Отбасы және кәмелетке толмағандаға қарсы қылмыстардың орын алуы
АҢДАТПА
Диплом жұмысында отбасы және кәмелетке толмағандаға қарсы
қылмыстардың орын алуы қарастырылып зерттелген.
Бірінші бөлімде қылмыстың ұғымы мен мәні, оның түсінігі, белгілері
және қылмыстың құрамы мен қылмысты дәрежелеу мәселелері талқыланады.
Екінші бөлімде отбасы және кәмелекте толмағандарға қарсы қылмыстардың
түсінігі және оларды жеке құрамдарға бөлу мәселесі қарастырылған.
Үшінші бөлімде отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың
орын алу себептері және олардың алдын алу жолдары мен статистикалық
мәліметтер көрсетілген.
АННОТАЦИЯ
Дипломная работа посвещена исследованию преступлений против семьи и
несовершеннолетних.
В первой главе рассматриваются понятие, значение преступления, его
признаки и состав.
Во второй главе дается общая характеристика преступлений против семьи
и несовершеннолетних, участие прокуратуры в суде при рассмотрении уголовных
дел, совершенных несовершеннолетними.
В третьей главе рассматриваются причины совершении претуплений против
семьи и несовершеннолетних, способы их предотвращения, а также даны
статистические данные.
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР, АРНАЙЫ СИМВОЛДАР МЕН ТЕРМИНДЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
7
1 ҚЫЛМЫСТЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН МӘНІ
10
1.1 Қылмыстың түсінігі және белгілері
10
1.2 Қылмысты санаттаудың мәні мен маңызы
16
1.3 Қылмыс құрамы және қылмысты дәрежелеу мәселесі
18
2 ОТБАСЫ ЖӘНЕ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫ ЖЕКЕ ҚҰРАМДАРҒА
БӨЛУ МӘСЕЛЕСІ 20
2.1 Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың
жалпы сипаттамасы
20
2.2 Прокуратураның кәмелет жасқа толмағандардың қылмыстық
iстері бойынша сотқа қатысуы
31
2.3 Кәмелетке толмағандардың жеке басының психологиялық және физиологиялық
дамуына қарсы қылмыстар олардың құрамы 35
2.4 Отбасына қарсы қылмыстардың саралануы
42
3 ОТБАСЫ ЖӘНЕ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ОРЫН АЛУ СЕБЕПТЕРІ
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ
АЛДЫН АЛУ ЖОЛДАРЫ
46
3.1 Қылмыс жасауға итермелейтін себептер мен жағдайлар
46
3.2 Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін
Қылмыстық кодексте көзделген жазалау шараларының мәні
50
ҚОРЫТЫНДЫ
55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
59
ҚОСЫМША
62
ҚЫСҚАРТУЛАР, АРНАЙЫ СИМВОЛДАР МЕН ТЕРМИНДЕР ТІЗІМІ
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚРК – Қазақстан Республикасының Конституциясы
ҚР ҚІЖК – Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі
РФ – Ресей Федерациясы
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
ІІБ - Ішкі Істер Бөлімі
ҚР АIЖК- Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі
т.с.с. - тағы да сол сияқты
т.б. – тағы да басқалары
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазақстан Республикасы Конституциясының
1-бабында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсетілген. Осы келелі
міндеттерді жүзеге асыру үшін елімізде заң шығару процессін жетілдіру,
қабылданған заңдардың мүлтіксіз орындалуын қамтамасыз ету, өмірдің барлық
салаларында құқық ережелерін қатаң сақтап, тәртіп бұзушылықпен қылмысқа
қарсы пәрменді күрес жүргізу қажет.
Қылмыспен қарсы күрес саласында, құқық ғылымы, оның ішінде қылмыстық
құқық ғылымының рөлі ерекше. Өйткені, еліміздің өмірінде болып жатқан сан-
салалы әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістерге сәйкес келетін қылмыстық
құқық нормаларын дер кезінде осы өзгерістерге сәйкес әзірлеуде осы ғылым
саласының міндетті. Өйткені, елімізде орын алған әр түрлі өзгерістерге
сәйкес орын алатын қылмыстардың саны, деңгейі, ерекшелігі де болады.
Еліміз бойынша тіркелген қылмыстардың саны жылма жыл арта түсуде. Бұл
мәселеге байланысты Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев 2004 жылы мамыр
айында облыс әкімдерінің республикалық жиынында ерекше мән беріп, ұлғайып
келе жатқан ұймдасқан жемқорлық қылмыстарына, экономика саласындағы
қылмысқа қарсы пәрменді күрес жүргізу міндеттерін алға қойды. Осы мєселеге
байланысты елімізде 1992 жылы 7 наурызда Республика Президентінің
Жемқорлықпен ұйымдасқан қылмыстың нысандарына күресті күшейту шаралары
туралы, 1998 жылы 2 маусымда Жемқорлықпен қарсы күрес туралы, 1999 жылы
23 шілдеде Мемлекеттік қызмет туралы заңдар қабылдады. Осы аталған
нормативтік-құқықтық актілердің негізгі бағыты қылмыстың сан алуан
түрлерімен түбегейлі күрес жүргізу, олардың қарқынын тежеу, қоғамға қауіпті
іс-әрекеттерге жол бермеу болып табылады. Көпшілікке аян болып отырғандай
көптеген қылмыстар ресми құжаттарды пайдалану, оны қолдан жасау, оған
тиісінше өзгерістер енгізу арқылы алдау жолымен жүзеге асырылады. Мұндай
қылмыстарды лауазымды адамдарды да, жеке тұлғаларда істейтіні белгілі.
Ғасыр қасіретіне айналып бара жатқан бұл мәселелердің түйінін шешу
әлі де біраз уақытты керек етері сөзсіз.
(V((( ғасыр мен XIX ғасырдың бірінші жартысында қазақ халқында
жалпыға бірдей заң ретінде қолданылған Қазақтардың кәдімгі құқында
қылмысты кінәлі әрекет деп қарап, қылмысты тек қана соған бейім адам ғана
жасайды деген тұжырым жасалған, сонымен қатар ақыл - есі кем адам
қылмыстын субъектісі бола алмайтыны атап көрсетілген. Бұл заң негізіне
сүйенсек, жас балалар (заң бойынша 15 жасқа дейінгілер жас балалар болып
есептеледі) өз әрекетінің зардабын түсіне алмайтындықтан, билер соты
алдында жауапқа тартылмаған.
Ересектер қылмысы мен кәмелетке жасы толмаған балалар арасындағы
қылмыстар бір - бірімен тығыз байланысты. Жасы толмағандар арасындағы
қылмыстың түн - тамырына түпкілікті балта шабу мүмкүн емес. Алайда, алдын
алу, тежеу болашақтағы ересектер қылмысының азаюына қол жеткізер еді.
Балалар арасындағы құқық бұзушылық жыл сайын көбеймесе, азаймай отыр.
Қоғамға жат бұл әрекеттердің алдын алу, тіптен, жеделдетуді керек етеді.
Жас балалардың (9-13 жастағы) құқық бұзушылығына - бос уақыттың көптігі,
пайдалы іспен айналыспаушылық, ата - ана тарапынан бақылаудың өз
дәрежесінде болмауы, құқықтық білімнің аздығы сан - саналы жақсы істермен
қызықтырып, өзіне тартатын аулалық клубтардың жабылуы басты себептер болып,
мектептен бос уақытында не істерін білмей,еріккен баланын қандай іске болса
да еліктеушілік танытуына әкеліп соғуда.
Көптеген сот істері тәжірибесі көрсеткендей, жас балалардың құқық
бұзуына әсер ететін жағдай - ересектердің олардың қылмыстық әрекетке тартуы
болып табылады. Жас балалар құқық бұзушылығын жан - жақты ашуға ниет еткен
Н. Трофимовтың пікірінше, құқық бұзушылықтан бастап, қылмыстық жолға түскен
балалардың 70 проценті ересектердің ықпалымен соңғы жолды таңдаған.
Шынында жас жеткіншектің құқық бұзушылық жолына тез икемделіп,
ересектер ықпалына еруі - мектеп пен ата - ананың кінәсі. Егер әрбір адам
ата - ана баласының сабақтан тыс уақытта қандай іспен шұғылданып жүргенін
күнделікті бақылап отырған болса, өкінішті жайлардың аз болары сөзсіз.
Баланың достарының кім екенің, мектепте қалай оқитынын қадағалау ата - ана
тарапынан күнделікті дағдыға айналса, бақылаудың бәрін сезінген бала құқық
бұзушылыққа сирек барар еді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы: Қазақстанда кәмелетке жасы
толмаған балалар қылмысы жөнінде жазылған белгілі ғалымдардың (Ө. С.
Жекебаев, К. А. Бегалиев, М. С. Нарықбаев, С. А. Шапинова) еңбектері
баршылық. Дегенмен, 9-13 жас аралығындағы жас балалардың құқық бұзушылығын,
әсіресе ересектер ықпалына еріп, құқық бұзушылықтың жоғары сатысына жетуіне
әсер еткен жағдайларды, олардың әлеуметтік - экономикалық, әлеуметтік -
материалдық негіздерін, болмаса басқа да астарын ашып көрсету болашақтын
ісі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: негізгі мәселелердің бірі отбасы және
кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстың ұғымын анықтау, оған қылмыстық
құқықтық баға беру. Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың
қайсысының қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған
осы мәселеде қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды
реттеу- қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Көздеген мақсаттарға жету үшін келесі міндетерді алға қоямыз:
- біріншіден, аталмыш қылмыстың белгілерін қарастыру және ашып көрсету.
- екіншіден, Қазақстан Реаспубликасының жаңа Қылмыстық кодексіндегі отбасы
және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жекелеген құрамдарының
көрнісін анықтап, саралауды жүзеге асыру;
- үшіншіден, аталған қылмыстардың жазалану шаралары және осы қылмыстардың
орын алуына итермелейтін себеп салдарды ашып көрсету болып табылады.
Осыған сәйкес отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар
обьектісінің маңыздылығына қарай кодекстің екінші бөлімінде
орналастырылған. Бұл қылмыстардың маңыздылығы сол кәмелетке толмағандардың
дамып жетілуіне, жеке психологиялық және физиологиялық қалыптасуына қарсы
әсерін тигізетіндігімен және отбасындағы қарым-қатынастарды бұзатындыағымен
ерекшеленеді.
Зерттеу объектісі: Қазақстан Республикасындағы отабасы және кәмелетке
толмағандарға қарсы қылмыстардың саласындағы орын алу қоғамдық қатынастар
табылады.
Зерттеу пәні: отабасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың
орын алу жүйесі болып табылады.
Зерттеудің теорияық және әдістемелік негіздерін Қазақстан
Республикасының заңдары, нормативтік және ережелік құқықтық актілері,
қарастырып отырған мәселе бойынша жетекші отандық және шетел ғалымдарының
ғылыми еңбектері жинақталып талқыланады.
Дипломдық жұмыс құрылысы бойынша кіріспеден, үш бөлімнен,
қортындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН МӘНІ
1.1 Қылмыстың түсінігі мен белгілері.
Қылмыстың түсінігі Казақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 9-
бабында берілген. Осы бапқа сәйкес қылмыстық кодексте жазалау қатерімен
тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады. Қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша
қолдануға жол берілмейді. Осы анықтамадан қылмыстың бірқатар міндетті
белгілермен сипатталатындығы көрініп тұр. Бұлар әрекеттің: Қоғамға
қауіптілігі, құқыққа қайшылығы, кінәлігі, жазаланушылығы. Тек осы
белгілердің жиынтығы болғанда ғана әрекет қылмыс болып табылуы мүмкін.
Қылмыстың бірінші белгісі - оның қоғамға қауіптілігі. Қоғамға
қауіптілік- қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға нақты
қауіп төндіретін немесе зиян келтіретін қылмыстың объективті белгісі
(әрекет немесе әрекетсіздік). Қоғамға қауіптілік қылмыстың нақты түрдегі
сапалық белгісі болып табылады, яғни заң шығарушы қылмытың тек осы -
қоғамға қауіптілік белгісін ғана анықтаумен әрекеттің немесе
әрекетсіздіктің қылмыс қатарына жататын, жатпайтындығын дәлелдеп көрсетеді.
[1]
Қоғамға қауіптілік әрекеттің қоғамдық қатынастарға зиян келтіріліуі
немесе зиян келтіру қаупін туғызуы белгілерімен сипатталады. Заң шығарушы
қандай да болмасын бір әрекетке қылмыстық заңда тыйым салуды қажет деп
тапқан кездің өзінде нақты әрекет немесе әрекетсіздік әрқашан да қылмыс деп
таныла бермейді. Қылмыстық кодекстің 9-бабының екінші бөлігінде Осы
кодекстің Ерекше бөлімінде көзделген қайсыбір әрекеттің белгілері формальды
болса да бар, бірақ елеулі болмағандықтан қоғамдық қауіпті емес, яғни жеке
адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтірмеген және зиян келтіру қаупін
туғызбаған іс-әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс болып табылмайды деп
айтылған. Қоғамға қауіптілікті тек қылмысқа ғана қатысты деп айтуға
болмайды. Әкімшілік құқық бұзушылық та жеке адамға, қоғамға немесе
мемлекетке зиян келтірілуі мүмкін. Алайда олардың қоғамға қауіптілігі
едәуір төмен. Заң шығарушы қылмысты басқа құқық бұзушылықтан айырып көрсету
үшін, қол сұғушылықтың нәтижесінде болатын зардаптардын белгілерін
сипаттайтын белгілерді Қылмыстық кодекстін Ерекше бөлімі баптарының
диспозициясында.
Қоғамға қауіптілік қоғамға зиянды әрекеттік өзінің тікелей
ерекшелігіне, яғни оны істеу уақыты, орны, тәсілі, жағдайларға байланысты
әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы: тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым
салынған жерлерде, не тыйым салынған аңдарға қатысты аң ауланса, ол заңсыз
болып табылуы, Қылмыстық кодексінде 296-бабы, бірінші бөлігі бойынша
механикалық көлік құралдарын жүргізуші адамды жол қозғалысы немесе көлік
құралдарын пайдалану ережелерінің бұзуы, абайсызда адамның денсаулығының
ауыр немесе орташа ауырлықтары зиян келтіруі. Осы бап бойынша, егер адамның
денсаулығына зиян орташа ауырлықтан төмен болған жағдайда жауыптылық
әкімшілік ретпен қарастырылады. [2]
Қылмыстың міндетті белгілерінің бірі болып құқыққа қайшылық - яғни
қылмыстық заңмен тыйым салынған іс-әрекет немесе әрекетсіздік болып
табылады. Қылмыстың формальді және материалды белгілері бір-бірімен тығыз
байланыста болады. Адамның қылмыстық құқылық норма бойынша тыйым салған іс-
әрекеттерді істеуін құқыққаа қайшы деп табуға болады. Құқыққа қайшылық-
қылмыстың формальді белгісі. Қылмыстық құқыққа қайшылықтың міндетті белгісі
болып осы заңда көрсетілген іс-әрекетті істеген жағдайда нақты нормада
көрсетілген, қылмыстық құқықтық санкция белгілеген жазаның белгілі бір
түрінің тағайындалуы болып табылады.
Қылмыстың болуы туралы сөз тек қана, егер қылмыстық заңмен тыйым
салынған әрекет бұзылса ғана болуы керек. Мысалы: Қазақстан Республикасы
территориясында шетел валютасымен мәміле жасауға, валютаны қадағалау
заңымен тыйым салынған, бірақ мұндай әрекет Қылмыстық кодексте
қарастырылмаған. Сондықтан бұл қылмыс болып табылмайды. Заң шығарушы
қылмыстың формальді белгісінің өсуіне байланысты қазіргі кезеңде Қылмыстық
кодексінде 9- бабы бірінші бөлігіне конституция нормасын енгізген
(Конституцияның 77- бабы, 3- бөлігі 10- тармағы) қылмыстық заңды ұқсастығы
бойынша қолдануға жол берілмейтіндігі. Басқаша айтқанда конституциялық
деңгейде белгіленген қағида заңда белгіленіп көрсетілмесе қылмыс жоқ.
Құқыққа қайшылықпен қатар онымен байланысты қылмыстың екі белгісі кінәлілік
және жазалылық болып табылады. [11]
Қылмыстық кодексінде 19 - бабы екінші бөлігіне сәйкес, объективті
айыптауға, яғни кінәсіз зиян келтіргені үшін қылмыстық жауыптылыққа жол
берілмейді. Осы баптың үшінші бөлігіне сәйкес, қасақана немесе абайсызда
әрекет жасаған адам ғана қылмысқа кінәлі деп танылады. Кінәлілік құқыққа
қайшылықтың міндетті шарттарының бірі болып табылады. Қылмыстың қаншалықты
зардабы болғанына қарамастан, егер оны істген адамның әрекетінде кінәнің
белгілі бір түрі болмаса, ол қылмыстық жауыптылыққа, жазаға тартылмайды.
Кінә - бұл тұлғаның өзі жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекетті мен оның
қасақаналық және абайсыздық түріндегі салдарына психикалық қатынасы.
Қылмыстық заңға сәйкес, кінә - бұл әрқашан не қасақаналық, не абайсыздық.
ҚР Қылмыстық кодексінің 19- бабының 3- бөлімі бойынша қасақана немесе
абайсызда іс-әрекет жасаған адам ғана кінәлі деп танылады. Қасақаналық та,
абайсыздық та жасалған іс-әрекетпен оның салдарына кінәлі психикалық
қатынастың нысандары болып табылады. Бұл- олардың ұқсастығы.
Ал, айырмашылығы - қасақана және абайсыз кінәні құрайтын
интеллектуалдық жєне еркіне қарай сәттердің ерекше, өзіне ғана тән мазмұны
мен ара қатынасында. Қылмыстың жасалуына байланысты кінә (қасақанылық та,
абайсыздық та) заң қолданушының (сот, тергеуші) санасынан тыс орын алады.
[26]
Ол - алдын ала тергеу жұмысын жүргізу мен сотта істі қарау кезінде
дәлелденетін затқа жатады. Ол - іс бойынша анықталған дәлелдерді саралау
кезінде жүзеге асады. Қылмыстық заң, қылмыстық жауыптылықты тұлғаның өзі
жасаған іс-әрекетті мен оның салдарына психикалық қатынасының кез келген
түрінен емес тек ғана қасақаналық пен абайсыздық сияқты белгілі түрімен
ғана байланыстыру бекер емес. Психикалық қатынастың дәл осы түрдегі,
кінәлінің қылмыстық заңмен қорғалатын мүдделерге, яғни жеке бастын, қоғам
қарсы (қасақана жасалған қылмыстарда) немесе немқұрайлы (абайсыздан
жасалған қылмыстарда) қатынасын білдіреді. Сондықтан, кінә - тұлғанын
қылмыстық қастандылықтан заңмен қорғалатын мүдделерге теріс қатынасын
көрсететін өзінін жасаған қылмысты әрекеті немесе әрекетсіздігінен
туындаған зиянды салдарға психикалық қатынасы. [27]
Қылмыстың тағы бір міндетті белгісі – қылмыстық жазаланушылық болып
табылады.Қылмыстың өзі қылмыстық заң жазамен тыйым салған әрекет немесе
әрекетсіздік. Яғни жазалау қатерімен тыйым салу қылмыстың белгісі
болады.Адам нақты бір қоғамға қауіпті әрекеті үшін қылмыстық жазаға
тартылуы тиіс. Кейбір жағдайларда жазалау қатерімен тыйым салынған
қылмыстық жазалау іске аспай қалуы да мүмкін. (Ескіру мерзімінің өтуіне
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату, рақымшылық ету т.б.) бірақ бұл
жағдайлардан жасалған єрекет қылмыс екендігін жоғалтпайды.
Отандық ғылымда қылмыс ұғымы проблемасын теориялық зерттеу ісінде осы
мәселеге арнайы монография жарияланған Н.Д. Дурмановтың рөлі айтарлықтай.
Қылмыстың формалды нышаны заңда ол туралы көрсетілмесе қылмыс та жоқ
деген қағиданың заң шығарушылық сипатын білдіреді.Бұл ресейлік қылмыстық
құқық бойынша қылмыстық заңды ұқсастыққа орай қолдануға жол берілмейді
деген сөз. Құқық қолданушы органдар қандай да бір себеппен заң шығарушының
назарынан тыс қалған сондықтан қылмыстық жазалауға жатпайды деп танылған
қоғамдық қауіпті әрекеттерді табуы мүмкін. Оның үстіне әрекеттің қоғамдық
қауіптілігі бар уақыттарда бірдей шегеленіп қалған жағдай емес.
Бұгін қоғамға қауіпті болып түрған жағдай ертен бұндай болмауы күдік
және керісінше қылмыстық заңмен жаңа әрекеттерге тыйым салу қажеттілігі
туындауы мүмкін. Бірақ, мұндай кем-кетік жерлерді толықтыру заң шығарушының
өз құзырына беріледі. Сот, прокурор, тергеуші, анықтау органы қылмыстық
зерттеу ауқымынан сырқары жатқан әрекеттерге қылмыстық құқықтық баға
беруге құқылы емес. Қоғамды қауіпті әрекеттердің жаңа түрі табылған
жағдайдағы құқық қолданатын органның міндеті – оларға заңдылық тұрғысынан
тыйым салу жөнінде, оларды жасағаны үшін қылмыстық жауаптылық тағайындау
тұрғысында мәселе қою. [32]
Қылмыстық бұл нышаны қылмыстық заңда қарастырылған әрекетпен қылмыстық
заң құрайтын объектілерге едәуір зиян келтірерліктей мүмкіндігімен
айқындалады. Қоғамдық қауіптілік алдында атап көрсетілгендей, қылмыстық
әрекеттің әлеуметтік болмысын айғақтайтын материалдық нышан болып
табылады. Бұл – қылмыстың за шығағрушының еркіне бағынбайтын объективті
қасиеті. Батыс Еуропа елдерінің қылмыстық заңдарында, әдетте, қылмыстың
материалдық нышаны деген ескерілмейді.
Мысалы, айталық, Германия Федеративтік Республикасының ҚК-нде қылмысқа
бас босандығынан бір жылға және одан да көп уақытқа айыру мен жазаланатын
құқыққа қарсы әрекет деген анықтама берген. Осыған орай біздің отандық
қылмыстық-құқықтық ғылымда да қылмыстың материалдық анықтамасынан бас
тартып, оның формалдық анықтамасына қайтып оралу туралы ұсыныстар қойылып
жүр. [35]
Мәселе тек қана батыстық қылмыстық-құқықтық ғылымның қылмыстық
әрекеттің қоғамдық қауіптілік нысанына тойтарыс беруінде ғана емес,
сондай-ақ бұл жерде заң шығарудың дәстүрлі түрлері де басымдылық
көрсетеді. Қылмысқа заң шығарушылық тұрғыдан анықтама беру Германияның
қылмыстық кодексінде өткен ғасырдың өзінде пайда болған, ал бұл кез
қылмыстық құқықтық теория әрекеттің қоғамдық қауіптілік нышанын жасай
қоймаған, әрі қылмыстық құқықтағы классикалық бағыттың өктемдік жүргізіліп
тұрған тұсысы болатын.
Әрекеттің қоғамдық қауіптілігі жайлы ілім кеңестік қылмыстық құқық
аясында туындап, дамыған жоқ, тек қылмыстық құқықтық әлеуметтік мектебі
дейтін ағым өкілдерінің теориялық туындыларында бой көрсетті. Бұл бағыттың
біздің заң шығарушылық үрдісімізде шындығында орын тепкендігі - өзге
жағдай. [16]
Қылмыстың қоғамдық қауіптілігін батыстағы елдер қылмыстың анықтамасына
және баға берілуде моральдік аспектінің енгізілуіне қатты қарсы болды.
Мәселен, Н.С.Таганцев былайша түйіндеген болатын: Қылмысты үрдіс
өнегесіздікпен теңдестірілуге жатпайды және олай етілуі мүмкін де
емес:мұндай теңгеру тарихтың ащы сабақтары куә болғандай, сот төрелігін
жалған жолға салып жібереді – мұның өзі мемлекеттің жазалаушылық қызметіне
идеяны, сенімдерді, кемістіктер мен құмарлықтарды қуындауды кіргізді:
жердегі сот төрелігіне аспандағы сот төрелігінің бөлінбес қасиеттерін
иеленуге мәжбүрледі. [53]
Кеңестік әділет ғылымында қылмыстық – құқықтық және моральдіқ
шамалардың ара қатынасына түбірлі түрлі көзқарас біржақты жария етілді:
қылмыс – бір сәтке қылмыстық заңды моральды (имандылықты) бұзу деген сөз.
Айталық, Н.Ф.Кузнецова былай деп есептейді: Қылмыс атаулылары бастан –
аяққ имансыздықпен айғақталады дуге болады дейді де, олардың имансыздық
ауқымымен жанасуы әрқилы , - деген уәж айтады.
Кеңес криминалистері әрине, имнасыздық шаралары кеңестік қоғамда да
бірегей болмайтындығын түсіне білді. Олар бұл жағдайда да коммунизм көру
ісіне, революцияға пайдалы жағдайлардың баршасы иманды деген коммунистік
моральдың идеясы жөніндегі белгілі лениндік нұсқаулардан бастама алды.
Сөйтіп, кеңестік қоғамда ресми түрде үстемдік жүргізген моральдің шамаларын
бұзу қылмыс ұымының ажырамас атрибуты ( ерекше белгісі) деп танылды. Десе
дағы, айтыс – дау үшін сылтаулар сол кезде де табылатын
талқыға салудың себеп – салдары мынаған келіп тірелетін: имансыздықтың
нышандарын қылмыстың өз алдына нышаны деп қарастыру керек пе, жоқ әлде ол
әлгі көрсетілген қағидалардың бірінің уысында кете ме – міне, әңгіме сол
ауқымда өрбитін. Бұл тұрғыда үш түрлі көзқарас ортаға салынды. Біріншіден,
қылмыстық іс – әрекеттің имансыздығы қоғамдық қауіптілік нышанына
кіргізілді; екіншіден, қылмыстық құқыққа қарсылық нышанына жатқызылды; және
үшіншіден имансыздық қылмыстың іс-әрекетінің жеке тұрғыдағы нысаны деп
танылады. [12]
Бәлкім, қазіргі кезде коммунистік идея жетекші болуын тоқтатуына орай
осынау тұжырамалардың барлығы да сырылып тастауға тиісті. Оның үстіне,
ашығына келсек, бұдан бұрынғы уақытта да барлық қылмыстық – құқықтық тыйым
салулардың барлығы да имансыз деп тұжырауға едәуір қажет болатын. Әрине,
қандай да болмасын шекарадан тыс жерде шетелдік валютада қаржы тапқан
кәсіпкер немесе коммерсант ешқандай ресейлік өкілдік алған банкіне сол
ақшасын аудармағандықтан, бюджетке және оның экономикасына ауыр зиян
келетіндігі айқын. Ақша удармаудың себебі бір ғана: олар ресейлік өкіметке
сенбейді және бұл жағдай негізсіз де емес. Біріншіден, үкіметтің салатын
салықтары кез келген кәсіпкерлікті тумай жатып тұншықтырады. Екіншіден,
ол капитал иесінің жиған-тергеннен айырылып қалуын көздейтін әлдебір
реформаны көлдене тартуы ғажап емес. Үкімет әдетте шекарадан тыс жерлерден
аударылған шетелдік валютадағы қаржы өндірісін сүйемелдеп,
инвестициялауға, сондай-ақ зейнетақы мен жалақыны төлеуге жұмсалады деп уәж
айтқан болады.
Бірақ, неге екені белгісіз,сол қайыршы болуға айналған зейнеткер
де,жалақыларын пәлен айлап ала ламай жүрген мұғалім өтпесе дәрігер де,
сондай – ақ шетелдік есепте қаржысы барлар да үкіметтің мұндай
мәлімдемелеріне ойлануды қойған. [25]
Қылмыстық заңда ана не мына әрекеттерге тыйым салу қажеттілігінің және
олардың декриминализациялауға апарып тірейтін асыра сілтеушіліктің себеп-
салдары өте әрқилы болып келеді. Бұл процеске ықтиятты түрде талдау
жасау,яғны қылмыстық құқық тыйым салуларды шығарып тастау
декриминализацияның соңғы жылдардағымынадай себептермен бөліп қарастыруға
мүмкіндік береді:
Бірінші тәртіптің себептері үш жағдайда жасалған күшті спирттік
ішімдіктерді сату мақсатынсыз құр сақтағаны және оларды жасайтын
жабдықтарды да сату мақсатынсыз дайындағаны немесе сақтағаны үшін
қылмыстық жауаптылықтың өзгертілуінен туындады.
Екінші тәртіптің себептері 1991 ж. аяғында жеке кәсіпкерлік және
коммерциялық тұрғыдағы араға жүрушілік үшін қылмысты жауаптылықтың
өзгертілуін дүниеге келтірді. Бұл дегеніміз экономиканың нарық соқпағына
түсірілуінің ресми түрде жариялануыны көрінісі еді, осыған орай көрсетілген
єрекеттер қоғамдық қауіптілігі былай тұрсын, енді қоғамдық пайдалы
үрдістерге айналды.
Үшінші тәртіптің себептері азаматтық хал актілері жазбалары жайлы
заңдарды бұзғандығы үшін қылмысты жауаптылыққты өзгертуді туындайды.
Бұл қылмыстық – құқықтық тыйым салу кеңестік қылмыстық құықта ондаған
жылдар бойына үстемдік жүргізіп келген еді. Криминал некеге тұруға кедергі
жасайтын жағдайларды жасырумен немесе органдарға азаматтық хал актілері
туралы жалған апараттар берумен түйінделеді. Бұл қылмыстар жөніндегі істер
әрдайым көп болмайтын, ал олардың ішінде басқа некеде тұратын адамдардың
жаңа некеге тұруға елдердегі жыл сайынғы толып жатқан ажырасулар отбасының
орнықтылығы мен некенің беріктілігі – қоғамдық салаға ғана емес, сондай-ақ
жеке адамдар арасындағы сырластық-ашыналық қарым-қатынастарға да
байланысты.
Әрбір мемлекет өзінің тыйым салу шаралары арқылы бұл процестерге оң
тұрғыдан игі әсерін тигізе алады. Сондай-ақ соңғы жағдай некені қылмыстық –
құқықтық тұрғыдан бекітуге болмайтындығына көз жеткізгендей болды және
аталған құқық бұзушылықпен келтірілетін кесірдің елеулі екендігіне деген
көзқарастың өзгеруіне де алып келді. Сондықтан осынау бұрын қылмыстық
тұрғыда жазаланып келген әрекет те декриминализацияланды.
Адам тәртібінің анадай не мынадай түрін криминализациялау және белгілі
бір дәрежедегі қылмыстық – құқықтық тыйым салудың орнығуы қоғамдық
адамгершілік тұрғысындағы көзарастарына сәйкес келуі керек. Заңға әуел
бастан белгілі дєрежедегі керітартпалық үйір екенің ұмытпаған жөн. Заң,
мәселен, бүгінгі тіршілікке қарағанда әрқашан кешегі болып келеді. Заң
әлдебір мәселе турасындағы адамгершілік тыйым салулар, айталық, ұсынған
тұста қажетті сәтті өткізіп алуы кәдік, міне, сол кезде ол адамгершілік
негіздермен бекітілмеген болып табылады. Содан келіп, қылмыстық заң тыйым
салған тиісті әрекетті декриминализациялау мәселесі бой көтереді. Мәселен,
ауырлатар жағдайға апарып соқпайтын, күштемей еркектер арасындағы жыныс
қатынасы үшін қылмыстық жауаптылық жүктемеу жөнінде осылай болды.
Біздің қоғамымыз мұндай әрекетке брынғыдан гөрі кешірімділікпен қарай
бастады – оны жекелеген адамдардың жыныстық белсенділігіндегі аурушаңдық –
патологиялық өзгерістерге жатқызылып, ашыналық қарым-қатынастар ауқымына
апарды. Осыған орай тиісті қылмыстық – құқықтық тыйым салу қылмыстық
заңдылықтан шығарылып тасталды. [45]
Сонымен осы жұмыста қылмыстың бірқатар міндетті белгілермен
сипатталатындығы көрініп тұр. Олар: қоғамға қауіптілік, құқыққа қайшылық,
кінәлілік, жазаланушылық. Сондықтан, тек осы белгілердің жиынтығы болғанда
ғана әрекет қылмыс болып табылуы мүмкін
1.2 Қылмысты санаттаудың мәні мен маңызы
Қылмыс санаттары деп оларды нақты белгілері бойынша топқа бөлуді
айтамыз. Қылмысты санаттауға іс-әрекетінің қоғамға қауіптілігің сипаты мен
дәрежесі немесе қылмыс құрамының жекелеген элементтері негіз болады.
Қылмыстық заңда қылмысты саннатаудын үш түрлі көрінісі қалыптасқан. Ол
біріншіден, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің сипаты мен дәрежесіне қарап
қылмысты төрт түлі санатқа бөлу, екіншіден, қылмыстың объектісі бойынша
саннатау.
Осы белгі бойынша барлық қылмыстарды Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімінде бірнеше санатқа бөлініп, объектісінің маңыздылығына қарай бірінен
соң бірі орын алған, мысалы адам өміріне қарсы, мемлекеттің егемендігіне,
басқару тәртібіне, меншікке қарсы, әскери қылмыстар т.б. Үшіншіден, қоғамға
қауіптілік дәрежесі бірдей қылмыстар, қоғамға қауіптілік сипаттарына қарай
жәй, күшейтілген (квалифицированные), артықшылық берілген
(привилегированные) болып бөлшектенеді. Мысалы: кісі өлтіру, жеңілдетін
жағдайда жан күйзелу, қажатті қорғану шегінен асып кісі өлтіру бөліп
бөлінеді, Қазақ ССР-іні 1959 жылы жабылдаған Қылмыстық кодексінде қылмыс
саннатары деген мәселе көрсетілмеген еді. Тек қана 1972 жылы 4 қарашада
Қылмыстық кодексте 7-1 деген жаңа бап енгізіліп, бапта ауыр қылмыстың
түсінігі ғана берілді. [5]
Қылмыста көрсетілген санаттарға, бөлу манызы зор.
Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық кодексінде қылмысты санаттау
арнаулы норма енгізіліп, онда қылмыстар сипатына және қоғамға қауіптілік
дәрежесіне және кінәнің түріне байланысты онша ауыр емес, ауырлығы орташа,
ауыр және аса ауыр болып санаттарға бөлінген.
Кесте 1 – Қылмысты санаттарға бөлу
Қылмыстық кодекстін 10-бабына сәйкес: Жасалғаны үшін осы кодексте
кездескен ең ауыр жаза екі жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын
қазақана жасалға әрекет, сондай-ақ жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең
ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жазалған
әрекет онша ауыр емес қылмыс деп танылады.
Жасалғаны үшин осы кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығанан айырудан аспайтын қосақана жасалған әрекет, сондай-ақ
жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі
жаза көзделген абайсызда жасалған әрекет ауырмағы орташа қылмыс деп
танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға
бас бостандығынан айырудан аспайтын қосақана жасалған әрекет сондай-
ақ жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан
айыру түріндеге жаза көзделген абайсызда жасалған әрекет ауырмағы
орташа қылмыс деп танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі
жылдан бас бостандығынан айырудан аспайтын қосақана жасалған
әрекет ауыр қылмыс деп танылады.
Жасағаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылдан астам
мерзінеге бас бостандығынан айру түріндегі жаза немесе өлім жазасы –
қасақана жасалған әрекет аса ауыр қылмыс деп танылады. Қылмысты осылай деп
санаттарға бөлу қылмыстық құқық ғылымында қалыптасқа санаттарын қылмыстық
кодекстің санкциясында белгінеген, қоғамға қауптілік дәрежесіне қарай бөлу
жөніндегі қазіргі заманғы талапқа сай келеді. Қылмыстық заңның жекелеген
бабында көрсетінген санкция қоғамға қауптіліктің дәрежесін бейнелейді және
әр терлі қылмыстардың қоғамға қауптілік дәрежесін салыстыруға мүмкіндік
береді. Қылмысты дәл санатқа жатқызуға мүмкіндік беретін қосымша
белгілердің түрі кінә нысандары болып табылады. Мысалы ауыр және аса ауыр
қылмыстарға тек қана қасақана қылмыстар жатады.
Ауырлығы орташа немесе онша ауыр емес қылмыстарға қасақана немесе
абайсыздықпен істелген қылмыстар жатады. Осы санаттарға сәкес аса ауыр
қылмыстарға қоғамға қауптілік дәрежесі ерекше ауыр қасақана қылмыстар,
мысалы, кісіні ауырлататын жағдайда қасақана олтіру, мемлекетке опасыздық,
бандитизм эиянкестік, шабуыл жасаптонау сияқты түрлері жатады. Ауыр
қылмыстарға мысалы, контрабанда, денеге қасақана ауыр жарақат салу,
ауырлататын жағдайды. Біле тура кінәсіз адамды қылмыстық жаупқа тарту т.б.
қылмыстар жатады.
Ауырлығы орташа қылмыстарға қасақана немесе абайсызда істелген
қылмыстар: мысалы, абайсызда кісі өлтіру, кісіні өзін-өзі өлтіру халіне
жеткізу, денеге қасақана орта дәрежеде жарақат түсіру т.б. қылмыстар
жатады.
Ауыр емес қылмыстарға бас бостандығынан айырмайтын жаза қолданылуы
мүмкін. Оған қорлау, жала жабу, абайсызда денеге ауыр немесе орта
дәрежедегі жарақат түсіру сияқты қасақана немесе абайсызда істелген
қылмыстар жатады. Қылмысты санатқа бөлудің маңызы ерекше. Санаттарға бөлу
белгісі бойынша бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтейтін режимді
белгілеу: шартты жазаны қолдану немесе қолданбау, шартты түрде соттаудың
күшін жою немесе сынақ мерзімін ұзарту, қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза
тағайындау, жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босату, айыптау
үкімінің ескіру мерзімінің өтуіне байланысты жазаны өтеуден босату,
рақымшылық немесе кешірім жасау актісі негізінде қылмыстық жауаптылық
немесе жазадан босату, сотталғандықты жою немесе алып тастау мәселелері
шешіледі. [3]
1.3 Қылмыс құрамы және қылмысты дәрежелеу мәселесі
Қылмысты дәрежелеу деп қылмыс жасаған адамның әрекетін немесе
әрекетсіздігін қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің кейбір жағдайда жалпы
бөлімнің нормалары бойьшша толық және кең көлемде нақты қылмыс құрамының
белгілерін анықтау больш табылады.
Жасалынған қылмыстың шынайы жағдайларын дәл және толығымен анықтау - бұл
қылмысты дұрыс дәрежлеудің негізгі талабы.
Қылмыстық әрекетті дұрыс дәрежелеу қылмыстық құқық қағидаларын,
сонымен қатар заңдылықты жүзеге асыруды қамтамасыз етеді, ал қылмысты дұрыс
дәрежелемеу әділділік қағидасын бұзады, демек, кінәлінің жауаптылығы дұрыс
көзделмейді. Әділділік, жазаның мақсаты тек қылмысты дұрыс дәрежелегенде
ғана нәтижеге жетеді. Қылмысты дәрежелегеңде қателесу ауыр зардаптарға
әкеліп соғады (негізсіз ауыр жаза тағайыңдау, ұзақ мерзімге бас
бостандығынан айыру).
Мысалы, кінәлі адам өзінің жеке бас араздықтарына байланысты бір
адамға жеңіл түрде дене жарақатын салды, ал оның істеген іс-әрекетін
бұзақылық үшін қате дәрежелеген болсақ, онда кінәлі адамға үш жылға дейін
бас бостандығынан айыруға жаза тағайындалады, ал денсаулыққа қасақана жеңіл
түрде зиян келтіргені үшін (бір жылға дейін мерзімге түзеу жұмыстарына, не
үш айға дейінгі мерзімге қамауға жазаланады. Қылмысты дұрыс дәрежелеу
қылмыс жасаған адамның құқықтарының сақталуына кепілдік береді. [10]
Қылмысты дұрыс дәрежелеу дегеніміз - бұл қрғамға қауіпті іс-әрекетті
қамтитын қылмыстық заңды толық қолдану және қылмысқа дұрыс қылмыстық-
құқылық баға беру.
Қайсібір әрекетті дұрыс дәрежелсу үшін ең алдымен кінәлінің істеген
әрекетімен толық және түрлі жағынан танысуға қажетті болатын барлық шын
мәніндегі жағдайларды, кінәлінің кім екенімен және қылмыс істелген
уақытындағы жағдайлармен толық танысу керек, өйткені қылмысты дәрежелеудің
өзі кінәлінің істеген қоғамға қауіпті әрекеттерінің сипатына, кінәлінің
жеке басына, оның қылмысты істегені үшін қылмыстық жауапқа тартылып отырған
әрекетінің қандай жағдайда істелуіне байланысты.
Егерде қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімнің қайсы тарауын болмасын
зерттегенде, оның ішінде бір-біріне барлық белгілері сай келетін қоғамға
қауіпті деп тапқан екі қылмысты әрекетті таппайсыз.
Сондықтан қылмысты дұрыс дәрежелеу үшін әрбір жеке қылмыстың
белгілерін білу айырықша қажет болып табылады. Мұны білу қылмысты бір-
бірінен ажыратуға, оларды бір-бірімен араластырмауға, сөйтіп қылмысты
дәрежелегенде қате жібермеуге мүмкіншілік береді.
Қылмыстың жеке құрамдарын зерттегенде, әрбір қылмыстың неге қарсы
бағытталғанын, оның қандай мүддені бұзатындығын, кімге немесе неге зиян
келтіру мүмкіндігі барлығын анықтау қажет. Сонымен қатар қылмыс құрамының
барлық элементтері бойынша шынайы жағдайларды қылмыстық-құқықтық
нормалармен салыстыру керек, жалпы ереже бойынша дәрежелеу процесі ең
алдымен қылмыстың объектісі мен объективтік жағын анықтаумен басталып,
субьектісі мен субъективтік жағын анықтаумен аяқталады. Барлық жағдайлар
қылмыстық заңда қарастырылған қандайда болмасын қылмыс құрамының
элементтері мен белгілері сәйкес келгенде ғана қылмыстық іс-әрекет дұрыс
дәрежеленген деп табылады. [53]
Қылмыстық іс-әрекетті дәрежелеудің қорытындысы, қылмыстық-құқықтық
нормаға сәйкес қылмыс құрамы бар деген қорытынды маңызды қылмыстық іс
жүргізу құжаттарын, соның ішінде сот үкімі мен айыптау қортындысында
көрсетіледі. Оларда қылмыс жасаған тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке
тартуға және жазалауға мүмкіншілік беретін, қылмыстық-құқықтық нормаларды
реттейтін қылмыстық заңның баптарын дәл көрсету жолымен қылмысты дәрежелеу
жүреді. Айта кететін жағдай, әрекетті дәрежелеу кезіңде, анықталған қылмыс
құрамының барлық белгілері көрсетілген, ҚК-тің Жалпы және Негізгі
бөлімдеріндегі баптар дәл көрсетілуі керек. Соның інтінде құрамның ерекше
белгілері, құрам түрлері, негізіі, ауырлататын және жеңілдететін мән-
жайлар, ҚК-тің Негізгі бөлімінің баптарының тармақтары көрсетілсе, онда
оларды дәрежелеу барысында еске алынуы керек.
Айталық, тонау адамдар тобының алдын-ала сөз байласуы бойынша жасалса,
олардың істеген іс-әрекеті ҚР ҚК-нің 178-бабы 2-ші бөлімі В тармағымен
дәрежененуі тиіс, ал азғырушы, көмектесуші немесе ұйымдастырушы болса
олардың қылмыстық әрекеті ҚК-тің Жалпы бөлімінің 28-бабына сілтеме жасай
отырып дәрежеленуі тиіс. Егерде пайда табу мақсатымен қасақана кісі өлтіру
барысында орындаушымен бірге көмектесуші болса, онда соңғысының істеген
қылмыстық әрекегі ҚК-тің 28-бабы 5-ші бөлігі және 96-баптың 2-ші бөлігі И
тармағымен дәрежеленуі керек. Қасақана кісі өлтіру барысында орындаушы
өзінің көздеген мақсатына жете алмаса, оның әрекеті қасақана кісі өлтіруге
оқталғандық болып табылады (мұндай әрекет ҚК-тің 24-бабы 3-ші бөлігі және
96-баптың тиісті бөлігі, тиісті тармақтары бойынша дәрежеленеді).[23]
2 ОТБАСЫ ЖӘНЕ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫ ЖЕКЕ ҚҰРАМДАРҒА
БӨЛУ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың
жалпы сипаттамасы
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында: Неке мен отбасы,
ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады, балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу — ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы,
кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына
қамқорлық жасауға міндетті — делінген. Бұл көрсетілген қағидалар
халықаралық құқықтың осы мәселелер жөніндегі негізгі ережелеріне
сәйкестендірілген. Адам құқығы жөніндегі 1948 жылғы Жалпыға бірдей
Декларацияда, Азаматтық және саяси құқықтар туралы 1966 жылғы Халықаралық
пактіде отбасы қоғамның табиғи негізгі ұясы және ол мемлекет пен қоғам
тарапынан қорғау құқығына ие деп белгіленген. 1989 жылы 20 қарашада
қабылданған Бала құқықтары жөніндегі конвенцияда да балалардың азаматтық
және саяси-әлеуметтік құқықтарының қорғалуына ерекше мән берілген.
Қазақстан Республикасы да отбасы және кәмелетке толмағандар жөніңдегі
халыкаралық құқық нормаларын қастерлей отырып, осы мәселелерге байланысты
пайда болатын қоғамдық қатынастарды қылмыстық-құқыктық жолмен қорғауға
ерекше мән береді. [18]
1997 жылы қабылданған жаңа Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің 2-
тарауы отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін
жауаптылық белгілеген. Бұл тарауда осы тұрғыдағы қылмыстарға арналған нақты
қылмыстардың мынадай түрлері көрсетілген: кәмелетке толмаған адамды
қылмыстық іске тарту; кәмелетке толмаған адамды қоғамға қарсы іс-әрекетгер
жасауғатарту; кәмелетке толмағандарды саудаға салу; баланы ауыстыру; бала
асырап алу құпиясын жария ету; балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата-анасын
асырауға арналған қаражатты төлеуден әдейі жалтару; кәмелетке толмаған
баланы тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді орындамау; балалардың өмірі мен
денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерді тиісінше
орындамау; қамқоршы немесе қорғаншы құқықтарын теріс пайдалану; енбекке
жарамсыз жұбайын (зайыбын) асыраудан әдейі жалтару. Осы топқа жататын
қылмыстардың объектісі ата-аналар мен балалардың арасындағы отбасылық
қатынастар, сондай-ақ кәмелетке толмағаыдардың дене бітімі,
интеллектуальдық, рухани, адамгершідік тұрғысынан дұрыс дамып, қалыптасу
жағдайлары болып табылады. [59]
Қолда бар деректерге сүйенсек, республикада жасөспірімдер арасындағы
қылмыстар өсіп отырғандығын аңғаруға болады. Жеке адамға қарсы бағытталып
жасалған қылмыстардың ең ауыры - қасақана кісі өлтіру, денеге ауыр дәрежеде
жарақат салу және зорлау әрекеттері болып табылады. Бір қынжыларлық жайт,
осындай қылмыс түрлерімен тіркелгендер арасында жасөспірімдер жиі
ұшырасуда. Мәселен, еліміздегі болып жатқан әрбір 10-шы қылмысты кәмілетке
толмағандар жасаса, олардың жартысына дерлігі қылмыстық топтар құрамында.
Сондай - ақ олардың әлеуметтік ахуалы төмен отбасынан шыққандары - 60
процентті құрайтын болса, 15 проценті - ата - ана еркелерінің
еншілігінде. Облыстардағы жасөспірімдер жасаған қылмыстық істердің деңгейі
өткен жылдын 1 тоқсанында - 92 процент болса, үстіміздегі жылы бұл
көрсеткіш айтарлықтай азайып отырған жоқ. Семей облысында - 13,1 процентке
Солтүстік Қазақстан облысында - 12,3 процентке дейін өскен. Әсіресе,
Онтүстік Қазақстан облысында жастар қылмысы күн сайын көбеймесе азаймай
тұр. Павлодар, Ақмола, Алматы облыстарында қылмыспен тіркелушілер арасында
жасөспірімдер жетерлік.
Аса ауыр қылмыс түрлері (кісі өлтіру, шабуыл жасап тонау, есірткімен
айналысу) Павлодар мен Ақтобе облыстарында - 5,9 процентке артқан.
Жасөспірімдер арасындағы ұрлық - қарлық, тонау қылмыстары, тіпті еш
негізсіз жасалынған әрекеттер Қостанай, Маңғыстау, Торғай облыстарында
көптеп тіркелуде.
Ақмола, Алматы және Семей облыстарында жасөспірімдердің топтасып
қылмыс жасау әрекеттері бой көрсетуде. Ал, қылмысты қайта жасау әрекеттері,
әсіресе, Жезқазған, Қөкшетау, Маңғыстау облыстарында етек алған
Жасөспірімдер жасаған қылмыстардың ішіндегі мына бір оқиғаларға тоқтала
кеткен жөн.Ақмола облысына қарасты Қызыл ту ауданының Буревестник
кеңшарында түнгі сағат 1-лер шамасында 1982 жылы туылған К. Серада мен 1983
жылы туылған А. Мажитов есімді орта мектеп оқушылары 1980 жылы туылған М.
Әлібековке пішақ жұмсаған. Нәтижесінде жәбірленуші ауруханада қайтыс
болады. Әрине, әлгі екеуі де ұсталды. Десек те, қылмыскер екі жасөспірімнің
мектеп табалдырығынан ұзамай жатып - ақ ауыр қылмыстарға баруын немен
түсіндіруге болады? Оған кінәлі өскен орта,білім алған мектеп, отбасындағы
ата-ана ма? Біздің пікірімізше, баланы жастан деген қағиданы босаңсытып
алудын салдары сияқты. [55]
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 101-бабы бойынша, әйелді
зорлау - күш жұмсап, қорқытып немесе жәбірленушінің дәрменсіздігін
пайдаланып, жыныс қатынасын жасау болып табылады. Әсте, бұл қылмысты
жасаған жасөспірімдердің көпшілігі эмоционалды шекті, ақыл - ойы төмен
мінездермен ерекшеленеді. Республика көлемінде кәмілетке толмаған арасында
әйел зорлау ісімен тіркелгендер негізінен 14-17 жастағыларды құрайды. Енді
осы қылмыс туралы бірнеше фактіге жүгенейік. Павлодар облысы Ульяновск
ауданында түнгі сағат 2-3 шамасында еш жерде жұмыс істемейтін Каметин мен
Геросимов дегендер 1982 жылы туылған 8-сыныптың оқушысы Ф. деген қыз баланы
зорлайды. Қылмысккерлердің бірі ұсталып, екіншісі іздестірілуде.
Павлодар қаласында мектеп - интернаттың жертөлесінде белгісіз үш жігіт
кәсіптік кулинарлық училищенің оқушысы С-ға күш көрсетіп, зорлаған.
Жауыздықтың құрбаны болған жәбірленушінің денесінде қалған әр түрлі
жарақаттардың айғағымен қылмыскерлер Дурманов, Қасымханов, Төлебеков
ұсталды.
Жалпы жасөспірімдер арасында қылмыстың тек жоғарыда тілімізге тиек
еткен түрлері ғана емес, сонымен бірге жеке адамдардың мүлкін ұрлау, шабуыл
жасап тонау, есірткімен айналысу әрекеттері де тыйылар емес. Сайып
келгенде, бұлардың барлығы - жастарымызды тәрбиелеу ісінің құлдырап
отырғандығын байқатады. Қылмыстың өсуі - ата - аналық және мектептегі
педагогикалық тәрбиеге салғырт қарай бастағанымыздың әсері десек те
болғандай. [26]
Құқықтық заңдық негіздері мен жүйесі дамыған өркениетті елдер қатарына
қосыламыз деп жатқан тұста қылмысты тұсау басты мәселелердің біріне
айналады. Олай болса, республикамызда шығарылып жатқан заңдарды көпшілікке,
әсіресе, жасөспірімдерге (бала бақшадан бастасақ та артық емес - К.А)
насихаттап түсіндіру ісін жандандыру қажет - ақ.
Тағы бір айта кетерлік нәрсе - біз үлкендер, әсіресе, ауылды жерлерде
жарылған бас пен сынған қолға ұсақ - түйек деп қарап, жылы жауып
қоямыз. Көп ретте оқиға болған сәтте жоғарыдағы жағдайлардың қылмыс екенің,
сол үшін жауапқа тартылатын айтып, түсіндіруді кейінге қалдырамыз. Бүгін
біреуді ұрып - соққан адам ертең өзге біреуді өлтірмесіне ешкім кепілдік
бере алмасы анық. Қорытындылай келгенде, жасөспірімдер қылмысын тыюға, оны
алдын алуға тек ішкі істер қызметкерлері ған емес, әрбір отбасы, мектеп,
жастар ісі жөніндегі түрлі мекемелер барынша атсалысқаны дұрыс.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 27-бабының талабына сай неке
мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады. Балаларына
қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу- ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы.
[48]
Осы үлкен парызды кей кейде бәріміздің бірдей түсініп, Ана, Әке деген
үлкен атқа ие бола бермейтіндігіміздің дәлелі- қоғамдағы ең кілеңсіз
жағдайлардың бірі- жасөспірімдердің қылмыс жасауынан көрінер еді.
Осы жылдың төрт айында ғана республика көлемінде 2630 жасөспірім
қылмыс жасаса, оның 136-сы Алматы облысына тиесілі екен. Бұл көрсеткіш
өткен жылдың осы мерзімімен салыстырғанда 28,3 пайызға өскен. Талғар
ауданында 2000 жылы – 32, ал 2001 жылы жасөспірімдермен жасалынған 34
қылмыс тіркелген. Үстіміздегі жылы 9 жасөспірім қылмыс жасап, 70 бала ішкі
істер бөлімінің арнайы есебіне алынған. Әртүрлі тәртіп бұзған 158
жасөспірім ішкі істер бөліміне әкелініп, олармен ата-аналарына тиісті шара
алынған. Өкінішке орай олардың 16-ы ішімдікке үйір болып шықты. Аудан
бойынша 161 бала өмір сүріп отырған 81 жанұя қиын жанұя ретінде есепте
тұр. 14 жасөспірім мен 10 ата-ана әкімшілік жауапкершілікке тартылып, 2
адам жасөспірімдерді қылмысқа баулығаны үшін, ал 9 жасөспірім қылмыстық
жауапкершілікке тартылады.
Жасөспірімдердің ұсақ бұзақылықтан бастап, ұрлық, тонау, зорлау, кісі
өлтіру сияқты ауыр және аса ауыр қылмыстарға баруы алаңдатпай қоймайтын
жағдай. [26]
Осыған байланысты аудандық прокуратура жасөспірімдер арасындағы тәртіп
бұзушылық пен қылмыстың болу себептерін талдап, мемлекеттік органдар мен
көпшіліктің назарын осы мәселеге аударып, қылмыс пен күресті күшейте түсуге
қосымша шаралар алуда. Тікелей осы мақсатқа орай аудан әкімшілігімен
бірлесе отырып 3 мектепте Жасөспірім және заң деген тақырыпта дөңгелек
стол ұйымдастырылды. Бұл кездесулерге аудан әкімшілігі, білім бөлімі,
мектеп ұжымдары, ауыл әкімдері, дәрігер-нарколог, кәсіпкерлер, ІІБ-нің
қызметкерлері, ақсақалдар кеңесінің мүшелері, басқа да қоғамдық ұйымдармен
ата-аналар өкілі, оқушылар, сондай-ақ, олардың ішінде есепте тұрған
жасөспірімдер қатысты. Хабар, Ел-арна теледидары, Казахстанская
правда, облыс, аудан ақпарат құралдарының қызметкерлері қатысып,
жасөспірімдермен және басқа да адамдармен пікір алысты.
Қылмысқа апарар жолдың басты себептерінің бірі - маскүнемдік пен
нашақорлық екенін ескере отырып, мектеп оқушыларының осы індетпен күреске
бағытталған қабырға газеттері мен нашақорлар туралы фильм көрсетілді. Бұл
ретте бас бостандығынан айыру жазасын өтеп жатқан жасөспірімнің үйіне
жолдаған өлеңі жиналған көпшілікті терең ойға қалдырғаны анық еді.
Кездесулер, сұрақ,жауап, пікір таласу түрінде өтіп, жасөспірімдер
арасындағы қылмыстың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысында отбасы және кәмелетке толмағандаға қарсы
қылмыстардың орын алуы қарастырылып зерттелген.
Бірінші бөлімде қылмыстың ұғымы мен мәні, оның түсінігі, белгілері
және қылмыстың құрамы мен қылмысты дәрежелеу мәселелері талқыланады.
Екінші бөлімде отбасы және кәмелекте толмағандарға қарсы қылмыстардың
түсінігі және оларды жеке құрамдарға бөлу мәселесі қарастырылған.
Үшінші бөлімде отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың
орын алу себептері және олардың алдын алу жолдары мен статистикалық
мәліметтер көрсетілген.
АННОТАЦИЯ
Дипломная работа посвещена исследованию преступлений против семьи и
несовершеннолетних.
В первой главе рассматриваются понятие, значение преступления, его
признаки и состав.
Во второй главе дается общая характеристика преступлений против семьи
и несовершеннолетних, участие прокуратуры в суде при рассмотрении уголовных
дел, совершенных несовершеннолетними.
В третьей главе рассматриваются причины совершении претуплений против
семьи и несовершеннолетних, способы их предотвращения, а также даны
статистические данные.
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР, АРНАЙЫ СИМВОЛДАР МЕН ТЕРМИНДЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
7
1 ҚЫЛМЫСТЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН МӘНІ
10
1.1 Қылмыстың түсінігі және белгілері
10
1.2 Қылмысты санаттаудың мәні мен маңызы
16
1.3 Қылмыс құрамы және қылмысты дәрежелеу мәселесі
18
2 ОТБАСЫ ЖӘНЕ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫ ЖЕКЕ ҚҰРАМДАРҒА
БӨЛУ МӘСЕЛЕСІ 20
2.1 Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың
жалпы сипаттамасы
20
2.2 Прокуратураның кәмелет жасқа толмағандардың қылмыстық
iстері бойынша сотқа қатысуы
31
2.3 Кәмелетке толмағандардың жеке басының психологиялық және физиологиялық
дамуына қарсы қылмыстар олардың құрамы 35
2.4 Отбасына қарсы қылмыстардың саралануы
42
3 ОТБАСЫ ЖӘНЕ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ОРЫН АЛУ СЕБЕПТЕРІ
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ
АЛДЫН АЛУ ЖОЛДАРЫ
46
3.1 Қылмыс жасауға итермелейтін себептер мен жағдайлар
46
3.2 Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін
Қылмыстық кодексте көзделген жазалау шараларының мәні
50
ҚОРЫТЫНДЫ
55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
59
ҚОСЫМША
62
ҚЫСҚАРТУЛАР, АРНАЙЫ СИМВОЛДАР МЕН ТЕРМИНДЕР ТІЗІМІ
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚРК – Қазақстан Республикасының Конституциясы
ҚР ҚІЖК – Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі
РФ – Ресей Федерациясы
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
ІІБ - Ішкі Істер Бөлімі
ҚР АIЖК- Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі
т.с.с. - тағы да сол сияқты
т.б. – тағы да басқалары
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазақстан Республикасы Конституциясының
1-бабында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсетілген. Осы келелі
міндеттерді жүзеге асыру үшін елімізде заң шығару процессін жетілдіру,
қабылданған заңдардың мүлтіксіз орындалуын қамтамасыз ету, өмірдің барлық
салаларында құқық ережелерін қатаң сақтап, тәртіп бұзушылықпен қылмысқа
қарсы пәрменді күрес жүргізу қажет.
Қылмыспен қарсы күрес саласында, құқық ғылымы, оның ішінде қылмыстық
құқық ғылымының рөлі ерекше. Өйткені, еліміздің өмірінде болып жатқан сан-
салалы әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістерге сәйкес келетін қылмыстық
құқық нормаларын дер кезінде осы өзгерістерге сәйкес әзірлеуде осы ғылым
саласының міндетті. Өйткені, елімізде орын алған әр түрлі өзгерістерге
сәйкес орын алатын қылмыстардың саны, деңгейі, ерекшелігі де болады.
Еліміз бойынша тіркелген қылмыстардың саны жылма жыл арта түсуде. Бұл
мәселеге байланысты Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев 2004 жылы мамыр
айында облыс әкімдерінің республикалық жиынында ерекше мән беріп, ұлғайып
келе жатқан ұймдасқан жемқорлық қылмыстарына, экономика саласындағы
қылмысқа қарсы пәрменді күрес жүргізу міндеттерін алға қойды. Осы мєселеге
байланысты елімізде 1992 жылы 7 наурызда Республика Президентінің
Жемқорлықпен ұйымдасқан қылмыстың нысандарына күресті күшейту шаралары
туралы, 1998 жылы 2 маусымда Жемқорлықпен қарсы күрес туралы, 1999 жылы
23 шілдеде Мемлекеттік қызмет туралы заңдар қабылдады. Осы аталған
нормативтік-құқықтық актілердің негізгі бағыты қылмыстың сан алуан
түрлерімен түбегейлі күрес жүргізу, олардың қарқынын тежеу, қоғамға қауіпті
іс-әрекеттерге жол бермеу болып табылады. Көпшілікке аян болып отырғандай
көптеген қылмыстар ресми құжаттарды пайдалану, оны қолдан жасау, оған
тиісінше өзгерістер енгізу арқылы алдау жолымен жүзеге асырылады. Мұндай
қылмыстарды лауазымды адамдарды да, жеке тұлғаларда істейтіні белгілі.
Ғасыр қасіретіне айналып бара жатқан бұл мәселелердің түйінін шешу
әлі де біраз уақытты керек етері сөзсіз.
(V((( ғасыр мен XIX ғасырдың бірінші жартысында қазақ халқында
жалпыға бірдей заң ретінде қолданылған Қазақтардың кәдімгі құқында
қылмысты кінәлі әрекет деп қарап, қылмысты тек қана соған бейім адам ғана
жасайды деген тұжырым жасалған, сонымен қатар ақыл - есі кем адам
қылмыстын субъектісі бола алмайтыны атап көрсетілген. Бұл заң негізіне
сүйенсек, жас балалар (заң бойынша 15 жасқа дейінгілер жас балалар болып
есептеледі) өз әрекетінің зардабын түсіне алмайтындықтан, билер соты
алдында жауапқа тартылмаған.
Ересектер қылмысы мен кәмелетке жасы толмаған балалар арасындағы
қылмыстар бір - бірімен тығыз байланысты. Жасы толмағандар арасындағы
қылмыстың түн - тамырына түпкілікті балта шабу мүмкүн емес. Алайда, алдын
алу, тежеу болашақтағы ересектер қылмысының азаюына қол жеткізер еді.
Балалар арасындағы құқық бұзушылық жыл сайын көбеймесе, азаймай отыр.
Қоғамға жат бұл әрекеттердің алдын алу, тіптен, жеделдетуді керек етеді.
Жас балалардың (9-13 жастағы) құқық бұзушылығына - бос уақыттың көптігі,
пайдалы іспен айналыспаушылық, ата - ана тарапынан бақылаудың өз
дәрежесінде болмауы, құқықтық білімнің аздығы сан - саналы жақсы істермен
қызықтырып, өзіне тартатын аулалық клубтардың жабылуы басты себептер болып,
мектептен бос уақытында не істерін білмей,еріккен баланын қандай іске болса
да еліктеушілік танытуына әкеліп соғуда.
Көптеген сот істері тәжірибесі көрсеткендей, жас балалардың құқық
бұзуына әсер ететін жағдай - ересектердің олардың қылмыстық әрекетке тартуы
болып табылады. Жас балалар құқық бұзушылығын жан - жақты ашуға ниет еткен
Н. Трофимовтың пікірінше, құқық бұзушылықтан бастап, қылмыстық жолға түскен
балалардың 70 проценті ересектердің ықпалымен соңғы жолды таңдаған.
Шынында жас жеткіншектің құқық бұзушылық жолына тез икемделіп,
ересектер ықпалына еруі - мектеп пен ата - ананың кінәсі. Егер әрбір адам
ата - ана баласының сабақтан тыс уақытта қандай іспен шұғылданып жүргенін
күнделікті бақылап отырған болса, өкінішті жайлардың аз болары сөзсіз.
Баланың достарының кім екенің, мектепте қалай оқитынын қадағалау ата - ана
тарапынан күнделікті дағдыға айналса, бақылаудың бәрін сезінген бала құқық
бұзушылыққа сирек барар еді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы: Қазақстанда кәмелетке жасы
толмаған балалар қылмысы жөнінде жазылған белгілі ғалымдардың (Ө. С.
Жекебаев, К. А. Бегалиев, М. С. Нарықбаев, С. А. Шапинова) еңбектері
баршылық. Дегенмен, 9-13 жас аралығындағы жас балалардың құқық бұзушылығын,
әсіресе ересектер ықпалына еріп, құқық бұзушылықтың жоғары сатысына жетуіне
әсер еткен жағдайларды, олардың әлеуметтік - экономикалық, әлеуметтік -
материалдық негіздерін, болмаса басқа да астарын ашып көрсету болашақтын
ісі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: негізгі мәселелердің бірі отбасы және
кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстың ұғымын анықтау, оған қылмыстық
құқықтық баға беру. Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың
қайсысының қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған
осы мәселеде қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды
реттеу- қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Көздеген мақсаттарға жету үшін келесі міндетерді алға қоямыз:
- біріншіден, аталмыш қылмыстың белгілерін қарастыру және ашып көрсету.
- екіншіден, Қазақстан Реаспубликасының жаңа Қылмыстық кодексіндегі отбасы
және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жекелеген құрамдарының
көрнісін анықтап, саралауды жүзеге асыру;
- үшіншіден, аталған қылмыстардың жазалану шаралары және осы қылмыстардың
орын алуына итермелейтін себеп салдарды ашып көрсету болып табылады.
Осыған сәйкес отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар
обьектісінің маңыздылығына қарай кодекстің екінші бөлімінде
орналастырылған. Бұл қылмыстардың маңыздылығы сол кәмелетке толмағандардың
дамып жетілуіне, жеке психологиялық және физиологиялық қалыптасуына қарсы
әсерін тигізетіндігімен және отбасындағы қарым-қатынастарды бұзатындыағымен
ерекшеленеді.
Зерттеу объектісі: Қазақстан Республикасындағы отабасы және кәмелетке
толмағандарға қарсы қылмыстардың саласындағы орын алу қоғамдық қатынастар
табылады.
Зерттеу пәні: отабасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың
орын алу жүйесі болып табылады.
Зерттеудің теорияық және әдістемелік негіздерін Қазақстан
Республикасының заңдары, нормативтік және ережелік құқықтық актілері,
қарастырып отырған мәселе бойынша жетекші отандық және шетел ғалымдарының
ғылыми еңбектері жинақталып талқыланады.
Дипломдық жұмыс құрылысы бойынша кіріспеден, үш бөлімнен,
қортындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН МӘНІ
1.1 Қылмыстың түсінігі мен белгілері.
Қылмыстың түсінігі Казақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 9-
бабында берілген. Осы бапқа сәйкес қылмыстық кодексте жазалау қатерімен
тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады. Қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша
қолдануға жол берілмейді. Осы анықтамадан қылмыстың бірқатар міндетті
белгілермен сипатталатындығы көрініп тұр. Бұлар әрекеттің: Қоғамға
қауіптілігі, құқыққа қайшылығы, кінәлігі, жазаланушылығы. Тек осы
белгілердің жиынтығы болғанда ғана әрекет қылмыс болып табылуы мүмкін.
Қылмыстың бірінші белгісі - оның қоғамға қауіптілігі. Қоғамға
қауіптілік- қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға нақты
қауіп төндіретін немесе зиян келтіретін қылмыстың объективті белгісі
(әрекет немесе әрекетсіздік). Қоғамға қауіптілік қылмыстың нақты түрдегі
сапалық белгісі болып табылады, яғни заң шығарушы қылмытың тек осы -
қоғамға қауіптілік белгісін ғана анықтаумен әрекеттің немесе
әрекетсіздіктің қылмыс қатарына жататын, жатпайтындығын дәлелдеп көрсетеді.
[1]
Қоғамға қауіптілік әрекеттің қоғамдық қатынастарға зиян келтіріліуі
немесе зиян келтіру қаупін туғызуы белгілерімен сипатталады. Заң шығарушы
қандай да болмасын бір әрекетке қылмыстық заңда тыйым салуды қажет деп
тапқан кездің өзінде нақты әрекет немесе әрекетсіздік әрқашан да қылмыс деп
таныла бермейді. Қылмыстық кодекстің 9-бабының екінші бөлігінде Осы
кодекстің Ерекше бөлімінде көзделген қайсыбір әрекеттің белгілері формальды
болса да бар, бірақ елеулі болмағандықтан қоғамдық қауіпті емес, яғни жеке
адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтірмеген және зиян келтіру қаупін
туғызбаған іс-әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс болып табылмайды деп
айтылған. Қоғамға қауіптілікті тек қылмысқа ғана қатысты деп айтуға
болмайды. Әкімшілік құқық бұзушылық та жеке адамға, қоғамға немесе
мемлекетке зиян келтірілуі мүмкін. Алайда олардың қоғамға қауіптілігі
едәуір төмен. Заң шығарушы қылмысты басқа құқық бұзушылықтан айырып көрсету
үшін, қол сұғушылықтың нәтижесінде болатын зардаптардын белгілерін
сипаттайтын белгілерді Қылмыстық кодекстін Ерекше бөлімі баптарының
диспозициясында.
Қоғамға қауіптілік қоғамға зиянды әрекеттік өзінің тікелей
ерекшелігіне, яғни оны істеу уақыты, орны, тәсілі, жағдайларға байланысты
әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы: тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым
салынған жерлерде, не тыйым салынған аңдарға қатысты аң ауланса, ол заңсыз
болып табылуы, Қылмыстық кодексінде 296-бабы, бірінші бөлігі бойынша
механикалық көлік құралдарын жүргізуші адамды жол қозғалысы немесе көлік
құралдарын пайдалану ережелерінің бұзуы, абайсызда адамның денсаулығының
ауыр немесе орташа ауырлықтары зиян келтіруі. Осы бап бойынша, егер адамның
денсаулығына зиян орташа ауырлықтан төмен болған жағдайда жауыптылық
әкімшілік ретпен қарастырылады. [2]
Қылмыстың міндетті белгілерінің бірі болып құқыққа қайшылық - яғни
қылмыстық заңмен тыйым салынған іс-әрекет немесе әрекетсіздік болып
табылады. Қылмыстың формальді және материалды белгілері бір-бірімен тығыз
байланыста болады. Адамның қылмыстық құқылық норма бойынша тыйым салған іс-
әрекеттерді істеуін құқыққаа қайшы деп табуға болады. Құқыққа қайшылық-
қылмыстың формальді белгісі. Қылмыстық құқыққа қайшылықтың міндетті белгісі
болып осы заңда көрсетілген іс-әрекетті істеген жағдайда нақты нормада
көрсетілген, қылмыстық құқықтық санкция белгілеген жазаның белгілі бір
түрінің тағайындалуы болып табылады.
Қылмыстың болуы туралы сөз тек қана, егер қылмыстық заңмен тыйым
салынған әрекет бұзылса ғана болуы керек. Мысалы: Қазақстан Республикасы
территориясында шетел валютасымен мәміле жасауға, валютаны қадағалау
заңымен тыйым салынған, бірақ мұндай әрекет Қылмыстық кодексте
қарастырылмаған. Сондықтан бұл қылмыс болып табылмайды. Заң шығарушы
қылмыстың формальді белгісінің өсуіне байланысты қазіргі кезеңде Қылмыстық
кодексінде 9- бабы бірінші бөлігіне конституция нормасын енгізген
(Конституцияның 77- бабы, 3- бөлігі 10- тармағы) қылмыстық заңды ұқсастығы
бойынша қолдануға жол берілмейтіндігі. Басқаша айтқанда конституциялық
деңгейде белгіленген қағида заңда белгіленіп көрсетілмесе қылмыс жоқ.
Құқыққа қайшылықпен қатар онымен байланысты қылмыстың екі белгісі кінәлілік
және жазалылық болып табылады. [11]
Қылмыстық кодексінде 19 - бабы екінші бөлігіне сәйкес, объективті
айыптауға, яғни кінәсіз зиян келтіргені үшін қылмыстық жауыптылыққа жол
берілмейді. Осы баптың үшінші бөлігіне сәйкес, қасақана немесе абайсызда
әрекет жасаған адам ғана қылмысқа кінәлі деп танылады. Кінәлілік құқыққа
қайшылықтың міндетті шарттарының бірі болып табылады. Қылмыстың қаншалықты
зардабы болғанына қарамастан, егер оны істген адамның әрекетінде кінәнің
белгілі бір түрі болмаса, ол қылмыстық жауыптылыққа, жазаға тартылмайды.
Кінә - бұл тұлғаның өзі жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекетті мен оның
қасақаналық және абайсыздық түріндегі салдарына психикалық қатынасы.
Қылмыстық заңға сәйкес, кінә - бұл әрқашан не қасақаналық, не абайсыздық.
ҚР Қылмыстық кодексінің 19- бабының 3- бөлімі бойынша қасақана немесе
абайсызда іс-әрекет жасаған адам ғана кінәлі деп танылады. Қасақаналық та,
абайсыздық та жасалған іс-әрекетпен оның салдарына кінәлі психикалық
қатынастың нысандары болып табылады. Бұл- олардың ұқсастығы.
Ал, айырмашылығы - қасақана және абайсыз кінәні құрайтын
интеллектуалдық жєне еркіне қарай сәттердің ерекше, өзіне ғана тән мазмұны
мен ара қатынасында. Қылмыстың жасалуына байланысты кінә (қасақанылық та,
абайсыздық та) заң қолданушының (сот, тергеуші) санасынан тыс орын алады.
[26]
Ол - алдын ала тергеу жұмысын жүргізу мен сотта істі қарау кезінде
дәлелденетін затқа жатады. Ол - іс бойынша анықталған дәлелдерді саралау
кезінде жүзеге асады. Қылмыстық заң, қылмыстық жауыптылықты тұлғаның өзі
жасаған іс-әрекетті мен оның салдарына психикалық қатынасының кез келген
түрінен емес тек ғана қасақаналық пен абайсыздық сияқты белгілі түрімен
ғана байланыстыру бекер емес. Психикалық қатынастың дәл осы түрдегі,
кінәлінің қылмыстық заңмен қорғалатын мүдделерге, яғни жеке бастын, қоғам
қарсы (қасақана жасалған қылмыстарда) немесе немқұрайлы (абайсыздан
жасалған қылмыстарда) қатынасын білдіреді. Сондықтан, кінә - тұлғанын
қылмыстық қастандылықтан заңмен қорғалатын мүдделерге теріс қатынасын
көрсететін өзінін жасаған қылмысты әрекеті немесе әрекетсіздігінен
туындаған зиянды салдарға психикалық қатынасы. [27]
Қылмыстың тағы бір міндетті белгісі – қылмыстық жазаланушылық болып
табылады.Қылмыстың өзі қылмыстық заң жазамен тыйым салған әрекет немесе
әрекетсіздік. Яғни жазалау қатерімен тыйым салу қылмыстың белгісі
болады.Адам нақты бір қоғамға қауіпті әрекеті үшін қылмыстық жазаға
тартылуы тиіс. Кейбір жағдайларда жазалау қатерімен тыйым салынған
қылмыстық жазалау іске аспай қалуы да мүмкін. (Ескіру мерзімінің өтуіне
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату, рақымшылық ету т.б.) бірақ бұл
жағдайлардан жасалған єрекет қылмыс екендігін жоғалтпайды.
Отандық ғылымда қылмыс ұғымы проблемасын теориялық зерттеу ісінде осы
мәселеге арнайы монография жарияланған Н.Д. Дурмановтың рөлі айтарлықтай.
Қылмыстың формалды нышаны заңда ол туралы көрсетілмесе қылмыс та жоқ
деген қағиданың заң шығарушылық сипатын білдіреді.Бұл ресейлік қылмыстық
құқық бойынша қылмыстық заңды ұқсастыққа орай қолдануға жол берілмейді
деген сөз. Құқық қолданушы органдар қандай да бір себеппен заң шығарушының
назарынан тыс қалған сондықтан қылмыстық жазалауға жатпайды деп танылған
қоғамдық қауіпті әрекеттерді табуы мүмкін. Оның үстіне әрекеттің қоғамдық
қауіптілігі бар уақыттарда бірдей шегеленіп қалған жағдай емес.
Бұгін қоғамға қауіпті болып түрған жағдай ертен бұндай болмауы күдік
және керісінше қылмыстық заңмен жаңа әрекеттерге тыйым салу қажеттілігі
туындауы мүмкін. Бірақ, мұндай кем-кетік жерлерді толықтыру заң шығарушының
өз құзырына беріледі. Сот, прокурор, тергеуші, анықтау органы қылмыстық
зерттеу ауқымынан сырқары жатқан әрекеттерге қылмыстық құқықтық баға
беруге құқылы емес. Қоғамды қауіпті әрекеттердің жаңа түрі табылған
жағдайдағы құқық қолданатын органның міндеті – оларға заңдылық тұрғысынан
тыйым салу жөнінде, оларды жасағаны үшін қылмыстық жауаптылық тағайындау
тұрғысында мәселе қою. [32]
Қылмыстық бұл нышаны қылмыстық заңда қарастырылған әрекетпен қылмыстық
заң құрайтын объектілерге едәуір зиян келтірерліктей мүмкіндігімен
айқындалады. Қоғамдық қауіптілік алдында атап көрсетілгендей, қылмыстық
әрекеттің әлеуметтік болмысын айғақтайтын материалдық нышан болып
табылады. Бұл – қылмыстың за шығағрушының еркіне бағынбайтын объективті
қасиеті. Батыс Еуропа елдерінің қылмыстық заңдарында, әдетте, қылмыстың
материалдық нышаны деген ескерілмейді.
Мысалы, айталық, Германия Федеративтік Республикасының ҚК-нде қылмысқа
бас босандығынан бір жылға және одан да көп уақытқа айыру мен жазаланатын
құқыққа қарсы әрекет деген анықтама берген. Осыған орай біздің отандық
қылмыстық-құқықтық ғылымда да қылмыстың материалдық анықтамасынан бас
тартып, оның формалдық анықтамасына қайтып оралу туралы ұсыныстар қойылып
жүр. [35]
Мәселе тек қана батыстық қылмыстық-құқықтық ғылымның қылмыстық
әрекеттің қоғамдық қауіптілік нысанына тойтарыс беруінде ғана емес,
сондай-ақ бұл жерде заң шығарудың дәстүрлі түрлері де басымдылық
көрсетеді. Қылмысқа заң шығарушылық тұрғыдан анықтама беру Германияның
қылмыстық кодексінде өткен ғасырдың өзінде пайда болған, ал бұл кез
қылмыстық құқықтық теория әрекеттің қоғамдық қауіптілік нышанын жасай
қоймаған, әрі қылмыстық құқықтағы классикалық бағыттың өктемдік жүргізіліп
тұрған тұсысы болатын.
Әрекеттің қоғамдық қауіптілігі жайлы ілім кеңестік қылмыстық құқық
аясында туындап, дамыған жоқ, тек қылмыстық құқықтық әлеуметтік мектебі
дейтін ағым өкілдерінің теориялық туындыларында бой көрсетті. Бұл бағыттың
біздің заң шығарушылық үрдісімізде шындығында орын тепкендігі - өзге
жағдай. [16]
Қылмыстың қоғамдық қауіптілігін батыстағы елдер қылмыстың анықтамасына
және баға берілуде моральдік аспектінің енгізілуіне қатты қарсы болды.
Мәселен, Н.С.Таганцев былайша түйіндеген болатын: Қылмысты үрдіс
өнегесіздікпен теңдестірілуге жатпайды және олай етілуі мүмкін де
емес:мұндай теңгеру тарихтың ащы сабақтары куә болғандай, сот төрелігін
жалған жолға салып жібереді – мұның өзі мемлекеттің жазалаушылық қызметіне
идеяны, сенімдерді, кемістіктер мен құмарлықтарды қуындауды кіргізді:
жердегі сот төрелігіне аспандағы сот төрелігінің бөлінбес қасиеттерін
иеленуге мәжбүрледі. [53]
Кеңестік әділет ғылымында қылмыстық – құқықтық және моральдіқ
шамалардың ара қатынасына түбірлі түрлі көзқарас біржақты жария етілді:
қылмыс – бір сәтке қылмыстық заңды моральды (имандылықты) бұзу деген сөз.
Айталық, Н.Ф.Кузнецова былай деп есептейді: Қылмыс атаулылары бастан –
аяққ имансыздықпен айғақталады дуге болады дейді де, олардың имансыздық
ауқымымен жанасуы әрқилы , - деген уәж айтады.
Кеңес криминалистері әрине, имнасыздық шаралары кеңестік қоғамда да
бірегей болмайтындығын түсіне білді. Олар бұл жағдайда да коммунизм көру
ісіне, революцияға пайдалы жағдайлардың баршасы иманды деген коммунистік
моральдың идеясы жөніндегі белгілі лениндік нұсқаулардан бастама алды.
Сөйтіп, кеңестік қоғамда ресми түрде үстемдік жүргізген моральдің шамаларын
бұзу қылмыс ұымының ажырамас атрибуты ( ерекше белгісі) деп танылды. Десе
дағы, айтыс – дау үшін сылтаулар сол кезде де табылатын
талқыға салудың себеп – салдары мынаған келіп тірелетін: имансыздықтың
нышандарын қылмыстың өз алдына нышаны деп қарастыру керек пе, жоқ әлде ол
әлгі көрсетілген қағидалардың бірінің уысында кете ме – міне, әңгіме сол
ауқымда өрбитін. Бұл тұрғыда үш түрлі көзқарас ортаға салынды. Біріншіден,
қылмыстық іс – әрекеттің имансыздығы қоғамдық қауіптілік нышанына
кіргізілді; екіншіден, қылмыстық құқыққа қарсылық нышанына жатқызылды; және
үшіншіден имансыздық қылмыстың іс-әрекетінің жеке тұрғыдағы нысаны деп
танылады. [12]
Бәлкім, қазіргі кезде коммунистік идея жетекші болуын тоқтатуына орай
осынау тұжырамалардың барлығы да сырылып тастауға тиісті. Оның үстіне,
ашығына келсек, бұдан бұрынғы уақытта да барлық қылмыстық – құқықтық тыйым
салулардың барлығы да имансыз деп тұжырауға едәуір қажет болатын. Әрине,
қандай да болмасын шекарадан тыс жерде шетелдік валютада қаржы тапқан
кәсіпкер немесе коммерсант ешқандай ресейлік өкілдік алған банкіне сол
ақшасын аудармағандықтан, бюджетке және оның экономикасына ауыр зиян
келетіндігі айқын. Ақша удармаудың себебі бір ғана: олар ресейлік өкіметке
сенбейді және бұл жағдай негізсіз де емес. Біріншіден, үкіметтің салатын
салықтары кез келген кәсіпкерлікті тумай жатып тұншықтырады. Екіншіден,
ол капитал иесінің жиған-тергеннен айырылып қалуын көздейтін әлдебір
реформаны көлдене тартуы ғажап емес. Үкімет әдетте шекарадан тыс жерлерден
аударылған шетелдік валютадағы қаржы өндірісін сүйемелдеп,
инвестициялауға, сондай-ақ зейнетақы мен жалақыны төлеуге жұмсалады деп уәж
айтқан болады.
Бірақ, неге екені белгісіз,сол қайыршы болуға айналған зейнеткер
де,жалақыларын пәлен айлап ала ламай жүрген мұғалім өтпесе дәрігер де,
сондай – ақ шетелдік есепте қаржысы барлар да үкіметтің мұндай
мәлімдемелеріне ойлануды қойған. [25]
Қылмыстық заңда ана не мына әрекеттерге тыйым салу қажеттілігінің және
олардың декриминализациялауға апарып тірейтін асыра сілтеушіліктің себеп-
салдары өте әрқилы болып келеді. Бұл процеске ықтиятты түрде талдау
жасау,яғны қылмыстық құқық тыйым салуларды шығарып тастау
декриминализацияның соңғы жылдардағымынадай себептермен бөліп қарастыруға
мүмкіндік береді:
Бірінші тәртіптің себептері үш жағдайда жасалған күшті спирттік
ішімдіктерді сату мақсатынсыз құр сақтағаны және оларды жасайтын
жабдықтарды да сату мақсатынсыз дайындағаны немесе сақтағаны үшін
қылмыстық жауаптылықтың өзгертілуінен туындады.
Екінші тәртіптің себептері 1991 ж. аяғында жеке кәсіпкерлік және
коммерциялық тұрғыдағы араға жүрушілік үшін қылмысты жауаптылықтың
өзгертілуін дүниеге келтірді. Бұл дегеніміз экономиканың нарық соқпағына
түсірілуінің ресми түрде жариялануыны көрінісі еді, осыған орай көрсетілген
єрекеттер қоғамдық қауіптілігі былай тұрсын, енді қоғамдық пайдалы
үрдістерге айналды.
Үшінші тәртіптің себептері азаматтық хал актілері жазбалары жайлы
заңдарды бұзғандығы үшін қылмысты жауаптылыққты өзгертуді туындайды.
Бұл қылмыстық – құқықтық тыйым салу кеңестік қылмыстық құықта ондаған
жылдар бойына үстемдік жүргізіп келген еді. Криминал некеге тұруға кедергі
жасайтын жағдайларды жасырумен немесе органдарға азаматтық хал актілері
туралы жалған апараттар берумен түйінделеді. Бұл қылмыстар жөніндегі істер
әрдайым көп болмайтын, ал олардың ішінде басқа некеде тұратын адамдардың
жаңа некеге тұруға елдердегі жыл сайынғы толып жатқан ажырасулар отбасының
орнықтылығы мен некенің беріктілігі – қоғамдық салаға ғана емес, сондай-ақ
жеке адамдар арасындағы сырластық-ашыналық қарым-қатынастарға да
байланысты.
Әрбір мемлекет өзінің тыйым салу шаралары арқылы бұл процестерге оң
тұрғыдан игі әсерін тигізе алады. Сондай-ақ соңғы жағдай некені қылмыстық –
құқықтық тұрғыдан бекітуге болмайтындығына көз жеткізгендей болды және
аталған құқық бұзушылықпен келтірілетін кесірдің елеулі екендігіне деген
көзқарастың өзгеруіне де алып келді. Сондықтан осынау бұрын қылмыстық
тұрғыда жазаланып келген әрекет те декриминализацияланды.
Адам тәртібінің анадай не мынадай түрін криминализациялау және белгілі
бір дәрежедегі қылмыстық – құқықтық тыйым салудың орнығуы қоғамдық
адамгершілік тұрғысындағы көзарастарына сәйкес келуі керек. Заңға әуел
бастан белгілі дєрежедегі керітартпалық үйір екенің ұмытпаған жөн. Заң,
мәселен, бүгінгі тіршілікке қарағанда әрқашан кешегі болып келеді. Заң
әлдебір мәселе турасындағы адамгершілік тыйым салулар, айталық, ұсынған
тұста қажетті сәтті өткізіп алуы кәдік, міне, сол кезде ол адамгершілік
негіздермен бекітілмеген болып табылады. Содан келіп, қылмыстық заң тыйым
салған тиісті әрекетті декриминализациялау мәселесі бой көтереді. Мәселен,
ауырлатар жағдайға апарып соқпайтын, күштемей еркектер арасындағы жыныс
қатынасы үшін қылмыстық жауаптылық жүктемеу жөнінде осылай болды.
Біздің қоғамымыз мұндай әрекетке брынғыдан гөрі кешірімділікпен қарай
бастады – оны жекелеген адамдардың жыныстық белсенділігіндегі аурушаңдық –
патологиялық өзгерістерге жатқызылып, ашыналық қарым-қатынастар ауқымына
апарды. Осыған орай тиісті қылмыстық – құқықтық тыйым салу қылмыстық
заңдылықтан шығарылып тасталды. [45]
Сонымен осы жұмыста қылмыстың бірқатар міндетті белгілермен
сипатталатындығы көрініп тұр. Олар: қоғамға қауіптілік, құқыққа қайшылық,
кінәлілік, жазаланушылық. Сондықтан, тек осы белгілердің жиынтығы болғанда
ғана әрекет қылмыс болып табылуы мүмкін
1.2 Қылмысты санаттаудың мәні мен маңызы
Қылмыс санаттары деп оларды нақты белгілері бойынша топқа бөлуді
айтамыз. Қылмысты санаттауға іс-әрекетінің қоғамға қауіптілігің сипаты мен
дәрежесі немесе қылмыс құрамының жекелеген элементтері негіз болады.
Қылмыстық заңда қылмысты саннатаудын үш түрлі көрінісі қалыптасқан. Ол
біріншіден, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің сипаты мен дәрежесіне қарап
қылмысты төрт түлі санатқа бөлу, екіншіден, қылмыстың объектісі бойынша
саннатау.
Осы белгі бойынша барлық қылмыстарды Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімінде бірнеше санатқа бөлініп, объектісінің маңыздылығына қарай бірінен
соң бірі орын алған, мысалы адам өміріне қарсы, мемлекеттің егемендігіне,
басқару тәртібіне, меншікке қарсы, әскери қылмыстар т.б. Үшіншіден, қоғамға
қауіптілік дәрежесі бірдей қылмыстар, қоғамға қауіптілік сипаттарына қарай
жәй, күшейтілген (квалифицированные), артықшылық берілген
(привилегированные) болып бөлшектенеді. Мысалы: кісі өлтіру, жеңілдетін
жағдайда жан күйзелу, қажатті қорғану шегінен асып кісі өлтіру бөліп
бөлінеді, Қазақ ССР-іні 1959 жылы жабылдаған Қылмыстық кодексінде қылмыс
саннатары деген мәселе көрсетілмеген еді. Тек қана 1972 жылы 4 қарашада
Қылмыстық кодексте 7-1 деген жаңа бап енгізіліп, бапта ауыр қылмыстың
түсінігі ғана берілді. [5]
Қылмыста көрсетілген санаттарға, бөлу манызы зор.
Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық кодексінде қылмысты санаттау
арнаулы норма енгізіліп, онда қылмыстар сипатына және қоғамға қауіптілік
дәрежесіне және кінәнің түріне байланысты онша ауыр емес, ауырлығы орташа,
ауыр және аса ауыр болып санаттарға бөлінген.
Кесте 1 – Қылмысты санаттарға бөлу
Қылмыстық кодекстін 10-бабына сәйкес: Жасалғаны үшін осы кодексте
кездескен ең ауыр жаза екі жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын
қазақана жасалға әрекет, сондай-ақ жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең
ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жазалған
әрекет онша ауыр емес қылмыс деп танылады.
Жасалғаны үшин осы кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығанан айырудан аспайтын қосақана жасалған әрекет, сондай-ақ
жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі
жаза көзделген абайсызда жасалған әрекет ауырмағы орташа қылмыс деп
танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға
бас бостандығынан айырудан аспайтын қосақана жасалған әрекет сондай-
ақ жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан
айыру түріндеге жаза көзделген абайсызда жасалған әрекет ауырмағы
орташа қылмыс деп танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі
жылдан бас бостандығынан айырудан аспайтын қосақана жасалған
әрекет ауыр қылмыс деп танылады.
Жасағаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылдан астам
мерзінеге бас бостандығынан айру түріндегі жаза немесе өлім жазасы –
қасақана жасалған әрекет аса ауыр қылмыс деп танылады. Қылмысты осылай деп
санаттарға бөлу қылмыстық құқық ғылымында қалыптасқа санаттарын қылмыстық
кодекстің санкциясында белгінеген, қоғамға қауптілік дәрежесіне қарай бөлу
жөніндегі қазіргі заманғы талапқа сай келеді. Қылмыстық заңның жекелеген
бабында көрсетінген санкция қоғамға қауптіліктің дәрежесін бейнелейді және
әр терлі қылмыстардың қоғамға қауптілік дәрежесін салыстыруға мүмкіндік
береді. Қылмысты дәл санатқа жатқызуға мүмкіндік беретін қосымша
белгілердің түрі кінә нысандары болып табылады. Мысалы ауыр және аса ауыр
қылмыстарға тек қана қасақана қылмыстар жатады.
Ауырлығы орташа немесе онша ауыр емес қылмыстарға қасақана немесе
абайсыздықпен істелген қылмыстар жатады. Осы санаттарға сәкес аса ауыр
қылмыстарға қоғамға қауптілік дәрежесі ерекше ауыр қасақана қылмыстар,
мысалы, кісіні ауырлататын жағдайда қасақана олтіру, мемлекетке опасыздық,
бандитизм эиянкестік, шабуыл жасаптонау сияқты түрлері жатады. Ауыр
қылмыстарға мысалы, контрабанда, денеге қасақана ауыр жарақат салу,
ауырлататын жағдайды. Біле тура кінәсіз адамды қылмыстық жаупқа тарту т.б.
қылмыстар жатады.
Ауырлығы орташа қылмыстарға қасақана немесе абайсызда істелген
қылмыстар: мысалы, абайсызда кісі өлтіру, кісіні өзін-өзі өлтіру халіне
жеткізу, денеге қасақана орта дәрежеде жарақат түсіру т.б. қылмыстар
жатады.
Ауыр емес қылмыстарға бас бостандығынан айырмайтын жаза қолданылуы
мүмкін. Оған қорлау, жала жабу, абайсызда денеге ауыр немесе орта
дәрежедегі жарақат түсіру сияқты қасақана немесе абайсызда істелген
қылмыстар жатады. Қылмысты санатқа бөлудің маңызы ерекше. Санаттарға бөлу
белгісі бойынша бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтейтін режимді
белгілеу: шартты жазаны қолдану немесе қолданбау, шартты түрде соттаудың
күшін жою немесе сынақ мерзімін ұзарту, қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза
тағайындау, жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босату, айыптау
үкімінің ескіру мерзімінің өтуіне байланысты жазаны өтеуден босату,
рақымшылық немесе кешірім жасау актісі негізінде қылмыстық жауаптылық
немесе жазадан босату, сотталғандықты жою немесе алып тастау мәселелері
шешіледі. [3]
1.3 Қылмыс құрамы және қылмысты дәрежелеу мәселесі
Қылмысты дәрежелеу деп қылмыс жасаған адамның әрекетін немесе
әрекетсіздігін қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің кейбір жағдайда жалпы
бөлімнің нормалары бойьшша толық және кең көлемде нақты қылмыс құрамының
белгілерін анықтау больш табылады.
Жасалынған қылмыстың шынайы жағдайларын дәл және толығымен анықтау - бұл
қылмысты дұрыс дәрежлеудің негізгі талабы.
Қылмыстық әрекетті дұрыс дәрежелеу қылмыстық құқық қағидаларын,
сонымен қатар заңдылықты жүзеге асыруды қамтамасыз етеді, ал қылмысты дұрыс
дәрежелемеу әділділік қағидасын бұзады, демек, кінәлінің жауаптылығы дұрыс
көзделмейді. Әділділік, жазаның мақсаты тек қылмысты дұрыс дәрежелегенде
ғана нәтижеге жетеді. Қылмысты дәрежелегеңде қателесу ауыр зардаптарға
әкеліп соғады (негізсіз ауыр жаза тағайыңдау, ұзақ мерзімге бас
бостандығынан айыру).
Мысалы, кінәлі адам өзінің жеке бас араздықтарына байланысты бір
адамға жеңіл түрде дене жарақатын салды, ал оның істеген іс-әрекетін
бұзақылық үшін қате дәрежелеген болсақ, онда кінәлі адамға үш жылға дейін
бас бостандығынан айыруға жаза тағайындалады, ал денсаулыққа қасақана жеңіл
түрде зиян келтіргені үшін (бір жылға дейін мерзімге түзеу жұмыстарына, не
үш айға дейінгі мерзімге қамауға жазаланады. Қылмысты дұрыс дәрежелеу
қылмыс жасаған адамның құқықтарының сақталуына кепілдік береді. [10]
Қылмысты дұрыс дәрежелеу дегеніміз - бұл қрғамға қауіпті іс-әрекетті
қамтитын қылмыстық заңды толық қолдану және қылмысқа дұрыс қылмыстық-
құқылық баға беру.
Қайсібір әрекетті дұрыс дәрежелсу үшін ең алдымен кінәлінің істеген
әрекетімен толық және түрлі жағынан танысуға қажетті болатын барлық шын
мәніндегі жағдайларды, кінәлінің кім екенімен және қылмыс істелген
уақытындағы жағдайлармен толық танысу керек, өйткені қылмысты дәрежелеудің
өзі кінәлінің істеген қоғамға қауіпті әрекеттерінің сипатына, кінәлінің
жеке басына, оның қылмысты істегені үшін қылмыстық жауапқа тартылып отырған
әрекетінің қандай жағдайда істелуіне байланысты.
Егерде қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімнің қайсы тарауын болмасын
зерттегенде, оның ішінде бір-біріне барлық белгілері сай келетін қоғамға
қауіпті деп тапқан екі қылмысты әрекетті таппайсыз.
Сондықтан қылмысты дұрыс дәрежелеу үшін әрбір жеке қылмыстың
белгілерін білу айырықша қажет болып табылады. Мұны білу қылмысты бір-
бірінен ажыратуға, оларды бір-бірімен араластырмауға, сөйтіп қылмысты
дәрежелегенде қате жібермеуге мүмкіншілік береді.
Қылмыстың жеке құрамдарын зерттегенде, әрбір қылмыстың неге қарсы
бағытталғанын, оның қандай мүддені бұзатындығын, кімге немесе неге зиян
келтіру мүмкіндігі барлығын анықтау қажет. Сонымен қатар қылмыс құрамының
барлық элементтері бойынша шынайы жағдайларды қылмыстық-құқықтық
нормалармен салыстыру керек, жалпы ереже бойынша дәрежелеу процесі ең
алдымен қылмыстың объектісі мен объективтік жағын анықтаумен басталып,
субьектісі мен субъективтік жағын анықтаумен аяқталады. Барлық жағдайлар
қылмыстық заңда қарастырылған қандайда болмасын қылмыс құрамының
элементтері мен белгілері сәйкес келгенде ғана қылмыстық іс-әрекет дұрыс
дәрежеленген деп табылады. [53]
Қылмыстық іс-әрекетті дәрежелеудің қорытындысы, қылмыстық-құқықтық
нормаға сәйкес қылмыс құрамы бар деген қорытынды маңызды қылмыстық іс
жүргізу құжаттарын, соның ішінде сот үкімі мен айыптау қортындысында
көрсетіледі. Оларда қылмыс жасаған тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке
тартуға және жазалауға мүмкіншілік беретін, қылмыстық-құқықтық нормаларды
реттейтін қылмыстық заңның баптарын дәл көрсету жолымен қылмысты дәрежелеу
жүреді. Айта кететін жағдай, әрекетті дәрежелеу кезіңде, анықталған қылмыс
құрамының барлық белгілері көрсетілген, ҚК-тің Жалпы және Негізгі
бөлімдеріндегі баптар дәл көрсетілуі керек. Соның інтінде құрамның ерекше
белгілері, құрам түрлері, негізіі, ауырлататын және жеңілдететін мән-
жайлар, ҚК-тің Негізгі бөлімінің баптарының тармақтары көрсетілсе, онда
оларды дәрежелеу барысында еске алынуы керек.
Айталық, тонау адамдар тобының алдын-ала сөз байласуы бойынша жасалса,
олардың істеген іс-әрекеті ҚР ҚК-нің 178-бабы 2-ші бөлімі В тармағымен
дәрежененуі тиіс, ал азғырушы, көмектесуші немесе ұйымдастырушы болса
олардың қылмыстық әрекеті ҚК-тің Жалпы бөлімінің 28-бабына сілтеме жасай
отырып дәрежеленуі тиіс. Егерде пайда табу мақсатымен қасақана кісі өлтіру
барысында орындаушымен бірге көмектесуші болса, онда соңғысының істеген
қылмыстық әрекегі ҚК-тің 28-бабы 5-ші бөлігі және 96-баптың 2-ші бөлігі И
тармағымен дәрежеленуі керек. Қасақана кісі өлтіру барысында орындаушы
өзінің көздеген мақсатына жете алмаса, оның әрекеті қасақана кісі өлтіруге
оқталғандық болып табылады (мұндай әрекет ҚК-тің 24-бабы 3-ші бөлігі және
96-баптың тиісті бөлігі, тиісті тармақтары бойынша дәрежеленеді).[23]
2 ОТБАСЫ ЖӘНЕ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫ ЖЕКЕ ҚҰРАМДАРҒА
БӨЛУ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың
жалпы сипаттамасы
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында: Неке мен отбасы,
ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады, балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу — ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы,
кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына
қамқорлық жасауға міндетті — делінген. Бұл көрсетілген қағидалар
халықаралық құқықтың осы мәселелер жөніндегі негізгі ережелеріне
сәйкестендірілген. Адам құқығы жөніндегі 1948 жылғы Жалпыға бірдей
Декларацияда, Азаматтық және саяси құқықтар туралы 1966 жылғы Халықаралық
пактіде отбасы қоғамның табиғи негізгі ұясы және ол мемлекет пен қоғам
тарапынан қорғау құқығына ие деп белгіленген. 1989 жылы 20 қарашада
қабылданған Бала құқықтары жөніндегі конвенцияда да балалардың азаматтық
және саяси-әлеуметтік құқықтарының қорғалуына ерекше мән берілген.
Қазақстан Республикасы да отбасы және кәмелетке толмағандар жөніңдегі
халыкаралық құқық нормаларын қастерлей отырып, осы мәселелерге байланысты
пайда болатын қоғамдық қатынастарды қылмыстық-құқыктық жолмен қорғауға
ерекше мән береді. [18]
1997 жылы қабылданған жаңа Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің 2-
тарауы отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін
жауаптылық белгілеген. Бұл тарауда осы тұрғыдағы қылмыстарға арналған нақты
қылмыстардың мынадай түрлері көрсетілген: кәмелетке толмаған адамды
қылмыстық іске тарту; кәмелетке толмаған адамды қоғамға қарсы іс-әрекетгер
жасауғатарту; кәмелетке толмағандарды саудаға салу; баланы ауыстыру; бала
асырап алу құпиясын жария ету; балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата-анасын
асырауға арналған қаражатты төлеуден әдейі жалтару; кәмелетке толмаған
баланы тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді орындамау; балалардың өмірі мен
денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерді тиісінше
орындамау; қамқоршы немесе қорғаншы құқықтарын теріс пайдалану; енбекке
жарамсыз жұбайын (зайыбын) асыраудан әдейі жалтару. Осы топқа жататын
қылмыстардың объектісі ата-аналар мен балалардың арасындағы отбасылық
қатынастар, сондай-ақ кәмелетке толмағаыдардың дене бітімі,
интеллектуальдық, рухани, адамгершідік тұрғысынан дұрыс дамып, қалыптасу
жағдайлары болып табылады. [59]
Қолда бар деректерге сүйенсек, республикада жасөспірімдер арасындағы
қылмыстар өсіп отырғандығын аңғаруға болады. Жеке адамға қарсы бағытталып
жасалған қылмыстардың ең ауыры - қасақана кісі өлтіру, денеге ауыр дәрежеде
жарақат салу және зорлау әрекеттері болып табылады. Бір қынжыларлық жайт,
осындай қылмыс түрлерімен тіркелгендер арасында жасөспірімдер жиі
ұшырасуда. Мәселен, еліміздегі болып жатқан әрбір 10-шы қылмысты кәмілетке
толмағандар жасаса, олардың жартысына дерлігі қылмыстық топтар құрамында.
Сондай - ақ олардың әлеуметтік ахуалы төмен отбасынан шыққандары - 60
процентті құрайтын болса, 15 проценті - ата - ана еркелерінің
еншілігінде. Облыстардағы жасөспірімдер жасаған қылмыстық істердің деңгейі
өткен жылдын 1 тоқсанында - 92 процент болса, үстіміздегі жылы бұл
көрсеткіш айтарлықтай азайып отырған жоқ. Семей облысында - 13,1 процентке
Солтүстік Қазақстан облысында - 12,3 процентке дейін өскен. Әсіресе,
Онтүстік Қазақстан облысында жастар қылмысы күн сайын көбеймесе азаймай
тұр. Павлодар, Ақмола, Алматы облыстарында қылмыспен тіркелушілер арасында
жасөспірімдер жетерлік.
Аса ауыр қылмыс түрлері (кісі өлтіру, шабуыл жасап тонау, есірткімен
айналысу) Павлодар мен Ақтобе облыстарында - 5,9 процентке артқан.
Жасөспірімдер арасындағы ұрлық - қарлық, тонау қылмыстары, тіпті еш
негізсіз жасалынған әрекеттер Қостанай, Маңғыстау, Торғай облыстарында
көптеп тіркелуде.
Ақмола, Алматы және Семей облыстарында жасөспірімдердің топтасып
қылмыс жасау әрекеттері бой көрсетуде. Ал, қылмысты қайта жасау әрекеттері,
әсіресе, Жезқазған, Қөкшетау, Маңғыстау облыстарында етек алған
Жасөспірімдер жасаған қылмыстардың ішіндегі мына бір оқиғаларға тоқтала
кеткен жөн.Ақмола облысына қарасты Қызыл ту ауданының Буревестник
кеңшарында түнгі сағат 1-лер шамасында 1982 жылы туылған К. Серада мен 1983
жылы туылған А. Мажитов есімді орта мектеп оқушылары 1980 жылы туылған М.
Әлібековке пішақ жұмсаған. Нәтижесінде жәбірленуші ауруханада қайтыс
болады. Әрине, әлгі екеуі де ұсталды. Десек те, қылмыскер екі жасөспірімнің
мектеп табалдырығынан ұзамай жатып - ақ ауыр қылмыстарға баруын немен
түсіндіруге болады? Оған кінәлі өскен орта,білім алған мектеп, отбасындағы
ата-ана ма? Біздің пікірімізше, баланы жастан деген қағиданы босаңсытып
алудын салдары сияқты. [55]
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 101-бабы бойынша, әйелді
зорлау - күш жұмсап, қорқытып немесе жәбірленушінің дәрменсіздігін
пайдаланып, жыныс қатынасын жасау болып табылады. Әсте, бұл қылмысты
жасаған жасөспірімдердің көпшілігі эмоционалды шекті, ақыл - ойы төмен
мінездермен ерекшеленеді. Республика көлемінде кәмілетке толмаған арасында
әйел зорлау ісімен тіркелгендер негізінен 14-17 жастағыларды құрайды. Енді
осы қылмыс туралы бірнеше фактіге жүгенейік. Павлодар облысы Ульяновск
ауданында түнгі сағат 2-3 шамасында еш жерде жұмыс істемейтін Каметин мен
Геросимов дегендер 1982 жылы туылған 8-сыныптың оқушысы Ф. деген қыз баланы
зорлайды. Қылмысккерлердің бірі ұсталып, екіншісі іздестірілуде.
Павлодар қаласында мектеп - интернаттың жертөлесінде белгісіз үш жігіт
кәсіптік кулинарлық училищенің оқушысы С-ға күш көрсетіп, зорлаған.
Жауыздықтың құрбаны болған жәбірленушінің денесінде қалған әр түрлі
жарақаттардың айғағымен қылмыскерлер Дурманов, Қасымханов, Төлебеков
ұсталды.
Жалпы жасөспірімдер арасында қылмыстың тек жоғарыда тілімізге тиек
еткен түрлері ғана емес, сонымен бірге жеке адамдардың мүлкін ұрлау, шабуыл
жасап тонау, есірткімен айналысу әрекеттері де тыйылар емес. Сайып
келгенде, бұлардың барлығы - жастарымызды тәрбиелеу ісінің құлдырап
отырғандығын байқатады. Қылмыстың өсуі - ата - аналық және мектептегі
педагогикалық тәрбиеге салғырт қарай бастағанымыздың әсері десек те
болғандай. [26]
Құқықтық заңдық негіздері мен жүйесі дамыған өркениетті елдер қатарына
қосыламыз деп жатқан тұста қылмысты тұсау басты мәселелердің біріне
айналады. Олай болса, республикамызда шығарылып жатқан заңдарды көпшілікке,
әсіресе, жасөспірімдерге (бала бақшадан бастасақ та артық емес - К.А)
насихаттап түсіндіру ісін жандандыру қажет - ақ.
Тағы бір айта кетерлік нәрсе - біз үлкендер, әсіресе, ауылды жерлерде
жарылған бас пен сынған қолға ұсақ - түйек деп қарап, жылы жауып
қоямыз. Көп ретте оқиға болған сәтте жоғарыдағы жағдайлардың қылмыс екенің,
сол үшін жауапқа тартылатын айтып, түсіндіруді кейінге қалдырамыз. Бүгін
біреуді ұрып - соққан адам ертең өзге біреуді өлтірмесіне ешкім кепілдік
бере алмасы анық. Қорытындылай келгенде, жасөспірімдер қылмысын тыюға, оны
алдын алуға тек ішкі істер қызметкерлері ған емес, әрбір отбасы, мектеп,
жастар ісі жөніндегі түрлі мекемелер барынша атсалысқаны дұрыс.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 27-бабының талабына сай неке
мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады. Балаларына
қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу- ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы.
[48]
Осы үлкен парызды кей кейде бәріміздің бірдей түсініп, Ана, Әке деген
үлкен атқа ие бола бермейтіндігіміздің дәлелі- қоғамдағы ең кілеңсіз
жағдайлардың бірі- жасөспірімдердің қылмыс жасауынан көрінер еді.
Осы жылдың төрт айында ғана республика көлемінде 2630 жасөспірім
қылмыс жасаса, оның 136-сы Алматы облысына тиесілі екен. Бұл көрсеткіш
өткен жылдың осы мерзімімен салыстырғанда 28,3 пайызға өскен. Талғар
ауданында 2000 жылы – 32, ал 2001 жылы жасөспірімдермен жасалынған 34
қылмыс тіркелген. Үстіміздегі жылы 9 жасөспірім қылмыс жасап, 70 бала ішкі
істер бөлімінің арнайы есебіне алынған. Әртүрлі тәртіп бұзған 158
жасөспірім ішкі істер бөліміне әкелініп, олармен ата-аналарына тиісті шара
алынған. Өкінішке орай олардың 16-ы ішімдікке үйір болып шықты. Аудан
бойынша 161 бала өмір сүріп отырған 81 жанұя қиын жанұя ретінде есепте
тұр. 14 жасөспірім мен 10 ата-ана әкімшілік жауапкершілікке тартылып, 2
адам жасөспірімдерді қылмысқа баулығаны үшін, ал 9 жасөспірім қылмыстық
жауапкершілікке тартылады.
Жасөспірімдердің ұсақ бұзақылықтан бастап, ұрлық, тонау, зорлау, кісі
өлтіру сияқты ауыр және аса ауыр қылмыстарға баруы алаңдатпай қоймайтын
жағдай. [26]
Осыған байланысты аудандық прокуратура жасөспірімдер арасындағы тәртіп
бұзушылық пен қылмыстың болу себептерін талдап, мемлекеттік органдар мен
көпшіліктің назарын осы мәселеге аударып, қылмыс пен күресті күшейте түсуге
қосымша шаралар алуда. Тікелей осы мақсатқа орай аудан әкімшілігімен
бірлесе отырып 3 мектепте Жасөспірім және заң деген тақырыпта дөңгелек
стол ұйымдастырылды. Бұл кездесулерге аудан әкімшілігі, білім бөлімі,
мектеп ұжымдары, ауыл әкімдері, дәрігер-нарколог, кәсіпкерлер, ІІБ-нің
қызметкерлері, ақсақалдар кеңесінің мүшелері, басқа да қоғамдық ұйымдармен
ата-аналар өкілі, оқушылар, сондай-ақ, олардың ішінде есепте тұрған
жасөспірімдер қатысты. Хабар, Ел-арна теледидары, Казахстанская
правда, облыс, аудан ақпарат құралдарының қызметкерлері қатысып,
жасөспірімдермен және басқа да адамдармен пікір алысты.
Қылмысқа апарар жолдың басты себептерінің бірі - маскүнемдік пен
нашақорлық екенін ескере отырып, мектеп оқушыларының осы індетпен күреске
бағытталған қабырға газеттері мен нашақорлар туралы фильм көрсетілді. Бұл
ретте бас бостандығынан айыру жазасын өтеп жатқан жасөспірімнің үйіне
жолдаған өлеңі жиналған көпшілікті терең ойға қалдырғаны анық еді.
Кездесулер, сұрақ,жауап, пікір таласу түрінде өтіп, жасөспірімдер
арасындағы қылмыстың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz