Орта ғасырдағы түркі шешендігі – қазақ шешендік өнерінің бастауы
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Сундетова А.
Орта ғасырдағы түркі шешендігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050117- мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті
Көкшетау 2011
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Қорғауға жіберілді
_________________ кафедра
меңгерушісі ________________ А.Е. Абдрахманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Орта ғасырдағы түркі шешендігі – қазақ шешендік өнерінің
бастауы
050117- мамандығы бойынша – Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған
А. Сундетова
Ғылыми жетекшісі
филол.ғ.к.
А.Т. Қажыбай
Көкшетау 2011
м А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І ИСЛАМ ДӘУІРІНДЕГІ ТҮРКІ ШЕШЕНДІГІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. әл-Фараби шығармашылығындағы шешендік көріністері
... ... ... ... ... ...6
2. Қарахан, қыпшақ дәурі шығармаларындағы шешендік
ойлар ... ... ... ... .12
ІІ АЛТЫН ОРДА ДӘУІРІ ӘДЕБИЕТІНІҢ ШЕШЕНДІК ДӘСТҮРІ ... ... ... ... ..32
2.1 Хорезми, Бақырғани, Яссауи шығармаларындағы шешендік сөздер ... ... ...32
2.2 Шыңғыс хан және оның ұрпақтары билеген дәуірдегі шешендік дәстүрлер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Қазақ халқының шешендік өнері өзіндік даму сатыларынан өткен, кемел
жанр болып табылады. Онда фольклордың да, жазба әдебиеттің де ықпалы айқын
сезіледі. Орта ғасырдағы түркі әдебиетінде шешендік өнері өзіндік өрнегімен
дамығандығын білеміз. Осы тұрғыдан алғанда дипломдық жұмыстың тақырыбы
ретінде Орта ғасырдағы түркі шешендігі – қазақ шешендігінің бастауы деп
алынып отыр. Тақырыптың бұлай алынуына қазақ халқының дербес бейнесін
тауып, Қазақ хандығы орнағанға дейінгі түркі дәуірінің барлық әдеби
құндылықтары бауырлас халықтардың бәріне ортақ болып есептелетіндігі негіз
болды. Ислам және түркі дәуірлері деп аталатын кезеңдердегі қазақ
әдебиетіне қатысты құндылықтарды қазіргі тәуелсіздік кезеңінде зерттеудің,
ұлттық тұрғыдан келудің маңызы зор және өзекті болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Орта ғасырдағы түркі шешендігі қазақ шешендігінің арғы бастауы
екендігін дәлелдеу – жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
Аталған мақсатты іске асыру үшін мынадай міндеттерді шешу
көзделді:
- орта ғасырлардағы түркі шешендігіне сипаттама беру;
- Ислам дәуіріндегі түркі шешендігіне тоқталу, оның ішінде әл-
Фарабидің шешендік жайлы ойларын қарастыру;
- Қарахан және қыпшақ дәуірі шығармаларындағы шешендік толғамдарды
қарастыру;
- Алтын Орда кезеңіндегі шешендік үлгілеріне сипаттама жасау, Хорезми
шығармаларындағы шешендік үлгілерді айқындау;
- Шыңғыс хан және оның ұрпақтары билік құрған кезеңдегі (Қазақ
хандығы құрылғанға дейінгі) шешендік дәстүрлерді қарастыру, өзіндік
ой қорыту міндеттері қойылды.
Зерттеудің нысаны
Орта ғасырлардағы түркі әдебиетіндегі белгілі шығармалардағы шешендік
үлгілері зерттеудің нысаны ретінде алынды.
Зерттеудің пәні
Зерттеудің пәні қазақ әдебиетінің қайнар бастауы – ауыз әдебиеті мен
жазба әдебиетке ортақ болып келетін шешендік сөздер, афоризмдік айтылымдар
болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы
Диплом жұмысының жаңашылдығы ретінде жұмысты жазу барысында орта
ғасырлардағы түркі жазба мәдениеті жайындағы еңбектерді зерттей отырып,
өзіндік ой қорытуымыз, аталған тақырыпты ашуға аз да болса тырысуымыз болып
табылады. Дегенмен, дипломдық жұмысты жазу барысында көптеген қажетті
әдебиеттерге қолжетімділік мүмкіндігінің аз болуы, уақыттың шектеулігі
тақырып бойынша ғылыми үлкен жаңалық ашуға мүмкіндік бермегендігі анық.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері:
Зерттеу барысында материалды жинақтау, оқу, сұрыптау, анализдеу,
салыстыру және басқа да әдістер қолданылды.
Зерттеудің құрылымы:
Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімде жұмыстың құрылымы мен негіздемесі туралы мағлұмат
берілсе, бірінші тарауда ислам дәуіріндегі түркі шешендігі жайында тарқатып
айтылады. Мұнда әл-Фараби, Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұн, Сүйеймен
Бақырғани,Қожа Ахмет Яссауи және т.б. ғұламалар еңбегіндегі шешендік
үлгілеріне тоқталынған.
Екінші тарауда Алтын Орда хандығы дәуіріндегі әдебиет үлгілерінде
кездесетін шешендік үлгілері қарастырылған.
Диплом жұмысы соңында қорытынды жасалған. Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі берілген. Мұнда елуден астам әдебиет қамтылған.
І ИСЛАМ ДӘУІРІНДЕГІ ТҮРКІ ШЕШЕНДІГІ
Қазақ халқының шешендік өнері дәстүрі тым ертеден келе жатқандығына
орта ғасырлардағы әдебиет үлгілерінде қазіргі қазақ тілінде қолданыста
жүрген шешендік айтылымдар мен афоризмдердің, сюжеттердің болуы куә болады.
Ол заманда қазақ, түркімен, өзбек, қарақалпақ және т.б. қазіргі түркі
халықтарының бет-бейнесі анықтала қоймағандықтан, шешендік үлгілері де
кіріспеде айтылғанындай, ортақ болып келді. Түркі әлемі ежелде Тәңірге
табынып келсе, ҮІІ ғасырда Арабия түбегінде тарала бастаған ислам діні бір-
екі ғасыр өткенде даламызға келіп жетіп, өз ықпалын сездіре бастады. Осы
кезеңнен ислам мәдениеті дамып, ислам мәдениетіне зор үлес қосқан түркі
текті ғұламалар туып шықты. Әбунасыр әл-Фараби, ибн-Сина және т.б. ғалымдар
мен әдебиетшілерді айта аламыз. Біздің дипломдық жұмысымыздың бірінші
тарауы ислам дәуіріндегі шешендік үлгілерін қарастыратын болады.
Орта ғасыр ескерткіштерінің тарихи, теориялық мәні түркологияда бір
ғасыр бойы жан-жақты айтылып келеді. Түркі тілдес жазба мұралардың табыла
бастаған, ғылыми тұжырымдар айтыла бастаған мерзімді еске алсақ, оның үш
жүз жылға барары белгілі. Бұл мұралардың тарихи-әлеуметтік, философиялық,
дидактикалық мәні әдебиетшілер, тарихшылар мен философтар,
мәдениеттанушылар тарапынан, педагогика-психологиялық тұрғыдан жемісті
зерттелді десе де болады. Тілшілер тарапынан тілдік-көркемдік элементтері
тұтастай болмаса да жеке-жеке зерттеу еңбектерінде қарастырылды, әдеби
тілдің қалыптасуында негізгі арналар болғандығы тілге тиек болды. Осы
тарауда ислам діні түркі халықтары әдебиетіне алғаш әсер ете бастаған кезең
өкілдерінің шешендік үлгілері қарастырылады.
1.1 әл-Фараби шығармашылығындағы шешендік көріністері
Қазақ мемлекеттілігінің арғы бастауларының бірі қарахандар дәуірі
тарихында ислам дәуірі деп аталып кеткен X—XII ғасырлар ғылым үшін ғана
емес, сонымен бірге көркем сөз өнерінің дамуында да аса маңызды кезең
болған. Бұл кезде түркі елінде халық ауыз әдебиеті түрі мен мазмұны
тұрғысынан кемелдене түсті. Бұрыннан жазба әдебиетте қалыптасып қалған
дарий (парсы) тілін біртіндеп түркі тілі ығыстырып шығара бастады. Ғылым
мен мәдениет ошақтарына айналған ірі кент-қалаларда түркі әдеби тілі
қалыптасты. Сан ғасырлық әдеби дәстүрі бар түркілер елінде ХІ ғасырда
Махмұт Қашқаридің Диуани лұғат ат-түрік (Түркі тілдері жинағы) және
Жүсіп Баласағұнның Құтадғу білік (Құтты білік) атты еңбектері өмірге
келді. Кезінде дүниені дүр сілкіндірген осы екі шығарманың өзі-ақ бүкіл
түркі жұртының әлемдегі абырой-беделін еселеп арттырып жіберді. Көк
түріктер қағанаты құлағаннан кейін араға екі жүз елу жылдай уақыт салып
барып, түркілердің таңы қайтадан арайлап атып келе жатты. [1,128]
Басқа түркі халықтары сияқты қазақ халқының тарихына қатысты орта
ғасыр жазба мұралары қазақ шешендік сөздерінің қалыптасуында елеулі роль
атқарған. Орта ғасырда өмір сүрген ғұламалар жан-жақты энциклопедист
ғалымдар, философтар болумен қатар, тіл өнерінің жетістіктерін меңгерген
дарынды шешендер болғандығы мәлім. Батыс пен Шығыс ғалымдары жетістіктерін
ұштастырған кемеңгер ғалым Аристотельден кейінгі екінші ұстаз – Әл
мұғаллим ас-сани атанған әл-Фараби де заманында талантты да білімді, шешен
тілді ақын болған.
Қазіргі қазақ даласынан осы кезеңдерде ондаған ғұлама әл-Фарабилер
шыққан. Солардың бірі Әбунасыр ибн Мұхаммед Тархан ибн Ұзлағ әл-Фараби. Ол
870 жылы Отырар қаласында қыпшақтың әскери қолбасшысы отбасында дүниеге
келген. Ұлы ғалым Әбу Наср әл-Фараби - энциклопедист-ғалым, философ,
математик, музыка теоретигі, әдебиет зерттеушісі, ақын. [2,12].
Кезінде оны ғылыми қауым екінші ұстаз (Муаллим ас-соний) деп те
атаған. Дүниежүзілік ғылым мен мәдениеттің Аристотельден кейінгі екінші
ғұламасы саналған. Отырар қаласын кезінде Тұрарбант, Тарбану, Фараб деп
түрліше атаған. Ал қыпшақтар оны Қарашоқы қаласы дейтін болған. Тарихи
деректер бойынша, әл-Фараби орта бойлы, мығым денелі, қайратты да қайсар,
батыл кісі екен. Бала кезінен-ақ ат құлағында ойнайтын шабандоз әрі
садақпен құралайды көзге атқан мерген болыпты.
Жастайынан зерек, оқу-білімге мейлінше құштар болып өскен әл-Фараби
алғашқы білімін Отырарда қыпшақ тілінде алады. Ұлы Жібек жолы арқылы Шығыс
пен Батысты жалғастырып тұрған Отырар қаласының барынша гүлденіп, әлемге
мәшһүр болған шағында болашақ ғұлама осындағы медреселердің бірінде оқып
жүр еді.
Отырар медресесін бітірген соң әл-Фараби өз білімін арттыра түсу
мақсатымен сол кездегі ғылым мен мәдениет ошағы саналған Шам (Дамаск)
шаһарына аттанады. Осы сапарында ол Шаш (Ташкент), Самарқан, Исфақан,
Хамадан қалаларында болып, Шығыстың көптеген ғұламаларымен, ақындарымен,
өнер адамдарымен танысып, сұхбат құрады. Кейінірек ол Харран, Мысыр, Халеб
(Алеппо) шаһарларымен де танысады. Мұндағы бірқатар белгілі ғалымдармен,
ақындармен достасып кетеді.
Сонымен, әл-Фараби бүкіл өмірін Шам қаласында еткізеді. Ғұлама
энциклопедист ғалым ретіндеӘл-Фараби ат салыспаған, зерттеу жүргізбеген
ғылым саласы жоқ деуге болады. Ол философия, логика, математика,
астрономия, медицина, музыка, тіл білімі, әдебиет теориясы, т. б. ғылым
салалары бойынша қыруар көп ғылыми еңбектер жазды. Алайда онын, көптеген
шығармалары ел арасында қолжазба күйінде тарап, бірте-бірте жоғалып қала
берген. Фараби еңбектерінің кейбір тізімдері ғана сақталған. Соның өзінде
ұлы ғалым еңбектерінің саны жөнінде нақтылы деректер жоқ. Мәселен, Фараби
шығармаларының санын неміс ғалымы Ш. Штейшнейдер 117 еңбек десе, түрік
ғалымы А. Атеш 160, ал тәжік ғалымы Б. Ғафуров 200 трактат деп көрсетеді.
Ұлы ғалымның ұшан-теңіз еңбектерінен біздің заманымызға дейін сақталып,
бүгінгі ұрпақтың қолына тигені қырыққа жуық шығарма деуге болады. Осы қырық
шақты еңбегінің өзі-ақ әл-Фарабидің энциклопедист-ғалым, дарынды әдебиетші,
ұшқыр ойлы ақын болғанын толық дәлелдейді.
Әрине, әл-Фараби ең алдымен кезінде Шығыстың Аристотелі атанған
есімі әлемге мәшһүр философ болды. Ол көне заманның Платон, Аристотель,
Гален сияқты ақыл-ой алыптарының шығармалары туралы көптеген трактаттар мен
түсіндірмелер жазды. Сөйтіп, Фараби Шығыс пен Батыстың ғылыми қауымын грек
философиясымен, логика ғылымымен, ежелгі мәдениетімен таныстыруда зор рөл
атқарды.
Фарабидің Ақылдың мәні туралы трактат, Данышпандықтың інжу
маржаны, Ғылымдардың шығуы, Философияны оқу үшін алдымен не білу
керек?, Аристотель еңбектеріне түсіндірме (Поэтика, Риторика,
Софистика, т. б.) сияқты зерттеулері оның есімін әлемге философ ретінде
танытты. [2,15].
әл-Фараби философия ғылымына қоғамдағы адамдардың сана-сезімін
оятатын парасат шамшырағы ретінде қарады. Сондай-ақ философия бүкіл халықты
әділетті қоғамға қарай жетелейтін бағдарлы күш деп білді.
Философияның ұрпақтар арасындағы рухани мәдени сабақтастықты
қамтамасыз ететін құрал екенін дәлелдеді.
әл-Фарабидің әлеуметтік-қоғамдық және этикалық көзқарастарын
танытатын туындылары да аз емес. Бұл тұрғыдан алып қарағанда, әсіресе
Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары, Бақыт жолын сілтеу,
Азаматтық саясат, Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері, Бақытқа
жету жайында деген сияқты еңбектерінің мәні ерекше зор.
Ұлы ғалым нағыз гуманист ретінде адам ақыл-ойының жан-жақты дамып,
табиғат мен қоғам сырын толық ашуы мүмкін екеніне кәміл сенеді, адамзат
қоғамындағы барлық проблемаларды шешуге қабілетті ең басты күш ақыл-парасат
деп біледі.
әл-Фараби өзінің Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары атты
кітабында бірқатар қоғамдық, әлеуметтік, этикалық мәселелерді сөз етеді.
Мұндағы қала деп отырғаны – мемлекет. Ғалым бұл шығармасында
мемлекеттің пайда болуы, ондағы теңсіздіктің өмірге келуі, идеал қала
халқының моральдық бейнесі, мұндай қала әкімдеріне қажетті адамгершілік
қасиеттер, әрбір адамның бақытқа жетуі үшін бүкіл қоғам болып, бірігіп
тіршілік ету керектігі т.б. мәселелер жайындағы өз пікірін ортаға салады.
Алайда Фараби өз дәуірінің перзенті еді. Сондықтан ол халық бақытты өмір
сүру үшін елді жақсы әкім басқаруы керек деп түсінді. Ал жақсы әкім әділ,
инабатты, мейірімді, жан-жақты білімді, жақсылыққа жаны құмар, жамандықтан
жиіркенетін, батыл, жомарт, өнер мен әдебиетті сүйетін адам болуы тиіс.
Фараби мемлекет басқаратын адамға осындай биік талаптар қояды.
әл-Фараби Бақытқа жол сілтеу деген трактатында этика, эстетика
мәселелеріне талдау жасай келіп, көркемдік, сұлулық, бақыт, мейірімділік
жайындағы білім категориясының ғылыми негіздерін ашып көрсетеді. Этика
жақсылық пен жамандықты ажыратуға, түсінуге мүмкіндік беретін ғылым екенін
дәлелдеп көрсетті. әл-Фарабидің гуманистік идеясының басты шарты - адам
бойындағы білім, мейірімділік, сұлулық өзара табиғи бірлікте, тұтастықта
өмір сүруі керек деп біледі. [2,21].
әл-Фараби педагогика ғылымы тарихындағы ұлы тұлғалардың бірі деуге
болады. Ғалымның философия, логика, этика, эстетик, т. б. салалар бойынша
жазған барлық зерттеулерінде ұрпақ тәрбиесі ең басты орын алады. әл-Фараби
баланы дұрыс тәрбиелеу үшін мынадай үш шартты күні бұрын дәйектеп алу қажет
екенін айтады: бірінші -ынта-ықыласы, білімге құштарлығы; екінші –ұстаздың
шеберлігі, ар-ождан тазалығы; үшінші – сабақ процесінің алатын орны. Ғалым
баланың дене тәрбиесі мен адамгершілік тәрбиесінің бір-біріне ықпал-әсері
зор екенін дәлелдеп көрсетеді.
әл-Фарабидің әмбебап музыкант болғаны тарихтан жақсы мәлім. Ол өзі
сан түрлі музыка аспаптарында ойнап, өз жанынан ән, күй шығарған.
Музыканың ұлы кітабыатты музыка теориясы жайындағы ғылыми еңбегінде ғалым
акустика, дыбыстың таралуы, дыбыстың шығу тегі, т. б. туралы құнды пікірлер
айтады.
Сонымен, Фараби болашақ қоғамды адамдардың емін-еркін, азат өмір
сүретін, қоғам мүшелерінің бәрі тең, бірін-бірі құрметтейтін, бақытты қоғам
ретінде суреттейді. Бүкіл халықтық бақытқа жетудің бірден-бір жолы ғылымды,
білімді игеруде деп білді. Утопист ретінде ол феодализм жағдайында
қайырымды мемлекет, барша халықтың бақыты туралы армандады. Ал ұлы гуманист
ретінде ол феодалдық соғыстарға, ел-жұртты тонауға, тақ пен тәж үшін болған
қан төгістерге, әділетсіздікке қарсы шықты, адамның еңбекке, білімге,
бейбіт өмірге деген құқығын қорғауға әрекет жасады.
әл-Фарабидің философия, логика, тіл білімі, этика, метафизика,
жаратылыстану, математика, медицина, т. б. ғылым салалары бойынша жазылған
еңбектерін оқып білудің өзі ұлы ғалымның әдебиет теориясы мәселесіне
арналған трактаттарын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
әл-Фараби - әдебиет зерттеуші. Фараби-әдебиет теориясымен де жан-
жақты шұғылданған ғалым. Әдебиет теориясы бойынша көптеген зерттеулер
жазғанын Фараби шығармаларының сақталып қалған тізімдерінен білеміз. Араб
ғалымы Ибн Әби Усайбаның (1203-1270) айтуы бойынша, Фарабидің өлең
құрылысын зерттеуге арналған Өлең және ұйқас туралы сөз, Өлең ырғағы
туралы, Поэзия өнерінің негіздері туралы трактат деп аталатын
зерттеулері болған. Бұл салада Фарабидің бізге толық күйінде жеткен екі
зерттеуі ерекше назар аударады. Олардың бірі - Өлең өнері деп аталады.
Бұл еңбек негізінен араб поэзиясының теориялық мәселеріне арналған. Мұнда
өлеңнің мазмұны мен формасы арасындағы үндестік мәселесі, сондай-ақ бәйіт,
газел, месневи, т. б. сөз болады. Екіншісі - Өлең өнерінің қағидалары
туралы трактат деп аталатын зерттеу. Мұнда Фараби грек поэзиясының
жанрларына, терминдеріне, өлең өлшемдеріне талдау жасайды.
Соңғы жылдары әл-Фарабидің бұрын ғылымға белгісіз болып келген аса
құнды бір шығармасы Братислава университетінің кітапханасынан табылды.
Арабша жазылған бұл ғылыми еңбек Китаб ашшеьер (Өлең кітабы) деп
аталады. Бұл шығарманы араб тілінен өзбек тіліне аударып, оған алғы сөз,
ғылыми түсініктер жазып, жеке кітап етіп шығарған белгілі өзбек ғалымы А.
Ирисов болды. [2,36].
әл-Фарабидің Өлең кітабы - көлем жағынан шағын ғана туынды. Мүмкін
мұның өзі алғашында көлемді шығарма күйінде жазылған болуы да ықтимал.
Кейінірек белгілі бір себептер әсерімен кітап көлемі әдейі қысқартылып,
бізге тек тезис күйінде жеткен болуы дағажап емес. Фарабидің бұл зерттеуі
жеке кітап күйінде сақталмаған. Ұлы ғалымның он екі бөлімнен тұратын логика
саласындағы кітабының ішіне қосылып, сонымен бірге түптелген екен.
Ғұлама-ақынның ғылым-білім, тәлім-тәрбие, әдептілік белгілері, әділ
әкім, т. б. туралы хикметтері, өсиет-уағыздары күні бүгінге дейін өзінің
моральдық-этикалық, эстетикалық мән-мағынасын жойған жоқ.
әл-Фараби ақын болған деп жоғарыда айтқан болатын. Енді ақын
өлеңдерінен мысал келтірелік:
Тіршілікте құрыштай бол төзімді,
Сан мәртебе алдаса да өзіңді.
Тағдырыңды еш уақытта жазғырма,
Тіпті кейде болса әзәзіл азғырған.
Өрге жүзген өнегелі ісімен,
Таңда адал дос өз теңіңнің ішінен.
Жүргендер көп достың атын малданып,
Алайда тек қалма оған алданып. [2,37].
әл-Фарабидің өз заманында аты әйгілі ақын болғандығы туралы пікір
айтушылар аз емес. Ибн-Аби-Усайбаның 1882 жылы Мысырда жарияланған
еңбегінде Фарабиды ұлы ақын деп атайды. Байхаки кітаптарында да Фарабидың
поэзиясына тоқталады. Ол мұсылмандар дәуірінің ең мықты ақын-ғұламалары әл-
Фараби мен Ибн-Сина екендігін айтады. Тіпті Фараби бірнеше халықтардың
тілін өзінің ана тіліндей жетік білгені және сол тілдерде өлең де жазған.
Түрколог Е.Э.Бертельс өзінің Тәжік-парсы поэзиясының тарихы дейтін
кітабында Фарабидің жан-жақты ғалым болғандығын және ақындық талантының
биіктігіне баға берген. Ақын Аян Нысаналин 1971 жылы әл-Фарабидің төрт
жолды, он шақты өлең шумақтарын қазақ тіліне аударып, Фараби – поэзия
падишасы деген атпен Қазақ әдебиеті газетінде жариялады. әл-Фарабидің
осы жарияланған өлеңдерін оқып отырып, ақынның ұшқыр ойын, шалқар шабытын,
жүректі тербер нәзік сезімін, афоризмге толы шешен тілін мойындайсыз.
Риторика ғылымы шешен үш түрлі мақсатты көздеп сөйлейді не жазады, - дейді.
Олар: сендіру; ләззатқа бөлеу; толқытып тебіренту. әл-Фараби өлеңдері солай
екендігіне сендіре отырып, рахатқа бөлейді, жүректі шымырлатып, толқытып,
тебірентеді. Сондықтан да болар, халқымыз ақындық пен шешендікті егіз өнер
деп қараған. Адамбаевтың сөзімен айтсақ, қазақтың ақыны – шешен, шешені –
ақын. Өйткені кейінгі ұрпақ үлгі аларлық аталы сөздер, өсиет, ақыл-
кеңестер көбінесе өлең, жыр түрінде жетіп отырды. Олай болса, әл-Фараби де
бабалар дәстүрімен поэзия элементтерін пайдаланды. А.Нысаналин әл-Фараби
өлеңдерін 1944 жылы Бейрутта шыққан Аббастың кітабынан алып аударған екен.
Өмірге, білімге құмар, өмірді тануға құштар ақын адамның құпия тылсымға
толы жан дүниесін, жұмбақ әлем сырларын қызықтап жырға қосады.
Тамылжып бал тыныштық айналамнан,
Жұлдызым түнге құшақ жайған далам,
Жап-жалғыз, ұйқысыз жатырмын мен,
Ай жарығы жанымды аймалаған [[2,11].-
деп елжіреп, балдай тәтті тыныштық пен тамылжыған табиғатты сүюге
жетелейді.
Аққан жұлдыз құласа кейде егер,
Сенің түрлі бейнең боп кеудеме енер
Әлдеқайда ғайыптан ынтызар қып,
Өміріме бір ғажап сәуле берер.
Үнің жетер жаңғырып жырақтан ең,
Сезініп мен деміңді гүл атқан ем.
Оның өзі бір-ақ сәт... содан кейін
Мұңды әуенді жалғаймын, бірақ та мен [2,15].
Осы жолдарда бейнелі теңеулер мен сырлы эпитеттер арқылы ынтызар
жанның образы, өлмес, өшпес махаббат жыры туындаған. Өмірін ғылым-білім
жолына сарп еткен ақын өмір бойы сапар шегіп, шет жерлерді аралап, туған
жерден жырақта жүрген. Қайда жүрсе де туған жерін ұмытпайды, оны өлеңге
қосады. Еліне қайтып келіп, өз білген-түйгендерін туған халқына жеткізуді
армандайды.
Қашықтасың туған жер – қалың елім,
Не бір жүйрік болдырған жарау керім.
Қамығамын... сағынып, алау денем,
Шаршадым мен, қанатым талды менің.
Шаңыт жолға сарсылып қарауменен.
Кері оралмай жылдарым жатыр ағып,
Қасіреттің жасына көз жуынар.
О жаратқан, көп күткен ақымағың,
Құм сияқты тез ысып, тез суынар [2,15].
Нәзік жанды ақынның тілі де сұлу, көркем. Болдырған жүйрік, алау
дене, шаңыт жол, өзендей аққан жылдар, қасіреттің жасымен жуынған көз, тез
ысынып, тез суынатын құм секілді көңіл ақын жасаған әсем баламалар.
Ешкімнің аузына түсе бермейтін қанатты теңеулер.
Шешендерге тән қасиет ойшылдық, ізгі ниет, жағымды қоғамдық көзқарас
дейтін болсақ, Әл-Фарабиде мұның бәрі бар. Заман туғызған данышпан ғалым
зұлымдыққа қарсы тұрып, оны ақылға жүгіндіру мақсатымен Жақсы қала
тұрғындарының көзқарасы туралы трактат деген қауым кодексін жазып,
тыныштық пен бейбітшілікке негізделген қоғам құруды алға тартады.
Ақындық өнер, шешен тіл мен дарынды таланттар шынайы қамқорлық
көрсетілген ортада туындаған, оған кейбір білімді, ойлы, адамгершілігі
жоғары халифтер мен әміршілер қолдау көрсетіп отырған. Сондай ел
билеушілердің бірі Сирияның Халаб қаласын билеген Сайф ад-Даула болған.
Сайф ад-Даула сарайында өнер жарысы болып тұрған, оған небір данагөйлер мен
ақиық ақындар қатысқан. Әбу Насыр әл-Фараби де оған жиі қатысқан. әл-
Фарабидің көп тілдерді білетін полиглоттық, музыканттық, ойшылдық, шешендік
қабілеттерін зор бағалаған, оның философиялық тұжырымдарын, өлеңдерін
сүйсіне тындайтын болған.
әл-Фараби шешен дегенде біз ғұлама ғалымның поэтика туралы, көркем
сөздің қағидалары жайында жазған еңбектерін есепке аламыз. 1973 жылы ұлы
ғалымның туғанына 1100 жыл толу қарсаңында ғалым Ә.Дербісәлиев әл-Фарабидің
Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат атты шығармасының мазмұнымен
таныстырды. әл-Фараби Аристотельдің грек поэзиясын жіктеу әдістеріне және
ол көрсеткен көркем туындының ежелгі түрлеріне түсінік жазған, солардың бір
түрі ретінде риториканы атайды. Фарабидің айтуынша, нағыз көркемдік өнерді
табиғи таланты зор ақындар туғызады. Өлең шығаруда ақынның білімділігі мен
табиғи талантына қоса тәжірибелілігі де қажет деген. Шығарманың идеясына
тақырыбының сай болуын, өмірге жанасымды болуын, сюжетінің ұзақ сонар
болмай, жинақы болуын, шығарманың әрбір сөзінің мағыналы, шынайы болуын
талап етеді. Кейбіреудің жалған ойды әсерлі, әсем сөздердің күшімен
сендіріп жіберетінін, бірақ ол жалған сенім болғандықтан пайдасыз, - дей
келіп, - адамды сиқырлайтын суреткерлік, әсемдік-қисынды, пайымды болса,
сезім дүниесін билеп кетерлік шынайы болса ғана нағыз өнер, сонда ғана өте
пайдалы болмақ [5,79], - дейді. Өлең сөздерінің мағыналылығына қоса
қисындылығы, ұйқас-үйлесімділігі, теңеу сөздерінің айқындылығы қажет
дегенді айтады Өлең өнерін живописьпен салыстырып, живопись қонымды
бояуларымен қандай құлпырып тұрса, өлең өнері өзінің көркем суретті тамаша
сөздерімен сондай әсерлі болмақ [5,80], - дейді.
Мамыражай күйдегі адам кейде қиялға шомып, мәселен, серуендеп
жүргендей, жағадағы жапырлаған тынығушыларға қарағандай немесе жерде тұрып,
көктемгі бұлттардың жөңкілген көшін қарап, ақын аспандағы ай мен
жұлдыздарды көргендей күй кешеді. Біртүрлі сезімді сиқырлайтын болмыс
сондай. Егер пайымдау көздеген жерден шығын жатса, үйлесімді болады. Егер
үйлесімді болса, онда ол болмыстағыдай қисынды болады. Егер қисынды болса,
онда ол еліктеу. Еліктеу поэзия өнерінде қолданылады. Сондықтан поэтикалық
пайымдау дегеніміз еліктеудің өзі [5,80].
Данышпанның поэзия туралы айтқан осы пікірлері сөз өнерінің, шешендік
өнердің бұлжымас қағидаларына айналуы тиіс. әл-Фараби қандай тақырыпқа
қалам тартса да, өзі жоғарыда айтқан қағидаларды берік ұстанған. Әбу Насыр
әл-Фараби Риторика атты еңбегінде шешеннің сөйлеу үстіндегі шеберлігі деп
көз жеткізу, көкейге ұялату, ұғып тыңдау, дәлелді пікір айту, шыншыл
көзқарас, тиянақты білім, сөйлеушінің бет-жүзі, қимыл-әрекеті сияқты
ұғымдарды жіктеп түсіндіреді. әл-Фарабидің Кемеңгерлік меруерті, Ізгі
қала тұрғындарының көзқарасы, Мәселелердің түп мазмұны, Ғылымдардың
шығуы, Бақытқа жету жолы, Музыка гармониясы туралы, Адам тәні
мүшелері туралы т.б. еңбектерін ғалым Х.Сүйіншәлиев жай ғана трактаттар
деп қарамай, көркем туынды, көркем сөз өнері саласындағы тамаша туындылар
деп таниды [6,34].
әл-Фарабидің ақындық өнері оның шыққан тегіне, қазақ даласына тән
ақындық дарынға байланысты болса керек. Аталған бөлімді қорытындылай келе,
Әбунасыр әл-Фараби – қазақ шешендік өнерінің, ұлттық поэтикамыздың
бастауында тұрған тұлғалардың бірі деп білеміз.
2. Қарахан, қыпшақ дәуірі шығармаларындағы шешендік ойлар
Орта ғасырлық, түркі шешендігіне тиесілі шығармалардың қатарына
Қарахандар мемлекеті дәуірінде Жетісуда жазылған екі түрлі жазбаны – Жүсіп
Баласағұнның Құтты білігі мен Махмұт Қашқаридің Диуани луғат ат-түрік
атты сөздігін жатқызуға болады. Мұның екеуі де Жетісу жерін мекендеген
түркі тайпаларының тілінде жазылған тұңғыш жазба әдебиет үлгілері. Х-ХІІІ
ғасырларда Орта Азия, Жетісу және Қашқария жерінде түркі тайпаларының
үстемдігі күшейе түскен еді.
Қараханид терминін тарихқа XIX ғасырдың орта шенінде орыстың
белгілі шығыс зерттеуші ғалымдарының бірі - В.В.Григорьев енгізген, - дейді
тарихшы-жазушы Қ.Салғарин [7,18]. – Қара хан ұлыс билеушілерінің
лауазымнамасында басшы деген мағынада қолданылатын қараң (қара-қаған)
сөзіне негізделген... Ал елдің атының бір кездегі мықты билеушісінің атымен
атала беретіні тарихта бар. Оған бір кездегі Көк Орданың ханы Өзбектің
атымен байланысты шыққан өзбек, Алтын Орданың бегілер-бегі Ноғайдың
атымен аталған ноғай этнонимдері толық дәлел бола алады. Қарахандар
мемлекетіне кірген түркі тайпаларының ішінде дулат, үйсін, арғу, қарлұқ,
қыпшақ, ұйғырлар болған. Қарахандар мемлекетіне қараған тайпалар кейін
қазақ халқының этногенезін жасауға да қатысқан. Құтты білік - бұл
тайпалардың бәріне ортақ әдеби тілде жазылған дастан.
Шешендік сөздер көркем, бейнелі болумен қатар қысқа әрі нұсқа болуы
да шарт. Жалпы, шешен сөйлеудің өзіне тән этикалық мәдениеті бар.
Біріншіден, шешеннің сөз сөйлеу мәдениеті. Сөзді дұрыс айта білу, мақал-
мәтел, тұрақты тіркестерді, дайын формулалық сөздерді орнымен пайдалана
білу, сөздің айқындығы, тілдің дұрыстығы – шешендікке қойылатын негізгі
талаптар.
Екіншіден, тіл тазалығы, тілдік қорды дұрыс пайдалана білу, ана
тілдің байлығын көрсету т.б.
Осы талаптар орындалған соң, шешеннің жеке басына қатысты екінші шарт
туындайды. Ол – неғұрлым ұтымды, тауып сөйлеу, қысқа, нұсқа қайыру, аз
сөзге көп мағына сыйғызу. Әрине, бұл мәселе өмірлік тәжірибеден гөрі,
сөйлеушінің интелектуалдық, суырыпсалмалық қасиетіне тікелей тәуелді
болады. Бір сөзбен айтқанда мұны – шешендік қасиет деуге болады.
ХІІ ғасырда өмір сүрген, түркі жұртынан шыққан әйгілі ғұлама
Ж.Баласағұни Шешендік қасиет екінің бірінде кездесе бермейтін қасиет, дей
келіп, сөйлеу өнерін көзі бітелмейтін мөлдір бұлаққа теңейді. Тіл адамды
көкке көтереді, сондай-ақ Басқа пәле тілден дегендей, адам шайпау тілінен
жазаға да ұшырайды, өйткені Аңдамай сөйлесең ауырмай өлесің, Аз сөйлесең
де аңдап сөйле. Адам екі нәрседе қартаймайды: бірі – игі ісі, екіншісі –
ізгі сөзі. Жақсы болғың келсе, жаман сөз айтпа, Он мың сөздің түйінін он
сөзбен шеш, Өлмей өмір сүре білгің келсе, артыңа жақсы іс пен дана сөз
қалдыр. Тіл адамды көкке көтереді, сол арқылы ол бақытқа жетеді. Сондай-ақ
адам өз тілінен жаза тартады, басын да жояды. Тіл – арыстан, ол босағаңда
жатыр, сақ бол одан, ол алдамшы, басыңды алып түсуі де мүмкін. Мазаңды ала
берсе, тіліңді кес. Сақтанып сөйлесең, басың өзіңде қалар. Сақтық қылсаң
тіліңе, бұзылмайды тісің де т.б. [8,236].
Бұл сияқты жолдар халқымыздың Жақсы сөз – жарым ырыс, Сөйлей
білмеген сөз қадірін кетірер, Өзі өлсе де, сөзі өлмейді деген қанатты
сөздермен сабақтас. Тіл мәдениеті шешендік өнер жайлы пікір айтқан ғалым
жан дүниенің қозғалыстары дене қимылымен ұштасатындығы жайында
психофизиологиялық тұжырым да жасаған. Адамның мәні бетінде, бетінің сәні
көзінде, Ақыл көркі – ойлы сөз, тілдің көркі – сөз, адам көркі – жүз,
жүздің көркі – көз, деу арқылы жақсы сөз, жақсы мінез адамдардың бет
пішінінен байқалады деген. Ғалымның бұл пікірі атақты рим ойшылы Цицеронның
пікірімен ұштасып жатыр. Цицерон: ...Мәселенің мәселесі адамның жүзінде.
Барша қуаттың ұясы – көз. Орындаудың қозғаушы күші жан дүниесі болса,
жанның бейнесі – бет, оның ішінде ерекшесі - көз. Өйткені ол көңіл-күй
толқындарын, өзгерістерін мейлінше толық, жетік, жан-жақты жеткізетін
құдіретті мүше. Ойлы сөйлеп, мәнерлі жеткізуде дауыстан соң бет – жүз, ал
ол көз арқылы көріктенеді [9,34], - деген болатын. Сөйлеу өнеріне
байланысты ойларында Жүсіп Баласағұн сөз өнеріне адам бірден жетілмейді,
мұны үздіксіз тәжірибеде, тынбай оқып-үйрену арқылы меңгеретіндігін айтады.
Бұдан бірнеше ғасыр бұрын Цицерон да адам табиғи таланттың бар-жоғына
қарамай, оқып үйрену, тыңдап үйрену, сөйлеп үйрену, үздіксіз жаттығу арқылы
шешендік сөздің иесі бола алатындығын айтқан болатын. Даналықтың иесі
біздің халқымыз да Көре-көре көсем боларсың, сөйлей-сөйлей шешен боларсың
деген-ді.
Жүсіп Баласағұн да, М.Қашқари да дәуір тудырған кемел тұлғалар. Х-ХІІ
ғасырларында Жетісу хандығы әдеби тілге мұқтаж еді. Бұл кезеңде араб-парсы
Орта Азиядағы түркі тайпаларының тілін ығыстыра бастаған-ды. Осындай
күрделі уақытта Жүсіп Баласағұнның, М.Қашқаридың түркі тілінде көлемді
еңбектер жазуы тарихи үлкен оқиға болды. Халықтың мұңын мұңдап, жоғын
жоқтайтын, түркі әдеби тілін жандандырып, сөз өнерін биік сатыға көтеретін
ақындар екенін дұрыс байқап, Ж.Баласағұн ақындық өнерді жоғары дәріптейді,
ақындарды сөз шеберлері деп таниды.
Ақындар келер алдыңа,
Сөз шебері сәуегей.
Сөздері өткір қылыштан,
Қылдан нәзік қиялы.
Тындасаң тыңда ақынды,
Нәзік сөздің бұлағы.
Жаныңа қуат жақсы сөз,
Құлақ құрышы қанады.
Мұхиттың түбі гаућар тас,
Інжу-маржан жанады.
Сол теңіздей жүректің,
Түбінде жатқан асылды
Ақындар ғана табады
Мақтағанын жеткізер,
Халық сүйіп тыңдайды.
Қарғаса сағың ұшады,
Таңың атып тумайды.
Ақындарды сыйлай біл,
Даңқыңды жұртқа жырлайды.
Қабағы қатса қуандыр,
Қарны ашса тойындыр.
Ақындардың сөзінен
Пайдалы нәрсе болмайды [8,73], -
деп Жүсіп Баласағұн ақындардың үлкен әлеуметтік күш екендігіне баға береді.
Ежелгі Рим жұртында да сөз шеберлерін төрт топқа бөлген ғой: 1] ақындар; 2]
философтар; 3] шешендер; 4] тарихшылар. Сөз өнері сияқты киелі өнердің
иелерін бұлайша топтарға бөлу олардың қоғамдық-әлеуметтік қызметінен, өз
кезеңінің саяси ірі тұлғалары болғандығынан еді. Өз кезіндегі сондай қоғам
қайраткерлерінің бірі Ж.Баласағұн – XI ғасырдың алғашқы ширегінен бастап,
сол ғасырдың 70 жылдарына дейін өмір сүрген адам.
Жүсіп қазіргі Қазақстан жеріндегі Шу бойына орналасқан ескі қаланың
бірі – Баласағұнда туған. Осыдан Жүсүп Хас-Хажиб Баласағұни деп аталып
кеткен. Бұл қала сол кездердегі Қарахан мемлекетінің астанасы, әкімшілік
және сауда-саттық орталығы болған. Жүсіптің әкесі де өнер иесі, күйші-
сазгер екен. Жүсіп кезіндегі атақты деген білім ордаларында болып, көп
тілдерді үйреніп, тез жетілген. Жүсіп өз кезінің аса білімді адамы
саналған. Ол түркі тілдеріне қоса, парсы, араб, қытай тілдерін жақсы
білген. Сол кез әдебиетінен, тарихынан, астрономиясынан, геометриясынан,
т.б. ғылымдардан көп мағлұматы болған. Жүсіп Құтадғу білік дастанының
кіріспе сөзінде өзі туралы да азды-көпті мәлімет қалдырған, шығарманың
жазылу жайын, алдына қойған мақсатын, мазмұны мен мәні жайында түсінік
берген. Құтадғу біліктің мазмұны ақылға, парасатқа толы. Бұл кітаптың
дана жолдарын оқыған адамдар ақыл-ойға кенеледі, жетіле түседі, - дей
келіп, - Қытай мен Үндінің ғұламалары осы күнге дейін Шығыста, Түркістан
жерінде, бограханидтер тілінде бұл сияқты кітапты еш адам шығарып
көрмегенін әбден біледі. Әр елдің данышпандары біздің кітабымызды өздерінше
атап жүр. Қытайдың ойшылдары Мемлекет иелерінің даналық ережелері деп
атаса, Үнді кемеңгерлері оны Жайлы басшылық кітабы, шығыс патшалықтары
Хүкмет әшекейі, парсылар Бақытқа жеткізетін ғылым, кейбіреулері оны
Патшаларға кеңесші кітап деп атап кеткен. Ал түріктер жерінде бұл кітапты
Құтадғу білік дейді.
Бұл кітапты жазған – білімді, парасатты, Баласағұнда туған ер. Бұл
кітапты ол Қашғарда аяқтап, хандар ханы Бограханға тарту етті. Ол үшін хан
тақсырдың сыйлығы мен дәрежесіне ие болды. Хас-Хажиб [басшы, кеңесші,
ақылшы] деген құрметті атақ алды. Кітапқа негіз болған төрт асыл
қасиеттер: біріншісі – ғаділеттік, екіншісі – бақыт, үшіншісі – ақыл,
төртіншісі – молшылық. Бұлардың әрқайсысын ер деп атадым. Ғаділеттікті
Күнтолды деп, Элик басшы еттім. Бақытты Айтолды деп атап, уәзір дәрежесінде
таныттым. Ақылды Огдулмыш деп, уәзірдің баласы, Молшылықты Огдурмыш деп
атап, оны уәзірдің інісі тұттым. Осы төрт ер өзара әңгімелеседі, біріне
бірі сұрақ қойып, жауап береді. Осы төрт ерді бір тұлға ретінде қабылдаған
зерек оқушыларымның жаны жадырасын, жүрегіне жылу берсін, олар өзінің
мүсәпір шығарушысын есіне алсын... [8,21].
Дастанның кейіпкерлер әңгімесіне құрылуы, сұрақ-жауап арқылы ой
өрбітуі – поэзиядан гөрі шешендік сөздердің құрылымына келеді. Ақыл-ой
иелерінің жауаптасуы негізінде шындық ашылады. Шешендіктің мақсаты шындықты
тыңдаушыларына, ой мен сезімге қатар әсер ете отырып жеткізу. Осындай
көпшілікке үлгі боларлық өсиет сөздерді қазақ шешендік сөз деп атаған. Олай
болса, Ж.Баласағұнның Құтадғу білігін шешендік дастан деп танимыз.
Құтадғу білік дастаны 73 тарауға бөлінеді. Дастанның кіріспесінде
құдай, пайғамбар, оның шаћарярлары дәріптеледі, ғылымның мәні шешен тілмен
баялдалады. Одан әрі Қашқария хандарының сән-салтанаты шабытпен жырланады.
Күнтолды ханды түркі тайпаларына үлгі етіп тартады. Айтолды атты ақылды
уәзірдің қызметін суреттейді. Дастанның бас жағында осы екеуінің ел билеу,
олың жол жоралғысы жайындағы терең мағыналы даналық сөздері дерек ретінде
жазылған. Бұдан әрі уәзірдің ақылды ұлы Оғдулмыш пен хан сұрақ-жауап
түрінде айтысады. Айтыста түркі тайпалары хандарының әдет-ғұрпы, салт-
санасы көрініс табады. Сөз жарысында оларға әділ де сабырлы болуды
үйретеді. Осылайша дастанның көп жері сұрау-жауап үлгісінде жазылған.
Шығарма қазақтың айтыс жанрының тууы туралы көп жайттарды аңғартады.
Данышпан ғалым сол кезде-ақ тіл мәдениетінің қарапайым шарттарын тілге тиек
етті. Хан-хакімдердің қақпаншымен сөйлесу шарты қандай болмақ? Хан
сарайындағы адамдар ел алдында өздерін қалай ұстамақ? Бұқара халықпен
қалайша тілдеспек? Хан сарайындағы адамдар кімге үйлену керек, баланы қалай
тәрбиелеу керек, той-топырға барғанда қалай жүріп тұрмақ, қалай сөйлемек –
осы жайларды ақын дәстүр түрінде таратып жырлаған. Түркі тілдес
тайпалардың тілінде жасалған сол кездегі тұрмыс-салт жырлары – айтыс,
толғау, терме үлгісінде жазылғандықтан, дастанның мазмұнын ұғыну қиынға
соқпайды. Жүсіптің мұндай атақты еңбекті түркінің көркем де қарапайым
тілімен жазуының өзі – оның ана тілін аса қадір тұтып, жетік білгендігінің
айғағы. Жүсіптің тілінде өзіне дейінгі халық тілінде қалыптасқан арыстандай
айбатты, сауысқандай сақ, түлкідей айлакер, данышпандай ақылды, меруерттей
көрікті тәрізді теңеулер, қанатты тіркестер молынан ұшырасады. Мысалы, Ол
қабандай қайсар, сауысқандай сақ, карлығаштай қырағы болсын деп ел басының
табанды да қайсар, қырағы да сақ адам болғандығын қалайды. Жүсіп көркем
тілді өзі ғана меңгеріп қойған жоқ, соны өзгелерін де үйренуге өсиет етеді.
Елші қандай болуы тиіс деген тарауында Оқыған білімді адам болумен
қатар, шиндар мырзалары үлгісінде ақсүйектік тәрбие алған, сөзге шешен,
өткір тілді, ойлы, айла-амалға жетік адам болуы керек деп түйіндейді. Сөзі
әрі көркем, әрі қисымды адамдарды ақылды адамдар қатарына қосады.
Осындайлар жұрт алдында құрметке бөленеді, - дейді. Сөз өнері, шешендік
қасиет дәріптелген 7, 11, 22-тарауларда дұрыстап сөйлей алу адамның негізгі
қасиеттерінің бірі екендігін айтады. Шешендік қасиет екінің бірінде кездесе
бермейтін қасиет, - дейді.
Сондай-ақ адам өз тілінен жаза да тартады, басын да жояды. Тіл -
арыстан, ол босағаңда жатыр, сақ бол одан, ол алдамшы, басыңды алып түсуі
де мүмкін. Мазаңды ала берсе, тіліңді кес. Сақтанып сөйлесең, басың өзіңде
қалар. Сақтық қылсаң тіліңе, бұзылмайды тісің де т.б. Бұл сияқты жолдар
халқымыздың жақсы сөз - жарым ырыс, Сөйлей білмеген сөз қадірін
кетірер, Өзі өлсе де, сөзі өлмейді деген қанатты сөздермен сабақтасып,
ұрпағына шешендікті дәріптейді, шешен сөйлеуге шақырады. Тіл мәдениеті,
шешендік өнер жайлы пікір айтқан ғалым жан дүниенің қозғалыстары дене
қимылымен ұштасатындығы жайында психофизиологиялық тұжырым да жасаған.
Адамның сәні бетінде, бетінің сәні көзінде, Ақыл көркі - ойлы сөз,
тілдің көркі – сөз , адам көркі – жүз, жүздің көркі - көз деу арқылы жақсы
сөз, жақсы мінез адамдардың бет пішінінен байқалады деген. Ғалымның бұл
пікірі атақты рим ойшылы Цицеронның пікірімен ұштасып жатыр. Цицерон:
...Мәселенің мәселесі адамның жүзінде. Барша қуаттың ұясы - көз.
Орындаудың қозғаушы күші жан дүниесі болса, жанның беттісі – бет, оның
ішінде ерекшесі - көз. Өйткені ол көңіл-күй толқындарын, өзгерістерін
мейлінше толық, жетік, жан-жақты жеткізетін құдіретті мүше. Ойлы сөйлеп,
мәнерлі жеткізуде дауыстан соң бет-жүз, ал ол көз арқылы көріктенеді
[9,38], - деген болатын. Сөйлеу өнеріне байланысты ойларында Жүсіп
Баласағұн сөз өнеріне адам бірден жетілмейді, мұны үздіксіз тәжірибеде,
тынбай оқып-үйрену арқылы меңгеретіндігін айтады. Бұдан бірнеше ғасыр бұрын
Цицерон да адам табиғи таланттың бар-жоғына қарамай, оқып үйрену, тыңдап
үйрену, сөйлеп үйрену, үздіксіз жаттығу арқылы шешендік сөздің иесі бола
алатындығын айтқан болатын. Даналықтың иесі біздің халқымыз да Көре-көре
көсем боларсың, сөйлей-сөйлей шешен боларсың деген еді.
Шешендік өнердің ғұлама теоретигі Цицеронның ойынша, риториканың
негізі философия, стилистика, ойшылдық болса, осы үш ғылымның негіздері
түркілік Жүсіп Баласағұнда да болды. Жүсіптің дастанында дүние, адам,
табиғат жаратылыстары туралы философиялық ілімдер мен надандық, зұлымдық,
тоғышарлыққа оқу, білім, өнер, ақылды қарсы қойған ойшылдығы қатар түсіп
жатады. Жүсіп дастаны берер афоризмдердің шегі жоқ, Сондықтан оны
дидактикалық шығарма дейді. Құтадғу біліктің тіл көркемдігін арнайы
зерттеген А.А.Валитова дастан стилінің біркелкі емес екендігін, оның әрбір
бөлімі өзінің көркемдігі жағынан әр алуан деп атап көрсетеді. Дастан
стиліне дидактикалық ғақлия, философиялық поэзия мен публицистикалық
аңыздар тән, оның көркемдік құны да осында, - дейді.
Ежелгі түркі әдебиетін зерттеуші ғалым Асқар Егеубай Жүсіп
Баласағұнның осы шығармасына арнайы зерттеу жүргізіп, оны Құтты білік деп
атайды. Әр кездегі зерттеушілердің бұл туындыны әлеуметтік-этикалық дастан,
философиялық трактат, саяси-дидактикалық дастан... деген сияқты жанрлық
анықтамалар бергенін, олардың қай-қайсысы да шығарманың табиғатына сай
берілгендігін айта келіп, оны дидактикалық дастан, ақылман толғаныстар,
яғни ақылман дастан, - деп атайды [10,35]. Асқар Егеубай дастанның тілін
талдай отырып, Жүсіп Баласағұн өз дастанында ассонанс, аллитерацияның түр-
түрін (өлеңнің басталуында, өлеңнің ішінде), ішкі ұйқасты, ішкі үндестікті
аса жиі қолданады. Сондықтан да, бәйіттерге мақал, мәтел, нақыл сөздерге
тән шымырлық пен ұшқырлық сипат тән. Дыбыстардың ретті жиілігі арқылы
поэзия сазы, өлең ырғағы туындап, өмірлік толғамы терең оймен қабысқанда
даналық тебіреніс, қанатты сөз, мақал-мәтелге айналады, - деп тамаша түйін
жасайды. Шешендік сөздің тіліне қойылатын талап та осы: даналық ойлардың
өлең ырғағы мен поэзия сазына орануы – шешендіктің басты шарты.
Орта ғасырлардың әдебиет ескерткіштерін зерттеп, бірнеше кітап жазған
ғалым Х.Сүйіншәлиев Диуани лұғат ат-түрік еңбегін көне түркі поэзиясының
тұңғыш жинағы деп таныды. Бұл еңбектің авторы Махмуд ибн ол-Хусайн иби
Мухаммед әл-Қашқари – Орта Азияның түркі тайпаларынан шыққан, орта ғасыр
ғалымы. Махмуд Қашқаридың ата мекені – қазіргі Қазақстан жері. Ол Барысқан
қаласында (Ыстықкөлдің оңтүстік жағында болған қала) 1029-30 жылдары туып,
Қашқарда қызмет еткен. Ол түркі тілдес халықтардан шыққан тұңғыш филолог,
түркі, араб, парсы мәдениетіне жетік, білгір әдебиетші, тілші ғалым. Түркі
тілдерінің сөздігін (Диуани лұғат ат-түрік) алғашқы тілдік филологиялық
зерттеу деп таныған ғалымдар көп болды. Еңбек түркі тілдерінің біразына
аударылып, лингвистикалық тұрғыдан аз зерттеліп жатқан жоқ. Бұл еңбекті
орта ғасыр түркі шешендігі деп аталатын тарауда қарастыруымыздың себебі:
оны сөздік деп қана қарамай, XI ғасырдағы Орта Азия тайпаларының тарихы мен
әдебиетінен мол хабардар ететін әдеби жинақ деп түсінуімізде. Әсіресе,
мұнда халық ауыз әдебиетінің алатын орны ерекше. Диуанда халықтың сол
кезге дейінгі және сол дәуірдегі айтылған мақал-мәтел сөздері барынша мол
қамтылған және солардың дені қазір қолданылып жүрген сөздер. Тау таумен
қауышпас, адам адаммен әрқашан қауышар, Түйенің үлкені көпірде таяқ
жейді, Айтылған сөз – атылған оқ, Көрікті кісіге сөз ерер, Ақылмен
арыстан ұстауға болады, ал күшпен тышқан да ұстай алмайсың, Атын аямаған
жаяу қалар, Басқаға ор қазба, оған өзің түсесің тағы сол сияқтылар.
Сөздіктегі ғылым-білім, әдеп, тәлім-тәрбие, моральдық-психологиялық
сипаттағы ой-пікірлер Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн идеяларымен астасып
жатады. Онда адамның кейбір жекелеген жаман қасиеттері (дүниеқорлық,
қорқақтық, мансапқорлық, опасыздық, ездік т.б.) айыпталып, ерлік, ізгілік,
әділдік, ақ ниеттілік секілді кісінің әр түрлі жақсы қасиеттері
дәріптеледі, автор жастарды батыр, ержүрек, отансүйгіш болып өсуге
шақырады. Диуан сөздері адамгершіліктің ережелерін түзеді. Адамның
басқадан айырмашылығы оның бойындағы ең ізгі қасиеттерінде: ақылында,
білімінде, әділдігінде, ізгілігінде деп түйеді. Дүниеқоңыздыққа салынып,
ішпей-жемей, бермей-кимей жиған мал-мүліктің еш қайырымы жоқ, - дей келіп,
- білімді, парасатты адам ізгі, қайырымды болады, ал қайырымдылық елде көп
болса, ел-жұрт тату-тәтті өмір сүреді, жоқ-жітікке жәрдем береді, - деп
уағыздайды. [11,35].
Зиян болар адамзат артық бұйым,
Білімді адам не қылсын дүние жиып.
Дүние-мүлік ерлердің пейілін алады,
Дүниеқор адам естерінен танып қапады.
Ақылды адам тәкаппар болмас,
Ақылсызды мақтасаң, есінен жаңылар.
Білімдіден ақыл ал, асыл сөзді ұғып ал, бойыңа сіңір.
Ізгілік қанша керек болса,
Өз қолыңмен де оны істей біл.
Жарлы-ғарып келсе, ықыласпен күтіп ал,
тойғызып, ризалап шығарып сал.
Туғандардан мәңгі өмір сүрген жоқ,
Дүние, әлем, жұлдыздар да күнде туып, сөнеді.
Адамдарға дәулет пен даңқ дұшпан бопты деседі.
Бұндай жаудан білімді адам жырағырақ өседі. [12,256].
Диуандағы көркем сөз үлгілері алуан түрлі. Бір алуан өлең-жырлар
түркі елінің ең көне ортақ мұрасы Орхон-Енисей жазуындағы Күлтегін
ескерткіштерімен де жалғасып жатыр. Мұнда көне түркі ұлыстарының ерлік
жорықтарында көптеген жеңістерге ие болғандықтарын мақтанышпен жырлайды.
Шығарма мазмұнында батырлар тұлғасын, халық күшін түркі елінің қолы тасқын
судай ағып, құстай ұшып, қара жерді шаңдатып, қандатып желдей есті деген
сөздермен өрнектеп беріп отырады. Қашқари еңбегіне енген 237 өлең ерлік
мазмұнда көрінеді: түркі елінің қаћармандық күрестерін, өлмес алып ерлерін
жыр қылады, соғыстарды суреттеуге арналған тараулардың (ябану, танғұт,
ұйғыр соғыстары) мазмұнын зерттеушілер Күлтегіннің үлкен және кіші
жазуларындағы мазмұнмен байланыстырады. Қоңыратбаевтар Алып Ер Тұңға
жоқтауы 731 жылы өлген Күлтегінге арналса керек деген жорамалды алғаш
А.Фитрат айтқандығын, ол Ер Тұңғаны ертеде Күлтегіннен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көкше академиясы
Сундетова А.
Орта ғасырдағы түркі шешендігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050117- мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті
Көкшетау 2011
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Қорғауға жіберілді
_________________ кафедра
меңгерушісі ________________ А.Е. Абдрахманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Орта ғасырдағы түркі шешендігі – қазақ шешендік өнерінің
бастауы
050117- мамандығы бойынша – Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған
А. Сундетова
Ғылыми жетекшісі
филол.ғ.к.
А.Т. Қажыбай
Көкшетау 2011
м А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І ИСЛАМ ДӘУІРІНДЕГІ ТҮРКІ ШЕШЕНДІГІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. әл-Фараби шығармашылығындағы шешендік көріністері
... ... ... ... ... ...6
2. Қарахан, қыпшақ дәурі шығармаларындағы шешендік
ойлар ... ... ... ... .12
ІІ АЛТЫН ОРДА ДӘУІРІ ӘДЕБИЕТІНІҢ ШЕШЕНДІК ДӘСТҮРІ ... ... ... ... ..32
2.1 Хорезми, Бақырғани, Яссауи шығармаларындағы шешендік сөздер ... ... ...32
2.2 Шыңғыс хан және оның ұрпақтары билеген дәуірдегі шешендік дәстүрлер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Қазақ халқының шешендік өнері өзіндік даму сатыларынан өткен, кемел
жанр болып табылады. Онда фольклордың да, жазба әдебиеттің де ықпалы айқын
сезіледі. Орта ғасырдағы түркі әдебиетінде шешендік өнері өзіндік өрнегімен
дамығандығын білеміз. Осы тұрғыдан алғанда дипломдық жұмыстың тақырыбы
ретінде Орта ғасырдағы түркі шешендігі – қазақ шешендігінің бастауы деп
алынып отыр. Тақырыптың бұлай алынуына қазақ халқының дербес бейнесін
тауып, Қазақ хандығы орнағанға дейінгі түркі дәуірінің барлық әдеби
құндылықтары бауырлас халықтардың бәріне ортақ болып есептелетіндігі негіз
болды. Ислам және түркі дәуірлері деп аталатын кезеңдердегі қазақ
әдебиетіне қатысты құндылықтарды қазіргі тәуелсіздік кезеңінде зерттеудің,
ұлттық тұрғыдан келудің маңызы зор және өзекті болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Орта ғасырдағы түркі шешендігі қазақ шешендігінің арғы бастауы
екендігін дәлелдеу – жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
Аталған мақсатты іске асыру үшін мынадай міндеттерді шешу
көзделді:
- орта ғасырлардағы түркі шешендігіне сипаттама беру;
- Ислам дәуіріндегі түркі шешендігіне тоқталу, оның ішінде әл-
Фарабидің шешендік жайлы ойларын қарастыру;
- Қарахан және қыпшақ дәуірі шығармаларындағы шешендік толғамдарды
қарастыру;
- Алтын Орда кезеңіндегі шешендік үлгілеріне сипаттама жасау, Хорезми
шығармаларындағы шешендік үлгілерді айқындау;
- Шыңғыс хан және оның ұрпақтары билік құрған кезеңдегі (Қазақ
хандығы құрылғанға дейінгі) шешендік дәстүрлерді қарастыру, өзіндік
ой қорыту міндеттері қойылды.
Зерттеудің нысаны
Орта ғасырлардағы түркі әдебиетіндегі белгілі шығармалардағы шешендік
үлгілері зерттеудің нысаны ретінде алынды.
Зерттеудің пәні
Зерттеудің пәні қазақ әдебиетінің қайнар бастауы – ауыз әдебиеті мен
жазба әдебиетке ортақ болып келетін шешендік сөздер, афоризмдік айтылымдар
болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы
Диплом жұмысының жаңашылдығы ретінде жұмысты жазу барысында орта
ғасырлардағы түркі жазба мәдениеті жайындағы еңбектерді зерттей отырып,
өзіндік ой қорытуымыз, аталған тақырыпты ашуға аз да болса тырысуымыз болып
табылады. Дегенмен, дипломдық жұмысты жазу барысында көптеген қажетті
әдебиеттерге қолжетімділік мүмкіндігінің аз болуы, уақыттың шектеулігі
тақырып бойынша ғылыми үлкен жаңалық ашуға мүмкіндік бермегендігі анық.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері:
Зерттеу барысында материалды жинақтау, оқу, сұрыптау, анализдеу,
салыстыру және басқа да әдістер қолданылды.
Зерттеудің құрылымы:
Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімде жұмыстың құрылымы мен негіздемесі туралы мағлұмат
берілсе, бірінші тарауда ислам дәуіріндегі түркі шешендігі жайында тарқатып
айтылады. Мұнда әл-Фараби, Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұн, Сүйеймен
Бақырғани,Қожа Ахмет Яссауи және т.б. ғұламалар еңбегіндегі шешендік
үлгілеріне тоқталынған.
Екінші тарауда Алтын Орда хандығы дәуіріндегі әдебиет үлгілерінде
кездесетін шешендік үлгілері қарастырылған.
Диплом жұмысы соңында қорытынды жасалған. Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі берілген. Мұнда елуден астам әдебиет қамтылған.
І ИСЛАМ ДӘУІРІНДЕГІ ТҮРКІ ШЕШЕНДІГІ
Қазақ халқының шешендік өнері дәстүрі тым ертеден келе жатқандығына
орта ғасырлардағы әдебиет үлгілерінде қазіргі қазақ тілінде қолданыста
жүрген шешендік айтылымдар мен афоризмдердің, сюжеттердің болуы куә болады.
Ол заманда қазақ, түркімен, өзбек, қарақалпақ және т.б. қазіргі түркі
халықтарының бет-бейнесі анықтала қоймағандықтан, шешендік үлгілері де
кіріспеде айтылғанындай, ортақ болып келді. Түркі әлемі ежелде Тәңірге
табынып келсе, ҮІІ ғасырда Арабия түбегінде тарала бастаған ислам діні бір-
екі ғасыр өткенде даламызға келіп жетіп, өз ықпалын сездіре бастады. Осы
кезеңнен ислам мәдениеті дамып, ислам мәдениетіне зор үлес қосқан түркі
текті ғұламалар туып шықты. Әбунасыр әл-Фараби, ибн-Сина және т.б. ғалымдар
мен әдебиетшілерді айта аламыз. Біздің дипломдық жұмысымыздың бірінші
тарауы ислам дәуіріндегі шешендік үлгілерін қарастыратын болады.
Орта ғасыр ескерткіштерінің тарихи, теориялық мәні түркологияда бір
ғасыр бойы жан-жақты айтылып келеді. Түркі тілдес жазба мұралардың табыла
бастаған, ғылыми тұжырымдар айтыла бастаған мерзімді еске алсақ, оның үш
жүз жылға барары белгілі. Бұл мұралардың тарихи-әлеуметтік, философиялық,
дидактикалық мәні әдебиетшілер, тарихшылар мен философтар,
мәдениеттанушылар тарапынан, педагогика-психологиялық тұрғыдан жемісті
зерттелді десе де болады. Тілшілер тарапынан тілдік-көркемдік элементтері
тұтастай болмаса да жеке-жеке зерттеу еңбектерінде қарастырылды, әдеби
тілдің қалыптасуында негізгі арналар болғандығы тілге тиек болды. Осы
тарауда ислам діні түркі халықтары әдебиетіне алғаш әсер ете бастаған кезең
өкілдерінің шешендік үлгілері қарастырылады.
1.1 әл-Фараби шығармашылығындағы шешендік көріністері
Қазақ мемлекеттілігінің арғы бастауларының бірі қарахандар дәуірі
тарихында ислам дәуірі деп аталып кеткен X—XII ғасырлар ғылым үшін ғана
емес, сонымен бірге көркем сөз өнерінің дамуында да аса маңызды кезең
болған. Бұл кезде түркі елінде халық ауыз әдебиеті түрі мен мазмұны
тұрғысынан кемелдене түсті. Бұрыннан жазба әдебиетте қалыптасып қалған
дарий (парсы) тілін біртіндеп түркі тілі ығыстырып шығара бастады. Ғылым
мен мәдениет ошақтарына айналған ірі кент-қалаларда түркі әдеби тілі
қалыптасты. Сан ғасырлық әдеби дәстүрі бар түркілер елінде ХІ ғасырда
Махмұт Қашқаридің Диуани лұғат ат-түрік (Түркі тілдері жинағы) және
Жүсіп Баласағұнның Құтадғу білік (Құтты білік) атты еңбектері өмірге
келді. Кезінде дүниені дүр сілкіндірген осы екі шығарманың өзі-ақ бүкіл
түркі жұртының әлемдегі абырой-беделін еселеп арттырып жіберді. Көк
түріктер қағанаты құлағаннан кейін араға екі жүз елу жылдай уақыт салып
барып, түркілердің таңы қайтадан арайлап атып келе жатты. [1,128]
Басқа түркі халықтары сияқты қазақ халқының тарихына қатысты орта
ғасыр жазба мұралары қазақ шешендік сөздерінің қалыптасуында елеулі роль
атқарған. Орта ғасырда өмір сүрген ғұламалар жан-жақты энциклопедист
ғалымдар, философтар болумен қатар, тіл өнерінің жетістіктерін меңгерген
дарынды шешендер болғандығы мәлім. Батыс пен Шығыс ғалымдары жетістіктерін
ұштастырған кемеңгер ғалым Аристотельден кейінгі екінші ұстаз – Әл
мұғаллим ас-сани атанған әл-Фараби де заманында талантты да білімді, шешен
тілді ақын болған.
Қазіргі қазақ даласынан осы кезеңдерде ондаған ғұлама әл-Фарабилер
шыққан. Солардың бірі Әбунасыр ибн Мұхаммед Тархан ибн Ұзлағ әл-Фараби. Ол
870 жылы Отырар қаласында қыпшақтың әскери қолбасшысы отбасында дүниеге
келген. Ұлы ғалым Әбу Наср әл-Фараби - энциклопедист-ғалым, философ,
математик, музыка теоретигі, әдебиет зерттеушісі, ақын. [2,12].
Кезінде оны ғылыми қауым екінші ұстаз (Муаллим ас-соний) деп те
атаған. Дүниежүзілік ғылым мен мәдениеттің Аристотельден кейінгі екінші
ғұламасы саналған. Отырар қаласын кезінде Тұрарбант, Тарбану, Фараб деп
түрліше атаған. Ал қыпшақтар оны Қарашоқы қаласы дейтін болған. Тарихи
деректер бойынша, әл-Фараби орта бойлы, мығым денелі, қайратты да қайсар,
батыл кісі екен. Бала кезінен-ақ ат құлағында ойнайтын шабандоз әрі
садақпен құралайды көзге атқан мерген болыпты.
Жастайынан зерек, оқу-білімге мейлінше құштар болып өскен әл-Фараби
алғашқы білімін Отырарда қыпшақ тілінде алады. Ұлы Жібек жолы арқылы Шығыс
пен Батысты жалғастырып тұрған Отырар қаласының барынша гүлденіп, әлемге
мәшһүр болған шағында болашақ ғұлама осындағы медреселердің бірінде оқып
жүр еді.
Отырар медресесін бітірген соң әл-Фараби өз білімін арттыра түсу
мақсатымен сол кездегі ғылым мен мәдениет ошағы саналған Шам (Дамаск)
шаһарына аттанады. Осы сапарында ол Шаш (Ташкент), Самарқан, Исфақан,
Хамадан қалаларында болып, Шығыстың көптеген ғұламаларымен, ақындарымен,
өнер адамдарымен танысып, сұхбат құрады. Кейінірек ол Харран, Мысыр, Халеб
(Алеппо) шаһарларымен де танысады. Мұндағы бірқатар белгілі ғалымдармен,
ақындармен достасып кетеді.
Сонымен, әл-Фараби бүкіл өмірін Шам қаласында еткізеді. Ғұлама
энциклопедист ғалым ретіндеӘл-Фараби ат салыспаған, зерттеу жүргізбеген
ғылым саласы жоқ деуге болады. Ол философия, логика, математика,
астрономия, медицина, музыка, тіл білімі, әдебиет теориясы, т. б. ғылым
салалары бойынша қыруар көп ғылыми еңбектер жазды. Алайда онын, көптеген
шығармалары ел арасында қолжазба күйінде тарап, бірте-бірте жоғалып қала
берген. Фараби еңбектерінің кейбір тізімдері ғана сақталған. Соның өзінде
ұлы ғалым еңбектерінің саны жөнінде нақтылы деректер жоқ. Мәселен, Фараби
шығармаларының санын неміс ғалымы Ш. Штейшнейдер 117 еңбек десе, түрік
ғалымы А. Атеш 160, ал тәжік ғалымы Б. Ғафуров 200 трактат деп көрсетеді.
Ұлы ғалымның ұшан-теңіз еңбектерінен біздің заманымызға дейін сақталып,
бүгінгі ұрпақтың қолына тигені қырыққа жуық шығарма деуге болады. Осы қырық
шақты еңбегінің өзі-ақ әл-Фарабидің энциклопедист-ғалым, дарынды әдебиетші,
ұшқыр ойлы ақын болғанын толық дәлелдейді.
Әрине, әл-Фараби ең алдымен кезінде Шығыстың Аристотелі атанған
есімі әлемге мәшһүр философ болды. Ол көне заманның Платон, Аристотель,
Гален сияқты ақыл-ой алыптарының шығармалары туралы көптеген трактаттар мен
түсіндірмелер жазды. Сөйтіп, Фараби Шығыс пен Батыстың ғылыми қауымын грек
философиясымен, логика ғылымымен, ежелгі мәдениетімен таныстыруда зор рөл
атқарды.
Фарабидің Ақылдың мәні туралы трактат, Данышпандықтың інжу
маржаны, Ғылымдардың шығуы, Философияны оқу үшін алдымен не білу
керек?, Аристотель еңбектеріне түсіндірме (Поэтика, Риторика,
Софистика, т. б.) сияқты зерттеулері оның есімін әлемге философ ретінде
танытты. [2,15].
әл-Фараби философия ғылымына қоғамдағы адамдардың сана-сезімін
оятатын парасат шамшырағы ретінде қарады. Сондай-ақ философия бүкіл халықты
әділетті қоғамға қарай жетелейтін бағдарлы күш деп білді.
Философияның ұрпақтар арасындағы рухани мәдени сабақтастықты
қамтамасыз ететін құрал екенін дәлелдеді.
әл-Фарабидің әлеуметтік-қоғамдық және этикалық көзқарастарын
танытатын туындылары да аз емес. Бұл тұрғыдан алып қарағанда, әсіресе
Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары, Бақыт жолын сілтеу,
Азаматтық саясат, Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері, Бақытқа
жету жайында деген сияқты еңбектерінің мәні ерекше зор.
Ұлы ғалым нағыз гуманист ретінде адам ақыл-ойының жан-жақты дамып,
табиғат мен қоғам сырын толық ашуы мүмкін екеніне кәміл сенеді, адамзат
қоғамындағы барлық проблемаларды шешуге қабілетті ең басты күш ақыл-парасат
деп біледі.
әл-Фараби өзінің Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары атты
кітабында бірқатар қоғамдық, әлеуметтік, этикалық мәселелерді сөз етеді.
Мұндағы қала деп отырғаны – мемлекет. Ғалым бұл шығармасында
мемлекеттің пайда болуы, ондағы теңсіздіктің өмірге келуі, идеал қала
халқының моральдық бейнесі, мұндай қала әкімдеріне қажетті адамгершілік
қасиеттер, әрбір адамның бақытқа жетуі үшін бүкіл қоғам болып, бірігіп
тіршілік ету керектігі т.б. мәселелер жайындағы өз пікірін ортаға салады.
Алайда Фараби өз дәуірінің перзенті еді. Сондықтан ол халық бақытты өмір
сүру үшін елді жақсы әкім басқаруы керек деп түсінді. Ал жақсы әкім әділ,
инабатты, мейірімді, жан-жақты білімді, жақсылыққа жаны құмар, жамандықтан
жиіркенетін, батыл, жомарт, өнер мен әдебиетті сүйетін адам болуы тиіс.
Фараби мемлекет басқаратын адамға осындай биік талаптар қояды.
әл-Фараби Бақытқа жол сілтеу деген трактатында этика, эстетика
мәселелеріне талдау жасай келіп, көркемдік, сұлулық, бақыт, мейірімділік
жайындағы білім категориясының ғылыми негіздерін ашып көрсетеді. Этика
жақсылық пен жамандықты ажыратуға, түсінуге мүмкіндік беретін ғылым екенін
дәлелдеп көрсетті. әл-Фарабидің гуманистік идеясының басты шарты - адам
бойындағы білім, мейірімділік, сұлулық өзара табиғи бірлікте, тұтастықта
өмір сүруі керек деп біледі. [2,21].
әл-Фараби педагогика ғылымы тарихындағы ұлы тұлғалардың бірі деуге
болады. Ғалымның философия, логика, этика, эстетик, т. б. салалар бойынша
жазған барлық зерттеулерінде ұрпақ тәрбиесі ең басты орын алады. әл-Фараби
баланы дұрыс тәрбиелеу үшін мынадай үш шартты күні бұрын дәйектеп алу қажет
екенін айтады: бірінші -ынта-ықыласы, білімге құштарлығы; екінші –ұстаздың
шеберлігі, ар-ождан тазалығы; үшінші – сабақ процесінің алатын орны. Ғалым
баланың дене тәрбиесі мен адамгершілік тәрбиесінің бір-біріне ықпал-әсері
зор екенін дәлелдеп көрсетеді.
әл-Фарабидің әмбебап музыкант болғаны тарихтан жақсы мәлім. Ол өзі
сан түрлі музыка аспаптарында ойнап, өз жанынан ән, күй шығарған.
Музыканың ұлы кітабыатты музыка теориясы жайындағы ғылыми еңбегінде ғалым
акустика, дыбыстың таралуы, дыбыстың шығу тегі, т. б. туралы құнды пікірлер
айтады.
Сонымен, Фараби болашақ қоғамды адамдардың емін-еркін, азат өмір
сүретін, қоғам мүшелерінің бәрі тең, бірін-бірі құрметтейтін, бақытты қоғам
ретінде суреттейді. Бүкіл халықтық бақытқа жетудің бірден-бір жолы ғылымды,
білімді игеруде деп білді. Утопист ретінде ол феодализм жағдайында
қайырымды мемлекет, барша халықтың бақыты туралы армандады. Ал ұлы гуманист
ретінде ол феодалдық соғыстарға, ел-жұртты тонауға, тақ пен тәж үшін болған
қан төгістерге, әділетсіздікке қарсы шықты, адамның еңбекке, білімге,
бейбіт өмірге деген құқығын қорғауға әрекет жасады.
әл-Фарабидің философия, логика, тіл білімі, этика, метафизика,
жаратылыстану, математика, медицина, т. б. ғылым салалары бойынша жазылған
еңбектерін оқып білудің өзі ұлы ғалымның әдебиет теориясы мәселесіне
арналған трактаттарын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
әл-Фараби - әдебиет зерттеуші. Фараби-әдебиет теориясымен де жан-
жақты шұғылданған ғалым. Әдебиет теориясы бойынша көптеген зерттеулер
жазғанын Фараби шығармаларының сақталып қалған тізімдерінен білеміз. Араб
ғалымы Ибн Әби Усайбаның (1203-1270) айтуы бойынша, Фарабидің өлең
құрылысын зерттеуге арналған Өлең және ұйқас туралы сөз, Өлең ырғағы
туралы, Поэзия өнерінің негіздері туралы трактат деп аталатын
зерттеулері болған. Бұл салада Фарабидің бізге толық күйінде жеткен екі
зерттеуі ерекше назар аударады. Олардың бірі - Өлең өнері деп аталады.
Бұл еңбек негізінен араб поэзиясының теориялық мәселеріне арналған. Мұнда
өлеңнің мазмұны мен формасы арасындағы үндестік мәселесі, сондай-ақ бәйіт,
газел, месневи, т. б. сөз болады. Екіншісі - Өлең өнерінің қағидалары
туралы трактат деп аталатын зерттеу. Мұнда Фараби грек поэзиясының
жанрларына, терминдеріне, өлең өлшемдеріне талдау жасайды.
Соңғы жылдары әл-Фарабидің бұрын ғылымға белгісіз болып келген аса
құнды бір шығармасы Братислава университетінің кітапханасынан табылды.
Арабша жазылған бұл ғылыми еңбек Китаб ашшеьер (Өлең кітабы) деп
аталады. Бұл шығарманы араб тілінен өзбек тіліне аударып, оған алғы сөз,
ғылыми түсініктер жазып, жеке кітап етіп шығарған белгілі өзбек ғалымы А.
Ирисов болды. [2,36].
әл-Фарабидің Өлең кітабы - көлем жағынан шағын ғана туынды. Мүмкін
мұның өзі алғашында көлемді шығарма күйінде жазылған болуы да ықтимал.
Кейінірек белгілі бір себептер әсерімен кітап көлемі әдейі қысқартылып,
бізге тек тезис күйінде жеткен болуы дағажап емес. Фарабидің бұл зерттеуі
жеке кітап күйінде сақталмаған. Ұлы ғалымның он екі бөлімнен тұратын логика
саласындағы кітабының ішіне қосылып, сонымен бірге түптелген екен.
Ғұлама-ақынның ғылым-білім, тәлім-тәрбие, әдептілік белгілері, әділ
әкім, т. б. туралы хикметтері, өсиет-уағыздары күні бүгінге дейін өзінің
моральдық-этикалық, эстетикалық мән-мағынасын жойған жоқ.
әл-Фараби ақын болған деп жоғарыда айтқан болатын. Енді ақын
өлеңдерінен мысал келтірелік:
Тіршілікте құрыштай бол төзімді,
Сан мәртебе алдаса да өзіңді.
Тағдырыңды еш уақытта жазғырма,
Тіпті кейде болса әзәзіл азғырған.
Өрге жүзген өнегелі ісімен,
Таңда адал дос өз теңіңнің ішінен.
Жүргендер көп достың атын малданып,
Алайда тек қалма оған алданып. [2,37].
әл-Фарабидің өз заманында аты әйгілі ақын болғандығы туралы пікір
айтушылар аз емес. Ибн-Аби-Усайбаның 1882 жылы Мысырда жарияланған
еңбегінде Фарабиды ұлы ақын деп атайды. Байхаки кітаптарында да Фарабидың
поэзиясына тоқталады. Ол мұсылмандар дәуірінің ең мықты ақын-ғұламалары әл-
Фараби мен Ибн-Сина екендігін айтады. Тіпті Фараби бірнеше халықтардың
тілін өзінің ана тіліндей жетік білгені және сол тілдерде өлең де жазған.
Түрколог Е.Э.Бертельс өзінің Тәжік-парсы поэзиясының тарихы дейтін
кітабында Фарабидің жан-жақты ғалым болғандығын және ақындық талантының
биіктігіне баға берген. Ақын Аян Нысаналин 1971 жылы әл-Фарабидің төрт
жолды, он шақты өлең шумақтарын қазақ тіліне аударып, Фараби – поэзия
падишасы деген атпен Қазақ әдебиеті газетінде жариялады. әл-Фарабидің
осы жарияланған өлеңдерін оқып отырып, ақынның ұшқыр ойын, шалқар шабытын,
жүректі тербер нәзік сезімін, афоризмге толы шешен тілін мойындайсыз.
Риторика ғылымы шешен үш түрлі мақсатты көздеп сөйлейді не жазады, - дейді.
Олар: сендіру; ләззатқа бөлеу; толқытып тебіренту. әл-Фараби өлеңдері солай
екендігіне сендіре отырып, рахатқа бөлейді, жүректі шымырлатып, толқытып,
тебірентеді. Сондықтан да болар, халқымыз ақындық пен шешендікті егіз өнер
деп қараған. Адамбаевтың сөзімен айтсақ, қазақтың ақыны – шешен, шешені –
ақын. Өйткені кейінгі ұрпақ үлгі аларлық аталы сөздер, өсиет, ақыл-
кеңестер көбінесе өлең, жыр түрінде жетіп отырды. Олай болса, әл-Фараби де
бабалар дәстүрімен поэзия элементтерін пайдаланды. А.Нысаналин әл-Фараби
өлеңдерін 1944 жылы Бейрутта шыққан Аббастың кітабынан алып аударған екен.
Өмірге, білімге құмар, өмірді тануға құштар ақын адамның құпия тылсымға
толы жан дүниесін, жұмбақ әлем сырларын қызықтап жырға қосады.
Тамылжып бал тыныштық айналамнан,
Жұлдызым түнге құшақ жайған далам,
Жап-жалғыз, ұйқысыз жатырмын мен,
Ай жарығы жанымды аймалаған [[2,11].-
деп елжіреп, балдай тәтті тыныштық пен тамылжыған табиғатты сүюге
жетелейді.
Аққан жұлдыз құласа кейде егер,
Сенің түрлі бейнең боп кеудеме енер
Әлдеқайда ғайыптан ынтызар қып,
Өміріме бір ғажап сәуле берер.
Үнің жетер жаңғырып жырақтан ең,
Сезініп мен деміңді гүл атқан ем.
Оның өзі бір-ақ сәт... содан кейін
Мұңды әуенді жалғаймын, бірақ та мен [2,15].
Осы жолдарда бейнелі теңеулер мен сырлы эпитеттер арқылы ынтызар
жанның образы, өлмес, өшпес махаббат жыры туындаған. Өмірін ғылым-білім
жолына сарп еткен ақын өмір бойы сапар шегіп, шет жерлерді аралап, туған
жерден жырақта жүрген. Қайда жүрсе де туған жерін ұмытпайды, оны өлеңге
қосады. Еліне қайтып келіп, өз білген-түйгендерін туған халқына жеткізуді
армандайды.
Қашықтасың туған жер – қалың елім,
Не бір жүйрік болдырған жарау керім.
Қамығамын... сағынып, алау денем,
Шаршадым мен, қанатым талды менің.
Шаңыт жолға сарсылып қарауменен.
Кері оралмай жылдарым жатыр ағып,
Қасіреттің жасына көз жуынар.
О жаратқан, көп күткен ақымағың,
Құм сияқты тез ысып, тез суынар [2,15].
Нәзік жанды ақынның тілі де сұлу, көркем. Болдырған жүйрік, алау
дене, шаңыт жол, өзендей аққан жылдар, қасіреттің жасымен жуынған көз, тез
ысынып, тез суынатын құм секілді көңіл ақын жасаған әсем баламалар.
Ешкімнің аузына түсе бермейтін қанатты теңеулер.
Шешендерге тән қасиет ойшылдық, ізгі ниет, жағымды қоғамдық көзқарас
дейтін болсақ, Әл-Фарабиде мұның бәрі бар. Заман туғызған данышпан ғалым
зұлымдыққа қарсы тұрып, оны ақылға жүгіндіру мақсатымен Жақсы қала
тұрғындарының көзқарасы туралы трактат деген қауым кодексін жазып,
тыныштық пен бейбітшілікке негізделген қоғам құруды алға тартады.
Ақындық өнер, шешен тіл мен дарынды таланттар шынайы қамқорлық
көрсетілген ортада туындаған, оған кейбір білімді, ойлы, адамгершілігі
жоғары халифтер мен әміршілер қолдау көрсетіп отырған. Сондай ел
билеушілердің бірі Сирияның Халаб қаласын билеген Сайф ад-Даула болған.
Сайф ад-Даула сарайында өнер жарысы болып тұрған, оған небір данагөйлер мен
ақиық ақындар қатысқан. Әбу Насыр әл-Фараби де оған жиі қатысқан. әл-
Фарабидің көп тілдерді білетін полиглоттық, музыканттық, ойшылдық, шешендік
қабілеттерін зор бағалаған, оның философиялық тұжырымдарын, өлеңдерін
сүйсіне тындайтын болған.
әл-Фараби шешен дегенде біз ғұлама ғалымның поэтика туралы, көркем
сөздің қағидалары жайында жазған еңбектерін есепке аламыз. 1973 жылы ұлы
ғалымның туғанына 1100 жыл толу қарсаңында ғалым Ә.Дербісәлиев әл-Фарабидің
Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат атты шығармасының мазмұнымен
таныстырды. әл-Фараби Аристотельдің грек поэзиясын жіктеу әдістеріне және
ол көрсеткен көркем туындының ежелгі түрлеріне түсінік жазған, солардың бір
түрі ретінде риториканы атайды. Фарабидің айтуынша, нағыз көркемдік өнерді
табиғи таланты зор ақындар туғызады. Өлең шығаруда ақынның білімділігі мен
табиғи талантына қоса тәжірибелілігі де қажет деген. Шығарманың идеясына
тақырыбының сай болуын, өмірге жанасымды болуын, сюжетінің ұзақ сонар
болмай, жинақы болуын, шығарманың әрбір сөзінің мағыналы, шынайы болуын
талап етеді. Кейбіреудің жалған ойды әсерлі, әсем сөздердің күшімен
сендіріп жіберетінін, бірақ ол жалған сенім болғандықтан пайдасыз, - дей
келіп, - адамды сиқырлайтын суреткерлік, әсемдік-қисынды, пайымды болса,
сезім дүниесін билеп кетерлік шынайы болса ғана нағыз өнер, сонда ғана өте
пайдалы болмақ [5,79], - дейді. Өлең сөздерінің мағыналылығына қоса
қисындылығы, ұйқас-үйлесімділігі, теңеу сөздерінің айқындылығы қажет
дегенді айтады Өлең өнерін живописьпен салыстырып, живопись қонымды
бояуларымен қандай құлпырып тұрса, өлең өнері өзінің көркем суретті тамаша
сөздерімен сондай әсерлі болмақ [5,80], - дейді.
Мамыражай күйдегі адам кейде қиялға шомып, мәселен, серуендеп
жүргендей, жағадағы жапырлаған тынығушыларға қарағандай немесе жерде тұрып,
көктемгі бұлттардың жөңкілген көшін қарап, ақын аспандағы ай мен
жұлдыздарды көргендей күй кешеді. Біртүрлі сезімді сиқырлайтын болмыс
сондай. Егер пайымдау көздеген жерден шығын жатса, үйлесімді болады. Егер
үйлесімді болса, онда ол болмыстағыдай қисынды болады. Егер қисынды болса,
онда ол еліктеу. Еліктеу поэзия өнерінде қолданылады. Сондықтан поэтикалық
пайымдау дегеніміз еліктеудің өзі [5,80].
Данышпанның поэзия туралы айтқан осы пікірлері сөз өнерінің, шешендік
өнердің бұлжымас қағидаларына айналуы тиіс. әл-Фараби қандай тақырыпқа
қалам тартса да, өзі жоғарыда айтқан қағидаларды берік ұстанған. Әбу Насыр
әл-Фараби Риторика атты еңбегінде шешеннің сөйлеу үстіндегі шеберлігі деп
көз жеткізу, көкейге ұялату, ұғып тыңдау, дәлелді пікір айту, шыншыл
көзқарас, тиянақты білім, сөйлеушінің бет-жүзі, қимыл-әрекеті сияқты
ұғымдарды жіктеп түсіндіреді. әл-Фарабидің Кемеңгерлік меруерті, Ізгі
қала тұрғындарының көзқарасы, Мәселелердің түп мазмұны, Ғылымдардың
шығуы, Бақытқа жету жолы, Музыка гармониясы туралы, Адам тәні
мүшелері туралы т.б. еңбектерін ғалым Х.Сүйіншәлиев жай ғана трактаттар
деп қарамай, көркем туынды, көркем сөз өнері саласындағы тамаша туындылар
деп таниды [6,34].
әл-Фарабидің ақындық өнері оның шыққан тегіне, қазақ даласына тән
ақындық дарынға байланысты болса керек. Аталған бөлімді қорытындылай келе,
Әбунасыр әл-Фараби – қазақ шешендік өнерінің, ұлттық поэтикамыздың
бастауында тұрған тұлғалардың бірі деп білеміз.
2. Қарахан, қыпшақ дәуірі шығармаларындағы шешендік ойлар
Орта ғасырлық, түркі шешендігіне тиесілі шығармалардың қатарына
Қарахандар мемлекеті дәуірінде Жетісуда жазылған екі түрлі жазбаны – Жүсіп
Баласағұнның Құтты білігі мен Махмұт Қашқаридің Диуани луғат ат-түрік
атты сөздігін жатқызуға болады. Мұның екеуі де Жетісу жерін мекендеген
түркі тайпаларының тілінде жазылған тұңғыш жазба әдебиет үлгілері. Х-ХІІІ
ғасырларда Орта Азия, Жетісу және Қашқария жерінде түркі тайпаларының
үстемдігі күшейе түскен еді.
Қараханид терминін тарихқа XIX ғасырдың орта шенінде орыстың
белгілі шығыс зерттеуші ғалымдарының бірі - В.В.Григорьев енгізген, - дейді
тарихшы-жазушы Қ.Салғарин [7,18]. – Қара хан ұлыс билеушілерінің
лауазымнамасында басшы деген мағынада қолданылатын қараң (қара-қаған)
сөзіне негізделген... Ал елдің атының бір кездегі мықты билеушісінің атымен
атала беретіні тарихта бар. Оған бір кездегі Көк Орданың ханы Өзбектің
атымен байланысты шыққан өзбек, Алтын Орданың бегілер-бегі Ноғайдың
атымен аталған ноғай этнонимдері толық дәлел бола алады. Қарахандар
мемлекетіне кірген түркі тайпаларының ішінде дулат, үйсін, арғу, қарлұқ,
қыпшақ, ұйғырлар болған. Қарахандар мемлекетіне қараған тайпалар кейін
қазақ халқының этногенезін жасауға да қатысқан. Құтты білік - бұл
тайпалардың бәріне ортақ әдеби тілде жазылған дастан.
Шешендік сөздер көркем, бейнелі болумен қатар қысқа әрі нұсқа болуы
да шарт. Жалпы, шешен сөйлеудің өзіне тән этикалық мәдениеті бар.
Біріншіден, шешеннің сөз сөйлеу мәдениеті. Сөзді дұрыс айта білу, мақал-
мәтел, тұрақты тіркестерді, дайын формулалық сөздерді орнымен пайдалана
білу, сөздің айқындығы, тілдің дұрыстығы – шешендікке қойылатын негізгі
талаптар.
Екіншіден, тіл тазалығы, тілдік қорды дұрыс пайдалана білу, ана
тілдің байлығын көрсету т.б.
Осы талаптар орындалған соң, шешеннің жеке басына қатысты екінші шарт
туындайды. Ол – неғұрлым ұтымды, тауып сөйлеу, қысқа, нұсқа қайыру, аз
сөзге көп мағына сыйғызу. Әрине, бұл мәселе өмірлік тәжірибеден гөрі,
сөйлеушінің интелектуалдық, суырыпсалмалық қасиетіне тікелей тәуелді
болады. Бір сөзбен айтқанда мұны – шешендік қасиет деуге болады.
ХІІ ғасырда өмір сүрген, түркі жұртынан шыққан әйгілі ғұлама
Ж.Баласағұни Шешендік қасиет екінің бірінде кездесе бермейтін қасиет, дей
келіп, сөйлеу өнерін көзі бітелмейтін мөлдір бұлаққа теңейді. Тіл адамды
көкке көтереді, сондай-ақ Басқа пәле тілден дегендей, адам шайпау тілінен
жазаға да ұшырайды, өйткені Аңдамай сөйлесең ауырмай өлесің, Аз сөйлесең
де аңдап сөйле. Адам екі нәрседе қартаймайды: бірі – игі ісі, екіншісі –
ізгі сөзі. Жақсы болғың келсе, жаман сөз айтпа, Он мың сөздің түйінін он
сөзбен шеш, Өлмей өмір сүре білгің келсе, артыңа жақсы іс пен дана сөз
қалдыр. Тіл адамды көкке көтереді, сол арқылы ол бақытқа жетеді. Сондай-ақ
адам өз тілінен жаза тартады, басын да жояды. Тіл – арыстан, ол босағаңда
жатыр, сақ бол одан, ол алдамшы, басыңды алып түсуі де мүмкін. Мазаңды ала
берсе, тіліңді кес. Сақтанып сөйлесең, басың өзіңде қалар. Сақтық қылсаң
тіліңе, бұзылмайды тісің де т.б. [8,236].
Бұл сияқты жолдар халқымыздың Жақсы сөз – жарым ырыс, Сөйлей
білмеген сөз қадірін кетірер, Өзі өлсе де, сөзі өлмейді деген қанатты
сөздермен сабақтас. Тіл мәдениеті шешендік өнер жайлы пікір айтқан ғалым
жан дүниенің қозғалыстары дене қимылымен ұштасатындығы жайында
психофизиологиялық тұжырым да жасаған. Адамның мәні бетінде, бетінің сәні
көзінде, Ақыл көркі – ойлы сөз, тілдің көркі – сөз, адам көркі – жүз,
жүздің көркі – көз, деу арқылы жақсы сөз, жақсы мінез адамдардың бет
пішінінен байқалады деген. Ғалымның бұл пікірі атақты рим ойшылы Цицеронның
пікірімен ұштасып жатыр. Цицерон: ...Мәселенің мәселесі адамның жүзінде.
Барша қуаттың ұясы – көз. Орындаудың қозғаушы күші жан дүниесі болса,
жанның бейнесі – бет, оның ішінде ерекшесі - көз. Өйткені ол көңіл-күй
толқындарын, өзгерістерін мейлінше толық, жетік, жан-жақты жеткізетін
құдіретті мүше. Ойлы сөйлеп, мәнерлі жеткізуде дауыстан соң бет – жүз, ал
ол көз арқылы көріктенеді [9,34], - деген болатын. Сөйлеу өнеріне
байланысты ойларында Жүсіп Баласағұн сөз өнеріне адам бірден жетілмейді,
мұны үздіксіз тәжірибеде, тынбай оқып-үйрену арқылы меңгеретіндігін айтады.
Бұдан бірнеше ғасыр бұрын Цицерон да адам табиғи таланттың бар-жоғына
қарамай, оқып үйрену, тыңдап үйрену, сөйлеп үйрену, үздіксіз жаттығу арқылы
шешендік сөздің иесі бола алатындығын айтқан болатын. Даналықтың иесі
біздің халқымыз да Көре-көре көсем боларсың, сөйлей-сөйлей шешен боларсың
деген-ді.
Жүсіп Баласағұн да, М.Қашқари да дәуір тудырған кемел тұлғалар. Х-ХІІ
ғасырларында Жетісу хандығы әдеби тілге мұқтаж еді. Бұл кезеңде араб-парсы
Орта Азиядағы түркі тайпаларының тілін ығыстыра бастаған-ды. Осындай
күрделі уақытта Жүсіп Баласағұнның, М.Қашқаридың түркі тілінде көлемді
еңбектер жазуы тарихи үлкен оқиға болды. Халықтың мұңын мұңдап, жоғын
жоқтайтын, түркі әдеби тілін жандандырып, сөз өнерін биік сатыға көтеретін
ақындар екенін дұрыс байқап, Ж.Баласағұн ақындық өнерді жоғары дәріптейді,
ақындарды сөз шеберлері деп таниды.
Ақындар келер алдыңа,
Сөз шебері сәуегей.
Сөздері өткір қылыштан,
Қылдан нәзік қиялы.
Тындасаң тыңда ақынды,
Нәзік сөздің бұлағы.
Жаныңа қуат жақсы сөз,
Құлақ құрышы қанады.
Мұхиттың түбі гаућар тас,
Інжу-маржан жанады.
Сол теңіздей жүректің,
Түбінде жатқан асылды
Ақындар ғана табады
Мақтағанын жеткізер,
Халық сүйіп тыңдайды.
Қарғаса сағың ұшады,
Таңың атып тумайды.
Ақындарды сыйлай біл,
Даңқыңды жұртқа жырлайды.
Қабағы қатса қуандыр,
Қарны ашса тойындыр.
Ақындардың сөзінен
Пайдалы нәрсе болмайды [8,73], -
деп Жүсіп Баласағұн ақындардың үлкен әлеуметтік күш екендігіне баға береді.
Ежелгі Рим жұртында да сөз шеберлерін төрт топқа бөлген ғой: 1] ақындар; 2]
философтар; 3] шешендер; 4] тарихшылар. Сөз өнері сияқты киелі өнердің
иелерін бұлайша топтарға бөлу олардың қоғамдық-әлеуметтік қызметінен, өз
кезеңінің саяси ірі тұлғалары болғандығынан еді. Өз кезіндегі сондай қоғам
қайраткерлерінің бірі Ж.Баласағұн – XI ғасырдың алғашқы ширегінен бастап,
сол ғасырдың 70 жылдарына дейін өмір сүрген адам.
Жүсіп қазіргі Қазақстан жеріндегі Шу бойына орналасқан ескі қаланың
бірі – Баласағұнда туған. Осыдан Жүсүп Хас-Хажиб Баласағұни деп аталып
кеткен. Бұл қала сол кездердегі Қарахан мемлекетінің астанасы, әкімшілік
және сауда-саттық орталығы болған. Жүсіптің әкесі де өнер иесі, күйші-
сазгер екен. Жүсіп кезіндегі атақты деген білім ордаларында болып, көп
тілдерді үйреніп, тез жетілген. Жүсіп өз кезінің аса білімді адамы
саналған. Ол түркі тілдеріне қоса, парсы, араб, қытай тілдерін жақсы
білген. Сол кез әдебиетінен, тарихынан, астрономиясынан, геометриясынан,
т.б. ғылымдардан көп мағлұматы болған. Жүсіп Құтадғу білік дастанының
кіріспе сөзінде өзі туралы да азды-көпті мәлімет қалдырған, шығарманың
жазылу жайын, алдына қойған мақсатын, мазмұны мен мәні жайында түсінік
берген. Құтадғу біліктің мазмұны ақылға, парасатқа толы. Бұл кітаптың
дана жолдарын оқыған адамдар ақыл-ойға кенеледі, жетіле түседі, - дей
келіп, - Қытай мен Үндінің ғұламалары осы күнге дейін Шығыста, Түркістан
жерінде, бограханидтер тілінде бұл сияқты кітапты еш адам шығарып
көрмегенін әбден біледі. Әр елдің данышпандары біздің кітабымызды өздерінше
атап жүр. Қытайдың ойшылдары Мемлекет иелерінің даналық ережелері деп
атаса, Үнді кемеңгерлері оны Жайлы басшылық кітабы, шығыс патшалықтары
Хүкмет әшекейі, парсылар Бақытқа жеткізетін ғылым, кейбіреулері оны
Патшаларға кеңесші кітап деп атап кеткен. Ал түріктер жерінде бұл кітапты
Құтадғу білік дейді.
Бұл кітапты жазған – білімді, парасатты, Баласағұнда туған ер. Бұл
кітапты ол Қашғарда аяқтап, хандар ханы Бограханға тарту етті. Ол үшін хан
тақсырдың сыйлығы мен дәрежесіне ие болды. Хас-Хажиб [басшы, кеңесші,
ақылшы] деген құрметті атақ алды. Кітапқа негіз болған төрт асыл
қасиеттер: біріншісі – ғаділеттік, екіншісі – бақыт, үшіншісі – ақыл,
төртіншісі – молшылық. Бұлардың әрқайсысын ер деп атадым. Ғаділеттікті
Күнтолды деп, Элик басшы еттім. Бақытты Айтолды деп атап, уәзір дәрежесінде
таныттым. Ақылды Огдулмыш деп, уәзірдің баласы, Молшылықты Огдурмыш деп
атап, оны уәзірдің інісі тұттым. Осы төрт ер өзара әңгімелеседі, біріне
бірі сұрақ қойып, жауап береді. Осы төрт ерді бір тұлға ретінде қабылдаған
зерек оқушыларымның жаны жадырасын, жүрегіне жылу берсін, олар өзінің
мүсәпір шығарушысын есіне алсын... [8,21].
Дастанның кейіпкерлер әңгімесіне құрылуы, сұрақ-жауап арқылы ой
өрбітуі – поэзиядан гөрі шешендік сөздердің құрылымына келеді. Ақыл-ой
иелерінің жауаптасуы негізінде шындық ашылады. Шешендіктің мақсаты шындықты
тыңдаушыларына, ой мен сезімге қатар әсер ете отырып жеткізу. Осындай
көпшілікке үлгі боларлық өсиет сөздерді қазақ шешендік сөз деп атаған. Олай
болса, Ж.Баласағұнның Құтадғу білігін шешендік дастан деп танимыз.
Құтадғу білік дастаны 73 тарауға бөлінеді. Дастанның кіріспесінде
құдай, пайғамбар, оның шаћарярлары дәріптеледі, ғылымның мәні шешен тілмен
баялдалады. Одан әрі Қашқария хандарының сән-салтанаты шабытпен жырланады.
Күнтолды ханды түркі тайпаларына үлгі етіп тартады. Айтолды атты ақылды
уәзірдің қызметін суреттейді. Дастанның бас жағында осы екеуінің ел билеу,
олың жол жоралғысы жайындағы терең мағыналы даналық сөздері дерек ретінде
жазылған. Бұдан әрі уәзірдің ақылды ұлы Оғдулмыш пен хан сұрақ-жауап
түрінде айтысады. Айтыста түркі тайпалары хандарының әдет-ғұрпы, салт-
санасы көрініс табады. Сөз жарысында оларға әділ де сабырлы болуды
үйретеді. Осылайша дастанның көп жері сұрау-жауап үлгісінде жазылған.
Шығарма қазақтың айтыс жанрының тууы туралы көп жайттарды аңғартады.
Данышпан ғалым сол кезде-ақ тіл мәдениетінің қарапайым шарттарын тілге тиек
етті. Хан-хакімдердің қақпаншымен сөйлесу шарты қандай болмақ? Хан
сарайындағы адамдар ел алдында өздерін қалай ұстамақ? Бұқара халықпен
қалайша тілдеспек? Хан сарайындағы адамдар кімге үйлену керек, баланы қалай
тәрбиелеу керек, той-топырға барғанда қалай жүріп тұрмақ, қалай сөйлемек –
осы жайларды ақын дәстүр түрінде таратып жырлаған. Түркі тілдес
тайпалардың тілінде жасалған сол кездегі тұрмыс-салт жырлары – айтыс,
толғау, терме үлгісінде жазылғандықтан, дастанның мазмұнын ұғыну қиынға
соқпайды. Жүсіптің мұндай атақты еңбекті түркінің көркем де қарапайым
тілімен жазуының өзі – оның ана тілін аса қадір тұтып, жетік білгендігінің
айғағы. Жүсіптің тілінде өзіне дейінгі халық тілінде қалыптасқан арыстандай
айбатты, сауысқандай сақ, түлкідей айлакер, данышпандай ақылды, меруерттей
көрікті тәрізді теңеулер, қанатты тіркестер молынан ұшырасады. Мысалы, Ол
қабандай қайсар, сауысқандай сақ, карлығаштай қырағы болсын деп ел басының
табанды да қайсар, қырағы да сақ адам болғандығын қалайды. Жүсіп көркем
тілді өзі ғана меңгеріп қойған жоқ, соны өзгелерін де үйренуге өсиет етеді.
Елші қандай болуы тиіс деген тарауында Оқыған білімді адам болумен
қатар, шиндар мырзалары үлгісінде ақсүйектік тәрбие алған, сөзге шешен,
өткір тілді, ойлы, айла-амалға жетік адам болуы керек деп түйіндейді. Сөзі
әрі көркем, әрі қисымды адамдарды ақылды адамдар қатарына қосады.
Осындайлар жұрт алдында құрметке бөленеді, - дейді. Сөз өнері, шешендік
қасиет дәріптелген 7, 11, 22-тарауларда дұрыстап сөйлей алу адамның негізгі
қасиеттерінің бірі екендігін айтады. Шешендік қасиет екінің бірінде кездесе
бермейтін қасиет, - дейді.
Сондай-ақ адам өз тілінен жаза да тартады, басын да жояды. Тіл -
арыстан, ол босағаңда жатыр, сақ бол одан, ол алдамшы, басыңды алып түсуі
де мүмкін. Мазаңды ала берсе, тіліңді кес. Сақтанып сөйлесең, басың өзіңде
қалар. Сақтық қылсаң тіліңе, бұзылмайды тісің де т.б. Бұл сияқты жолдар
халқымыздың жақсы сөз - жарым ырыс, Сөйлей білмеген сөз қадірін
кетірер, Өзі өлсе де, сөзі өлмейді деген қанатты сөздермен сабақтасып,
ұрпағына шешендікті дәріптейді, шешен сөйлеуге шақырады. Тіл мәдениеті,
шешендік өнер жайлы пікір айтқан ғалым жан дүниенің қозғалыстары дене
қимылымен ұштасатындығы жайында психофизиологиялық тұжырым да жасаған.
Адамның сәні бетінде, бетінің сәні көзінде, Ақыл көркі - ойлы сөз,
тілдің көркі – сөз , адам көркі – жүз, жүздің көркі - көз деу арқылы жақсы
сөз, жақсы мінез адамдардың бет пішінінен байқалады деген. Ғалымның бұл
пікірі атақты рим ойшылы Цицеронның пікірімен ұштасып жатыр. Цицерон:
...Мәселенің мәселесі адамның жүзінде. Барша қуаттың ұясы - көз.
Орындаудың қозғаушы күші жан дүниесі болса, жанның беттісі – бет, оның
ішінде ерекшесі - көз. Өйткені ол көңіл-күй толқындарын, өзгерістерін
мейлінше толық, жетік, жан-жақты жеткізетін құдіретті мүше. Ойлы сөйлеп,
мәнерлі жеткізуде дауыстан соң бет-жүз, ал ол көз арқылы көріктенеді
[9,38], - деген болатын. Сөйлеу өнеріне байланысты ойларында Жүсіп
Баласағұн сөз өнеріне адам бірден жетілмейді, мұны үздіксіз тәжірибеде,
тынбай оқып-үйрену арқылы меңгеретіндігін айтады. Бұдан бірнеше ғасыр бұрын
Цицерон да адам табиғи таланттың бар-жоғына қарамай, оқып үйрену, тыңдап
үйрену, сөйлеп үйрену, үздіксіз жаттығу арқылы шешендік сөздің иесі бола
алатындығын айтқан болатын. Даналықтың иесі біздің халқымыз да Көре-көре
көсем боларсың, сөйлей-сөйлей шешен боларсың деген еді.
Шешендік өнердің ғұлама теоретигі Цицеронның ойынша, риториканың
негізі философия, стилистика, ойшылдық болса, осы үш ғылымның негіздері
түркілік Жүсіп Баласағұнда да болды. Жүсіптің дастанында дүние, адам,
табиғат жаратылыстары туралы философиялық ілімдер мен надандық, зұлымдық,
тоғышарлыққа оқу, білім, өнер, ақылды қарсы қойған ойшылдығы қатар түсіп
жатады. Жүсіп дастаны берер афоризмдердің шегі жоқ, Сондықтан оны
дидактикалық шығарма дейді. Құтадғу біліктің тіл көркемдігін арнайы
зерттеген А.А.Валитова дастан стилінің біркелкі емес екендігін, оның әрбір
бөлімі өзінің көркемдігі жағынан әр алуан деп атап көрсетеді. Дастан
стиліне дидактикалық ғақлия, философиялық поэзия мен публицистикалық
аңыздар тән, оның көркемдік құны да осында, - дейді.
Ежелгі түркі әдебиетін зерттеуші ғалым Асқар Егеубай Жүсіп
Баласағұнның осы шығармасына арнайы зерттеу жүргізіп, оны Құтты білік деп
атайды. Әр кездегі зерттеушілердің бұл туындыны әлеуметтік-этикалық дастан,
философиялық трактат, саяси-дидактикалық дастан... деген сияқты жанрлық
анықтамалар бергенін, олардың қай-қайсысы да шығарманың табиғатына сай
берілгендігін айта келіп, оны дидактикалық дастан, ақылман толғаныстар,
яғни ақылман дастан, - деп атайды [10,35]. Асқар Егеубай дастанның тілін
талдай отырып, Жүсіп Баласағұн өз дастанында ассонанс, аллитерацияның түр-
түрін (өлеңнің басталуында, өлеңнің ішінде), ішкі ұйқасты, ішкі үндестікті
аса жиі қолданады. Сондықтан да, бәйіттерге мақал, мәтел, нақыл сөздерге
тән шымырлық пен ұшқырлық сипат тән. Дыбыстардың ретті жиілігі арқылы
поэзия сазы, өлең ырғағы туындап, өмірлік толғамы терең оймен қабысқанда
даналық тебіреніс, қанатты сөз, мақал-мәтелге айналады, - деп тамаша түйін
жасайды. Шешендік сөздің тіліне қойылатын талап та осы: даналық ойлардың
өлең ырғағы мен поэзия сазына орануы – шешендіктің басты шарты.
Орта ғасырлардың әдебиет ескерткіштерін зерттеп, бірнеше кітап жазған
ғалым Х.Сүйіншәлиев Диуани лұғат ат-түрік еңбегін көне түркі поэзиясының
тұңғыш жинағы деп таныды. Бұл еңбектің авторы Махмуд ибн ол-Хусайн иби
Мухаммед әл-Қашқари – Орта Азияның түркі тайпаларынан шыққан, орта ғасыр
ғалымы. Махмуд Қашқаридың ата мекені – қазіргі Қазақстан жері. Ол Барысқан
қаласында (Ыстықкөлдің оңтүстік жағында болған қала) 1029-30 жылдары туып,
Қашқарда қызмет еткен. Ол түркі тілдес халықтардан шыққан тұңғыш филолог,
түркі, араб, парсы мәдениетіне жетік, білгір әдебиетші, тілші ғалым. Түркі
тілдерінің сөздігін (Диуани лұғат ат-түрік) алғашқы тілдік филологиялық
зерттеу деп таныған ғалымдар көп болды. Еңбек түркі тілдерінің біразына
аударылып, лингвистикалық тұрғыдан аз зерттеліп жатқан жоқ. Бұл еңбекті
орта ғасыр түркі шешендігі деп аталатын тарауда қарастыруымыздың себебі:
оны сөздік деп қана қарамай, XI ғасырдағы Орта Азия тайпаларының тарихы мен
әдебиетінен мол хабардар ететін әдеби жинақ деп түсінуімізде. Әсіресе,
мұнда халық ауыз әдебиетінің алатын орны ерекше. Диуанда халықтың сол
кезге дейінгі және сол дәуірдегі айтылған мақал-мәтел сөздері барынша мол
қамтылған және солардың дені қазір қолданылып жүрген сөздер. Тау таумен
қауышпас, адам адаммен әрқашан қауышар, Түйенің үлкені көпірде таяқ
жейді, Айтылған сөз – атылған оқ, Көрікті кісіге сөз ерер, Ақылмен
арыстан ұстауға болады, ал күшпен тышқан да ұстай алмайсың, Атын аямаған
жаяу қалар, Басқаға ор қазба, оған өзің түсесің тағы сол сияқтылар.
Сөздіктегі ғылым-білім, әдеп, тәлім-тәрбие, моральдық-психологиялық
сипаттағы ой-пікірлер Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн идеяларымен астасып
жатады. Онда адамның кейбір жекелеген жаман қасиеттері (дүниеқорлық,
қорқақтық, мансапқорлық, опасыздық, ездік т.б.) айыпталып, ерлік, ізгілік,
әділдік, ақ ниеттілік секілді кісінің әр түрлі жақсы қасиеттері
дәріптеледі, автор жастарды батыр, ержүрек, отансүйгіш болып өсуге
шақырады. Диуан сөздері адамгершіліктің ережелерін түзеді. Адамның
басқадан айырмашылығы оның бойындағы ең ізгі қасиеттерінде: ақылында,
білімінде, әділдігінде, ізгілігінде деп түйеді. Дүниеқоңыздыққа салынып,
ішпей-жемей, бермей-кимей жиған мал-мүліктің еш қайырымы жоқ, - дей келіп,
- білімді, парасатты адам ізгі, қайырымды болады, ал қайырымдылық елде көп
болса, ел-жұрт тату-тәтті өмір сүреді, жоқ-жітікке жәрдем береді, - деп
уағыздайды. [11,35].
Зиян болар адамзат артық бұйым,
Білімді адам не қылсын дүние жиып.
Дүние-мүлік ерлердің пейілін алады,
Дүниеқор адам естерінен танып қапады.
Ақылды адам тәкаппар болмас,
Ақылсызды мақтасаң, есінен жаңылар.
Білімдіден ақыл ал, асыл сөзді ұғып ал, бойыңа сіңір.
Ізгілік қанша керек болса,
Өз қолыңмен де оны істей біл.
Жарлы-ғарып келсе, ықыласпен күтіп ал,
тойғызып, ризалап шығарып сал.
Туғандардан мәңгі өмір сүрген жоқ,
Дүние, әлем, жұлдыздар да күнде туып, сөнеді.
Адамдарға дәулет пен даңқ дұшпан бопты деседі.
Бұндай жаудан білімді адам жырағырақ өседі. [12,256].
Диуандағы көркем сөз үлгілері алуан түрлі. Бір алуан өлең-жырлар
түркі елінің ең көне ортақ мұрасы Орхон-Енисей жазуындағы Күлтегін
ескерткіштерімен де жалғасып жатыр. Мұнда көне түркі ұлыстарының ерлік
жорықтарында көптеген жеңістерге ие болғандықтарын мақтанышпен жырлайды.
Шығарма мазмұнында батырлар тұлғасын, халық күшін түркі елінің қолы тасқын
судай ағып, құстай ұшып, қара жерді шаңдатып, қандатып желдей есті деген
сөздермен өрнектеп беріп отырады. Қашқари еңбегіне енген 237 өлең ерлік
мазмұнда көрінеді: түркі елінің қаћармандық күрестерін, өлмес алып ерлерін
жыр қылады, соғыстарды суреттеуге арналған тараулардың (ябану, танғұт,
ұйғыр соғыстары) мазмұнын зерттеушілер Күлтегіннің үлкен және кіші
жазуларындағы мазмұнмен байланыстырады. Қоңыратбаевтар Алып Ер Тұңға
жоқтауы 731 жылы өлген Күлтегінге арналса керек деген жорамалды алғаш
А.Фитрат айтқандығын, ол Ер Тұңғаны ертеде Күлтегіннен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz