Ортақ меншік саласында пайда болатын қоғамдық қатынастар
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы Конституциясының 6
бабына сәйкес, мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей
қорғалады.[1]
Адамзат қоғамында меншік қатынастары түрлі мағынада түсіндірілуі
мүмкін. Ол осы құбылысты білімнің қай саласындағы маман талдайды, соған да
байланысты. Бұл біз атаудың тек заңды мағынасы қызықтырады. Кей жағдайда
осы маманның меншік туралы білімнің сан саласынан мәнімен сапасың, сипатың
қиыңға түседі.
У. Матей меншікті түсінуде ерекшеліктің бар екенің айтады, олар, оның
пікірінше қазіргі басты екі құқық жүйесіне тән деген.
Ю.Г.Басин бірлескен үлестік меншік қатынасында кейбір салыстырмасы
сипат жөнінде айтады. Басқаша айтқанда, меншіктенушілер өзара бір-бірімен
қатынастарын анықтауы, айталық затты шаруашылық пайдаланудан түскен пайда
мен зиянды, оны ұстауға жұмсалған шығын үлесін бөлу тиіс, әйтпесе
қарастырылған ұстанға сәйкес, мәселе ортақ бірлескен меншік туралы болып
келеді. Әдетте, ол ерлі-зайыптылардың бірге тұрған кездегі жинаған меншігі
болады.
Бұл тұстада отбасы түрінде болатын жекелеген субъект жасау туралы
айтуға болады, тек олар азаматтық құқық субъектілерінне ие бола алмайды.
Әдетте, құқық қатынастарында отбасының мүдесін, оның ішінде мүліктік те
бар, ерлі-зайыптылардың бірі,айталық күйеуі қорғайды. Мүлік оның меншігі
емес отбасылық меншігі деп саналады. Осы тектес қатынастар отбасы бар кезде
жасалады. Отбасы тарағанда мысалы: ерлі-зайыптылар қайтыс болғанда мүлік
мирасқорлық ретпен мүрагерлеріне немесе белгілі тәртіппен және айрықша
түрде бөліске салады. Ерлі-зайыптылар некеде жүрген кезде жинаған мүлік
олардың бірлескен ортақ меншік болып табылады.
Тараудағы норма ережелерінін ерекшелігін білдіретін бірқатар түстарың
қарастыратын болсақ, біріншіден, жоба затқа тең ортақ меншікке рұқсат
береді. Екіншіден, қатысушылардың әрқайсысы өзіне тиесілі үлеске меншіктің
түбегейлі құқығына ие болады. Бұл жерде түбегейлі болатыңдығы сол мүліктің
белгілі бір үлеске өз құқығын қалауынша жүзеге асыра алады.Үшіншіден,ортақ
үлестік меншік құқығының объектісі түріндегі заттарға қатыстысы субективтік
құқын барлық қатысушылардын ортақ келісімі бойынша немесе үлес мөлшеріне
сейкес көпшілік дауыспен жүзеге асырылады да, одан кейінгі нормаларын
барлығы ортақ меншікке қатысушылар арасында қатынсты реттейді.
Ортақ меншікке арналып, ол ортақ үлестік және бірлескен меншік болып
екі түрге жіктеледі. Заң шығарушы ортақ бірлескен меншік халқында тек ауыл
шаруашылығына қатысты, яғни ұжымдық шаруашылық иелігінде меншік, ауыл
шаруашылықдербес енбек қызметімен айналысатын азаматтардың меншігі.
Олардың бірі ортақ меншік түсінеге меншік құқығының өзі ортақ болып
табылады. Мұндай баяндау меншік құқығының біртұтас болудан қалып, ортақ
меншікке қатысушылардың арасында бөлшектеніп кетеніп білдіреді. Ортақ
меншік түсінігі, бұл жағдайда құқық объектілеріне қатысты және субъективтік
құқық.[2]
Фермер-кәсіпкерлікті қалыптастыру нарықты экономикада жоғары кәсібі
біліктілікті талап етеді. Яғни,шаруа (фермер) қожалықтарының зертей келе
отандық және шетелдік ғалымдардың ойларың қорытындалысақ ,біз шаруа
(фермер) қоналықтары ауылшаруашылығына тиімді және басқа салаларға
қарағанда ерекше екендігін көреміз.Шаруа(фермер) қожалықтарының басқа
құрылымдарға қарағандағы ерекшеліктеріне:
1)жер ресурстарының тиімді пайдалана білуі, ауылшаруашылық саласына
ыңғайлы болуы, шаруашылықтың жүргізуді икемді болуы, іскерлік келісімдерге
дайындығы және тәуекелділігі жатады.
2)Шаруа(фермер) қожалығы өз қызметінің бағыт бағдарын өндірісінің
құрылымы мен көлемін дербес айқындайды, өнімді өндіреді, ұқсатады және
сатады, шаруашылық жүргізумен байланысты басқа да мәселелерді шешеді.
Шаруа фермер қожалығы шаруа жанұясының өмір сүруінің негізгі көзі
өндірісті ұлғайту арқылы жоғары денгейлі тауар өндіпуді көздейді, Шаруа
(фермер) қожалығы-аграрлы секторда жанұя ретінде өндіріспен айналысушы
тұлға, ол жанұя болып қызмет атқаратындықтан өндірістегі өнім сапалы және
қызмет түрі де тиімді болады. Фермер өз жанұясының қажеттілігін
қанағаттандыру үшін, аянбай еңбек мал пайда алуға тырысады. Яғни, шаруа
(фермер) қожалығының басты мақсаты мал табыс алу. Табыс табуға әр бір
фермер жеке отбасы болып, әртүрлі топтарға бірлескен адамдар болып қызмет
атқарады.
Ал тұрғын үйге ортақ меншікке келсек қазіргі танда тұрғын үй саясаттың
қалыптасуы адам өмір сүруінің басты керекті қажеттіліктерінің бірі болып
табылатын тұрған үй қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін құрылған, біздің
еліміздің саясаттың маңызды құрамдас бөлігі,саланың даму денгейі манызды
көлемде мемлекет қызметінің дәрежесін сипаттайды, адамдар жай-күйін
қалыптастыру және олардың мемлекетте жүзеге асырылатын әлеуметтік
экономикалық қайта құруға деген қатынастарын айқындайды.Қазақстанда тұрғын
үй сектары нарықтың қатынастарға өтті.Тұрғын үй саясаттың негізгі мақсаты
халықтың басым бөлімін тұрғын үймен қамтамасыз етіп олардың тұрғын үй
жағдайын жақсару табылады.[3]
Тақырыптың мақсаты: Ортақ меншіктің ұғымын, түрлерін, манызды мәселерін
зертеу. Аталған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:
1) ҚР заңдарына сәйкес ортақ меншіктің жалпы сипатамасын жасау;
2) Ортақ бірлескен меншіктің ерекшелігін қарастыру;
3) Ортақ үлесті меншіктің ұғымы мен түрлерін зертеу.
Тақырыптың зертеу обектісі: Ортақ меншік саласында пайда болатын
қоғамдық қатынастар.
Тақырыптың пәні: Ортақ бірлескен меншік пен ортақ үлесті меншіктің
түрлері.
Тақырыптың ғылыми жанашылдылығын ең алдымен жаңа Азаматтық кодекс
қабылданғаннан бері, ортақ меншік , бірлескен меншік түрлерінің бірнеше
мүлікті бір обьект ретінде иеленіп, пайдалану мен билік ету арқылы талан-
таражға салудың құрамының белгілерін және түсінігін монографиялық денгейде
зерттеу. Бірлескен меншік иелерінің арасындағы бір-біріне деген қарым-
қатынасының сипаты меншік түрінің сипатымен ерекшелінеді. Оның өзі меншік
құқығының құрылымына сәйкес болуы мүмкін. Былайша айтқанда, бір затты
иеленетін меншік иелері меншік құқығының әр түрлі субектілері бола алады.
Сондықтан да мемлекет, бір немесе бірнеше жеке тұлғалар сол мүліктің ортақ
меншігіне қатысушылар рөлін атқаратын жағдай аз кездеспейді. Ортақ меншік
құқығы әртүрлі заңдық фактілер, атап айтқанда, шарттар келісімдер, заңда
көзделген өзге де реттер негізінде де жүзеге асырылады.
Тақырыпттың әдістемемелік негізі танымал ғылымдардың еңбектерінде
баяндалған ортақ меншік құқығын қалыптастыру мен дамыту мәселері жөніндегі
зерттеулерге сүйенеді. Жұмысты орындау барысында юридикалық фактіні,
диалектикалық логика, заңнамалық сараптау, салыстырмалы талдау, жүйелік
топтама, әдістемелері мен статистикалық есептеу негіздері қолданылады.
Теориялық маныздылығы: зертеу жұмысына, сонымен қатар, тақырыпқа
қатысты ҚР-ның нормативті және заң актілері, үкіметінің экономикалық
мәселер жөнінде қаулылары мен шешімдері, басқа да мемлекеттік бағдарламалық
құжаттар, отандық және теориялық анықтамалық мәліметтер тартылады.
Практикалық маныздылығы: Дипломдық зертеу нәтижелері мүліктік салада,
азаматық құқықтық зертеуде, ғылыми мақсатта және оқытушылық мақсатта
қолдануы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың құрылысы бойынша кіріспеден, үш бөлімнен
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшыдан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, міндеті, зерттеу обьектісі ,
пәні, ғылыми жанашылдығы, әдістемелік негізі, теориялық және практикалық
негізі, жұмыс құрылысы қарастырылған.
Бірінші бөлімде ортақ меншіктің ұғымы және манызды мәселері, меншік
құқығын қорғау мәселері қарастырылады.
Екінші бөлімде ерлі-зайыптылардың ортақ меншігінің аспектілері, шаруа
(фермер) қожалығының ортақ меншігінің ерекшеліктері, жекешелендірілген
тұрғын үйге ортақ меншіктің белгілері зертеледі.
Үшінші бөлімде жай серіктестіктің ортақ меншігінің ерекшеліктері,
бірлескен меншік пен үлесті меншіктің айырмашылығы қарастырылады.
Зерттеу нәтижелері қорытындыда қарастырылған.
1. ҚР ЗАҢДАРЫНА СӘЙКЕС ОРТАҚ МЕНШІКТІҢ ЖАЛПЫ СИПАТАМАСЫ
1.1Ортақ меншіктің ұғымы және манызды мәселеллері
Бір затқа меншік құқығы бірнеше меншік иесіне қатысты болуы мүмкін, ал
мұндай жағдайда ортақ меншік қатынасы пайда болады.Мұндай жағдайды меншік
құқығы бірнеше меншік иелеріне бөлінеді. Ортақ меншік екі немесе бірнеше
адамның меншігіне мүлік түскен кезде пайда болады,оның өзінің мақсаты
өзгертілмейінше бөлуге болмайды өйткені; ол заңға сәйкес бөлінуге жатпайды.
Ортақ меншіктің құқық қатынастары бірқатар заңдық ерекшеліктерге ие
болады. Меншіктің құқықтық қатынасында ортақ меншік құқығы субъектілерінің
бір біріне деген өзара қарым-қатынасы туындайды, яғни ортақ меншіктің басқа
иелері мен үшінші тұлға арасында құқықтық қатынас пайда болады. Сондықтан
да ортақ меншік жалпы меншік қатысушылары арасындағы қатынас емес,
салыстырмалы құқықтық қатынас болып табылады, яғни бұл жерде олардың
қатынасқа қатысушыларының аясы белгіленген. Мысалы, оған бір мүліктің
бәріне ортақ болуы дәлел, демек әрбір қатысушы бірдей мөлшерде немесе
үлесіне қарай ие болуы мүмкін. Бұл жерде біріне бірі қарсы тұрған жақтар
жоқ, қатысушыларды несие беруші не борышқор деп те айта алмаймыз, ал
олардың арасындағы келісім тек ортақ мақсатқа бағытталған.
Ортақ меншіктің субъектілері жеке және заңды тұлғалар, оның ішінде
шетел адамзаттары, сондай-ақ Қазақстан Республикасы мен оның әкімшілік-
аумақтық бірлігі бола алады. Ортақ меншік құқығы әртүрлі заңдық фактілер,
атап айтқанды, шарттар, келісімдер, заңда көзделген өзге де реттер
негізінде де жүзеге асады.
Ортақ меншік құқығы дегеніміз бірнеше тұлғалардың мүлікті бір объект
ретінде иеленіп, пайдалану мен билік етуін білелінін, реттейтін және
қорғайтын құқық нормаларының жиынтығы.
Ортақ меншік құқығын субъективті мағынада екі немесе одан да көп
тұлғалардан өздерінің қалауы бойынша қарамағындағы ортақ мүлікті
белгіленген тәртіппен заң шегінде, пайдалану және билік ету мүмкіндігін
заңмен немесе ортақ меншіктің басқа иелері өзара жасалған шарттарымен
қамтамасыз ету деп түсіну керек.
Ортақ меншік құқығы институтының маңызды мен мағынасы ең алдымен
бірнеше тұлғалардың өздерінің тұтыну қажеттілігін қанағаттандыру үшін
белгілі бір объектіні жария түрде құрып, немесе иеленіп бірлесіп
пайдалануынан көрінеді. Ортақ меншік шаруашылық жүргізу тәжірибесінде
сондай-ақ өмірде мүлікті мейлінше тиімді пайдалануына жәрдемдеседі.
Меншік құқығың тоқтатудың жалпы негіздерінен басқа ортақ меншік құқығын
тоқтату да бар, бұл қатысушы үшін оның үлесін ортақ меншіктен бөлу арқылы
жүзеге асырылады.
Ортақ меншікті бөлу және қатысушылардың талабы бойынша одан үлестерін
бөліп шығару қатысушылардың келісімі арқылы жүргілізеді, ал ол мүмкін
болмаған жағдайда мәселе сот арқылы шешіледі. Ортақ меншікті бөлу кезінде
барлық қатысушылардың құқығы тоқтатылады, ал әлдекімге үлесті бөліп шығару
үшін ортақ меншіктен оның үлесі ғана бөлінеді.[4]
2.1 Меншік құқығын қорғау мәселері
Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабында еліміздің азаматтары
заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады деген
тұжырым бар.
Ал Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 118-бабында сәйкес
меншік құқығы дегеніміз — субъектіні заң құжаттары арқылы танылатын жэне
қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану жэне оған
билік ету құқығы.
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез келген
әрекеттер жасауға, соның ішінде бүл мүлікті басқа адамдардың меншігіне
беріп, иелігінен шығаруға, оларға мүлікті иелену, пайдпалану жэне оған
билік ету жөніндегі өз өкілеттілігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және
оған басқада әдістермен ауыртпалық түсіруге, оларға өзгеше түрге билік
етуге құқылы.
Дегенмен меншік иесінің өз өкілеттігін жүзеге асыруы баска тұлғалар мен
мемлекеттің кұқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбауға тиіс.
Меншік кұқығын қорғау заңның барлық салаларымен жүзеге асырылады, соның
ішінде азаматтық құқық заңдары мен реттеледі. Меншік кұқығы бұзылған
жағдайда әрбір азамат Қ Р-сы Азаматтық кодексінің 8 бабына сәйкес өзінің
бұзылған құқығын, заңдармен қорғалатын мүдделерін қорғау жөнінде азаматтық
іс жүргізу заңдарында көзделген тәртіппен сотқа жүгінуге құқылы.
Бұзылған құқықты қорғау үшін өкімет билігіне немесе басқару органыны
өтініш жасау егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, кұқық қорғау туралы
талап қойып сотқа жүгінуге кедергі келтірмейді.
АК-тің 15-тарауында меншік құқығы мен өзгеде заттық құқықтарды қорғау
жолдары көзделген. Олар меншік құқығын тану иеленушіден мүлікті талап етіп
алдыру және меншік иесін құқықтарынан айыруға байланысы жоқ бұзылуын
қорғау. (264-бап)
Меншік құқығын қорғау тәсілдерінің ішіндегі ең кең таралғаны —
мәмлілелерді жарамсыз деп тану туралы талап арыз беру. Сот тәжірибесінде
тұрғын жайларды сатып алу-сату жөніндегі мәмлілелерді жарамсыз деп тану
талап-арыздар, өкінішке орай жылдан-жылға көбейе түсуде. Бүл жағдай
негізінен заң талаптарына қайшы келетін мәмлілерді жасалуынан туындап отыр.
Ал оған басқа себептермен қатар еліміз бойынша тұрғын-жайлардың сатылуы
бағасынан тұрақталмай отырғандығы, қалада үй бағасынын күннен күнге өсуі
далқының саны үнемі көбейіп отырған. Елорда тұрғындарын пәтермен қамтамасыз
ету мәселесінің күрделілігі және олардың басым көпшілігінің құны жоғары
пәтерлерді алуға қаражаттарынын жеткілікті дәрежеде болмауы себеп болып
отыр.
Осы жайларды ескере отырып, біз төмендей барған сайын шиеленісіп әрі
көбейіп отырған тұрғын үй айналасындағы дау дамайлардың заңмен реттелу және
кұқықтық негізде шешілуі жақтарын бөле-жара қарауды жөн көрдік.Осы
санаттағы дауларды қарау барысында соттарда мәмлілелерді жарамсыз деп
тануға байланысты заңды дүрыс қолдануға көптеген қыйындықтар туындайды.
Көбіне-көп адал иеленушіден мүлікті талап етіп алдыру көзделген АК-нің
261-бабына 1-тармағын қолдану барысында, әсіресе тұрғын жайды сату
жөніндегі бірінен соң бірі жасалған бірнеше мәмлілерді жарамсыз деп тану
жөніндегі дауларды қарау барысында осындай қиындықтар туындайды. Осыған
байланысты соттар аталған санаттағы істерді қарау барысында ҚР АК-нің
талаптары мен қатар, Тұрғын үй қатынастары туралы заңын, Қазақстан
Республикасы Президентінің Жылжымайтын мүлік құқықтарын және онымен
жасалған мәмлілелерді мемлекеттік тіркеу туралы заң күші бар Жарлығын
басшылыққа алады. Қаулыда атап көрсетілгендей, тұрғын үйге меншік қүқығы
туралы талап сотқа оның орналасқан жері бойынша беріледі.Соттылық ережелері
бұзылып берілген талап кері қайтарылады да, ал өндіріске қабылданғаны-
соттылығы бойынша жолданады.Тұрғын-жайларды сатып алу-сату жөніндегі
мәмлілелерді жарамсыз деп тану туралы талап арыздарды қарау барысында іске
қатысушы тараптарды нақтылап алу да ең басты мәселе болып табылады. Бұл
санаттағы істер бойынша меншік иесі басқа да мүдделі адамдар мұрагерлер,
кредиторлар, мемлекет жэне басқа да меншік иесі емес тұлғалар талапкер бола
алады.
Бұл заң талабын орындау жылжымайтын мүлікті сатып алу-сату жасайтын
жағдайларда қиындық туғызбайды.
Алайда сот тәжірбиесі, әсіресе тұрғын жайды сату жөніндегі бірінен соң
бірі жасалған бірнеше мәмлілерді жарамсыз деп тану жөніндегі дауларды қарау
барысында аталған заң талаптарын АК-нің 261-бабының талаптарын ескере
отырып, яғни сатып алушының адалдығын анықтай отырып, яғни сатып алушының
адалдығын анықтай отырып, өзгенің заңсыз иеленушіден талап ету мүмкіндігін
қарау қажеттігін көрсетіп отыр.Осы орайда аталған Қаулыға сәйкес, тұрғын үй
іс жүзінде басқа тұлғаның заңсыз иеленуінде болған жағдайда меншік иесі
тұрғын үйді өзгенің заңсыз иеленуінен талап ету туралы талап қоюға құқылы
екенін, егер мүндай талапты қорғау барысында тұрғын үйдің үшінші тұлғада
екені анықталса онда сот талапкердің келісімімен оны тең жауапкер ретінде
тартуға жэне АК-ның 261-бабында көрсетілген мән жайлар бар болса талапты
қанағаттандыруға құқылы.
Тұрғын үй меншік иесінің иелігінен немесе меншік иесі тұрғын үйді
берген тұлғаның иелігінен олардың еріктерінен тыс шығып кеткен жағдайда
ғана меншік иесі оны адал алушыдан талап етуге құқылы.
Мұндай санатқа, атап айтқанда, мәмлілелерді қателестісу, алдау, күш
қолдану, қорқытудың әсерімен, меншік иесі өкілінің басқа түлғамен теріс
ниетпен келісу арқылы жасалуы т.б. жағдайлар жатады. Бұл ретте меншік иесі
түрғын үйдің оның еркінен тыс иеліктен шығып кету фактісін дәлелдеу тиіс.
Егер ондай факті дәлелденсе, АК-нің 261- б 1- тармағына сәйкес даулы
мүлік адал алушыдан талап етілуге жатады.
Қайтыс болған меншік иесінің мұрагері АК-нің 261-бабының 1 -тармағында
көзделген негіздермен, мүлікті адал алушыдан талап етуге жол берілмейді. АК-
нің 261-бабының 1-тармағына сәйкес, ондай құқық тек меншік иесіне тиесілі.
Сондай-ақ егер мүлік сот шешімдерін атқару үшін белгіленген тәртіп
бойынша сатылған болса, АК-нің 261-бабының 1-тармағында көрсетілген
негіздер бойынша мүлікті талап етіп алдыруға жол берілмейді. Адал алушыдан
мүлікті талап етіп алдыру жөніндегі талап арызды қанағаттандырусыз қалдыру
талапкердің меншік қүқығын тоқтатуға, сөйтіп адал алушының мүлікке меншік
құқығының пайда болуына әкеліп соғады. Бұндай шешім адал алушының тұрғын
үйге меншік қүқығын мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын органды тіркеу
үшін негіз болып табылады. Егер алғашқы мәміле бойынша сатып алушының арам
ниетті екені анықталса, ол мәмлілелерді жарамсыз деп тануға және соңғы
сатып алушының меншік құқығына мемлекеттік тіркеуді жоюға негіз болады.
Сонымен қатар тұрғын үй адал алушыға ақысыз өткен кезде меншік иесінің
тұрғын үйді өзгенің заңсыз иеленуінен талап ету туралы талабы барлық
жағдайларда да қанағаттандырылуы жатады. Егер тұрғын үйді иеліктен шығаруға
құқығы жоқ тұлға ақылы шарт бойынша оны иеліктен шығарса, онда меншік иесі
мәмілені жарамсыз деп танумен бірге, адал алушыдан тұрғын үйді талап ету
туралы талаппен сотқа жүгінуге құқылы. Меншік иесінің бұл құқығы заң
бұзушылықпен жасаған алғашқы мәмілеге ғана емес, барлық кейінгі мәмілелерге
де қатысты.
Егер тұрғын үй меншік иесінің келісімі бойынша, яғни оның ұқыпсыздығы
салдарынын иеліктен шыққан жағдайда және оны адал алушы ақылы түрде алған
болса, бүл талап қанағаттандыруға жатпайды.
Тұрғын үйдің меншік иесі болмаса да, тұрған үйді заңды негізделген
тұлға иеленген тұлға АК-нің 261 бабына сәйкес иелену құқығы меншік құқығы
сияқты қорғау мен бірдей, меншік иесінің заңсыз әрекеттерінен де қорғауға
құқылы.
Қазіргі таңда тұрғын үйге деген меншік құқығы мен тұрғын үй қатынастары
ең маңызды мәселелердің бірі болып отырғандықтан, оларды зерттеуге, осыған
байланысты дауларды дұрыс шешуге үлкен мән беріліп отыр.
2 ОРТАҚ БІРЛЕСКЕН МЕНШІКТІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі
Ортақ бірлескен меншік ортақ меншіктің бір түрі болып табылады, оған
қатысушылар жалпы мүліктегі алдын ала айқындалмаған үлестеріне иелік
демек, үлестер, егер заңда өзгеше көзделмесе, тең деп таңылады. Мұндай
мүліктерді бөлу қатысушының бірі оған шыққанда немесе ортақ меншік
тоқтатылғанда ғана жүзеге асырылады.
Ортақ бірлескен меншіктің мынадай түрлері бар. 1)Ерлі –зайыптылардың
ортақ меншігі; 2)Шаруа қоналығының (фермер) ортақ меншігі; 3) Және де
жекелендірілген тұрған үйге ортақ меншік. Заңда жана құқықтық қатынастардың
пайда болуына орай ортақ бірлескен меншіктің аясы кенеюі мүмкіндігі
ескертілген және де ортақ бірлескен меншіктіктің аясы кеңеюі мүмкіндігі
ескертілген және де ортақ бірлескен меншік ерекшелерінде көп келетін ортақ
бірлескен меншіктің өзге де түрлері кездесуі мүмкін.
Бірлескен меншікке қатысушылар, егер олардың арасындағы келісімде
өзгеше көзделмесе, ортақ мүлікті бірлесіп иеленеді және пайдаланады. Егер
барлық қатысушылардың келісімінен өзгеше туындамайтын болса, бірлескен
меншікке қатысушылардың әрқайсысы ортақ мүлікке билік ету жөнінде мәмілелер
жасасуға құқылы. Бірлескен меншікке қатысушылардың біреуі ортақ мүлікке
билік етуге байланыста жасалған мәміле басқа қатысушылардың талап етуімен
мәміле жасаған қатысушылардың талап етуімен мәміле жасаған қатысушылардың
талап етуімен мәміле жасаған қатысушылардың қажетті өкілеттігі болмады
егер себеппен мәміледегі екінші тарап бұл жөнінде белгілі немесе көпе-
көрінең білуге тиіс болғандығы дәлелденген ретте ғана жарамсыз деп танылуы
мүмкін. Натариаттың куәләндырылуын немесе мемлекеттік тіркеуді керек ететін
мәмілелелер жасасу кезінде бірлескен мүлікке басқа қатысушылардың мәміле
жасауға келісімі натариалдың тәртіппен расталуы тиіс.
Бірлескен меншіктің қатысушылары, егер олардың арасындағы келісімде
өзгеше көзделмесе, ортақ меншікті бірлесіп иеленеді және пайдаланады.
Мүлікке билік ету жөніндегі мәмілені қатысушылардың қайсысы жасағанына
қарамастан бірлескен меншіктегі мүлікке билік ету барлық қатысушылардың
қатысуы бойынша жүзеге асырылады. Мысалы, азамат дербес кәсіпкерлікті
жүзеге асыру үшін ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін пайдаланады, ал оның өзі
жұбайлардың бірінің екіншісіне келісім беру арқылы жүзеге асады, әрине,
егер заңда немесе келісімде, неке туралы шартта өзгеше көзделмесе ғана
түсінікті.
Бірлескен меншікке қатысушылар, егер олардың арасындағы келісімде
өзгеше көзделмесе, ортақ мүлікті бірлесіп иеленеді және пайдаланады.Ортақ
бірлескен меншікте үлес болмайды деп есептеленеді, яғни ортақ меншіктің
мұндай түрінде меншік иелерінең үлесі алдын ала айқындалмайды. Сондықтан да
ортақ меншікті бірлескен меншікке қатысушылар арасында бөлу сондай-ақ
олардың біреуінің үлесін бөліп шығару қатысушылардың әрқайсысын ортақ
мүлікке құқығындағы үлесі алдын-ала анықталған жағдайда ғана жүзеге
асырылуы мүмкін.
Ортақ мүлікті бөлу және одан үлесті бөліп шығару кезінде, егер заң
немесе қатысушылардың келісімінде өзгеше көзделмесе олардың үлестері тең
деп танылады. Ортақ мүлікті бөлу және одан үлесті бөліп шығару негіздерінің
тәртібі меншік үлесі жөніндегі ережемен белгіленеді, өйткені заңмен
бірлескен меншіктің жекелеген түрлері үшін өзгеше белгіленбеген және
бірлескен меншікке қатысушылар қатынастарының мәнінен туындамайды.
Ортақ бірлескен меншік ортақ меншіктің бір түрі болып табылады, оған
қатысушылар жалпы мүліктегі алдын ала айқындалмаған үлестеріне иелік
демек, үлестер, егер заңда өзгеше көзделмесе, тең деп таңылады. Мұндай
мүліктерді бөлу қатысушының бірі оған шыққанда немесе ортақ меншік
тоқтатылғанда ғана жүзеге асырылады.
Ортақ бірлескен меншіктің мынадай түрлері бар.
1)Ерлі –зайыптылардың ортақ меншігі;
2)Шаруа қоналығының (фермер) ортақ меншігі;
3) Және де жекелендірілген тұрған үиге ортақ меншік.
Заңда жақа құқықтық қатынастардың пайда болуына орай ортақ бірлескен
меншіктің аясы кеңеюі мүмкіндігі ескертілген және де ортақ бірлескен
меншіктіктің аясы кеңеюі мүмкіндігі ескертілген және де ортақ бірлескен
меншік ерекшелерінде көп келетін ортақ бірлескен меншіктің өзге де түрлері
кездесуі мүмкін.
Бірлескен меншікке қатысушылар, егер олардың арасындағы келісімде
өзгеше көзделмесе, ортақ мүлікті бірлесіп иеленеді және пайдаланады. Егер
барлық қатысушылардың келісімінен өзгеше туындамайтын болса, бірлескен
меншікке қатысушылардың әрқайсысы ортақ мүлікке билік ету жөнінде мәмілелер
жасасуға құқылы. Бірлескен меншікке қатысушылардың біреуі ортақ мүлікке
билік етуге байланыста жасалған мәміле басқа қатысушылардың талап етуімен
мәміле жасаған қатысушылардың талап етуімен мәміле жасаған қатысушылардың
талап етуімен мәміле жасаған қатысушылардың қажетті өкілеттігі болмады
егер себеппен мәміледегі екінші тарап бұл жөнінде белгілі немесе көпе-
көрінең білуге тиіс болғандығы дәлелденген ретте ғана жарамсыз деп танылуы
мүмкін. Натариаттың куәләндырылуын немесе мемлекеттік тіркеуді керек
ететін мәмілелелер жасасу кезінде бірлескен мүлікке басқа қатысушылардың
мәміле жасауға келісімі натариалдың тәртіппен расталуы тиіс.
Бірлескен меншіктің қатусушылары, егер олардың арасындағы келісімде
өзгеше көзделмесе, ортақ меншікті бірлесіп иеленеді және пайдаланады.
Мүлікке билік ету жөніндегі мәмілені қатысушылардың қайсысы жасағанына
қарамастан бірлескен меншіктегі мүлікке билік ету барлық қатысушылардың
қатысуы бойынша жүзеге асырылады. Мысалы, азамат дербес кәсіпкерлікті
жүзеге асыру үшін ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін пайдаланады, ал оның өзі
жұбайлардың бірінің екіншісіне келісім беру арқылы жүзеге асады, әрине,
егер заңда немесе келісімде, неке туралы шартта өзгеше көзделмесе ғана
түсінікті.
Бірлескен меншікке қатысушылар, егер олардың арасындағы келісімде
өзгеше көзделмесе, ортақ мүлікті бірлесіп иеленеді және пайдаланады.Ортақ
бірлескен меншікте үлес болмайды деп есептеленеді, яғни ортақ меншіктің
мұндай түрінде меншік иелерінең үлесі алдын ала айқындалмайды. Сондықтан да
ортақ меншікті бірлескен меншікке қатысушылар арасында бөлу сондай-ақ
олардың біреуінің үлесін бөліп шығару қатысушылардың әрқайсысын ортақ
мүлікке құқығындағы үлесі алдын-ала анықталған жағдайда ғана жүзеге
асырылуы мүмкін.
Ортақ мүлікті бөлу және одан үлесті бөліп шығару кезінде, егер заң
немесе қатысушылардың келісімінде өзгеше көзделмесе олардың үлестері тең
деп танылады. Ортақ мүлікті бөлу және одан үлесті бөліп шығару негіздерінің
тәртібі меншік үлесі жөніндегі ережемен белгіленеді, өйткені заңмен
бірлескен меншіктің жекелеген түрлері үшін өзгеше белгіленбеген және
бірлескен меншікке қатысушылар қатынастарының мәнінен туындамайды.[6]
Ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі ерекше мәртебеге ие. Ерлі-
зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлкі,егер бүл мүлік ерлі-
зайыптылардың үлесті меншігі болатыны не олардың әрқайсысына тиесілі екені
олардың арасындағы шартта көзделмесе,олардың бірлескен меншігі болып
табылады. Жұбайлардың бірлескен меншігі деп олардың некеде тұрған кезде
жинаған мүліктерін айтамыз. Осы тұжырымнан шығатын қорытынды, егер
жұбайлардың бірінің жекелендірілген үйі болса, ал оған тіркелмеген екіншісі
оны бірлесіп жинадық деп айта алмайды.Егер некеде тұрған кезде ерлі-
зайыптылардың ортақ мүлкінің есебінен сол мүліктік құнын едәуір артырған
қаражат жұмсалғаны анықталса, ерлі-зайыптылардың әрқайсысының мүлкі олардың
бірлескен меншігі болып табылады.
Ерлі-зайыптылардың некеге тұрғанға дейін тиесілі болған, сондай-ақ
олардың әрқайсысының меншігі болып табылады.
Ерлі-зайыптылардың бірінің міндеттемелері бойынша жаза өз меншігіндегі
мүлікке ғана сондай-ақ бұл мүлікті бөлісу кезінде ерлі-зайыптылардың біріне
тиесілі болатын ортақ мүлкіндегі өз үлесіне ғана қолданылуы мүмкін.
Жұбайлардың бірлескен меншігіне жұбайлардың әрқайсысының еңбекпен немесе
кәсіпкерлік қызметпен тапқан табыстары, сатып алған заттары, бағалы
қағаздары, зейнетақылары, жәрдемақылары жатады. Жұбайлардың бірлескен
меншігіне екеуі бірге тұрған кезде біреуі бала бағып, не басқалай дәлелді
себеппен табыс таба алмаса, ол екіншісінін табысына ортақ жасады.
Занда еркектер мен әйелдердің тең құқықтары қорғалады, ерлі-
зайыптылар жанұядағы мәселелерді бірлесе отырып шешеді.Бұлардың
әрқайсысы көніліне ұнаған қызметін кәсібін жұмысын және тұратын жерін
тандап алуға ерікті. Сонымен қатар заң жұбайлардың бірге тұруына мысалы,
жас мамандарды жұмысқа алғанда олардың некеге отырғандығы есепке алынады,
Ерлі-зайыптылардың біреуі басқа жерде қызметіне ауыстырылғанда екіншісінің
үзіліссіз еңбек стажы сақталуы сияқты т.б. женілдіктер жәрдемдеседі некеге
отырған уақыты ерлі-зайыптылардың жинаған мүліктері олардың ортақ меншігі
болып табылады. Сондықтан кімнің атында, кімнің қаржысына алынғанына
қарамастан олар ортақ иемденуге пайдалануға жұмсауға тең құқылы. Мүлікке
тең құқықтық егер жұбайлардың біреуі дәлелді себептермен үй-шаруашылығында
істеу, бала күту, оқуда болу табыс тапқан жағдайда да сақталады.
Жұбайлардың әр қайсысы ортақ меншік болып табылатын кез-келген затты
сатады немесе сыйға тарта алады, мұндай жағдайда екінші жұбайдың келісімі
ескеріледі, заттың сатылуын немесе сыйға тартылуын заңсыз деп табу үшін
осыған мүдделі жұбай сатып алушылық не сыйлыққа берілген адамның бұған
мұнын қарсы болғаның білетінің дәлелдеуге тиіс. Ерлі-зайыптылардың олар
некеге отырғанға дейінгі мүліктерді, әрқайсының жеке өздері пайдаланған
заттарды, жұбайлардың біріне сыйға тартылған заттар т.б жалпы ортақ меншік
болып табылады. Жұбайлардың жалпы ортақ мүліктерін бөлген кезде олардың
үлесі тең деп саналады. Бірақ кейбір жағдайда кәмілетке толмаған балалардың
немесе жұбайлардың бірінің көніл аударлықтай мүдесін ескере отырып, сот
үлесті тең бөлу принциптерімен ауытқуы мүмкін.[7]
Ерлі-зайыптылар некеде тұрған кезде жинаған мүлік олардың бірлескен
ортақ меншігі болып табылады. Ерлі-зайытылардың некеде түрған кезде жинаған
мүлкіне ерлі-зайыптылардың әрқайсысының еңбек қызметінен, кәсіпкерлік
қызметтен және санаткерлік қызмет нәтижелерінен тапқан табыстары ерлі-
зайыптылардың ортақ мүлкінен жыне ерлі-зайыптылардың әрқайсысының бөлек
мүлкісіне түскен кірістер, олар алған зейнетақылар, жәрдемақылар сондай-ақ
арнаулы нысаналы мақсаты жоқ өзге де ақшалай төлемдер материалдық көмек
сомалары мертігуіне денсаулығының өзге де зақымдануы салдарынан еңбек
қабілетін жоғалтуына және басқаларына байланысты залалды өтеуге төленген
сомалар жатады. Сондай-ақ ерлі-зайыптылардын ортақ кірістерінің есебінен
сатып алынған жылжымалы және жылжымайтын мүліктер, бағалы қағаздар,
жарналар, салымдар несие мекемелеріне немесе өзге де комерциялық ұйымдарға
салынған капиталдағы үлестер және ерлі-зайыптылар некеде тұрған кезінеде
тапқан басқа да кез-келген мүлік ал ерлі-зайыптылардың қайсысының атына
сатып алғанына не ақша қаражаттарың ерлі-зайыптылардың қайсысы салғанына
қарамастан ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкі болып табылады.
Ерлі-зайыптылардың қүқықтары мен міндеттері азаматтың хал актілерін
жазу органдарында некеге тұру мемлекеттік тіркелген күннен бастап
туындайды. Ерлі-зайыптылар тең құқықтарды пайдаланады жене тең міндеттер
атқарады.
Ерлі-зайыптылардың әрқайсысы қызмет, кәсіп түрін, түрғылықты жерді
таңдауға ерікті. Ана әке болу, балаларды тәрбиелеу, оларға білім беру
мәселелері мен отбасы өмірінің басқа да мәселелерін ерлі-зайыптылар
бірлесіп шешеді, ерлі-зайыптылар отбасындағы өз қатынастарын өзара
сыйластық және өзара көмөк негізінде құруға, отбасының игілігі мен
жәрдемдесуге, ез баларының денсаулығына есіп- жетілуіне және олардың әр
ауқаты жағдайына қамқорлық жасауға міндетті.
Некеге тұру кезінде ерлі-зайыптылар ез тілектері бойынша ортақ тек
ретінде ездерінің біреуінің тегін тандап алады не ерлі-зайыптылардың
әрқайсысы езінің некеде тұрғанға дейінгі тегің сактап қалады, не ез тегіне
екінші жұбайдың тегін қосады.
Егер ерлі-зайыптылардың біреуінің некеге тұрғанға дейінгі тегін
қосарлас болса, тектерді қосуға жол бермейді, ерлі-зайыптылардың біреуінің
тегін өзгерту екінші жұбайдың тегін өзгертуіне әкеп соқпайды. Неге бұзылған
жағдайда ерлі-зайыптылар орта текте сақтауға немесе өздерінің некеге
түрғанға дейінгі тегін қалпына келтіруге құқылы. Ерлі-зайыптылар мүлкінің
заңды режимі ұғымы. Егер неке шартында езгеше белгіленбесе, ерлі-
зайыптылардың бірлескен ортақ меншігінің режимі олардың мүлкінің заңды
режимі болып табылады.
Ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлік олардың бірлескен
ортақ меншігі болып табылады және де ерлі-зайыптылардың ортақ кірістерінің
есебінен сатып алынған жылжымалы және де жылжымайтың мүліктер, бағалы
қағаздар, жарнамалар, салымдар, неше мекемелеріне немесе өзгеде комерциялық
ұйымдарға салынған капиталдағы үлестер және ерлі-зайыптылар некеде тұрған
кездегі тапқан басқа да кез-келген мүлік ол ерлі-зайыптылардың қайсысының
атына сатып алғанына не ақша қаражаттарын қайсысының атына сатып алғанына
не ақша қаражаттарың ерлі- зайыптылардың қайсысы салғанына қарамастан, ерлі-
зайыптылардың ортақ мүлік болып табылады.
Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіне иелену, пайдалану және оған билік ету
ерлі-зайыптылардың өзара келісімі бойынша жүзеге асырылады.
Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіне билік ету жөнінде ерлі-зайыптылардың
бірі мәмілелер жасасқан кезде екінші жүбайының келісімі керек болады.
Ерлі-зайыптылардың біреуі ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіне билік ету
жөнінде жасасқан мәмілесін сот басқа жұбайдың келісімі болмауы дәлел етіп,
тек оның талап етуінен ғана және басқа тараптың мәмәле жөнінде білгендігі
немесе осы мәмілені жасауға басқа жұбайдың күні бұрын білуі тиіс екеудің
дәлелденген жағдайларда ғана жарамсыз деп тануы мүмкін.
Ерлі-зайыптылардың біреуі жылжымайтың мүлікке билік ету жөнінде
мәліммен натариат куәләндіру және заңда белгіленген тәртіппен тіркеуді
талап ететін мәміле жасауы үшін басқа жүбайдың натариат куәләндырған
келісімін алуы қажет. Аталған мәміле жасауға натариат куәләндырған келісімі
алынбаған жұбай осы мәселенін жасалғандығы туралы өзі білген немесе білуге
тиіс болған күннен бастап бір жыл ішінде мәмілені сот тәртібімен жарамсыз
деп тануды талап етуі құқылы.
Ерлі зайыптылардың ортақ мүлкін иелену, пайдалану және оған билік-заң
бойынша немесе неке шарты бойынша реттеледі. Егер меншікке құқық заңымен
реттелсе, онда занды режим қолданылады. Егер меншікке құқық шартпен
реттелсе, онда занды режим қолданылады. Егер жеке шартында өзгеше
белгіленбесе, ерлі-зайыптылардың бірлескен ортақ меншігінің режимі болып
табылады.
Ерлі-зайыптылардың бірлескен ортақ меншігі ол әрқайсысының еңбек
қызметінен, кәсіпкерлік қызметінен және санаткерлік қызмет нәтижелерімен
тапқан табыстары; олардың ортақ мүліктерінен және олардың әрқайсысының
бөлек мүлкінен түскен әрқайсысынын бөлек мүлкінен түскен кірістер, олар
алған зейнетақылар, жәрдемақылар, сондай-ақ арнаулы нысаналы мақсатты жоқ
өзге де ақшалай төлемдер; ерлі-зайыптылардың ортақ кірістерінең есебіне
сатып алынған жылжымалы және жылжымайтың мүліктер; бағалы қағаздар,
жарналар.салымдар, несие мекемелеріне немесе өзге де комерциялық ұйымдарға
салынған капиталдағы үлестер.
Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіне құқығы некеде тұрған кезде үй-
шаруашылығы жүргізеді, балаларды бағып күтуді жүзеге асырады. Ал ерлі-
зайыптылардың әрқайсысының меншігіне келсек, некеде тұрғанға дейін
әрқайсысына тиесілі болған мүлік; некеде тұрған кезінде сыйлыққа,
мұрагерлік тәртібімен өзге де мәміле жасау бойынша тегін алған мүлкі.
Егер некеде түрған кезінде ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкі немесе басқа
жұбайдың мүлкіне ерлі-зайыптылардың кез-келгенің еңбегі есебінен осы
мүліктің құнын әдеуір артыратын салымын жүргізілгені анықталса, ерлі-
зайыптылардың әрқайсысының мүлкі олардың бірлескен ортақ некеде болып
танылуы мүмкін.
Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін болу ерлі-зайыптылардың кез-келгеннің
талап етуі бойнша неке кезінде де, ал бұзылғаннан кейін де сондай-ақ ерлі-
зайыптылардың ортақ мүлкіндегі ерлі-зайыптылардың біреуінін үлесінен
өндіріп алу үшін ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін болуы туралы кредит
берушінің талабын мәлімдеуді жағдайында да жүргізуі мүмкін, ерлі-
зайыптылардың орта мүлкі ерлі-зайыптылар арасында олардың келісімі бойнша
бөлінуі мүмкін. Ерлі-зайыптылардың қалауы бойынша олардың ортақ мүлікті
бөлу туралы келісімі натариат арқылы куәләндырылуы мүмкін. Дай туған
жағдайда ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін болу сандай-ақ ерлі-зайыптылардың
сол мүліктегі үлестерін анықтау сот тәртібімен жүргізіледі. Ерлі-
зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу кезінде ерлі-зайыптылардың талап етуі
бойынша ерлі-зайыптылардың әрқайсысына қандай мүлік беруге тиіс екендігін
анықтайды. Егер ерлі-зайыптылардың біреуінің құны оған тиесілі үлестен
асатың мүлік берілсе, басқа жұбайға тиесінше ақшалай немесе өзге де өтем
ақы берілуі мүмкін.
Ерлі-зайыптылар неке шартымен заңда белгіленген бірлескен ортақ меншік
режимін өзгертуге, ерлізайыптылардың барлық мүлкіне, оның жекелеген
түрлеріне немесе ерлі-зайыптылардың әрқайсысының мүлкіне бірлескен үлестік
немесе белектелген меншік режимін белгілеуге құқылы. Неке шарты ерлі-
зайыптылардың қолда бар мүлкі жөнінде де, болашақтағы мүлкі жөнінде жасалуы
мүмкін. Неке шартында ерлі-зайыптылар өзара күтіп бағу жөніндегі өз
қүқыктары мен міндеттерін бір-бірінің кірістеріне қатысуы әдістерін олардың
әрқәйсысының отбасылық шығындар жасау тәртібін айқындауға; неке бұзған
жағдайда ерлі-зайыптылардың әрқайсысына берілетін мүлікті белгілеуге сондай-
ақ неке шартына ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастарына қатысты өзге де
кез-келген ережелерді енгізуге құқылы.
Неке шартында көзделген құқықтар мен міндеттер белгілі бір мерзімдер
мен шектеулі не белгілі бір жағдайдың туындауына немесе туындамауына қарай
мүмкін. Неке шарты ерлі-зайыптылардың құқық қабілетін немесе әрекет
қабілеттілігін, олардың өз құқықтарын қорғау үшін сотқа жүгіну құқығын
шектей алмайды. Ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік емес неке қатынастарды.
Ерлі-зайыптылардың балаларға қатысты құқықтары мен міндеттерін реттей
алмайды, еңбекке қабілетсіз мұқтаж жұбайдың асырау қаражатың алуға құқығын
шектейтін жағдайды көздей алмайды. Ерлі-зайыптылардың біреуін өте қолайсыз
жағдайда қалдыратын немесе неке отбасы зандарының негізгі бастауларды қамти
алмайды.
Кәмелетке толмаған балалары келтірген зиянды өтеуі кезінде олардың
мүлкінен өндіріп алады. Өмірде адамдардың некеге тіркелмей-ақ тұруы және
жалпы шаруашылықты бірлесіп жүргізуді жиі кездеседі мұны азаматтық жеке
немесе нақты некелік қатынастар деп атайды.Азаматтық неке кәмелетке
толмаған балалардың ғана қажеттерін қанағаттандыру үшін сатып алынған
заттар киім мен аяқ киім,мектеп және спорт жабдықтары, музыкалық аспаптар,
балалар кітапханасы және басқалар билінуге жатпайды және бала бірге тұратын
жұбайға өтем-ақысыз беріледі.
Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлікінің есебінен ерлі-зайыптылар өздерінің
кәмелетке толмаған ортақ балаларының атына салған салымдар сол балаларға
тиесілі болып есептеледі және ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлген кезде
есепке алынады.Ерлі-зайыптылардың неке кезіндегі ортақ мүлкін бөлген
жағдайда ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкінің бөлген бөлінбеген бөлігі сондай-
ақ ерлі-зайыптылардың одан кейінгі неке кезенінде тапқан мүлкі олардың
бірлескен ортақ меншігін құрайды. Некесі бұзылған ерлі-зайыптылардың ортақ
мүлкін бөлу туралы ерлі-зайыптылар талабына талап арыз мерзімі өтеуінің үш
жылдық мерзімі қолданылады.[8]
Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу және осы мүліктегі үлестерін
айқындау кезінде,егер олардың арасындағы шартта өзгеше көзделмесе, ерлі-
зайыптылардың әрқайсысының үлесі тең деп танылады.Сот кәмелетке толмаған
балалардың мүделерін негізге ала отырып жғне ерлі-зайыптылардың біреуінің
мүделерін негізге ала отырып,егер жұбайлардың бірі дәлелсіз себептермен
табыс таппаса немесе ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін отбасының мүделеріне
залал келтіріп жұмсаса, ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіндегі үлестерінің
теңдігі негізін ескермеуге құқылы.Ерлі-айыптылардың ортақ мүлкін бөлу
кезінде ерлі-зайыптылардың ортақ борыштары,олардың арасында өздеріне
берілген үлеске қарай бөлінеді.Ерлі-зайыптыларының біреуінің міндеттемелері
бойынша өндіріп алу тек сол жұбайдың мүлкіне ғана жасалуы мүмкін.Бұл мүлік
жеткіліксіз болған жағдайда кредит беруші өзіне өндіріп алу үшін ерлі-
зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу кезінде борышкер жұбайға тиесілі болатын
борышкер жұбайдың үлесін бөліп берудің талап етуге құқылы,өндіріп алу ерлі-
зайыптылардың ортақ міндеттемелері бойынша, сондай-ақ сот ерлі-
зайыптылардың біреуінің міндеттемелері бойынша алынғандардың бірі отбасының
қажеттеріне пайдаланғандығын анықтаса,ерлі-зайыптылардың біреуінің
мідеттемелері бойынша да ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін жасалады. Бұл
мүлік жеткіліксіз болған жағдайда ерлі-зайыптылар аталған міндеттемелер
бойынша өздерінің әрқайсысының мүлкімен бірлісе отырып жауапты болады.
Егер соттың үкімімен ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкі ерлі-зайыптылардың
біреуі қылмыстық жолмен алған қаражат есебінен сатып алынған немесе
көбейтілгені анықталса,өндіріп алу тиесінше ерлі-зайыптылардың ортақ
мүлкінен немесе оның бірі бөлігінен жасалуы мүмкін. Ерлі-зайыптылардың
кәмелетке толмаған балалардың келтірген зиян үшін жауапкершілігі азаматтық
заңдармен белгілен кеден туған балалар да тіркелген некеден туған балалар
сияқты заңмен қорғалады.Алайда мұндай қатынастар әдетте тараптар үшін
заңдық салдар туғызбайды. Мәселен, ерлі-зайыптылардың ортақ бірлескен
меншік тәртібі туындамайды, еңбекке қабілетсіз еркек не әйел еңбекке
қабілетті ерлі-зайыптылардан міндетті түрде мені бағып қақ деп талап ете
алмайды.
Азаматтық некеде ерлі-зайыптылардың өз міндеттерін орындауы ерікті
түрде жүзеге асырылады және заңмен реттелмейді. Ата-аналарының азаматтық
некеден туған балаларын тәрбиелеумен бағып күтуден міндетінің бұған қатысы
жоқ.[9]
Некелік-шартта ерлі-зайыптылардың мүліктерінің құқықтың тәртібі
белгіленеді онда ерлі-зайыптылар мүлкі ортақ, үлестік немесе бөлек болуы
мүмкін.
Ерлі-зайыптылар некелік шарттар бірінен меншік тәртібін таңдаған болса,
демек жалпы мүліктерді бөліскен кезде үлестерді бірдей тең деп танылады
мүліктің 50 паиызы еріне 50 паиызы әйеліне жатады.
Ерлі-зайыптылар өздеріне өзгеше мүліктік тәртіп белгілеуге құқылы,
сонымен некеге тұрған кезінде ерлі-зайыптылардың әрқайсысы алған мүлік
заттар оларды өздерінікі болады.Ал жер учаскісіне ерлі-зайыптылардың ортақ
меншігіне келсек ерлі-зайыптыларға тиесілі жер учаскіліріне меншік
құқығының немесе жер пайдалану құқығының құқықтық режимі ерлі-зайыптылар
арасындағы мүліктік қатынастарды реттейтін Қ Р-ның азаматтық және неке-
отбасы заңдарында көзделген нормаларға сәйкес айқындалады.Ерлі-зайыптыларға
олар некеге тұрғанға дейін тиесілі болған,сондай-ақ олардың мұрагерлік
тәртібінен сыйға алған жер учаскілері мен жер үлестері олардың әрқайсысының
меншігінде болады.
Егер ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезінде олардың ортақ мүлкі
есебінен осы жер учаскілерінің құнын едәуір арттыратын салымдар жүргізілген
анықталса,ерлі-зайыптылар арасындағы шартта өзгеше көзделмесе,ерлі-
зайыптылардың әрқайсысының жер учаскілері олардың бірлескен меншігі болып
танылуы мүмкін.[10]
Ортақ меншік немесе ортақ жер пайдаланудағы жер учаскілерінің құқықтық
режимі олардың нысаналы мақсатына қарай ауыл шаруашылық мақсаттағы жғне
ауыл шаруашылығынан өзге де мақсатындағы жерлер болып бөлінеді жғне осы
жерлерде орналасады. Субъектілерді бұл құқықтарының құқықтық режимінің
ерекшеліктері олардың құқықтары мен міндеттерінің жер учаскілерінің
нысаналы мақсатынан туындайтындығында. Бұл ретте мақсаттар мен міндеттер әр
түрлі болуы мүмкін,сол себепті олардың құқықтық ренжесі де әр түрлі мазмұнғ
а ие болады. Екі немесе бірнеше тұлғаның меншігіндегі немесе жер
пайдаланудағы жер учаскесі оларға меншік немесе ортақ жер пайдалану
Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген реттерде учаске
бөлінбейтін жағдайда сондай-ақ меншік иелері өздеріне тиесілі жер
учаскілерін бір учаскіге ерікті түрде біріктірген кезде туындайды.Жер
учаскесі әрбір меншік иесінің немесе жер пайдаланушының үлесі анықталмаған
ортақ меншікте не ортақ жер пайдалану болуы мүмкін. Егер Қ Р-ның заңы
актілерінде өзгеше белгіленбесе,жер учаскілеріне ортақ үлестік меншіктегі
немесе ортақ үлестік меншіктегі немесе ортақ үлестік жер пайдаланудағы жер
учаскелері жерге қаттысты құқықтар мен міндеттердің дербес объектісі болып
табылады.Ортақ меншіктегі жер учаскесін пайдалану тәртібі меншікке
қатысушылар арасындағы шартпен белгіленеді олардың арасында келісімге қол
жеткізілмеген жағдайда,пайдалану тәртібі туралы қатысушылардың келісімі
немесе соттың шешімі жылжымайтын мүлік құқықтарды мемлекеттік тіркеуді
жүзеге асыратын органда тіркелуге тиіс.
Ортақ меншіктегі ауыл шаруашылығындағы мақсатындағы жер учаскілерін
пайдалану тәртібін үлестік меншікке қатысушылардың жалпы жиналысы
қабылдайды . [11]
Егер неке шартында жұбайлардын мүлікке деген құқықтық мазмұны
көрсетілсе мысалы, автомабиль мүлік және тіркеуді талап етсе, мұндай шарт
мемлекеттік тіркеуге жатқызылуы тиіс. Ерлі-зайыптылар неке шартымен занда
белгіленген ортақ меншік режимін өзгеруін, ерлі-зайыптылардын барлық
мүлкіне оның жекелеген түрлеріне немесе әрқайсының мүлкіне бірлескен
үлестік немесе бөліктелген меншік режимін беруге құқылы Неке шартында ерлі-
зайыптылардың қолда бар мүлік және болашақтағы мүлкі жөніндегі де жасалуы
мүмкін. Талаптардың неке кезіндегі және неке бұзылған жағдайдағы ортақ
мүлікттің тағдырын шешетіндіктері жөнінде алдын ала келісілген мәлімесі
болып табылады.[12]
Отбасы құрылғаннан кейін жұбайлық құқықтар мен міндеттер пайда болады.
Некеге отырғанға дейінгі ерлі- зайыптылардың арасындағы қатынастар тек
адамгершілік нормаларға негізделсе, тұрмыс құрғаннан кейін ерлі- зайыптылар
арасында заң ережелеріне негізделген құқықтық қатынастар қалыптсады.
Ерлі-зайыптылардың өзара құқықтары екі топқа бөлінеді; өзіндік
құқықтар, мүліктік құқықтар. Жеке өзіндік құқықтар адаммен тығыз байланысты
және одан ажырасуға болмайды . Отбасы тұрмысына байланысты мәселелерді
шешкеде ерлі-зайыптылар бір-бірінің бас бостандығына нұқсан келтіруге,
өзінің айтқанына зардап көндіруге хақы жоқ.[ 13]
Отбасылық құқық ерлі- зайыптылар мен балалырдың меншік қатынастарын мен
оларды қорғау мәселерін зертеиді.[ 14]
Жалпы мүлікттік қатынастарды неке шартымен рәсімдеуге бірнеше себеп
әсер етеді:
- талаптардың біреуі сенімсіздік білдірген жағдайда,яғни жұбайлардың
бірінің екіншісіне қатысты сезім болмай, тек оның қаржылық мәселелеріне
көніл бөлуі;
- құқық қорғау органдарымен кәсіпкерлер жанұясын қорғау мақсатында және
басқа кәсіпкерлердін арасында өзара бәсекелестік қақтығыстарды болдырмау
Мұндай жағдайда мүлік зайыбына жазылады, ал егер адам материалдардың
жауапкерщілікті өз мойына алады ;
- отбасы әлуметтік мәртебенің өзгеруі, яғни ерлі-зайыптылардың әлметтік
жағдайы көтерілсе, онда меншіктінң үлесі қарастырылады.[15]
Мысалға алатын болсақ, ерлі- зайыптылар неке шартына отырғаннан кейін,
жұбайы заңгерлік фирмалардың бірінін ақыл кенесіне сүйеніп, неке шартының
үлгілік жобасын адып, шарта не нәрсесін көрсеткен. Өйткені белгілі заңгер
неке шартының ерлі-зайыптылардың мүліктік қарым қатынасын реттеп қана
қоймай, неке шарты арқылы заңда көрсетілген ортақ меншік түрінің кейбір
тұстарына өзгеріс енгізіп, өз үлесінді алуға немесе мемлекеттік үлестін
жекелеген бір бөлігіне ие болуға болатының атап көрсеткен болатын. Ерлі-
зайыптылар ақылдаса келе қолдарындағы жылжымайтын мүлікті жұбайының атына
жазуға шешім қабылдады. Шарттың натариалді куәлендірілуіне байланысты ұсақ-
түйек жұмыстарын барлығын толықтай тындырып болғаннан кейін, екеуі бес
жылға шарт жасасты.[16]
Арнайы мамандардын айтуы бойынша неке шартына отбасын құрғанан
кейінотыруға болады. Демек, шаңырақ құрып үлгерген жұптардың да, шарт
жасасудың негізгі алғы шартары ережелерін білуінің артықшылығы жоқ. Неке
шарты ерлі-зайыптылардың мүліктік негіздегі қарым-қатынасын реттеу
мақсатында жазбаша түрде жасалып, нотариалдық тұрғыдан куәләндіріліп,
белгіленеді. Неке шартында ерлі-зайыптылар өзара қарым-қатынас барысындағы
бірін-бірі асырауға қатысты құқы мен міндеттерін, отбасына түскен кірістен
өз үлесін алу тәсілдері мен жолдарын, әрқайсысының отбасылық шығынының
мөлшерін белгілеу тәртібін анықтап алуға құқылы.[17]
Неке шарты сол сияқты ерлі-зайыптылар ажырасқан ,тірнектеп жинаған
ортақ мүлікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы Конституциясының 6
бабына сәйкес, мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей
қорғалады.[1]
Адамзат қоғамында меншік қатынастары түрлі мағынада түсіндірілуі
мүмкін. Ол осы құбылысты білімнің қай саласындағы маман талдайды, соған да
байланысты. Бұл біз атаудың тек заңды мағынасы қызықтырады. Кей жағдайда
осы маманның меншік туралы білімнің сан саласынан мәнімен сапасың, сипатың
қиыңға түседі.
У. Матей меншікті түсінуде ерекшеліктің бар екенің айтады, олар, оның
пікірінше қазіргі басты екі құқық жүйесіне тән деген.
Ю.Г.Басин бірлескен үлестік меншік қатынасында кейбір салыстырмасы
сипат жөнінде айтады. Басқаша айтқанда, меншіктенушілер өзара бір-бірімен
қатынастарын анықтауы, айталық затты шаруашылық пайдаланудан түскен пайда
мен зиянды, оны ұстауға жұмсалған шығын үлесін бөлу тиіс, әйтпесе
қарастырылған ұстанға сәйкес, мәселе ортақ бірлескен меншік туралы болып
келеді. Әдетте, ол ерлі-зайыптылардың бірге тұрған кездегі жинаған меншігі
болады.
Бұл тұстада отбасы түрінде болатын жекелеген субъект жасау туралы
айтуға болады, тек олар азаматтық құқық субъектілерінне ие бола алмайды.
Әдетте, құқық қатынастарында отбасының мүдесін, оның ішінде мүліктік те
бар, ерлі-зайыптылардың бірі,айталық күйеуі қорғайды. Мүлік оның меншігі
емес отбасылық меншігі деп саналады. Осы тектес қатынастар отбасы бар кезде
жасалады. Отбасы тарағанда мысалы: ерлі-зайыптылар қайтыс болғанда мүлік
мирасқорлық ретпен мүрагерлеріне немесе белгілі тәртіппен және айрықша
түрде бөліске салады. Ерлі-зайыптылар некеде жүрген кезде жинаған мүлік
олардың бірлескен ортақ меншік болып табылады.
Тараудағы норма ережелерінін ерекшелігін білдіретін бірқатар түстарың
қарастыратын болсақ, біріншіден, жоба затқа тең ортақ меншікке рұқсат
береді. Екіншіден, қатысушылардың әрқайсысы өзіне тиесілі үлеске меншіктің
түбегейлі құқығына ие болады. Бұл жерде түбегейлі болатыңдығы сол мүліктің
белгілі бір үлеске өз құқығын қалауынша жүзеге асыра алады.Үшіншіден,ортақ
үлестік меншік құқығының объектісі түріндегі заттарға қатыстысы субективтік
құқын барлық қатысушылардын ортақ келісімі бойынша немесе үлес мөлшеріне
сейкес көпшілік дауыспен жүзеге асырылады да, одан кейінгі нормаларын
барлығы ортақ меншікке қатысушылар арасында қатынсты реттейді.
Ортақ меншікке арналып, ол ортақ үлестік және бірлескен меншік болып
екі түрге жіктеледі. Заң шығарушы ортақ бірлескен меншік халқында тек ауыл
шаруашылығына қатысты, яғни ұжымдық шаруашылық иелігінде меншік, ауыл
шаруашылықдербес енбек қызметімен айналысатын азаматтардың меншігі.
Олардың бірі ортақ меншік түсінеге меншік құқығының өзі ортақ болып
табылады. Мұндай баяндау меншік құқығының біртұтас болудан қалып, ортақ
меншікке қатысушылардың арасында бөлшектеніп кетеніп білдіреді. Ортақ
меншік түсінігі, бұл жағдайда құқық объектілеріне қатысты және субъективтік
құқық.[2]
Фермер-кәсіпкерлікті қалыптастыру нарықты экономикада жоғары кәсібі
біліктілікті талап етеді. Яғни,шаруа (фермер) қожалықтарының зертей келе
отандық және шетелдік ғалымдардың ойларың қорытындалысақ ,біз шаруа
(фермер) қоналықтары ауылшаруашылығына тиімді және басқа салаларға
қарағанда ерекше екендігін көреміз.Шаруа(фермер) қожалықтарының басқа
құрылымдарға қарағандағы ерекшеліктеріне:
1)жер ресурстарының тиімді пайдалана білуі, ауылшаруашылық саласына
ыңғайлы болуы, шаруашылықтың жүргізуді икемді болуы, іскерлік келісімдерге
дайындығы және тәуекелділігі жатады.
2)Шаруа(фермер) қожалығы өз қызметінің бағыт бағдарын өндірісінің
құрылымы мен көлемін дербес айқындайды, өнімді өндіреді, ұқсатады және
сатады, шаруашылық жүргізумен байланысты басқа да мәселелерді шешеді.
Шаруа фермер қожалығы шаруа жанұясының өмір сүруінің негізгі көзі
өндірісті ұлғайту арқылы жоғары денгейлі тауар өндіпуді көздейді, Шаруа
(фермер) қожалығы-аграрлы секторда жанұя ретінде өндіріспен айналысушы
тұлға, ол жанұя болып қызмет атқаратындықтан өндірістегі өнім сапалы және
қызмет түрі де тиімді болады. Фермер өз жанұясының қажеттілігін
қанағаттандыру үшін, аянбай еңбек мал пайда алуға тырысады. Яғни, шаруа
(фермер) қожалығының басты мақсаты мал табыс алу. Табыс табуға әр бір
фермер жеке отбасы болып, әртүрлі топтарға бірлескен адамдар болып қызмет
атқарады.
Ал тұрғын үйге ортақ меншікке келсек қазіргі танда тұрғын үй саясаттың
қалыптасуы адам өмір сүруінің басты керекті қажеттіліктерінің бірі болып
табылатын тұрған үй қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін құрылған, біздің
еліміздің саясаттың маңызды құрамдас бөлігі,саланың даму денгейі манызды
көлемде мемлекет қызметінің дәрежесін сипаттайды, адамдар жай-күйін
қалыптастыру және олардың мемлекетте жүзеге асырылатын әлеуметтік
экономикалық қайта құруға деген қатынастарын айқындайды.Қазақстанда тұрғын
үй сектары нарықтың қатынастарға өтті.Тұрғын үй саясаттың негізгі мақсаты
халықтың басым бөлімін тұрғын үймен қамтамасыз етіп олардың тұрғын үй
жағдайын жақсару табылады.[3]
Тақырыптың мақсаты: Ортақ меншіктің ұғымын, түрлерін, манызды мәселерін
зертеу. Аталған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:
1) ҚР заңдарына сәйкес ортақ меншіктің жалпы сипатамасын жасау;
2) Ортақ бірлескен меншіктің ерекшелігін қарастыру;
3) Ортақ үлесті меншіктің ұғымы мен түрлерін зертеу.
Тақырыптың зертеу обектісі: Ортақ меншік саласында пайда болатын
қоғамдық қатынастар.
Тақырыптың пәні: Ортақ бірлескен меншік пен ортақ үлесті меншіктің
түрлері.
Тақырыптың ғылыми жанашылдылығын ең алдымен жаңа Азаматтық кодекс
қабылданғаннан бері, ортақ меншік , бірлескен меншік түрлерінің бірнеше
мүлікті бір обьект ретінде иеленіп, пайдалану мен билік ету арқылы талан-
таражға салудың құрамының белгілерін және түсінігін монографиялық денгейде
зерттеу. Бірлескен меншік иелерінің арасындағы бір-біріне деген қарым-
қатынасының сипаты меншік түрінің сипатымен ерекшелінеді. Оның өзі меншік
құқығының құрылымына сәйкес болуы мүмкін. Былайша айтқанда, бір затты
иеленетін меншік иелері меншік құқығының әр түрлі субектілері бола алады.
Сондықтан да мемлекет, бір немесе бірнеше жеке тұлғалар сол мүліктің ортақ
меншігіне қатысушылар рөлін атқаратын жағдай аз кездеспейді. Ортақ меншік
құқығы әртүрлі заңдық фактілер, атап айтқанда, шарттар келісімдер, заңда
көзделген өзге де реттер негізінде де жүзеге асырылады.
Тақырыпттың әдістемемелік негізі танымал ғылымдардың еңбектерінде
баяндалған ортақ меншік құқығын қалыптастыру мен дамыту мәселері жөніндегі
зерттеулерге сүйенеді. Жұмысты орындау барысында юридикалық фактіні,
диалектикалық логика, заңнамалық сараптау, салыстырмалы талдау, жүйелік
топтама, әдістемелері мен статистикалық есептеу негіздері қолданылады.
Теориялық маныздылығы: зертеу жұмысына, сонымен қатар, тақырыпқа
қатысты ҚР-ның нормативті және заң актілері, үкіметінің экономикалық
мәселер жөнінде қаулылары мен шешімдері, басқа да мемлекеттік бағдарламалық
құжаттар, отандық және теориялық анықтамалық мәліметтер тартылады.
Практикалық маныздылығы: Дипломдық зертеу нәтижелері мүліктік салада,
азаматық құқықтық зертеуде, ғылыми мақсатта және оқытушылық мақсатта
қолдануы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың құрылысы бойынша кіріспеден, үш бөлімнен
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшыдан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, міндеті, зерттеу обьектісі ,
пәні, ғылыми жанашылдығы, әдістемелік негізі, теориялық және практикалық
негізі, жұмыс құрылысы қарастырылған.
Бірінші бөлімде ортақ меншіктің ұғымы және манызды мәселері, меншік
құқығын қорғау мәселері қарастырылады.
Екінші бөлімде ерлі-зайыптылардың ортақ меншігінің аспектілері, шаруа
(фермер) қожалығының ортақ меншігінің ерекшеліктері, жекешелендірілген
тұрғын үйге ортақ меншіктің белгілері зертеледі.
Үшінші бөлімде жай серіктестіктің ортақ меншігінің ерекшеліктері,
бірлескен меншік пен үлесті меншіктің айырмашылығы қарастырылады.
Зерттеу нәтижелері қорытындыда қарастырылған.
1. ҚР ЗАҢДАРЫНА СӘЙКЕС ОРТАҚ МЕНШІКТІҢ ЖАЛПЫ СИПАТАМАСЫ
1.1Ортақ меншіктің ұғымы және манызды мәселеллері
Бір затқа меншік құқығы бірнеше меншік иесіне қатысты болуы мүмкін, ал
мұндай жағдайда ортақ меншік қатынасы пайда болады.Мұндай жағдайды меншік
құқығы бірнеше меншік иелеріне бөлінеді. Ортақ меншік екі немесе бірнеше
адамның меншігіне мүлік түскен кезде пайда болады,оның өзінің мақсаты
өзгертілмейінше бөлуге болмайды өйткені; ол заңға сәйкес бөлінуге жатпайды.
Ортақ меншіктің құқық қатынастары бірқатар заңдық ерекшеліктерге ие
болады. Меншіктің құқықтық қатынасында ортақ меншік құқығы субъектілерінің
бір біріне деген өзара қарым-қатынасы туындайды, яғни ортақ меншіктің басқа
иелері мен үшінші тұлға арасында құқықтық қатынас пайда болады. Сондықтан
да ортақ меншік жалпы меншік қатысушылары арасындағы қатынас емес,
салыстырмалы құқықтық қатынас болып табылады, яғни бұл жерде олардың
қатынасқа қатысушыларының аясы белгіленген. Мысалы, оған бір мүліктің
бәріне ортақ болуы дәлел, демек әрбір қатысушы бірдей мөлшерде немесе
үлесіне қарай ие болуы мүмкін. Бұл жерде біріне бірі қарсы тұрған жақтар
жоқ, қатысушыларды несие беруші не борышқор деп те айта алмаймыз, ал
олардың арасындағы келісім тек ортақ мақсатқа бағытталған.
Ортақ меншіктің субъектілері жеке және заңды тұлғалар, оның ішінде
шетел адамзаттары, сондай-ақ Қазақстан Республикасы мен оның әкімшілік-
аумақтық бірлігі бола алады. Ортақ меншік құқығы әртүрлі заңдық фактілер,
атап айтқанды, шарттар, келісімдер, заңда көзделген өзге де реттер
негізінде де жүзеге асады.
Ортақ меншік құқығы дегеніміз бірнеше тұлғалардың мүлікті бір объект
ретінде иеленіп, пайдалану мен билік етуін білелінін, реттейтін және
қорғайтын құқық нормаларының жиынтығы.
Ортақ меншік құқығын субъективті мағынада екі немесе одан да көп
тұлғалардан өздерінің қалауы бойынша қарамағындағы ортақ мүлікті
белгіленген тәртіппен заң шегінде, пайдалану және билік ету мүмкіндігін
заңмен немесе ортақ меншіктің басқа иелері өзара жасалған шарттарымен
қамтамасыз ету деп түсіну керек.
Ортақ меншік құқығы институтының маңызды мен мағынасы ең алдымен
бірнеше тұлғалардың өздерінің тұтыну қажеттілігін қанағаттандыру үшін
белгілі бір объектіні жария түрде құрып, немесе иеленіп бірлесіп
пайдалануынан көрінеді. Ортақ меншік шаруашылық жүргізу тәжірибесінде
сондай-ақ өмірде мүлікті мейлінше тиімді пайдалануына жәрдемдеседі.
Меншік құқығың тоқтатудың жалпы негіздерінен басқа ортақ меншік құқығын
тоқтату да бар, бұл қатысушы үшін оның үлесін ортақ меншіктен бөлу арқылы
жүзеге асырылады.
Ортақ меншікті бөлу және қатысушылардың талабы бойынша одан үлестерін
бөліп шығару қатысушылардың келісімі арқылы жүргілізеді, ал ол мүмкін
болмаған жағдайда мәселе сот арқылы шешіледі. Ортақ меншікті бөлу кезінде
барлық қатысушылардың құқығы тоқтатылады, ал әлдекімге үлесті бөліп шығару
үшін ортақ меншіктен оның үлесі ғана бөлінеді.[4]
2.1 Меншік құқығын қорғау мәселері
Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабында еліміздің азаматтары
заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады деген
тұжырым бар.
Ал Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 118-бабында сәйкес
меншік құқығы дегеніміз — субъектіні заң құжаттары арқылы танылатын жэне
қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану жэне оған
билік ету құқығы.
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез келген
әрекеттер жасауға, соның ішінде бүл мүлікті басқа адамдардың меншігіне
беріп, иелігінен шығаруға, оларға мүлікті иелену, пайдпалану жэне оған
билік ету жөніндегі өз өкілеттілігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және
оған басқада әдістермен ауыртпалық түсіруге, оларға өзгеше түрге билік
етуге құқылы.
Дегенмен меншік иесінің өз өкілеттігін жүзеге асыруы баска тұлғалар мен
мемлекеттің кұқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбауға тиіс.
Меншік кұқығын қорғау заңның барлық салаларымен жүзеге асырылады, соның
ішінде азаматтық құқық заңдары мен реттеледі. Меншік кұқығы бұзылған
жағдайда әрбір азамат Қ Р-сы Азаматтық кодексінің 8 бабына сәйкес өзінің
бұзылған құқығын, заңдармен қорғалатын мүдделерін қорғау жөнінде азаматтық
іс жүргізу заңдарында көзделген тәртіппен сотқа жүгінуге құқылы.
Бұзылған құқықты қорғау үшін өкімет билігіне немесе басқару органыны
өтініш жасау егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, кұқық қорғау туралы
талап қойып сотқа жүгінуге кедергі келтірмейді.
АК-тің 15-тарауында меншік құқығы мен өзгеде заттық құқықтарды қорғау
жолдары көзделген. Олар меншік құқығын тану иеленушіден мүлікті талап етіп
алдыру және меншік иесін құқықтарынан айыруға байланысы жоқ бұзылуын
қорғау. (264-бап)
Меншік құқығын қорғау тәсілдерінің ішіндегі ең кең таралғаны —
мәмлілелерді жарамсыз деп тану туралы талап арыз беру. Сот тәжірибесінде
тұрғын жайларды сатып алу-сату жөніндегі мәмлілелерді жарамсыз деп тану
талап-арыздар, өкінішке орай жылдан-жылға көбейе түсуде. Бүл жағдай
негізінен заң талаптарына қайшы келетін мәмлілерді жасалуынан туындап отыр.
Ал оған басқа себептермен қатар еліміз бойынша тұрғын-жайлардың сатылуы
бағасынан тұрақталмай отырғандығы, қалада үй бағасынын күннен күнге өсуі
далқының саны үнемі көбейіп отырған. Елорда тұрғындарын пәтермен қамтамасыз
ету мәселесінің күрделілігі және олардың басым көпшілігінің құны жоғары
пәтерлерді алуға қаражаттарынын жеткілікті дәрежеде болмауы себеп болып
отыр.
Осы жайларды ескере отырып, біз төмендей барған сайын шиеленісіп әрі
көбейіп отырған тұрғын үй айналасындағы дау дамайлардың заңмен реттелу және
кұқықтық негізде шешілуі жақтарын бөле-жара қарауды жөн көрдік.Осы
санаттағы дауларды қарау барысында соттарда мәмлілелерді жарамсыз деп
тануға байланысты заңды дүрыс қолдануға көптеген қыйындықтар туындайды.
Көбіне-көп адал иеленушіден мүлікті талап етіп алдыру көзделген АК-нің
261-бабына 1-тармағын қолдану барысында, әсіресе тұрғын жайды сату
жөніндегі бірінен соң бірі жасалған бірнеше мәмлілерді жарамсыз деп тану
жөніндегі дауларды қарау барысында осындай қиындықтар туындайды. Осыған
байланысты соттар аталған санаттағы істерді қарау барысында ҚР АК-нің
талаптары мен қатар, Тұрғын үй қатынастары туралы заңын, Қазақстан
Республикасы Президентінің Жылжымайтын мүлік құқықтарын және онымен
жасалған мәмлілелерді мемлекеттік тіркеу туралы заң күші бар Жарлығын
басшылыққа алады. Қаулыда атап көрсетілгендей, тұрғын үйге меншік қүқығы
туралы талап сотқа оның орналасқан жері бойынша беріледі.Соттылық ережелері
бұзылып берілген талап кері қайтарылады да, ал өндіріске қабылданғаны-
соттылығы бойынша жолданады.Тұрғын-жайларды сатып алу-сату жөніндегі
мәмлілелерді жарамсыз деп тану туралы талап арыздарды қарау барысында іске
қатысушы тараптарды нақтылап алу да ең басты мәселе болып табылады. Бұл
санаттағы істер бойынша меншік иесі басқа да мүдделі адамдар мұрагерлер,
кредиторлар, мемлекет жэне басқа да меншік иесі емес тұлғалар талапкер бола
алады.
Бұл заң талабын орындау жылжымайтын мүлікті сатып алу-сату жасайтын
жағдайларда қиындық туғызбайды.
Алайда сот тәжірбиесі, әсіресе тұрғын жайды сату жөніндегі бірінен соң
бірі жасалған бірнеше мәмлілерді жарамсыз деп тану жөніндегі дауларды қарау
барысында аталған заң талаптарын АК-нің 261-бабының талаптарын ескере
отырып, яғни сатып алушының адалдығын анықтай отырып, яғни сатып алушының
адалдығын анықтай отырып, өзгенің заңсыз иеленушіден талап ету мүмкіндігін
қарау қажеттігін көрсетіп отыр.Осы орайда аталған Қаулыға сәйкес, тұрғын үй
іс жүзінде басқа тұлғаның заңсыз иеленуінде болған жағдайда меншік иесі
тұрғын үйді өзгенің заңсыз иеленуінен талап ету туралы талап қоюға құқылы
екенін, егер мүндай талапты қорғау барысында тұрғын үйдің үшінші тұлғада
екені анықталса онда сот талапкердің келісімімен оны тең жауапкер ретінде
тартуға жэне АК-ның 261-бабында көрсетілген мән жайлар бар болса талапты
қанағаттандыруға құқылы.
Тұрғын үй меншік иесінің иелігінен немесе меншік иесі тұрғын үйді
берген тұлғаның иелігінен олардың еріктерінен тыс шығып кеткен жағдайда
ғана меншік иесі оны адал алушыдан талап етуге құқылы.
Мұндай санатқа, атап айтқанда, мәмлілелерді қателестісу, алдау, күш
қолдану, қорқытудың әсерімен, меншік иесі өкілінің басқа түлғамен теріс
ниетпен келісу арқылы жасалуы т.б. жағдайлар жатады. Бұл ретте меншік иесі
түрғын үйдің оның еркінен тыс иеліктен шығып кету фактісін дәлелдеу тиіс.
Егер ондай факті дәлелденсе, АК-нің 261- б 1- тармағына сәйкес даулы
мүлік адал алушыдан талап етілуге жатады.
Қайтыс болған меншік иесінің мұрагері АК-нің 261-бабының 1 -тармағында
көзделген негіздермен, мүлікті адал алушыдан талап етуге жол берілмейді. АК-
нің 261-бабының 1-тармағына сәйкес, ондай құқық тек меншік иесіне тиесілі.
Сондай-ақ егер мүлік сот шешімдерін атқару үшін белгіленген тәртіп
бойынша сатылған болса, АК-нің 261-бабының 1-тармағында көрсетілген
негіздер бойынша мүлікті талап етіп алдыруға жол берілмейді. Адал алушыдан
мүлікті талап етіп алдыру жөніндегі талап арызды қанағаттандырусыз қалдыру
талапкердің меншік қүқығын тоқтатуға, сөйтіп адал алушының мүлікке меншік
құқығының пайда болуына әкеліп соғады. Бұндай шешім адал алушының тұрғын
үйге меншік қүқығын мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын органды тіркеу
үшін негіз болып табылады. Егер алғашқы мәміле бойынша сатып алушының арам
ниетті екені анықталса, ол мәмлілелерді жарамсыз деп тануға және соңғы
сатып алушының меншік құқығына мемлекеттік тіркеуді жоюға негіз болады.
Сонымен қатар тұрғын үй адал алушыға ақысыз өткен кезде меншік иесінің
тұрғын үйді өзгенің заңсыз иеленуінен талап ету туралы талабы барлық
жағдайларда да қанағаттандырылуы жатады. Егер тұрғын үйді иеліктен шығаруға
құқығы жоқ тұлға ақылы шарт бойынша оны иеліктен шығарса, онда меншік иесі
мәмілені жарамсыз деп танумен бірге, адал алушыдан тұрғын үйді талап ету
туралы талаппен сотқа жүгінуге құқылы. Меншік иесінің бұл құқығы заң
бұзушылықпен жасаған алғашқы мәмілеге ғана емес, барлық кейінгі мәмілелерге
де қатысты.
Егер тұрғын үй меншік иесінің келісімі бойынша, яғни оның ұқыпсыздығы
салдарынын иеліктен шыққан жағдайда және оны адал алушы ақылы түрде алған
болса, бүл талап қанағаттандыруға жатпайды.
Тұрғын үйдің меншік иесі болмаса да, тұрған үйді заңды негізделген
тұлға иеленген тұлға АК-нің 261 бабына сәйкес иелену құқығы меншік құқығы
сияқты қорғау мен бірдей, меншік иесінің заңсыз әрекеттерінен де қорғауға
құқылы.
Қазіргі таңда тұрғын үйге деген меншік құқығы мен тұрғын үй қатынастары
ең маңызды мәселелердің бірі болып отырғандықтан, оларды зерттеуге, осыған
байланысты дауларды дұрыс шешуге үлкен мән беріліп отыр.
2 ОРТАҚ БІРЛЕСКЕН МЕНШІКТІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі
Ортақ бірлескен меншік ортақ меншіктің бір түрі болып табылады, оған
қатысушылар жалпы мүліктегі алдын ала айқындалмаған үлестеріне иелік
демек, үлестер, егер заңда өзгеше көзделмесе, тең деп таңылады. Мұндай
мүліктерді бөлу қатысушының бірі оған шыққанда немесе ортақ меншік
тоқтатылғанда ғана жүзеге асырылады.
Ортақ бірлескен меншіктің мынадай түрлері бар. 1)Ерлі –зайыптылардың
ортақ меншігі; 2)Шаруа қоналығының (фермер) ортақ меншігі; 3) Және де
жекелендірілген тұрған үйге ортақ меншік. Заңда жана құқықтық қатынастардың
пайда болуына орай ортақ бірлескен меншіктің аясы кенеюі мүмкіндігі
ескертілген және де ортақ бірлескен меншіктіктің аясы кеңеюі мүмкіндігі
ескертілген және де ортақ бірлескен меншік ерекшелерінде көп келетін ортақ
бірлескен меншіктің өзге де түрлері кездесуі мүмкін.
Бірлескен меншікке қатысушылар, егер олардың арасындағы келісімде
өзгеше көзделмесе, ортақ мүлікті бірлесіп иеленеді және пайдаланады. Егер
барлық қатысушылардың келісімінен өзгеше туындамайтын болса, бірлескен
меншікке қатысушылардың әрқайсысы ортақ мүлікке билік ету жөнінде мәмілелер
жасасуға құқылы. Бірлескен меншікке қатысушылардың біреуі ортақ мүлікке
билік етуге байланыста жасалған мәміле басқа қатысушылардың талап етуімен
мәміле жасаған қатысушылардың талап етуімен мәміле жасаған қатысушылардың
талап етуімен мәміле жасаған қатысушылардың қажетті өкілеттігі болмады
егер себеппен мәміледегі екінші тарап бұл жөнінде белгілі немесе көпе-
көрінең білуге тиіс болғандығы дәлелденген ретте ғана жарамсыз деп танылуы
мүмкін. Натариаттың куәләндырылуын немесе мемлекеттік тіркеуді керек ететін
мәмілелелер жасасу кезінде бірлескен мүлікке басқа қатысушылардың мәміле
жасауға келісімі натариалдың тәртіппен расталуы тиіс.
Бірлескен меншіктің қатысушылары, егер олардың арасындағы келісімде
өзгеше көзделмесе, ортақ меншікті бірлесіп иеленеді және пайдаланады.
Мүлікке билік ету жөніндегі мәмілені қатысушылардың қайсысы жасағанына
қарамастан бірлескен меншіктегі мүлікке билік ету барлық қатысушылардың
қатысуы бойынша жүзеге асырылады. Мысалы, азамат дербес кәсіпкерлікті
жүзеге асыру үшін ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін пайдаланады, ал оның өзі
жұбайлардың бірінің екіншісіне келісім беру арқылы жүзеге асады, әрине,
егер заңда немесе келісімде, неке туралы шартта өзгеше көзделмесе ғана
түсінікті.
Бірлескен меншікке қатысушылар, егер олардың арасындағы келісімде
өзгеше көзделмесе, ортақ мүлікті бірлесіп иеленеді және пайдаланады.Ортақ
бірлескен меншікте үлес болмайды деп есептеленеді, яғни ортақ меншіктің
мұндай түрінде меншік иелерінең үлесі алдын ала айқындалмайды. Сондықтан да
ортақ меншікті бірлескен меншікке қатысушылар арасында бөлу сондай-ақ
олардың біреуінің үлесін бөліп шығару қатысушылардың әрқайсысын ортақ
мүлікке құқығындағы үлесі алдын-ала анықталған жағдайда ғана жүзеге
асырылуы мүмкін.
Ортақ мүлікті бөлу және одан үлесті бөліп шығару кезінде, егер заң
немесе қатысушылардың келісімінде өзгеше көзделмесе олардың үлестері тең
деп танылады. Ортақ мүлікті бөлу және одан үлесті бөліп шығару негіздерінің
тәртібі меншік үлесі жөніндегі ережемен белгіленеді, өйткені заңмен
бірлескен меншіктің жекелеген түрлері үшін өзгеше белгіленбеген және
бірлескен меншікке қатысушылар қатынастарының мәнінен туындамайды.
Ортақ бірлескен меншік ортақ меншіктің бір түрі болып табылады, оған
қатысушылар жалпы мүліктегі алдын ала айқындалмаған үлестеріне иелік
демек, үлестер, егер заңда өзгеше көзделмесе, тең деп таңылады. Мұндай
мүліктерді бөлу қатысушының бірі оған шыққанда немесе ортақ меншік
тоқтатылғанда ғана жүзеге асырылады.
Ортақ бірлескен меншіктің мынадай түрлері бар.
1)Ерлі –зайыптылардың ортақ меншігі;
2)Шаруа қоналығының (фермер) ортақ меншігі;
3) Және де жекелендірілген тұрған үиге ортақ меншік.
Заңда жақа құқықтық қатынастардың пайда болуына орай ортақ бірлескен
меншіктің аясы кеңеюі мүмкіндігі ескертілген және де ортақ бірлескен
меншіктіктің аясы кеңеюі мүмкіндігі ескертілген және де ортақ бірлескен
меншік ерекшелерінде көп келетін ортақ бірлескен меншіктің өзге де түрлері
кездесуі мүмкін.
Бірлескен меншікке қатысушылар, егер олардың арасындағы келісімде
өзгеше көзделмесе, ортақ мүлікті бірлесіп иеленеді және пайдаланады. Егер
барлық қатысушылардың келісімінен өзгеше туындамайтын болса, бірлескен
меншікке қатысушылардың әрқайсысы ортақ мүлікке билік ету жөнінде мәмілелер
жасасуға құқылы. Бірлескен меншікке қатысушылардың біреуі ортақ мүлікке
билік етуге байланыста жасалған мәміле басқа қатысушылардың талап етуімен
мәміле жасаған қатысушылардың талап етуімен мәміле жасаған қатысушылардың
талап етуімен мәміле жасаған қатысушылардың қажетті өкілеттігі болмады
егер себеппен мәміледегі екінші тарап бұл жөнінде белгілі немесе көпе-
көрінең білуге тиіс болғандығы дәлелденген ретте ғана жарамсыз деп танылуы
мүмкін. Натариаттың куәләндырылуын немесе мемлекеттік тіркеуді керек
ететін мәмілелелер жасасу кезінде бірлескен мүлікке басқа қатысушылардың
мәміле жасауға келісімі натариалдың тәртіппен расталуы тиіс.
Бірлескен меншіктің қатусушылары, егер олардың арасындағы келісімде
өзгеше көзделмесе, ортақ меншікті бірлесіп иеленеді және пайдаланады.
Мүлікке билік ету жөніндегі мәмілені қатысушылардың қайсысы жасағанына
қарамастан бірлескен меншіктегі мүлікке билік ету барлық қатысушылардың
қатысуы бойынша жүзеге асырылады. Мысалы, азамат дербес кәсіпкерлікті
жүзеге асыру үшін ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін пайдаланады, ал оның өзі
жұбайлардың бірінің екіншісіне келісім беру арқылы жүзеге асады, әрине,
егер заңда немесе келісімде, неке туралы шартта өзгеше көзделмесе ғана
түсінікті.
Бірлескен меншікке қатысушылар, егер олардың арасындағы келісімде
өзгеше көзделмесе, ортақ мүлікті бірлесіп иеленеді және пайдаланады.Ортақ
бірлескен меншікте үлес болмайды деп есептеленеді, яғни ортақ меншіктің
мұндай түрінде меншік иелерінең үлесі алдын ала айқындалмайды. Сондықтан да
ортақ меншікті бірлескен меншікке қатысушылар арасында бөлу сондай-ақ
олардың біреуінің үлесін бөліп шығару қатысушылардың әрқайсысын ортақ
мүлікке құқығындағы үлесі алдын-ала анықталған жағдайда ғана жүзеге
асырылуы мүмкін.
Ортақ мүлікті бөлу және одан үлесті бөліп шығару кезінде, егер заң
немесе қатысушылардың келісімінде өзгеше көзделмесе олардың үлестері тең
деп танылады. Ортақ мүлікті бөлу және одан үлесті бөліп шығару негіздерінің
тәртібі меншік үлесі жөніндегі ережемен белгіленеді, өйткені заңмен
бірлескен меншіктің жекелеген түрлері үшін өзгеше белгіленбеген және
бірлескен меншікке қатысушылар қатынастарының мәнінен туындамайды.[6]
Ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі ерекше мәртебеге ие. Ерлі-
зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлкі,егер бүл мүлік ерлі-
зайыптылардың үлесті меншігі болатыны не олардың әрқайсысына тиесілі екені
олардың арасындағы шартта көзделмесе,олардың бірлескен меншігі болып
табылады. Жұбайлардың бірлескен меншігі деп олардың некеде тұрған кезде
жинаған мүліктерін айтамыз. Осы тұжырымнан шығатын қорытынды, егер
жұбайлардың бірінің жекелендірілген үйі болса, ал оған тіркелмеген екіншісі
оны бірлесіп жинадық деп айта алмайды.Егер некеде тұрған кезде ерлі-
зайыптылардың ортақ мүлкінің есебінен сол мүліктік құнын едәуір артырған
қаражат жұмсалғаны анықталса, ерлі-зайыптылардың әрқайсысының мүлкі олардың
бірлескен меншігі болып табылады.
Ерлі-зайыптылардың некеге тұрғанға дейін тиесілі болған, сондай-ақ
олардың әрқайсысының меншігі болып табылады.
Ерлі-зайыптылардың бірінің міндеттемелері бойынша жаза өз меншігіндегі
мүлікке ғана сондай-ақ бұл мүлікті бөлісу кезінде ерлі-зайыптылардың біріне
тиесілі болатын ортақ мүлкіндегі өз үлесіне ғана қолданылуы мүмкін.
Жұбайлардың бірлескен меншігіне жұбайлардың әрқайсысының еңбекпен немесе
кәсіпкерлік қызметпен тапқан табыстары, сатып алған заттары, бағалы
қағаздары, зейнетақылары, жәрдемақылары жатады. Жұбайлардың бірлескен
меншігіне екеуі бірге тұрған кезде біреуі бала бағып, не басқалай дәлелді
себеппен табыс таба алмаса, ол екіншісінін табысына ортақ жасады.
Занда еркектер мен әйелдердің тең құқықтары қорғалады, ерлі-
зайыптылар жанұядағы мәселелерді бірлесе отырып шешеді.Бұлардың
әрқайсысы көніліне ұнаған қызметін кәсібін жұмысын және тұратын жерін
тандап алуға ерікті. Сонымен қатар заң жұбайлардың бірге тұруына мысалы,
жас мамандарды жұмысқа алғанда олардың некеге отырғандығы есепке алынады,
Ерлі-зайыптылардың біреуі басқа жерде қызметіне ауыстырылғанда екіншісінің
үзіліссіз еңбек стажы сақталуы сияқты т.б. женілдіктер жәрдемдеседі некеге
отырған уақыты ерлі-зайыптылардың жинаған мүліктері олардың ортақ меншігі
болып табылады. Сондықтан кімнің атында, кімнің қаржысына алынғанына
қарамастан олар ортақ иемденуге пайдалануға жұмсауға тең құқылы. Мүлікке
тең құқықтық егер жұбайлардың біреуі дәлелді себептермен үй-шаруашылығында
істеу, бала күту, оқуда болу табыс тапқан жағдайда да сақталады.
Жұбайлардың әр қайсысы ортақ меншік болып табылатын кез-келген затты
сатады немесе сыйға тарта алады, мұндай жағдайда екінші жұбайдың келісімі
ескеріледі, заттың сатылуын немесе сыйға тартылуын заңсыз деп табу үшін
осыған мүдделі жұбай сатып алушылық не сыйлыққа берілген адамның бұған
мұнын қарсы болғаның білетінің дәлелдеуге тиіс. Ерлі-зайыптылардың олар
некеге отырғанға дейінгі мүліктерді, әрқайсының жеке өздері пайдаланған
заттарды, жұбайлардың біріне сыйға тартылған заттар т.б жалпы ортақ меншік
болып табылады. Жұбайлардың жалпы ортақ мүліктерін бөлген кезде олардың
үлесі тең деп саналады. Бірақ кейбір жағдайда кәмілетке толмаған балалардың
немесе жұбайлардың бірінің көніл аударлықтай мүдесін ескере отырып, сот
үлесті тең бөлу принциптерімен ауытқуы мүмкін.[7]
Ерлі-зайыптылар некеде тұрған кезде жинаған мүлік олардың бірлескен
ортақ меншігі болып табылады. Ерлі-зайытылардың некеде түрған кезде жинаған
мүлкіне ерлі-зайыптылардың әрқайсысының еңбек қызметінен, кәсіпкерлік
қызметтен және санаткерлік қызмет нәтижелерінен тапқан табыстары ерлі-
зайыптылардың ортақ мүлкінен жыне ерлі-зайыптылардың әрқайсысының бөлек
мүлкісіне түскен кірістер, олар алған зейнетақылар, жәрдемақылар сондай-ақ
арнаулы нысаналы мақсаты жоқ өзге де ақшалай төлемдер материалдық көмек
сомалары мертігуіне денсаулығының өзге де зақымдануы салдарынан еңбек
қабілетін жоғалтуына және басқаларына байланысты залалды өтеуге төленген
сомалар жатады. Сондай-ақ ерлі-зайыптылардын ортақ кірістерінің есебінен
сатып алынған жылжымалы және жылжымайтын мүліктер, бағалы қағаздар,
жарналар, салымдар несие мекемелеріне немесе өзге де комерциялық ұйымдарға
салынған капиталдағы үлестер және ерлі-зайыптылар некеде тұрған кезінеде
тапқан басқа да кез-келген мүлік ал ерлі-зайыптылардың қайсысының атына
сатып алғанына не ақша қаражаттарың ерлі-зайыптылардың қайсысы салғанына
қарамастан ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкі болып табылады.
Ерлі-зайыптылардың қүқықтары мен міндеттері азаматтың хал актілерін
жазу органдарында некеге тұру мемлекеттік тіркелген күннен бастап
туындайды. Ерлі-зайыптылар тең құқықтарды пайдаланады жене тең міндеттер
атқарады.
Ерлі-зайыптылардың әрқайсысы қызмет, кәсіп түрін, түрғылықты жерді
таңдауға ерікті. Ана әке болу, балаларды тәрбиелеу, оларға білім беру
мәселелері мен отбасы өмірінің басқа да мәселелерін ерлі-зайыптылар
бірлесіп шешеді, ерлі-зайыптылар отбасындағы өз қатынастарын өзара
сыйластық және өзара көмөк негізінде құруға, отбасының игілігі мен
жәрдемдесуге, ез баларының денсаулығына есіп- жетілуіне және олардың әр
ауқаты жағдайына қамқорлық жасауға міндетті.
Некеге тұру кезінде ерлі-зайыптылар ез тілектері бойынша ортақ тек
ретінде ездерінің біреуінің тегін тандап алады не ерлі-зайыптылардың
әрқайсысы езінің некеде тұрғанға дейінгі тегің сактап қалады, не ез тегіне
екінші жұбайдың тегін қосады.
Егер ерлі-зайыптылардың біреуінің некеге тұрғанға дейінгі тегін
қосарлас болса, тектерді қосуға жол бермейді, ерлі-зайыптылардың біреуінің
тегін өзгерту екінші жұбайдың тегін өзгертуіне әкеп соқпайды. Неге бұзылған
жағдайда ерлі-зайыптылар орта текте сақтауға немесе өздерінің некеге
түрғанға дейінгі тегін қалпына келтіруге құқылы. Ерлі-зайыптылар мүлкінің
заңды режимі ұғымы. Егер неке шартында езгеше белгіленбесе, ерлі-
зайыптылардың бірлескен ортақ меншігінің режимі олардың мүлкінің заңды
режимі болып табылады.
Ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлік олардың бірлескен
ортақ меншігі болып табылады және де ерлі-зайыптылардың ортақ кірістерінің
есебінен сатып алынған жылжымалы және де жылжымайтың мүліктер, бағалы
қағаздар, жарнамалар, салымдар, неше мекемелеріне немесе өзгеде комерциялық
ұйымдарға салынған капиталдағы үлестер және ерлі-зайыптылар некеде тұрған
кездегі тапқан басқа да кез-келген мүлік ол ерлі-зайыптылардың қайсысының
атына сатып алғанына не ақша қаражаттарын қайсысының атына сатып алғанына
не ақша қаражаттарың ерлі- зайыптылардың қайсысы салғанына қарамастан, ерлі-
зайыптылардың ортақ мүлік болып табылады.
Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіне иелену, пайдалану және оған билік ету
ерлі-зайыптылардың өзара келісімі бойынша жүзеге асырылады.
Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіне билік ету жөнінде ерлі-зайыптылардың
бірі мәмілелер жасасқан кезде екінші жүбайының келісімі керек болады.
Ерлі-зайыптылардың біреуі ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіне билік ету
жөнінде жасасқан мәмілесін сот басқа жұбайдың келісімі болмауы дәлел етіп,
тек оның талап етуінен ғана және басқа тараптың мәмәле жөнінде білгендігі
немесе осы мәмілені жасауға басқа жұбайдың күні бұрын білуі тиіс екеудің
дәлелденген жағдайларда ғана жарамсыз деп тануы мүмкін.
Ерлі-зайыптылардың біреуі жылжымайтың мүлікке билік ету жөнінде
мәліммен натариат куәләндіру және заңда белгіленген тәртіппен тіркеуді
талап ететін мәміле жасауы үшін басқа жүбайдың натариат куәләндырған
келісімін алуы қажет. Аталған мәміле жасауға натариат куәләндырған келісімі
алынбаған жұбай осы мәселенін жасалғандығы туралы өзі білген немесе білуге
тиіс болған күннен бастап бір жыл ішінде мәмілені сот тәртібімен жарамсыз
деп тануды талап етуі құқылы.
Ерлі зайыптылардың ортақ мүлкін иелену, пайдалану және оған билік-заң
бойынша немесе неке шарты бойынша реттеледі. Егер меншікке құқық заңымен
реттелсе, онда занды режим қолданылады. Егер меншікке құқық шартпен
реттелсе, онда занды режим қолданылады. Егер жеке шартында өзгеше
белгіленбесе, ерлі-зайыптылардың бірлескен ортақ меншігінің режимі болып
табылады.
Ерлі-зайыптылардың бірлескен ортақ меншігі ол әрқайсысының еңбек
қызметінен, кәсіпкерлік қызметінен және санаткерлік қызмет нәтижелерімен
тапқан табыстары; олардың ортақ мүліктерінен және олардың әрқайсысының
бөлек мүлкінен түскен әрқайсысынын бөлек мүлкінен түскен кірістер, олар
алған зейнетақылар, жәрдемақылар, сондай-ақ арнаулы нысаналы мақсатты жоқ
өзге де ақшалай төлемдер; ерлі-зайыптылардың ортақ кірістерінең есебіне
сатып алынған жылжымалы және жылжымайтың мүліктер; бағалы қағаздар,
жарналар.салымдар, несие мекемелеріне немесе өзге де комерциялық ұйымдарға
салынған капиталдағы үлестер.
Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіне құқығы некеде тұрған кезде үй-
шаруашылығы жүргізеді, балаларды бағып күтуді жүзеге асырады. Ал ерлі-
зайыптылардың әрқайсысының меншігіне келсек, некеде тұрғанға дейін
әрқайсысына тиесілі болған мүлік; некеде тұрған кезінде сыйлыққа,
мұрагерлік тәртібімен өзге де мәміле жасау бойынша тегін алған мүлкі.
Егер некеде түрған кезінде ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкі немесе басқа
жұбайдың мүлкіне ерлі-зайыптылардың кез-келгенің еңбегі есебінен осы
мүліктің құнын әдеуір артыратын салымын жүргізілгені анықталса, ерлі-
зайыптылардың әрқайсысының мүлкі олардың бірлескен ортақ некеде болып
танылуы мүмкін.
Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін болу ерлі-зайыптылардың кез-келгеннің
талап етуі бойнша неке кезінде де, ал бұзылғаннан кейін де сондай-ақ ерлі-
зайыптылардың ортақ мүлкіндегі ерлі-зайыптылардың біреуінін үлесінен
өндіріп алу үшін ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін болуы туралы кредит
берушінің талабын мәлімдеуді жағдайында да жүргізуі мүмкін, ерлі-
зайыптылардың орта мүлкі ерлі-зайыптылар арасында олардың келісімі бойнша
бөлінуі мүмкін. Ерлі-зайыптылардың қалауы бойынша олардың ортақ мүлікті
бөлу туралы келісімі натариат арқылы куәләндырылуы мүмкін. Дай туған
жағдайда ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін болу сандай-ақ ерлі-зайыптылардың
сол мүліктегі үлестерін анықтау сот тәртібімен жүргізіледі. Ерлі-
зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу кезінде ерлі-зайыптылардың талап етуі
бойынша ерлі-зайыптылардың әрқайсысына қандай мүлік беруге тиіс екендігін
анықтайды. Егер ерлі-зайыптылардың біреуінің құны оған тиесілі үлестен
асатың мүлік берілсе, басқа жұбайға тиесінше ақшалай немесе өзге де өтем
ақы берілуі мүмкін.
Ерлі-зайыптылар неке шартымен заңда белгіленген бірлескен ортақ меншік
режимін өзгертуге, ерлізайыптылардың барлық мүлкіне, оның жекелеген
түрлеріне немесе ерлі-зайыптылардың әрқайсысының мүлкіне бірлескен үлестік
немесе белектелген меншік режимін белгілеуге құқылы. Неке шарты ерлі-
зайыптылардың қолда бар мүлкі жөнінде де, болашақтағы мүлкі жөнінде жасалуы
мүмкін. Неке шартында ерлі-зайыптылар өзара күтіп бағу жөніндегі өз
қүқыктары мен міндеттерін бір-бірінің кірістеріне қатысуы әдістерін олардың
әрқәйсысының отбасылық шығындар жасау тәртібін айқындауға; неке бұзған
жағдайда ерлі-зайыптылардың әрқайсысына берілетін мүлікті белгілеуге сондай-
ақ неке шартына ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастарына қатысты өзге де
кез-келген ережелерді енгізуге құқылы.
Неке шартында көзделген құқықтар мен міндеттер белгілі бір мерзімдер
мен шектеулі не белгілі бір жағдайдың туындауына немесе туындамауына қарай
мүмкін. Неке шарты ерлі-зайыптылардың құқық қабілетін немесе әрекет
қабілеттілігін, олардың өз құқықтарын қорғау үшін сотқа жүгіну құқығын
шектей алмайды. Ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік емес неке қатынастарды.
Ерлі-зайыптылардың балаларға қатысты құқықтары мен міндеттерін реттей
алмайды, еңбекке қабілетсіз мұқтаж жұбайдың асырау қаражатың алуға құқығын
шектейтін жағдайды көздей алмайды. Ерлі-зайыптылардың біреуін өте қолайсыз
жағдайда қалдыратын немесе неке отбасы зандарының негізгі бастауларды қамти
алмайды.
Кәмелетке толмаған балалары келтірген зиянды өтеуі кезінде олардың
мүлкінен өндіріп алады. Өмірде адамдардың некеге тіркелмей-ақ тұруы және
жалпы шаруашылықты бірлесіп жүргізуді жиі кездеседі мұны азаматтық жеке
немесе нақты некелік қатынастар деп атайды.Азаматтық неке кәмелетке
толмаған балалардың ғана қажеттерін қанағаттандыру үшін сатып алынған
заттар киім мен аяқ киім,мектеп және спорт жабдықтары, музыкалық аспаптар,
балалар кітапханасы және басқалар билінуге жатпайды және бала бірге тұратын
жұбайға өтем-ақысыз беріледі.
Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлікінің есебінен ерлі-зайыптылар өздерінің
кәмелетке толмаған ортақ балаларының атына салған салымдар сол балаларға
тиесілі болып есептеледі және ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлген кезде
есепке алынады.Ерлі-зайыптылардың неке кезіндегі ортақ мүлкін бөлген
жағдайда ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкінің бөлген бөлінбеген бөлігі сондай-
ақ ерлі-зайыптылардың одан кейінгі неке кезенінде тапқан мүлкі олардың
бірлескен ортақ меншігін құрайды. Некесі бұзылған ерлі-зайыптылардың ортақ
мүлкін бөлу туралы ерлі-зайыптылар талабына талап арыз мерзімі өтеуінің үш
жылдық мерзімі қолданылады.[8]
Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу және осы мүліктегі үлестерін
айқындау кезінде,егер олардың арасындағы шартта өзгеше көзделмесе, ерлі-
зайыптылардың әрқайсысының үлесі тең деп танылады.Сот кәмелетке толмаған
балалардың мүделерін негізге ала отырып жғне ерлі-зайыптылардың біреуінің
мүделерін негізге ала отырып,егер жұбайлардың бірі дәлелсіз себептермен
табыс таппаса немесе ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін отбасының мүделеріне
залал келтіріп жұмсаса, ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіндегі үлестерінің
теңдігі негізін ескермеуге құқылы.Ерлі-айыптылардың ортақ мүлкін бөлу
кезінде ерлі-зайыптылардың ортақ борыштары,олардың арасында өздеріне
берілген үлеске қарай бөлінеді.Ерлі-зайыптыларының біреуінің міндеттемелері
бойынша өндіріп алу тек сол жұбайдың мүлкіне ғана жасалуы мүмкін.Бұл мүлік
жеткіліксіз болған жағдайда кредит беруші өзіне өндіріп алу үшін ерлі-
зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу кезінде борышкер жұбайға тиесілі болатын
борышкер жұбайдың үлесін бөліп берудің талап етуге құқылы,өндіріп алу ерлі-
зайыптылардың ортақ міндеттемелері бойынша, сондай-ақ сот ерлі-
зайыптылардың біреуінің міндеттемелері бойынша алынғандардың бірі отбасының
қажеттеріне пайдаланғандығын анықтаса,ерлі-зайыптылардың біреуінің
мідеттемелері бойынша да ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін жасалады. Бұл
мүлік жеткіліксіз болған жағдайда ерлі-зайыптылар аталған міндеттемелер
бойынша өздерінің әрқайсысының мүлкімен бірлісе отырып жауапты болады.
Егер соттың үкімімен ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкі ерлі-зайыптылардың
біреуі қылмыстық жолмен алған қаражат есебінен сатып алынған немесе
көбейтілгені анықталса,өндіріп алу тиесінше ерлі-зайыптылардың ортақ
мүлкінен немесе оның бірі бөлігінен жасалуы мүмкін. Ерлі-зайыптылардың
кәмелетке толмаған балалардың келтірген зиян үшін жауапкершілігі азаматтық
заңдармен белгілен кеден туған балалар да тіркелген некеден туған балалар
сияқты заңмен қорғалады.Алайда мұндай қатынастар әдетте тараптар үшін
заңдық салдар туғызбайды. Мәселен, ерлі-зайыптылардың ортақ бірлескен
меншік тәртібі туындамайды, еңбекке қабілетсіз еркек не әйел еңбекке
қабілетті ерлі-зайыптылардан міндетті түрде мені бағып қақ деп талап ете
алмайды.
Азаматтық некеде ерлі-зайыптылардың өз міндеттерін орындауы ерікті
түрде жүзеге асырылады және заңмен реттелмейді. Ата-аналарының азаматтық
некеден туған балаларын тәрбиелеумен бағып күтуден міндетінің бұған қатысы
жоқ.[9]
Некелік-шартта ерлі-зайыптылардың мүліктерінің құқықтың тәртібі
белгіленеді онда ерлі-зайыптылар мүлкі ортақ, үлестік немесе бөлек болуы
мүмкін.
Ерлі-зайыптылар некелік шарттар бірінен меншік тәртібін таңдаған болса,
демек жалпы мүліктерді бөліскен кезде үлестерді бірдей тең деп танылады
мүліктің 50 паиызы еріне 50 паиызы әйеліне жатады.
Ерлі-зайыптылар өздеріне өзгеше мүліктік тәртіп белгілеуге құқылы,
сонымен некеге тұрған кезінде ерлі-зайыптылардың әрқайсысы алған мүлік
заттар оларды өздерінікі болады.Ал жер учаскісіне ерлі-зайыптылардың ортақ
меншігіне келсек ерлі-зайыптыларға тиесілі жер учаскіліріне меншік
құқығының немесе жер пайдалану құқығының құқықтық режимі ерлі-зайыптылар
арасындағы мүліктік қатынастарды реттейтін Қ Р-ның азаматтық және неке-
отбасы заңдарында көзделген нормаларға сәйкес айқындалады.Ерлі-зайыптыларға
олар некеге тұрғанға дейін тиесілі болған,сондай-ақ олардың мұрагерлік
тәртібінен сыйға алған жер учаскілері мен жер үлестері олардың әрқайсысының
меншігінде болады.
Егер ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезінде олардың ортақ мүлкі
есебінен осы жер учаскілерінің құнын едәуір арттыратын салымдар жүргізілген
анықталса,ерлі-зайыптылар арасындағы шартта өзгеше көзделмесе,ерлі-
зайыптылардың әрқайсысының жер учаскілері олардың бірлескен меншігі болып
танылуы мүмкін.[10]
Ортақ меншік немесе ортақ жер пайдаланудағы жер учаскілерінің құқықтық
режимі олардың нысаналы мақсатына қарай ауыл шаруашылық мақсаттағы жғне
ауыл шаруашылығынан өзге де мақсатындағы жерлер болып бөлінеді жғне осы
жерлерде орналасады. Субъектілерді бұл құқықтарының құқықтық режимінің
ерекшеліктері олардың құқықтары мен міндеттерінің жер учаскілерінің
нысаналы мақсатынан туындайтындығында. Бұл ретте мақсаттар мен міндеттер әр
түрлі болуы мүмкін,сол себепті олардың құқықтық ренжесі де әр түрлі мазмұнғ
а ие болады. Екі немесе бірнеше тұлғаның меншігіндегі немесе жер
пайдаланудағы жер учаскесі оларға меншік немесе ортақ жер пайдалану
Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген реттерде учаске
бөлінбейтін жағдайда сондай-ақ меншік иелері өздеріне тиесілі жер
учаскілерін бір учаскіге ерікті түрде біріктірген кезде туындайды.Жер
учаскесі әрбір меншік иесінің немесе жер пайдаланушының үлесі анықталмаған
ортақ меншікте не ортақ жер пайдалану болуы мүмкін. Егер Қ Р-ның заңы
актілерінде өзгеше белгіленбесе,жер учаскілеріне ортақ үлестік меншіктегі
немесе ортақ үлестік меншіктегі немесе ортақ үлестік жер пайдаланудағы жер
учаскелері жерге қаттысты құқықтар мен міндеттердің дербес объектісі болып
табылады.Ортақ меншіктегі жер учаскесін пайдалану тәртібі меншікке
қатысушылар арасындағы шартпен белгіленеді олардың арасында келісімге қол
жеткізілмеген жағдайда,пайдалану тәртібі туралы қатысушылардың келісімі
немесе соттың шешімі жылжымайтын мүлік құқықтарды мемлекеттік тіркеуді
жүзеге асыратын органда тіркелуге тиіс.
Ортақ меншіктегі ауыл шаруашылығындағы мақсатындағы жер учаскілерін
пайдалану тәртібін үлестік меншікке қатысушылардың жалпы жиналысы
қабылдайды . [11]
Егер неке шартында жұбайлардын мүлікке деген құқықтық мазмұны
көрсетілсе мысалы, автомабиль мүлік және тіркеуді талап етсе, мұндай шарт
мемлекеттік тіркеуге жатқызылуы тиіс. Ерлі-зайыптылар неке шартымен занда
белгіленген ортақ меншік режимін өзгеруін, ерлі-зайыптылардын барлық
мүлкіне оның жекелеген түрлеріне немесе әрқайсының мүлкіне бірлескен
үлестік немесе бөліктелген меншік режимін беруге құқылы Неке шартында ерлі-
зайыптылардың қолда бар мүлік және болашақтағы мүлкі жөніндегі де жасалуы
мүмкін. Талаптардың неке кезіндегі және неке бұзылған жағдайдағы ортақ
мүлікттің тағдырын шешетіндіктері жөнінде алдын ала келісілген мәлімесі
болып табылады.[12]
Отбасы құрылғаннан кейін жұбайлық құқықтар мен міндеттер пайда болады.
Некеге отырғанға дейінгі ерлі- зайыптылардың арасындағы қатынастар тек
адамгершілік нормаларға негізделсе, тұрмыс құрғаннан кейін ерлі- зайыптылар
арасында заң ережелеріне негізделген құқықтық қатынастар қалыптсады.
Ерлі-зайыптылардың өзара құқықтары екі топқа бөлінеді; өзіндік
құқықтар, мүліктік құқықтар. Жеке өзіндік құқықтар адаммен тығыз байланысты
және одан ажырасуға болмайды . Отбасы тұрмысына байланысты мәселелерді
шешкеде ерлі-зайыптылар бір-бірінің бас бостандығына нұқсан келтіруге,
өзінің айтқанына зардап көндіруге хақы жоқ.[ 13]
Отбасылық құқық ерлі- зайыптылар мен балалырдың меншік қатынастарын мен
оларды қорғау мәселерін зертеиді.[ 14]
Жалпы мүлікттік қатынастарды неке шартымен рәсімдеуге бірнеше себеп
әсер етеді:
- талаптардың біреуі сенімсіздік білдірген жағдайда,яғни жұбайлардың
бірінің екіншісіне қатысты сезім болмай, тек оның қаржылық мәселелеріне
көніл бөлуі;
- құқық қорғау органдарымен кәсіпкерлер жанұясын қорғау мақсатында және
басқа кәсіпкерлердін арасында өзара бәсекелестік қақтығыстарды болдырмау
Мұндай жағдайда мүлік зайыбына жазылады, ал егер адам материалдардың
жауапкерщілікті өз мойына алады ;
- отбасы әлуметтік мәртебенің өзгеруі, яғни ерлі-зайыптылардың әлметтік
жағдайы көтерілсе, онда меншіктінң үлесі қарастырылады.[15]
Мысалға алатын болсақ, ерлі- зайыптылар неке шартына отырғаннан кейін,
жұбайы заңгерлік фирмалардың бірінін ақыл кенесіне сүйеніп, неке шартының
үлгілік жобасын адып, шарта не нәрсесін көрсеткен. Өйткені белгілі заңгер
неке шартының ерлі-зайыптылардың мүліктік қарым қатынасын реттеп қана
қоймай, неке шарты арқылы заңда көрсетілген ортақ меншік түрінің кейбір
тұстарына өзгеріс енгізіп, өз үлесінді алуға немесе мемлекеттік үлестін
жекелеген бір бөлігіне ие болуға болатының атап көрсеткен болатын. Ерлі-
зайыптылар ақылдаса келе қолдарындағы жылжымайтын мүлікті жұбайының атына
жазуға шешім қабылдады. Шарттың натариалді куәлендірілуіне байланысты ұсақ-
түйек жұмыстарын барлығын толықтай тындырып болғаннан кейін, екеуі бес
жылға шарт жасасты.[16]
Арнайы мамандардын айтуы бойынша неке шартына отбасын құрғанан
кейінотыруға болады. Демек, шаңырақ құрып үлгерген жұптардың да, шарт
жасасудың негізгі алғы шартары ережелерін білуінің артықшылығы жоқ. Неке
шарты ерлі-зайыптылардың мүліктік негіздегі қарым-қатынасын реттеу
мақсатында жазбаша түрде жасалып, нотариалдық тұрғыдан куәләндіріліп,
белгіленеді. Неке шартында ерлі-зайыптылар өзара қарым-қатынас барысындағы
бірін-бірі асырауға қатысты құқы мен міндеттерін, отбасына түскен кірістен
өз үлесін алу тәсілдері мен жолдарын, әрқайсысының отбасылық шығынының
мөлшерін белгілеу тәртібін анықтап алуға құқылы.[17]
Неке шарты сол сияқты ерлі-зайыптылар ажырасқан ,тірнектеп жинаған
ортақ мүлікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz