит кемесін жасауға 4000 текше метрге дейін ағаш жұмсалады. Қеме құрылысы
үшін ағаштың қаншалық маңызды екенін осы цифрдан айқын көруге болады.
Шаруашылықта және тұрмыста тұтынылатын алуан түрлі бұйымдар шығаруға
жұмсалатын ағаш мелшерінде қисап жок. Бір ғана сіріңке шырпыларын жасауға
жылына мыңдаған текше метр ағаш кетеді.
Халық шаруашылығына ағаш біткеннің бәрі бірдей жарай бермейді. Мәселен,
құрылыс үшін ең бағалы ағаш — қарағай, сағыз қарағай, шырша сияқты қылқанды
орман ағаштары. Оның үштен екісі — қылқанды ағаштар. Демек, құрылыс
ағаштарына біздің отанымыз бай. Ал жер шарының тропикалық белдеуінде жалпы
орман көп болғанымен, оңдары ағаш тұқымдарының көпшілігі құрылыс
техникасына жарай бермейді. Мысалы, Индияда өсетін 2500 түрлі ағаш
тұқымының 25-ке жетер-жетпесі ғана пайдаға асады. Тропикалық белдеу
ағаштары негізінен тым қатты, ірі, салмақты келеді (мәселен, квейб-рахо
деген бұтақсыз ағаштың әрқайсысы 5—6 тоннаға дейін тартады). Оның үстіне
тропикалық белдеу ағаштарының үлес салмағы судан ауыр болғандықтан өз
бойымен ағызуға көнбейді, демек, тасымалдау өте қиын. Өте қатты әрі тым
үлкен ағаштан қажетті құрылыс материалын жасау оңайға түспейді.
Ағаштардың ішінде халық шаруашылығына ең көп пайда келтіретіні — шырша.
Целлюлоза-қағаз енеркәсібінің қауырт өркендеуіне байланысты шыршаның маңызы
бұрынғыдан да артып отыр. Өйткені жер жүзінде целлюлоза-қағаз енеркәсібі
үшін әзірге шыршадан артық шикізат жоқ. Ал шырша ағашының қандай көлемде
пайдаланылатынын аңрару үшін мынадай бір мысал келтіруге болады.
Орман шаруашылығын зерттеуші ғалым М. Е. Ткаченконың мәліметіне сәйкес,
1955 жылға дейін жер жүзінде шығатын газеттерге жыл сайын 9 миллион
тоннадан артык қағаз жұмсалып келген. Әр тонна кағаз жасау үшін 6 текше
метр ағаш кетеді десек, соңда 9 миллион тонна қағазға жылына 54 миллион
текше метрден артығырақ ағаш жұмсалады екен. Мұның дені шырша ағашы. Егер
бір гектардан 150 текше метр ағаш өндіріледі десек, соңда бұл газеттерді
қағазбен қамтамасыз етудің жыл сайын 360 мың гектар жердің ағашын кесу
керек деген сөз.
Жер жүзіндегі шырша тұқымды ағаштың көбі біздің елімізде өсетін
болғандықтан, оны жақсы күтіп, сақтап, көлемін үлғайта беруге ерекше
қамқорлық жасау қажет. Біздің Қазақстанда да шырша ағашы өседі, бірақ ол
онша көп емес— 170,0 мың гектар. Көлемі аз болғандықтан республикада өсетін
шырша ағашы целлюлоза-қағаз өндірісіне емес, халық шаруашылығының басқа
қажеттеріне жұмсалады.
Ағаштан аса пайдалы алуан түрлі химия заттары — скипидар, камфора,
аспирин, креозот, мақта және түрлі дәрі-дәрмектер, бояу, лак алынады.
Қарағайдың түбірінен химиялық әдіспен сабын жасалады. Сексеуілдің шырпысын
өртеп, сілті жасайды да, сабын кайнатқанда соған косады. Смоладан алынған
скипидар резинка және қағаз өнеркәсібінде қолданылады. Соңдай-ақ ағаштан
алынатын метил және этнл спирті де өндіріс үшін өте бағалы зат болып
саналады.
Көптеген ағаштардың жапырағы көк балауса көзінде малға беріледі. Ал
ағаштан алынған патока мен белоктық ашытқыдан целлюлоза үны жасалады. Онық
малға жүғымдылығы сүлыдан кем түспейді.
Қазақстанда және Орта Азия республиқаларында жабайы өсетін алша, анар,
тұт ағаштарынын, жемістері қыр-кұлақтан сақтайтын аса пайдалы тағам.
Тәжікстанның таулы аудандары тұт ағаш жемісінің ұнынан нан пісіреді.
Орманда көптеген шипалы өсімдіктер өседі. Орманда өсетін алуан түрлі
жидектер мен ағаш жемістері витаминге мейлінше бай келеді.
Орманның халық шаруашылығы үшін тағы бір маңызының бірі-топырақты және
оның құнарлы қыртысын жел мен су эрозиясынан корғайды. Орман таулы жерлерде
топырақты судық жуып-шайып кетуінен сақтайды. Далалық өңірлерде көшкін
құмдардың жылжуына, желдің күшіне тоскауыл болып, топырақта ылғалдың
көбірек сақталуына себепші болады. Сөйтіп егістің, шептің, бау-бакшаның
әнімін молайтады, мал шаруашылығының өсуін қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік орман қорының өзгеру динамикасын келесі кестеде көруге
болады.
Орман — жердің де, елдің де көркі, жанның саясы. Орман — таза ауа,
тыныс корегі, мықты денсаулық. Қазақстан Республикамыздың орманның осы
қасиетін өте жоғары бағалайды. Өткен кездерде архитекторлар салынатын
үйлердің жобасын ғана жасайтын болса, енді архитектурасы жаңа қалалар мен
елді мекендер салғанда ағаш егу, бау-бақша өсіру шараларын қоса
жоспарлайды. Өйткені қалалар мен селоларда жайқалған жасыл желек ауадағы
көмір қышқылын өзінің бойына сіңіріп, адамға қажетті оттегін қалпына
келтіреді жәие молайтады. Сонымен қатар қалың ағаш қатты желдің күшін
бәсеқдетіп, топыраққа, шаң-тозақға, ласқа, зияңды микробтардың жайылуына
тосқауыл жасайды, яғни еңбекшілердің тұрмысын сәнді етеді, денсаулығын
күшейтеді. Қорытып айтқанда көгалдандыруға жұмсалган қаржы халыққа, оның
денсаулығына зор пайда келтіреді.

Мемлекеттік opман қоры алқабының әр түрлі категорияға бөлінүі

2- кесте

Топ Алқаптың разряды Жердің Мәліметтер
категориясы

1990 ж. 2006 ж.
алкап % алқап %
Орманды Орман Табиғи орман 13863.54.0 7833,637.6 0.8
алқап Екпе орман 9 37.90.1 160,1
Барлығы 13901.54.1 7993.738.4
Орман баспаған Отырғызылған 8 0.7 2081,91,0 1.0
жас орман 191.6 5.3 210,5 21,9 13.3
Кесіктіл орны 1377.67.0 4573,50.2
Сирек ағашты 1778.10.2 2766.2
орман. 68.8 45.4
Өріенген жер
Барлығы 3416. 13.2
7595.6 36.4

Орманды қорғау және оны тиімді пайдалану ерекше маңызды мәселе. Өйткені
орманның маңызы жоғарыда айтылған халық шаруашылығының қажетін қамтамасыз
етумен шектелмейді. Орманмен қатынасы жоқ табиғат-тың бірде-бір саласы жоқ
екені, осы кітаптың кейінгі тарауларында жан-жақты баяндалады.

1.2 Қазақстан Ресубликамыздың жалпы орман қоры және табиғи парктердің
маңызы

Қазақстан— жері кеңбантақ үлкен республика. Жерінің көлемі солтүстік
пен оңтүстігінің арасы— 1700 километр, ал күн шығысы мен күн батысының
арасы — 3000 километр. Солтүстікке қарағанда, оңтүстікте көктем 1,5 айдай
ерте шығады. Солтүстік пен оңтүстіктің температурасының арасында да елеулі
айырмашылық бар.
Қазақстанның жеріне Англия, Франция, Германия, Италия, Испания және
Түркия сияқты мемлекеттердің жерлерін бірге қосып есептегенде ғана тең
келеді. Оңтүстік Қазақстанға кіретін Алматы, Жамбыл, Қызылорда және Шымкент
облыстарының орманды алқабы көлемінің пайыз жоғары болуының себебі мұнда
едәуір көлемді алқапта сексеуіл өседі.
Республикада азды-көпті ормансыз облыс жоқ. Бірақ облыс аудандарына
келетін болсақ, оңда 14 әкімшілік ауданда орман өспейді. Бұл аудандар
жөнінде жақын арада алда тұрған мақсат ормандандыруды шұғыл қолға алу
болуға тиіс. Ормандандыру жұмысын бірінші кезекте — елде мекендерде,
өнеркәсіп орталықтарында, судың, яғни өзен-көлдердің айналасында, бастау
керек. Бұл айтылған себептер Қазақстандағы жайғасқан ормандарды сақтау
қажеттілігін дәлелдейді. Орман сақтау ұллтық табиғи парктерді түзіп
дамытуымен атқаруға болады.
Революцияға дейін орман туралы мамандардың жазған мақалаларынан
сақталып қалғандар Писчиковтың (1905 ж.) сексеуіл туралы жол мәліметтері,
Алфеевтың (1916 ж.) сексеуіл жөніндегі мақаласы, Барышевцевтың (1911 ж.)
Ақмола мен Семей губернияларыпың қазналық ормандары туралы деген еңбегі.
Республиканың ормандары туралы Борщовтың (1865 ж.), Бранкеннің (1912 ж.),
Андреевскийдің (1914 ж.), Аридтың (1908 ж.) және 1911 ж., Евсеенконың (1911
ж.) және басқа авторлардың шолу түрінде жазған еңбектері.
Республикамызда орман алқаптарының азайып бара жатқаны көптен-ақ
байқалып келеді. Ормансыз алкаптардың кебейіп кетуіне біріншіден, ерттен
сақтау шарасын қолданбау, орман ағаштарын қалай болса солай кесе беру,
мемлекеттік жер қорына алу себеп болса, екіншіден ормандандыру, егде
ормандарды қайтадан бұрың ғысындай қалпына келтіру жұмыстарының мардымсыз
жүргізілуі болды. Опың үстіне орманның өз шыбықта-тамырынан өсуі жеткілікті
болмай келген. Ормандарга қажетті-қажетсіз мал жаю, шөп шабу көп жағдайда
жас шыбықтардың жойылып, ормансыз алқаптардық кебеюіне әсерін тигізген.
Онан соқ орман ағаштарына табиғаттың кияңкы әрекеттері де кесірін
тигізіп отырады. Олар орманның зияңды жәндіктері мен аурулары (кұрт-
құмырысқа, шыбын-шіркей, аурулар), өзендердің көктемдегі тасқыны.

1.3 Орман қоры алқабының категориясы мен аймақтары

Орман қорына орманға арналған әр түрлі орман өскен алқап пен ормансыз
алаңдар (орман өсіруге жарамды) кіреді. Ормансыз алаң жарамды және жарамсыз
болып екіге бөлінеді. Жарамдыға: пайдаланып жүрген не пайдалануға жарайтын
мал жайылым, шабындық және егістік жерлер кірсді. Бұл алаң әйтеуір бір
кезде орман ағаштары жойылып кеткен, бірақ қайтадап табиғат күшімен, немесе
қолдан ағаш егу жолымеп орман өсіруге болатын жер. Суда осы категорияға
жатады. Жарамсызға ормансыз алаңның ішіндегі пайдалануға жарамайтын, немесе
орман өсіруге жарамайтыи (шалшық, сулы, құм басқан, тік жартас, сор тағы
басқалар) жерлері кіреді.
Енді Қазақстанда өсетін негізгі орман қорының тұкымдық құрамына
келейік. Табиғатта коспасыз таза орманның өзінің ішінде де бірлі-жарым
болсада басқа тұқымдардың кездесетіні даусыз. Солай болса да табиғи орманды
қоспасыз таза орман деп атайды, кейбір ормандарда бірнеше ағаш тұқымдары
есуі мүмкіп, бірак олардың ішінде негізгі бір тұқымның алаңы, басқа барлық
тұқымдардан сөзсіз кеп болады. Әр тұқымды теріп ез алдына есепке алу өте
киып және мүлікін де емес, соидықтан аз тұқымдар өскен алқаптар басыңкы
тұқымның алқабыпа косылып есептеледі.
Бұдан біз орман корындағы ағаш тұқымдарының кеп-бір тұқымы, әсіресе
сексеуіл ормандарының келемі азайып кеткенін аңғарамыз. Мәселен, Қылқанды
орман тұқымдары ешқандай өзгеріске ұшырауға тиісті болмаса да мемлекеттік
орман қорындағы шырша, балқарағай, әсіресе сағыз қарағай тұқымдары өсетін
алаң келемі кеп кеміген. Ал керісінше, самырсын, мен қарағайдың аланы
көбейген. Кейінгілердің көбеюіне кейінгі жылдарда ау-мақтап өсірілген
мәдени ағаштар себсп болған.
Қазақстанның ормандары, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді барған
сайын арттыру, әсіресе егісті қорғау жөнінде үлкен роль атқарады.
Республиканың астықты аудандарының жерлерінде бөлек-бөлек ормандар өсе-ді.
Бұл жерлерде дәнді дақыл егісі орман беліктеріне жалғасып жаткан жерлерде
өсіріледі. Табиғи орман алқабы мен жасанды орман алқабының қорғанышына
егілген донді дақыл егісінен, әсіресе бидай егісінен әрқашан мол өнім
алынатыны жұртқа мәлім.
Қазақстан Республиканың көптеген ормандарының жерлерін су эрозиясынан
қорғау және оны сақтау жөнінде ерекше мәні бар. Сонымен қатар бірсыпыра
ормандар өзендердің өзін корғайды.
Республиканың ормандары табиғат жағдайларына карай алты аймаққа
бөлінеді:
1. Орманды-далалық аймак;
2. Далалык, орманды аймак;
3. Шелейт орманды аймақ;
4. Алтай мен Сауыр таулары орман ағшагы;
5. Солтүстік Тянь-Шань таулық орман аймағы;
6. Батыс Тянь-Шань таулық орман аймағы.
Солтүстік Қазақстанның өзен бойларындағы алқаптық ормандары мен
Оңтүстік Қазақстанның өзен бонларындағы тоғайлық ормандары дара аралык
аймақ орман-дары болып есептеледі.
Орманды-далалық аймақ. Қазақстанда орманды-далалық аймақ оңтүстіктен
солтүстік кеңістігінің 54 градусына дейін созылып жатады. Бұған Солтүстік
Қазақстан мен Қостанай облыстарының солтүстік шығыс бәлегінің ормандары
кіреді.
Аймактың ауа райы қуаң және тым құбылмалы. Қысы қатты, жазы кеш шығады.
Жылдың ішінде жауатын атмосфералық жауынның саны да, мөлшері де жеткіліксһ
әрі тұрақсыз, яғни жаңбыр кей жылы мол, кей жылы тапшы болады.
Топырағы шалғыпды, түсі қара қоңыр, кей жерлері сортаң болып келеді.
Сондықтан тың және тыңайған үлкен алқаптарға егілетін егіннен тұрақты да
мол енім алу үшін егін қорғайтын орманнық маңызы аса зор.
Бұл өңірдің ормандары бөлік-бөлік болып келеді, есстін ағаштарының,
кепшілігі жапырақты қайың, терек және тал.
Солтүстік Қазақстан мен Қостанай облыстарында өткен кезде ормандар
тортіпсіз өте көп кесілген, соның салдарынан орман ағаштары тым сирексіп
кеткен. Кейбір бөлік орман ағаштары түгелдей кесілгендіктен, жай далаға
айналған. Бұл аймақтың ауа райы тым құбылмалы дедік, енді соган оралайық.
Далалық-орманды аймақ. Далалық-орманды аймақ батыстан шығысқа карай
жолақ болып, ұзындығы 2200 километрге созылады. Ол Қостанай, Көкшетау,
Ақмола, Павлодар облыстарынын, жерлерін, Семей, Ақтөбе облыстарының аздаған
белегіп қамтиды.
Бұл аймақтың жазы ыстық жәпе қуаңшылық жиі болып тұрады, қысы үзаққа
созылады, қар мол жауады. Аймақтың солтүстік жағында ащы да, тұщы да, тұзды
да көлдер кәп. Орман алқаптарын бірнеше өзендер оңтүстіктен солтүстікке
қаран кесіп етеді. Олардың ішінде Ешім, Тобыл, Есіл, Жайық өзендері бар.
Далалық-орманды аймақ белік-белік болып келеді де, аймақ ара-лығының типіне
кіреді. Жер қыртысының гидрографиялық және агрографиялық жағдайларына қарай
далалық-орманды аймақта өскен орман ағаштарын мынадай орман типтеріне
бөлуге болады: далалық қайың мен те-рек, Ертіс бойындағы құмда әсетін
қарағай жолағы; майда тастақ шоқы қарағайы; өзеп алқабы ормандары.
Мұндай ормандарға сипат беру үшін олардың есуіне табиғат жагдайларынын,
қандай әсер ететініне тоқталалык.
Далалық қайың мен терек беліктері ыза суы жер бетіне жакын жайпак
ойпаттарда жәнс майда көлдердің жағасындағы ойпаттарда кездеседі.
Жоғарыда баяндалған қайың мен терек өсетін бөлік ормандарда табиғи
жолмен жыныссыз өздігінен ұрпақтанып өсетін қайың мен терек ағаштары мол.
Ертіс бойындағы құмда өсетін қарағай жолағы. Бұл орман 20 мың шаршы
километрдей алқапты алады да, Қазақстанның Ертіс орман жолағы болып
аталады. Аталған орман жолағына Ертістін, оң жақ жағалауындағы Семей
облысының солтүстік бөлегі мен Павлодар облысының түстік шығысы кіреді. Бұл
ормандардың шығыс жағы Алтай өлкесінің қарағайлы жолақ орманымен және
Қүланды даласымен шектесіп жатады. Оның үстіне бұлардың ауа райы біріне-
бірі үқсас.
Құмда өсетін қарағай орманынын, климаты куаң, қысы суық, жазы ыстық
болады. Сондықтан да мұнда ауа райы ылғи құбылып тұрады.
Ертіс бойының кұмда өсетін қарағайлы орманының солтүстік бөлегінің жер
бедері тегіс, оңтүстік шығыс бөлегі адырлы және құм шоқылы болып келеді.
Онын, үстіне құм шоқылы бөлегінде өсімдік сиректеу өседі, кейбір төбелі
құмдарда мүлде өсімдік өспейді. Мұндай жерлерде құмдардың бір орыннан
екіншісіне қозғалып тұратыны байқалады. Солтүстік жағында өседі де жалаңаш
төбелі құмдар болмайды. Орманы таза қарағай. Сондықтан мұнда ағашын кесу
белгілі тортіппен жүргі-зіледі. Кесік 1945 жылдан 1953 жылға денін мұнда
орман ағашын күту және сауықтыру мақматымен ғана жүргізілді.
Ертіс бойындағы құмда өсетін қарағайлы орман жолағында орман
орналастыру жұмысы жаңадан жүзеге асырылды. Осының нәтижесінде әр орман
шаруашылығының ормандары өз алдына есепке алынды, олардың шекаралары
апықталды.
Қарағайлы жолақ ормайының егісті қорғау жөнінде зор маңызы бар,
сондықтан ыұнда мәдени орман есіріп, орманды қайтадан қалпыпа келтіру,
ерттен сақтау жұмысын белгілі жүйемен жүргізген жөн.
Майда тастақ қарағай орманыиың басы Ақмола облыстарынан басталып,
Қарағанды облысының солтүстігімен және Павлодар облысының түстік батысымен,
Шығыс Қазақстан облысының Қалба тауына барып тіреледі. Мұндай орманға
Қөкшетау облысының Бурабай, Қарағанды облысының Карқаралы, Павлодар
облысының Баянауыл орман шаруашылыктары ормандары мен Шығыс Қазақстан
обльісыпын. қайыңды-қарағайлы ормандары жатады.
Аталған ормандардың табиғаты ыен климатьша сипаттама беру үшін,
солтүстік батыс пен оңтүстік шығыстың кең территориясының климатын қамтитын
бес пунктінің климаты туралы мағлұматтар келтірген жөн.
Өзен алқабы ормандары. Бұл ормандар Жайық, Ешім, Тобыл, Ертіс
өзендерінін, және оларға кұятын са-лалар мен майда өзендердің алкап
кемерлерінде өседі. Бұлар далалық аймақты кесіп өтіп, оңтүстіктен солтүс-
тікке қарай созылады да Жайық, Тобыл, Тобыл-Ешім, Ешім-Ертіс және Ертіс-Обь
аралықтарын жасайды. Жайық алкап орманының теменгі жағы Каспийдің шөл
аймағын кесіп өтеді. Өзен алқабы ормандары өсетін аймақтардың климатын екі
топқа — Жайық өзені мен Ертіс өзені тобына бөлсе болады. Өйт-кені Солтүстік
Қазакстан өзендері алқабының климат жағдайы Ертіс өзіні алқабының
климатымен бірдей.
Солтүстік Қазакстанда өзен алқаптарындағы ормандарда өсетін ағаштар боз
тал, терек, көк терек.
Шөлейт аймақ ормандары. Шөлейт аймақ Қазақстанның, орталығы мен
оңтүстік батысында, шамамен солтүстік кеңістігінің 48° мен 41° арасындағы
жолақты алады. Шелейт аймақтың батыс жақ бөлегі Каспий мен Арал теңіздері
өңірінде енсіз жолақ болып басталып Балқаш көлін жағалап Тарбағатай мен
Жоңгар Алатауының арасымен еліміздің мемлекеттік шекарасы Жоңғар қақпа-сына
дейін барады. Бұл аймақ республика жерінің 50 пайызға жуығын алады. Шөлейт
аймақта ауа райын болжап тұратын метеорологиялық климаттық станциялар аз
болғандыктан алты елді-орманды пункттердің ғана мәліметтерін келтіруге
болады.

Далалық-орманды аймақтың солтустіктегі облыстарының климаты
(кайын мен терек өсетін бөліктерінде) градус және мерзім жөнінен
3-кесте

Метеорологиялық мәліметтер ҚостанаҚостакаСКО, мұтп АқмолаПавлодар
й й обл. Айыртау"Бураб
Жетіқар ай"
а
Орташа жылдық
температура 1,6° 1,3° 1,4е 1,9е 1,4° 0,3°

Ең төменгі температура -46° -43° -48° -47е -49° -48'

Ең жоғарғы температура + 403 -І-395 + 40° +39° -НО +41°

Ең ыстық ай (июль) +20,4- + 19,7°+20,0° +19,9 +20,4 +19,9°

Ең суык ай (январь) -17,8' — 17.8 -16,9 -16,2--17,7 -19,4

Ең соңғы көктемгі 22V 17V 22V 23V 14V 25V

Ең бірінші күзгі 18ІХ 23IX 15ІХ 20IX 15IX 12IX

Лязсыз күндердің 117 128 115 119 123 109

Жылдық орташа жауын мөлшері 252 297 287 258 311 292
Жылдық қарлы күн
155 - — 153 158 161

Тоғай орманы әдетте түтас аумақты орман болмай, өзен бойын бойлап енсіз
бөлек-бөлек жүлге болып келеді. Әр бөлектің арасына шалғып мен қамыс әседі.
Тоғай ормандары өткен кездерде тәртіпсіз кесілгендіктен бүлініп, кейбір
тоғайлар жоқ болып кеткен. Жергілікті халыктар қамысты ертеп шабындық
жасаймыз деп тоғайларды өрт салып құртып жіберген жәйіттер де болған.
Көптеген тоғай ормандары егіске пайдаланылған.
Тоғай орманының ыза суы өзендердің көктемгі тасығанда жайылғаы
суларының сипатына тығыз байланысты. Ыза суы төмендесе ағаштардың барлығыда
есуін тоқтатып құрай бастайды. Егер 3—4 жыл қатарынан езендер Нашар тасып,
су алқапқа жайылмаса, торай ағаштары судан зәру көреді.

Тарау 2. МҰТП Бурабай-да ағаш өсірудің экологиялық ерекшіліктері

2.1 МҰТП Бурабай-дің жалпы сипаттамасы

МҰТП Бурабай аумағына Көкшетау далалық бөлігі кіреді, және орман
далалық. Климаты қатты континентті, жазғы күндері өте ыстық, ал қыста өте
суық. Рельеф аумағы таудан төмен, тегіс және холмды көрініс береді.
Ауа райы құбылмалы, құрғақ, ауаның жылдық орташа температурасы
1,4—1,7°. Ең ыстық температура 40—41°, ең суық температура 49°С шамасында
болады. Бір жылда түсетін ылғал мөлшері 250—300 мм шамасындай. Мұның өзі
өсімдікке қажет кезінде жаумайды. Жауын-шашынның 60—70% күз айларына
келеді. Жаз айларында аңызақ ыстықтан ылғалдың көбі буланып ұшып кетеді.
Қейбір жылдары солтустік шығыс аудандарда ылғал мөлшері 300—400 миллиметрге
дейін болады. Аязсыз күндер саны 110—140. Ал өсімдіктердің өсу
мерзімі 160—180 күнге дейін созылады, Қардың қалыңдығы 15—25
сантиметрден аспайды. Негізгі аңызақ жел қысы-жазы оңтүстік батыстан, суык
жел солтустік-шығыстан соғады. Қыста күшті борандар, катты желдер жиі
соғып, қарды тоқтатпай сай-салата, бұталы жерге қуалап үйсді.
Желдің жыл бойына орташа соғу екпіні секундына 4,5—5 метрге жетіп, кей
уақыттарда жел екпіпі секундына 20 м шапшаңдықпеп соғып, қатты дауылға
ұласады. Жазда ашық панасыз жердің бетіндегі ең шұрайлы, кұнарлы топырағын
тозаңдатып ұшырып әкетеді, егісті жерлер топырағын эрозияға ұшыратады. Ауа
райы қолайсыздығы салдарынан далалы және шөл далалы аймақтағы, өзен
бойларындағы, көл мандарындағы, тастақты сортаң жсрлср келемі үлғайған, ол
10—40 пайызға дейін барады. Осындай топырақтың құнарсызданың тозуына қарсы
күресудің басты жолдары сапалы да терец етіп пар жырту, топырақ ылғалыи
сақтап, топырак эрозиясын болдырмау үшін жергілікті су қорларын жинақтап,
оны дұрыс пайдалана отырып, орман өсіру. Сол сияқты көпжылдық бұршақ
тұқымдас өсімдіктер және бір жылдық шөптер егу де себін тигізеді. Міне,
сонда ғана ол жерлердің құнарлылығын сақтап, осы аудандардағы өндіріс
орталықтары халқын көкөніспен және жеміспен қамтамасыз етуге толық
мүмкіндік болады. Орталық Қазакстанның аласа таулы, қыратты аймақтарында,
арша, қайың, терек, тал, сай-салалы ойнаң жерлерінде тобылғы, қараған,
теріскен, итмұрын, долана, ұшқат, жыңғыл еседі. Ал жазық жерлерде қара
жусан, боз жусан, баялыш, күйреуік, бүйіркұм, изен, әр жерлерде бөлек-бөлек
бетегс, селеулер өседі. Тау жыралары, бұлақ және өзен жағалары аздап
бидайық, құрақты келеді. Сортаңы аз көл табандарында, жағаға біткен шилер,
ойпаттарды жиектеп ажырық, қияқ сияқты шөптер өседі. Сонымен қатар сортаң
жерді сүйетін бұта тектес жыңғыл, сарысезан да кездеседі. Көл табандарда
көкбек, алабута, сары сезан, шағыр жусан, ажырық, итсигек өсімдіктері
шығады.
Саябақ аумағында 14 өзен бар, көлемі 1 шаршы метр болатын айналы аумақ
және әр қайсысы үлкен және ұсақ көлдердің санынан тұрады. Өзен жүйелері
әлсіз бөлінген және олар кішкене көлдер, көлшіктер және уақытша тұрған су
бұқтырмаларын ұсынады. Барлық өзендердің көлемі бойынша ең үлкенедері:
Үлкен-кіші Чебачье, Щучье и Боровое. Көкшетауда орналасқан Бурабай
Мемлекеттік Табиғи саябағын -Қазақстанның асыл қазынасы, оны қазақ жерінің
Швейцариясы деп те атайды. Қайталанбас тау сілемдері, қарағайлы ормандары
мен күміс сулы көлдері өз бойында бір тылсым сырды сақтағандай. Кейпі
өзгеше қызық жартас - Бурабай көлінің тап ортасынан бой көтерген: Абылай
алаңынан келе жатқан жолаушыға алыстан кәрі кемпірдей көрінгенімен,
жақындай келе жасарып, ару қызға айналады. Халық мұны Жұмбақтас деп атап
кеткен: кейде адам оны қырынан қарап тұрған қызға немесе жұмбақ тас
мүсінге, яки, тұлымы желбіреген жас жігітке ұқсатады. Табиғат ана Бурабай
өңіріне өз асыл қазынасынан аса бір жомарттықпен шашу шашқан екен;
таңырқаған саяхатшы, тастардан - түйенің, иттің, не болмаса сиырдың
мүсіндерін көре алады. Мұндағы әрбір табиғи мүсін мен Оқжетпес шыңы
аңыздармен астасып жатыр. Бұл жерде ойдан шығарылған ертегі деген сөз
қолданылмайды. Осы аңыздарға жаңа заманның есептеулі ойы мен қаланың
сенбестік сезімі алғашында шәк келтіруі мүмкін... Ал көнекөз тұрғындар бұл
жердің әр бұтасының тарихын біледі. Әрі шын көңілден саяхатшыларға баян
етуден әсте жалықпайды.
Иін тірескен ғажайып жартастар, алып дәулердің мүсіні, құзар шыңдар
мен орман алқабы. Бурабайдың көкке бойлап ырғалған қарағайлары мен көк
желекті аппақ қайыңдары 18 мың гектар жерді алып жатыр. Қыста ақжаймаға
оранып, ауыр қар қалпақтарының астында мүлгиді, жазда сағызының жұпар иісі,
бүлдіргендері мен саңырауқұлақтары жолаушының көңілін риза етеді. Ал күзде
– сонау неолит дәуірінен бері еш өзгермей, орман ішінен ылғал тартқан ағаш
қабығының хош иісі мүңкіп тұрады. Археологтар Бурабай жерінен тас ғасырының
құралдарын тапты. Ежелгі қорған қазбалары мен қола ғасырдың мүрделеріне
қарап, мұнда тек аңшылар ғана емес, малшылар мен егіншілердің де тұрғаны
байқалды. Ал әйгілі скифтер мұнда кесек алтын мен құм алтын табумен
айналысқан.
Жүз жылға жуық созылған, жоңғарлармен болған қанды қырғын
соғыстар ақырын осы жерде тапты. Ғасырлармен бірге жасасып келе жатқан
мына қарағайлар - Абылай ханның асқан кемеңгерлікпен қазақ халқының үш
жүзінің басын біріктіргенінің куәсі болды. Ақбас Бурабайдың қасында
өзінің тас тағында отырып, қазақ руларының үлкен құрылтайын өткізді.
Бірнеше ғасыр өткен соң, хан төбесіне ескерткіш, Қазақстанның мәңгілік
аспанында самғаған алтын қыран орнатылды.
Жеке батыр тау-жоталарының шығыс жақ етегінде ең терең көл –
Шортанды көлі орналасқан. Көлдің ұзындығы - 7 шақырым, ал ені - 3
шақырымнан асады. Қармаққа ала бұға, шортан, шабақ балықтар түсуі әбден
мүмкін. Ал Бурабай көлінің маңындағы Күркірме өзенінің бастау алар тұсында
ғажайып биші қайыңдар майыса ерекше көз тартады. Тоғайға көл жағасымен
барған ыңғайлы, 12 шақырымдай жер. Шығыс жақ жағалауында ең жақсы жағажай
бар. Мұнда күн шуағы мол түседі, шомылу маусымы маусым айында басталады.
Далалықтардың тамаша сусыны, қымызбен, Бурабай жағалауында 20-шы
ғасырдың басынан емдеген, ал Шортанды - Бурабай өңіріндегі алғашқы демалыс
орындары 19 ғасырдан-ақ белгілі болған. Ең алғашқы қымызбен сауықтыру орны
1910 жылы салынған. Ал төңкерістен кейін мұнда мемлекеттік демалыс орны
салынды, 1927 жылы Шортанды көлінің жағасынан ең алғашқы сауықтыру
орындары ашылды. Әрине, ең басты емшісі –ауасы, дем алған сайын құмарлана
жұтатын осы өңірдің қарағайлы алқабы пен дала шөптерінің жұпар иісі.
Бурабайдың демалыс орындары мен сауықтыру орындарындағы емді,
кешенді түрде қабылдауға болады: батпақпен емдеу, лазеротерапия,
вибромассаж және биомассажбен қоса компьютерлі диагностика да бар. Бүгінде
көл жаасында демалу мен ем қабылдау тек дерттен айығу, қарбалас тірліктен
бір ауық оңашаланып, ой тоқтату ғана емес, сонымен қатар уақытты белсенді
түрде өткізу әдісі, әрі сауық инфрақұрылымы дамыған. Бір де бір маусым
мұнда өлі деуге келмейді: жазда – катамарандар, қайықтар, жағажайлар, ал
қыста – мотошаналар, коньки, тіпті тау шаңғысы бар. Сонымен бірге сауналар,
қауыздар, дәмханалар, ойын алаңдары құшақ жая қарсы алады. Көлді аймақтың
туризмі - қатқан қалыптай емес, мұнда жыл сайын бағыттар өзгеріп, жаңа
кешендер пайда болуда.
Бурабай кентінде өткізілген облыс орман шаруашылығы қызметкерлерінің
кеңесінде ел Президентінің бастамасымен қолға алынған Жасыл ел
бағдарламасының жүзеге асырылуы, Көкшетау қаласы мен аудан орталықтарының,
әр елді мекеннің жасыл желекке бөленуі кезек күттірмес міндеттердің бірі
ретінде айқындалды. Бұл ретте Щучье, Ақкөл, Зеренді, Қорғалжын, Бұланды
аудандарында мақсатты істер шешімін тауып отыр. Тек ағымдағы жылы 5 мың
гектар алқапқа жас көшеттер отырғызылды. Келер жылы бұл жұмысты
жалғастыруға орай 103 гектар тәлімбақта 22 миллион түп көшет өсірілуде.
Бүгінгі таңда облыс аумағындағы орман көлемі 913 мың гектар алқапты алып
жатыр. Оңдағы жан-жануарлар әлемін қорғау, қыс айларында күтімге алу, түр-
түрін көбейту шешімін тапқан. Соңғы уақытта Шығыс Қазақстан облысынан
аймақта сирек кездесетін аңдар мен жануарларды қоныстандыру бағытында
жұмыстар қолға алынып отыр. Соңғы екі жылда Бурабай мемлекеттік ұлттық-
табиғи паркке ақбөкен, бұғы, маралдардың бірқатар түрлері қоныстандырылды.

2.2 Бурабай МҰТП-те өсірілетін ағаштардың қоршаған ортаға әсері

Орманды зерттеуте кіріспес бұрын, оның жалпы түсінігін білген жөн.
Белгілі ғалым Г. Ф. Морозов орманның табиғи және жасаңды кұбылыстарын дұрыс
ашканда ғана орманды қайта құрып, халық шаруашылығының бүгінгі талабына
сәйкес келетін жасанды орман жасауға болады деген еді.
Орманға сырттай қарағанда, оны есіп тұрған ағаштардың жиынтығы деп
атауға болады. Бірақ бұлай атау, орманды шын мәнісінде тану үшін
жеткіліксіз. Орманнық мәніне терең және толық түсіну үшін алдымен ашық,
далада жеке-жеке өскен ағаштар мен орманда өскен ағаштарды, олардың
әрқайсысының өсіп тұрған ортасын салыстырып, зерттеу қажет.
Ашық далада жеке өскен ағаштарға қарағанда орманда өскен ағаштардың
діңгектері түзу, бойы биік, диаметрі жіңішке, бөрікбасының диаметрі ағаштың
жоғарғы төбесінде болады. Ал далада өздігінен өсіп тұрған, сирек өскен
ағаштардың бойы аласа, диаметрі жуаң, діңгегін бұтақ басқан және діңгегі
жоғары қарай сүйріктенген болып келеді. Екеуінің арасындағы бұл айырмашылық
заңды құбылыс. Өйткені орман ағашы өзіндей ағаштардың ортасында, көлеңкеде,
желсіз ықта өседі, ал екіншісі — ашық далада, күннің көзінде, желдің өтінде
дара өседі. Орман ішінде өскен ағаш күннің жарығы мен жылылығына таласып
жоғары қарай тез өседі, діңгегі биік және жіңішкелеу, түзу болады.
Орман ағаштары көлеңкеде өскендіктен, олардың тәменгі бұтақтары құрап,
омырылып жерге түседі де, бөрік-басы діңгектің төбесіне ғана шұқшиып
жиналады.
Біздің заманымызда орман зерттеуші ғалымдар орманға экономикалық
жағынан қарап зерттейді және баға береді. Орман қоғамға өзінің ағашы,
өсетін өсімдіктері, оны мекендейтін жан-жануарлары арқылы мол пайда
келтіреді. Оның үстіне жергілікті климатқа, топыраққа пайдалы әсерін
тигізеді. Бірақ орман байлығынын мөлшері қоғамның орманға сіңірген
еңбегінің көлеміне байланысты. Егер коғамның орманға сіңірген еңбегі
көлемді де нәтижелі болса, оңда орман когамның сіңірген еңбегін есөсімен
кайтарады.
Орманды онан әрі тану үшін табират құбылыстарынын, орманға тигізетін
әсеріне жеке-жеке тоқтап өткен жөн.

2.2.1 Климаттың маңызы

Орманнын, тіршілігіне ең күшті және барлык жағынан ықпалын тигізетін
табиғат кұбылысы — климат. Жер жүзінде өсетін орман ағаштарының құрылымы,
қоры, ағашының техникалық сапасы климат жағдайларына тығыз байланысты.
Климат жиынтығы факторларының ішіндегі ең маңыздысы — жылылық пен
жауын. Биік өсетін өсімдіктердің ішінде суды өте көп пайдаланатыны — орман
ағашы.
Ағаш тұқымдарының жер жүзіне таралуы да климат сипатына байланысты.
Мысалы, ылғалы мол тропикалық өңірлерде әр алуан жапырақты ағаш тұқымдары
өсетін болса, суық және қоңыр салқын өңірлерде қылканды ағаш ормандары
басым келеді де, ағаштың тұқымдық саны аз болады. Әрбір ағаш тұқымы сол
жердің климат жағдайына бейімделіп өркендейді.
Жылылық пен ылғал ағаштың өсетін көзінде мол болған сайын орманның
өнімділігі солрұрлым арта бермекші. Мысалы, солтүстік ормандарында ағаш
жазда жылы күн саны көп әрі үзақ болғанда жақсы ессе, далалық орман
ағаштары жазда жаңбыр мол болған жылдары ойдағыдай өсіп, қоюланады.
Ағаштары бойлап еседі, берікбасы дөңгеленеді.
Көптеген ағаш тұқымдары ұрықты жыл сайын мол бермейді, бірнеше жылда
бір рет мол береді. Ұрықты мол беретін жылдардын, арасы солтүстікке
қараранда, оңтүстікте жиі де көбірек болады. Онан соң жылы климатта өсетін
қарарайдың ұрыры салқын климатта өсетін қарағайдың ұрырынан салмақты
келеді.
Қазақстанда жаз қуаңшылык болған жылдары орман ішінде зияңды жәндіктер
тым көбейетіні, ал жауын-шашын мол болған жылдары олардың саны азаятыны
байқалады. Қөп уақыт жауын болмай, ауа тым құрғап кетсе, орманда өрт
туғызатын қауіпті жәйттер онан әрі күшейе түседі.
Сүт қоректі жануарлар мен кұстар кыс айларында аяздан қорғанып орманды
мекендейді, демек, жан-жануарлардың өмір сүрулері, олардың көбейіп-өсулері
— орманның дамып, қоюланып өсуіне байланысты. Сондықтан орманда аң аулау
шаруашылығын ұйымдастырранда орманның климат жардайына ешбір нұқсан
келтірмеу жағын көздеу қажет.
Ылғалы молда жылылық жетіспейтін аудандарда ылғалдың буға айналуын
күшейтіп, топырақтың жылылық температурасын көтеру үшін, ағашы кесілетін,
ені тар орманда ағашты сол устіктен оңтүстікке қарай кескен жөн. Ал далалық
орман мен оңтүстік ормандарында ағаш кесуді шырыстан батысқа карай
жүргізеді. Соңда кесілмей қалран ағаштың көлеңкесі ағашы кесілген жерді
көлеңкөсімен жауып, температурасын төмендетіп, ылғалын өзінде сақтайды да,
жас ағаштардың өсуіне жағдай жасайды. Сондықтан мол аймақта питомник
жүйектерін топырақ жақсырақ қызу үшін биік жасайды, ал оңтүстікте жүйекті
аласа, кейде жер бетінен де төмен етіп жасайды.

2.2.2 Орман және күннің жарығы

Көк өсімдіктер үшін күннің жарығы оның өсуі мен дамуының күрделі
факторы болып саналады. Бірақ орман өсімдіктері күннің жерге тура түскен
жарығымен пайдаланбайды, көгілдір аспанға, бұлттарға, жер мен су бетіне
сорып ыдыраған күн сәулөсімен пайдаланады. Соның өзінде орман ағаштары
куннің сәулесін жапырағымен өзіне тартып бойына сіңіреді. Сондықтан орман
ағаштарының түбіне ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.