Отбасында бала тәрбиесін тиімді ұйымдастыру. Ата-аналармен жұмыстың түрлері мен әдістері
Мазмұны:
Кіріспе.- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - -2-7
І. тарау. Отбасындағы бала тәрбиесі.
І.І. Бүгінгі таңда зерттеу мәселелері- - - - - - - - - - - - - - - - - 8-
19
І.ІІ. Отбасында тәрбиелеу проблемалары- - - - - - - - - - - - - - 19-24
І.ІІІ Ата-аналардың бала тәрбиесіндегі жұмыстары - - - - - - -24-26
ІІ тарау. Отбасында бала тәрбиесін тиімді ұйымдастыру.
ІІ.І. Отбасының қызметі және отбасында тәрбиелеу- - - - - - -27-34
ІІ.ІІ. Отбасылық тәрбие ережелері.- - - - - - - - - - - - - - - - - -34-38
ІІ.ІІІ. Отбасында бала тәрбиесін ұйымдастыру.- - - - - - - - - -38-41
ІІІ тарау. Ата-аналармен жұмыстың түрлері мен әдістері.
ІІІ.І. Педагогтардың ата-аналармен жұмыс бағыттары.- - - - -42-45
ІІІ.ІІ. Ата-аналар ұжымымен жұмыс.- - - - - - - - - - - - - - - - -45-47
ІІІ.ІІІ. Мектеп пен отбасының тәрбиеге бірлескен ықпалы.- -47-51
Қорытынды.- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
52-54
Қолданылған әдебиеттер.- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 55-56
Қосымша.
Кіріспе
Өскелең ұрпақты тәрбиелеуде отбасының бала тәрбиесіндегі атқарар рөлі
зор.
Отбасы тәрбиесін табысты жүзеге асыру балалардың іс-әрекеттерін
ұйымдастыруға көмек көрсетеді. Сондықтан да қазіргі уақытта отбасы
тәрбиесін тереңдете отырып, әкелер мен аналардың бала тәрбиесіне байланысты
жауапкершілігін арттыру қажет. Әрі бұл жұмысты отбасы мен мектеп арасындағы
ынтымақтастық арқылы жүзеге асыру мақсаты көзделеді.
Отбасының әлеуметтік институт тәрізді, интеллектуалды толыққанды,
құлықты және дені сау жас ұрпақты қалыптастырушы орта екені сөзсіз.
Бүгінгі күні жетілген азаматты тәрбиелеу отбасының жауапкершілігін
тағы да арттыра түсуде. Себебі балаға саналықтың сипаты ол өмірге келген
күннен бастап сол отбасында бойына сіңеді. Кейіннен мектеп, қоршаған орта
және қоғамдағы болып жатқан әртүрлі жағдайлардың әсерімен қалыптасады.
Біз бүгінгі кезеңнің міндеттерінен өзге біздің ұрпақтың келер ұрпақтар
алдында орасан зор жауапкершілік жүгін арқалайтынын: әкелер мен аналардың,
аталар мен әжелердің өз балалары мен немерелері алдындағы жауапкершілігін
күнделікті есте ұстауға тиіспіз.
Елбасы Н. Назарбаевтың Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму
стратегиясында отбасы және бала тәрбиесі жөнінде алға қойған мәселелер:
Отбасын қолдауға, аналар мен балаларға мемлекеттік қолдау көрсетуге
қаражат бөлу. Көп балалы отбасыларға қолдау көрсету.
Бізге жергілікті деңгей де отбасын және балаларды тәрбиелеуді
қолдаудың жаңа жолдарын табу керек. Неке мен отбасы институтын нығайтудың
жолдарын мұқият талдау, жалғызбасты аналар проблемаларын шешу керек. Егер
біз адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің
алдындағы, ол ең бастысы балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге
тиіспіз. Ата-аналар балаларына, ал балалар өздерінің қартайған ата-
аналарына қамқор болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие болғанда
еліміз үшін алаңдамауға да болады. Бұл ұсыныстар Қазақстан халқына қашанда
тән болған, оларды жандандырып, жан-жақты қорғау қажет - деп көрсеткен.
Сондай-ақ, Республика Президенті Н. Назарбаев өз кезегінде 2007 жылғы
ақпандағы Қазақстан халықтарына Жолдауында I бөлімнің II тарауында
Қазақстандықтардың өмір сапасының артуы отбасыларға әлеуметтік көмек
көрсету. Халқымыздың әл-ауқатын жақсартуға байланысты жұмысты жалғастыру,
ана мен баланы әлеуметтік қорғау, 2008 жылдың 1 қантарынан бастап баланың
тууына байланысты жәрдем ақы мөлшерін 2 есе өсіру. Аз қамтылған және көп
балалы отбасыларға ай сайын жәрдем ақы төлеу. Бала деңсаулығын сақтау.
Біздің халқымыз үшін бала тәрбиесі бір ғана отбасының, не
балабақшасының немесе мектептің жеке ісіне емес, ол бүкіл зиялы қауымның,
бүкіл қоғам щұғылданатын ұлағатты істің тұтас бір кешеніне айналып отыр.
Сондықтан бұл бағыттағы жұмыстарды тиімді ұйымдастырудағы ұрпақ
тәрбиесіндегі отбасының рөлін басты назарда ұстау.
Жас ұрпақты есті, саналы, сергек етіп тәрбиелеу отбасы мен қоғамдық
тәрбие орындарының бірден-бір парызы. Егеменді еліміздің болашағы отбасында
бесіктен басталып, оқу-тәрбие орындарында есті ұрпақты тәрбиелеу ісімен
шешілмек.
Қазақ отбасында балағы ұлттық тәлім-тәрбие беру жолдарын іске асырып
тиімді ұйымдастыру. Ендеше қазағымыздың ұлттық мәдени құндылықтарын
қастерлей, имандылық адами қасиеттерін құрмет тұта отырып: Ұлт тәрбиелей
отырып, жер иесін тәрбиелейміз, қызды тәрбиелей отырып, ұлды тәрбиелейміз
- деген қанатты сөздердегіндей өз жеріміздің, ұлтымыздың болашақ иелерін
тәрбиелейік. [23.29-35]
Моралдік жағынан азғындаған отбасында, әдетте балаларға жеткілікті
көңіл бөлінбеу салдарынан, ата-анасының қамқорлығы мен сүйіспеншілігін
сезінбегендіктен, ешбір қадағалаусыз жүрген балалардың пайда болуына әкеліп
соқтырды. Сол себепті мектептерде психологтар, әлеуметтік педагогтар пайда
болды, олар оқытушыларменсол балалардың отбасылармен де жұмыстар
ұйымдастырады. Өз жұмысын ұйымдастыруда педегог-ұстаз қиын олардың ата-
аналарменжұмыс жүргізуде түрлі қиыншылықтарға тап болады: мәселенің нақты
себебін айқындау қиынға соғатын тұстары, оқиға себепкерді анықтау т.с.с.
Отбасындағы бала тәрбиесін тиімді ұйымдастыра отырып ұрпақ тәрбиесінде
биік жетістіктерге жету, сонымен қатар тәрбиелеу және оқыту процестері
қатар жүргізілгенде ғана айтарлықтай нәтижеге қол жеткізе аларымыз анық.
Отбасы тәрбиесіндегі ең маңызды мәселенің бірі – ата-аналардың
педагогикалық көзқарасының қалай қалыптасуында.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27 бабында 1. Неке мен
отбасы, ана мен бала мемлекеттің қорғауында болады. 2.Балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу ата-ананың етене құқығы әрі міндеті деп атап
көрсетілген.
Қазіргі заманда отбасы тәрбиесінің жағдайына әлемдік деңгейде мән
беріліп отыр. Оған дәлел 1989 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы қабылдаған,
кейіннен 1995 жылы Қазақстанда қабылданған Баланың құқығы туралы
Конвенция бола алады. Онда Бала толық және гармониялы дамуы үшін, ол
мейірім мен өзара түсіністігі бар, қызығушылыққа көп көңіл бөлетін бақытты,
ахуалдық ортасы бар отбасында өсуі қажет. Сондай-ақ, бала әлі дене, ақыл-ой
жағынан толыққанды жетілмегендіктен, олар туылғанға дейін де, туылғаннан
кейін де ерекше мейрімділікке, қамқорлыққа, әсіресе, құқықтық қамқорлыққа
мұқтаж. делінген. Конвенцияда әрбір ата-ана жасөспірімдердің өркениетті
елдерде қазіргі заман талабына сай білім алуын қамтамасыз етуге міндетті
екендігін айта келіп, ол білімдердің мына бағытта, баланың жеке басын,
талантын, дене және ақыл-ой қабілетін дамыту; адам құқығын құрметтеу:
баланы өз ата-анасын сыйлауға, оның мәдени тұрмыс-салтын, тілі мен
құндылықтарын, елінің ұлттық байлықтарын бағалауға тәрбиелеу; баланы еркін
қоғамда ынтымақтастық, түсіністік, ұлтаралық қарым-қатынаста достық рухында
саналы өмір сүруге дайындау: қоршаған ортаға жанашырлыққа тәрбиелеу жүзеге
асырылуы керектігін ұсынады.
Бүгінде тәрбие берудің ауқымы кең, талабы жоғары. Соған сай заман
талабы бүгінгі отбасына үлкен жауапкершілік пен жоғары білімділікті жүктеп
отыр.
Отбасының маңызды негізі ерлі-зайыптылардың ата-аналық махаббаты мен
мейірімі және балалардың өз тарапынан ересектерге деген құрметі, жанашырлық
сезімі болып табылады. Осы тұста Елбасы Н. Назарбаев өзінің Еліміздің
болашақта гүлденуі бүгіннен басталады деген баяндамасында отбасының
беріктігі, жұбайлардың бір-бірінің ең бастысы балаларының алдындағы
жауапкершілігіне де көп нәрсе байланысты. Ата-аналар балаларына, ал
балалары қартайған ата-аналарына қамқор болуға тиіс - деген болатын. Мұның
өзі отбасындағы өмірді ұйымдастыру, ең алдымен, ондағы ересектердің, яғни
ата-аналар мен ата-әжелердің бір-біріне деген қарым-қатынасы мен өзара
сыйластығы негізінде қалыптасатындығын айғақтайды.
Әрбір отбасы қоғамның кішкентай бір бөлігі болып табылатындықтан,
қоғамды өркениеттілікке жеткізу, ең алдымен, әрбір отбасындағы өмірді
ұйымдастырудан басталмақ. Тәрбиенің бастапқы әліппесін бала отбасында
алады. Салауатты отбасында ғана салауатты ұрпақ қалыптасады. Адамзат
қоғамының қай кезеңінде болсын отбасы тәрбиесінің мәселелері күн тәртібінен
түскен емес.
Бүгінде тәрбие берудің ауқымы кең, талабы жоғары. Соған сай заман
талабы бүгінгі отбасына үлкен жауапкершілік пен жоғары білімділікті жүктеп
отыр. Жеке тұлғаның қалыптасуына ықпалы ерекше болғандықтан, отбасы
тәрбиесіне философиялық, әлеуметтанушылық, психологиялық және педагогикалық
зерттеулерде ерекше көңіл бөлінген. Бүгінге дейін отбасы және ондағы бала
тәрбиесін ұйымдастыру мәселелері Қазақстандық ғалымдар Ж. Қоянбаев, Р.
Қоянбаев, Л. Лысенко, Р. Төлеубекова, Г. Байдельдинова, Ж. Әбиев т.б.
тарапынан зерттеліп келеді. Олар өз зерттеулерінде қоғам талабына сай бала
тәрбиесін ұйымдастырудың жолдарын көрсетуге тырысады. Философ Р. Нұрғалиев
өзінің сөздігінде отбасы – ерлі-зайыпты одаққа және туыстық байланыстарға
негізделген әлеуметтік қауымдастықтың түрі деп көрсетсе, ғалым Қоянбаевтар
өздерінің педагогикалық еңбектерінде Отбасы – ол бірге тұратын некеге
негізделген қандас туыстар тобы деп анықтама береді. [26.10-12]
Біздің қоғам үшін әр кезеңде, әр отбасында өсіп келе жатқан өрімдей
ұл-қыздардың дені сау, рухани әлемі бай, білімге құштар болып өсуі, сонымен
қатар туған халқы мен Отанына адал болып өсуі ең жоғары тілек, биік мақсат
болып келген. Оның қуат алар қайнар бастауы отбасы.
Ата-аналар отбасындағы өмірді дұрыс ұйымдастыру үшін оларға белгілі
бір білімдер мен қабілеттіліктер қажет. Осы тұста Ресей ғалымы А. Пинт Ата-
аналар балаға жақсы тәрбие беру үшін оның мінез-құлқындағы әрбір ұсақ-түйек
өзгерістерді байқап білуге қабілетті болуы керек. Педагогтер секілді кез
келген ата-анаға да педагогикалық такт өте қажет. Олар балаларын суықтап
қалудан немесе әр түрлі ауруға шалдығудан қорғап, алдын алып жүреді де,
өздерінің дөрекі сөздері мен әрекеттері арқылы олардың жүйке жүйелеріне
кері әсер ететінін ескере бермейді дей келіп, бала тәрбиесінде ата-
аналардың бойында педагогикалық байқағыштық, педагогикалық елестету,
педагогикалық такт және ұйымдастырушылық қабілеттердің болуын ұсынады.
Отбасы баланың жеке басының қалыптасуына екі жақты әсер етеді.
1. Отбасының материалдық жағдайын сипаттайтын өзіндік өмір сүру
дәстүрі арқылы, яғни отбасы мүшелерінің материалдық және рухани қажетсінуі
мен әлеуметтік құндылықтары арқылы әсер етеді.
2. Әлеуметтік және белгілі мақсатқа бағытталған тәрбиелік шаралар
арқылы әсер етеді.
Дегенмен, бүгінгі отбасыларындағы ата-аналардың бала тәрбиесін заман
талабына сай ұйымдастырудағы қабілеттері мен мүмкіндіктері бірдей болмай
отыр. Қазақ зиялыларының бірі М. Жұмабаевтың тәрбиедегі мақсат - баланы
тәрбиешінің дәл өзіндей етіп шығару емес, келешек өз заманына лайық қылып
шығару деп айтуы балалар тәрбиесінде ата-аналар алдында үлкен
жауапкершіліктің тұрғандығын дәлелдейді. Отбасы өзінің дербес әрекеті
арқылы тәрбие саласында ауқымды мәселелерді шешуде әлсіздік танытады. Ол
үшін отбасы мен мектептің өзара ынтымақтастығын нығайту өте маңызды. Ал
тәрбие қоғамдық құбылыс болғандықтан, оны қоғам талаптарынан тыс
ұйымдастыру мүмкін емес.
Адамзат қоғамның қай кезеңінде болсын отбасы тәрбиесі мәселелері күн
тәртібінен түскен емес.
Отбасы тәрбиесі мәселелері Шығыстың ұлы ойшылдары Әл-Фараби,
Ж.Баласағұн, Қ.Иассауи, М.Қашғари, классик педагогтер Я.Каменский, К.
Ушинский, И.Песталоци, қазақ ағартушылары Абай Құнанбаев пен Ы. Алтынсарин
еңбектерінде, кеңес педагогтері В.Сухомлинский, А.Макаренко, Н.Крупская,
қазақ зиялылары М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Әуезов және т.б.еңбектерінде
кеңінен орын алады. Бүгінде отбасы тәрбиесі мәселелері де зерттеліп келеді.
[38.57]
Отбасының ұрпақ жалғастырушылық функциясы өмірге ұрпақтың келуімен
байланыстырылады. Бүгінгі қоғамдық-әлеуметтік жағдайда отбасыларында
қаншадан бала болуы тиіс. Бұл жөнінде де әр түрлі саладағы мамандар
көзқарасы сан алуан. Мысалы, әлеуметтанушылар М.Тәжин мен Б.Аяғанов
нарықтық қатынас жағдайындағы, отбасының құрылымдық сипатын былай деп
түсіндіреді: Біріншіден, қазіргі қоғамның экономикалық өмірі кішігірім
отбасының болуын қалайды. Мұндай отбасында үлкен отбасылармен салыстырғанда
қайшылықтары көп жанжалдардан құтылуға болады, яғни қазіргі экономикалық
өмірдің талаптарына икемделгіш болып алады.
Екіншіден, қазіргі шағын отбасы өмірге жеңіл бейімделіп, отбасылық
және қоғамдық қажеттіліктерден пайда болған қақтығыстарды шешу жолдарын да
жеңіл таба алады - деген.
Ал демограф М.Тәтімов үлкен отбасылардың болуын мақұлдайды. Оның
үстіне педагогикалық жағдай отбасыларында көп баланың болуы тәрбие
мәселесін анағұрлым жеңілдететінін көрсетеді. Осы тұста кеңес педагогі
В.Сухомлинский Отбасы қаржы жағынан қаншалықты тапшылық көріп отырса да
отбасында бір баламен шектеліп қалуға болмайды. Өйткені, бір баланы
тәрбиелеуге кеткен шығын көп баланы тәрбиелеуге қарағанда анағұрлым көп
деп көрсетеді. [35.56-57]
Адам өмірге келгеннен бастап өмірінің соңына дейін отбасының ықпалын
сезінеді. Бұнымен ешқандай тәрбиелік қоғамдық институттар тең келуі мүмкін
емес. Әрбір отбасында өзіне тән белгілі бір адамгершілік-рухани деңгей
қалыптасқан. Осы деңгей қаншалықты жоғары болса, отбасындағы адамдардың
мәдени қажетін қанағаттандыру, қызығуы мен қабілетін дамытуға үлкен
мүмкіндік болады. Онда бала тәрбиесі дұрыс жалғасын тауып, адамгершілік
және көңіл күйлік-эстетикалық байлықпен өмір сүреді. Ес түзелмей, ел
түзелмейді, олай болса, егеменді еліміздің болашағы отбасында ал бесіктен
басталып, оқу-тәрбие орындарында есті ұрпақты тәрбиелеу ісімен шешілмек.
Отбасындағы тәлім-тәрбиенің мақсаты – баланың жасын, жеке
ерекшелігін, ескере отырып, жарасымды жетілген ұрпақты тәрбиелеу. Көздеген
мақсатқа жету үшін отбасындағы тәрбие төмендегі міндеттерді шешеді.
Отбасында баланың өсуіне, денсаулығына қамқорлық жасау, тазалықты
қалыптастыру.
- Еңбексүйгіштікке баулу, тұрмыстағы, үй шаруашылығындағы
еңбекке құлшынысын арттыру, өзіне-өзі қызмет етуге үйрету.
- Отбасы мүшелерімен тіл табысып, дұрыс қарым-қатынас
жасауға, жасы үлкендерді сыйлауға, кішіге қамқор болуға
үйрету.
- Әдебиетке, өнерге, мәдениетке тәрбиелеу.
- Ұқыптылыққа, адамгершілікке, ойшылдыққа тәрбиелеу.
Бұл мақсаттардың барлығы жүзеге асу үшін бала дүниеге келген күннен бастап
отбасында, қоғамдық орындарда, мектептерде тәлім-тәрбие беріледі.
Отбасы – адамзат бесігін тербеткен ұя болса, Баланың бас ұстазы ата-
ана, Әкеден ақыл, анадан мейір алады. Ата-анаға баладан жақын ешкім жоқ.
Сондықтан да баласының әдепті, білімді болып өсуін армандайды.
Балаға білім беру үшін, ең алдымен оны тәрбиелеген жөн, тәрбиесіз
берілген білім, ол ертең бір апатқа әкеп соғады деген дүниежүзілік білім
мен мәдениеттің екінші ұстазы, данышпан, ойшыл, ғалым Әбу Насыр Әл-Фараби
Азаматтық дегеніміз – жеке адам санасының жетілуінің ең жоғары сатысы.
Жанының шалқар шабыты, қиялының қия шыңға самғауы. Ал ол өте қарапайым
нәрседен туған: шаңырағыңды сыйлаудан, анаңның алғашқы әлдиінен, отбасынан
басталады. Отбасы – біздің қоғамымыздың алтын қазығы деген екен
В.А.Сухомлинский.
К.Д.Ушинский кезінде ересектер назарын мынадай бір нәрсеге аударды:
егер жас ағаштың жіп-жіңішке бұтағында торғай отырса бұтақ өзінің өсу
бағытын өзгертеді. Бала да сол сияқты: ол да өз жан дүниесінің даму бағытын
өзгерте салуы үшін онша көп нәрсе керек емес.
Бала мінез-құлқындағы титімдей ақау адаммен бірге өсе келе кейін
қоғам үшін үлкен кеселге айналады, ал бала бойындағы адалдық пен
адамгершілік дәні келе-келе игі жемісін береді. Балаға өмірдегі алғаш
кездескен жәйттер бәрі ұмытылмас әсер қалдырады. Сіздер перзенттеріңіз ата-
ананың мейірім шапағатынсыз-ақ тамаша адам болып өседі деп ойласаңыздар,
онда қоғамға, сөз жоқ опасыздық жасаған боп шығасыздар. Ата-ананың ыстық
махаббатына бөленбеген жандар көбіне - көп жарымжан жандар болып қалмақ
(А.С. Макаренко)
Шынында, ата-ана мейірімін көрмей өскен балалар өзін қоршаған әлемді
қатал да қатыгез әлем деп сезінеді.
Осы жерде Халық батыры Бауыржан ағамыз: Үш нәрседен қорқамын:
1. Бесік жырын айтатын аналар табылмай ма – деп,
2. Ертегі айтатын әжелер табылмай ма, - деп.
3. Өз тілі мен салт дәстүрін құрметтейтін азамат табылмай ма – деп,
қорқамын деген екен.
Ал бүгін мұның түбінде қандай ашы да терең шындық бар екені
баршамызға аян. [27.59-60]
Бала отбасының жеміс берер гүлі, алтын тіреу діңгегі болғандықтан да
тәрбиенің негізгі өзегі осы кішкентай нәресте кезден басталуы керек.
Бала жүрегі айнадай тап-таза мөлдір, сол айнадан баланы көру үшін
оның жүрегіне үңіліп қарауды қажет етеді. Л.Пинттің пікірінше, ата-аналар
балаға жақсы тәрбие беру үшін оның мінез-құлқындағы әрбір ұсақ-түйектерді
байқап білуге қабілетті болуы керек. Ал О.Кунц Жақсы адам тек оны дұрыс
тәрбиелегенде ғана қалыптасады деп түсіндірген.
Отбасындағы бала тәрбиесін тиімді ұйымдастыру бүгінгі қоғамның
проблемасы, отбасындағы бала тәрбиесін зерттеуде ғалымдар еңбектеріне
тоқтала отырып тиімді шараларын қарастырдық, сондықтан да дипломдық
жұмысымыздың тақырыбын Отбасында бала тәрбиесін тиімді ұйымдастыру деп
алдық.
Ғылыми зерттеу аппараты
Тақырыбы: Отбасында бала тәрбиесін тиімді ұйымдастыру.
Мақсаты: Бүгінгі таңда отбасындағы бала тәрбиесіндегі кемшіліктерді
анықтауда тиімді іс-шараларды көрсету.
Міндеті: 1. Отбасы тәрбиесін зерттеген ғалымдар еңбектерін саралап
талдау
2. Бала тәрбиесіндегі тиімді жолдарын іздестіру.
Зерттеу объектісі: Отбасындағы бала тәрбиесін ұйымдастыру
Зерттеу пәні: Отбасындағы бала тәрбиесің іске асыру жолдары.
Ғылыми болжам: Егерде отбасындағы бала тәрбиесіндегі олқылықтар дұрыс
анықталып, тәрбие жұмысы тиімді ұйымдастырылса, онда
халқымыздың бай тәжірибесіне сүйене отырып бала
тәрбиесіндегі жақсы идеяларды өмір тәжірибесінде қолдана
білсек, онда өз Отанның сүйетін рухы бар, тілін, дінін,
дәстүрін қадірлейтін азаматты тәрбиелеп шығарамыз.
І тарау. ОТБАСЫНДАҒЫ БАЛА ТӘРБИЕСІ
І.І. Бүгінгі таңда зерттеу мәселелері.
Заманымыздың заңғар жазушысы М. Әуезовтің Ел боламын десең, бесігіңді
түзе деген нақыл сөзінің мәні тереңде жатыр, яғни, болашақ тізгінің ұстар,
елінің ертеңі болар, халқының үмітін ақтай білетін дені сау, білімді де
саналы жас ұрпақты өсіру талабынан туындап отыр. Осы ұлы мақсаттарға жету
жолында киелі де қасиетті екі түсінік бар.
Бірі, баланың бастапқы тәрбие мектебі, алтын бесік – отбасы болса,
екінші алтын ұя – мектеп. Бұл екі ортаның да мақсат-мүддесі ортақ. Отбасы,
ата-ана адамды дүниеге әкеліп, адам бойындағы бар игі қасиет мектеп
қабырғасында қаланады. Бұл киелі жерде қызмет етітін мұғалім мен ата-анаға
жауапкершіліктің үлкен жүгі артылған.
Отбасы тәрбиесін зерттеген ғалымдар Л.Д. Столяренко, Т.А. Куликова,
О.Л. Зверева, А.Н. Ганичева, Е.П. Арнаутова, Л.В. Загик, Ю.П. Азаров, В.И.
Гребенников, Л.И. Маленкова, Х. Арғынбаев, Байжанов, К.Т. Баймуханова, З.
Мейірбанова т.б.
Отбасы тәрбиесін зерттеген ғалымдар еңбегі: Т.А. Куликова Отбасы
педагогикасы және отбасы тәрбиесі, О.Л. Зверева Отбасы педагогикасы және
отбасы тәрбиесі, Х. Арғынбаев Қазақ отбасы, Ә. Жұмаханов Отбасында
балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері.
Ұлы Абай атамыз Адамның адамшылығы – ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы
ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаз болады деп көрегендікпен ой түйген. Бала
өміріне қажетті тәлім-тәрбиенің іргетасы ата-ана арқылы отбасында қаланады.
Дана халқымы Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің демекші, ата-
ананың әрбір іс-әрекеті балаға үлкен сабақ. Әрбір ата-ана өз балаларының
тұнғыш тәрбиешілері. Бала – ата-ананың адамгершілік айнасы.
Адамгершілік қасиет отбасы мүшелерінің бірін-бірі қадірлеуінен,
олардың өзара бірлігі мен түсінушілігінен, ата-ана мен балалар арасындағы
мейірім қарым-қатынастың қалыптасуынан, үлкенге құрмет, кішіге ізет секілді
толып жатқан жазылмаған заңдылықтар арқылы көрініс табады.
Кішкентай балалардың үлкендер не айтса соны айтатыны, не істесе соны
істейтінін күнделікті өмірде жиі көріп жүрміз. Сондықтан да отбасы –
баланың бастауыш тәрбие мектебі дегеніміз өте орынды. Ата-ананың
жасөспірімдерді қалыптастырудағы рөлі өте зор. Ата-ананың бала алдында жеке
басының үлгі-өнегесі, беделі жоғары болуы керек. Өмірге ұрпақ әкелген соң
өнегелі отбасын құрып, әке мен ана болу - әрбір адамның міндеті.
Ата-ананың киім кию, сөйлеу мәдениетінің жоғары болуы, өзгеге деген
ілтипаты, үй ішіндегі тазалық, тәртіп, сыпайы мінез, мейірімділік,
төзімділік, балаға деген сүйіспеншілік тәрбие барысында өзінің оң нәтижесін
берері анық. Баланың үйде көргені, ата-анасынан, жақын туыстарынан естігені
– ол үшін тәрбиенің ең үлкені. Осы тұста сүрінбеу үшін ата-ананың мінез-
құлқының, ізетті қасиеттерінің, жалпы мәдени дәреженің деңгейі өте жоғары
болуы керек.
Баланы жаны мен тәні таза, рухани бай, дені сау етіп өсірумен бірге
еңбекке деген сүйіспеншілікке, ұлтжандылыққа, адалдыққа, жинақтылыққа
баулып өсіру шарт. Осы тамаша қасиеттердің бәрі ата-ана бойынан тауып, оның
өмірдегі шынайы досына айналса тер төккен еңбегінің жанғаны.
Қарға баласын аппағым дер, кірпі баласын жұмсағым дер дегенді
ескеріп, баланы қанша жақсы көргенмен оның жасаған жағымсыз қылықтары мен
елеулі қателіктерін ескерусіз қалдыруға мүлде болмайды.
Әрине, ол үшін баланың намысын қорламай, ар-ожданын аяққа таптамай,
сенімсіздікпен қарамай, байыпты ақылмен, қамқор сөзбен түсіндіру қажет. Сәл
ғана сәтсідігіне бола балаға сенімсіздік білдіру оны алға ұмтылмайтын,
жігерсіз жақсы бала болуға итермелейді. Ал бұл ата-ананың бала
тәрбиесіндегі жіберген олқылығы. [23.29-35]
Отбасы жағдайында баланы кішкенайынан спортпен шұғылданып, денесін
шынықтыруды, эстетикалық талғамының жоғары болуын, қоршаған ортаны
қорғауды, еңбекке бейімделіп өсуін қалыптастырған жөн.
Тәрбие ешқандай үзіліс дегенді білмейді. Ол тұрмыста, ойын үстінде,
оқу, еңбек барысында барлық кезде жүре береді. Сондықтан Бала тәрбиесі –
баршаға ортақ екенін ескеріп, жас ұрпақты саналы азамат етіп тәрбиелеу –
ең негізгі міндетіміз.
Қазақ отбасында тәрбие ісін ғалым Ш. Ахметовтың зерттеулерінде негізгі
басты-басты сегіз түрлі мәселені қамтыған. Біріншіден, тәрбие басы алдымен
әдептілікке үйретуді көздеген, әке-шеше баласына Әдепті бол дегенді басты
міндет етіп қойған. Екіншіден, олар баланы қайырымды, иманды, мейірімді
болуға тәрбиелеген. Үшіншіден, тіл алғым, елгезек болуға баулыған.
Төртіншіден адал, шыншыл болуға үйреткен. Бесіншіден, өнегелі ұстаз бен
көпті көрген қарияның сөзін тыңдап ақпа құлақ емес, құйма құлақ бол
дегенді, бойларына біртіндеп сіңіре берген. Алтыншыдан, үлкенді, ата-ананы
сыйлап құрметтеуге үйретуді ең басты міндет етіп қойған. Жетіншіден, кісі
айыбын бетіне баспай, біреуге орынсыз тіл тигізбкйтін әдепті азамат бол,
әсіресе қарып-қасерлердің табиғи кемдігін бетіне баспа деп үйреткен.
Сегізіншіден, ел қорғаған батыр бол, халық алдында қызмет ет, бар өнеріңді
соған жұмса дегенді ерінбей –жалықпай айтып қана қоймай, жеке өнегелер
арқылы көрсетіп отырған.
Швейцарияның кеменгер педагогы И.Г. Песталоцци Бала тәрбиесі – оның
дүниеге келген күнінен басталуы керек. Баланың дүниені түсінуі жанұяда
басталып,мектепте одан әрі қарай жалғастырылуы шарт - деген қағиданы
ұсынды.
Отбасы тәрбиесі адам тағдырына да ықпал етеді. Өйткені отбасы беретін
өмір сабағын ең жақын адамдары – ата-анасы, ата-әжесі, үлкен ағалары мен
апалары береді, сол себептен оның тәрбиелік потенциалы мол, онымен басқа
адамдар, басқа тәрбие институттары тең келе алмайды.
Отбасы – мемлекеттің іргетасы. Мемлекеттің мықты болуы отбасының
берік, бақытты, мерейі үстем болуымен тікелей байланысты.
Отбасы тәрбиесі туралы анықтамалар берілген: белгілі ғалым Л.Д.
Столяренко отбасы, отбасы тәрбиесіне төмендегідей анықтама берген:
Отбасы - өзін-өзі сақтап, жалғастыру және әрбір мүшесінің өзін-өзі
таныту мақсатында біріккен әлеуметтік, педагогикалық адамдар тобы.
Отбасы тәрбиесі – нақты отбасы жағдайында ата-ананың басқа
туыстарының ықпалы арқылы берілетін тәрбие мен білім беру жүйесі деген
екен Л.Д. Столяренко.
Ал педагогикалық энциклопедия сөздігінде былай делінген: Отбасы –
кішігірім әлеуметтік адамдар тобы, бір-бірімен некелік, туыстық байланыс
арқылы бірігіп және бір-бірінің алдында моральдық, материалдық, тұрмыстық
жауапкершілігі бар.
Ал қазақша педагогикалық энциклопедия сөздігінде: Отбасы тәрбиесі-
туысқандық қарым-қатынастар мен тұрмыс жайттары балаға үздіксіз ықпал етуші
тәрбиелік күш.
Отбасының тәрбиесі мақсаты қай заманда болса да түрлі өмір жағдайында
кездесетін қиындықтарды жеңіп, өмірде өзіне лайықты орын табу үшін сегіз
қырлы, бір сырлы етіп тәрбиелеу көзделген. Бүгінде біз жанжақты мәдениетті
тұлғаны уақыт талабына сай тәрбиелеуді мақсат етіп отырмыз. Сонымен қатар
қазақ халқы ұлттық тәрбиеге үлкен мән берген.
Ұлттық тәрбие-байлық жетпес тәрбиенің көзі болып табылады.
Қазақ халқы бала тәрбиесіне қоғамдық мән беріп көп көңіл бөлген.
Халқымыз әр жастағы адамның көңіл-күйі, сезімдері, мінез ерекшеліктері,
түсінік талғамдары, сенім қызығулары, әдет-дағдылары әртүрлі болатындығын
өз пікірлерімен дәлелдеген. Адамның адамгершілік бейнесі, ойлауы оның іс-
әрекеті үстінде дамиды, ал іс-қимылдың алғашқы ірге тасы балалық кезде
қалыптасады. Халқымыз өз ұрпағын жақсы қасиеттерге еңбек сүйгіштікке, тіл
алғыштық сияқты т.б. баулып, оны негізгі мәселе деп келген. Осыдан болу
керек, қазақта бала тәрбиесі шешесінің бойына бітуімен басталады деген
пікір бар.
Бала дүниеге келген соң сыртқы тұрпатына сай сынап айтқан сөздеріді де
ескерту қажет. Қошқар болар қозының маңдай алды дөң келер, азамат болар
баланың етек жені кең келер деп бабаларымыз жас сәбилер болашағынан көп
үміт күткен. Балаға сын айту-ежелден келе жатқан халық мектебінің дәстүрі.
Баланың түрлі қимыл-әрекетіне қарап ел арасында қалыптасқан ырымдар да
кездеседі. Ер бала көзіне ашып ұйықтаса, онда ержеткенде бақытты, жары сұлу
болады. Егер бала үнемі жастың үстіне ұйықтайтын болса, кейін ел басқаратын
көсем болады, ал төрт аяғын төрт жаққа созып, бей жай ұйықтайтын болса,
өскен кезде кеменгер әрі батыр болады.
Бала - әуесқой, тынымсыз зерттеуші. Мысалы: Талапты бала талпынған
құстай, құмары қанбас, аспанға ұшпай, Адам болатын бала алысқа қарайды,
болар адам жеті жастан бас болар т.б. секілді халық нақылдарында бала
тәрбиесін дұрыс қалыптастыру сөз болады.
Қазақ халқы ұл баланың да, қыз баланың да тәрбиесіне ерекше мән
берген. Ұлға отыз үйден тыйым, он сан үйден сыйын деп, Қызға қырық үйден
тыйым, қала берге қара күңнен тыйым деп ұл мен қызға айтылар сын аз
болмаған.
Қазақ отбасында ұлттық тәрбие ана құрсағынан басталып, адамды өмір
бойы және оны о дүниеге шығарып салумен аяқталатын әдет-ғұрыптар мен салт-
дәстүрлер негізінде үздіксіз жүргізіліп, іс-әрекеттер мен қарым-қатынас
арқылы жүзеге асырылады. Осылайша отбасында ұлттық тәрбие халқымыздың
ғасырлар бойы жинақталған халықтық тәрбие дәстүрлері негізінде іске асқан.
Қазақ халқы бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген, өйткені ол баланы
отбасының және өмірдің жалғасы мен болашағы деп манаған.
Сондықтан да, отбасында баланың болуын және көп болуын тілеген. Оған
халқымыздың мынадай даналық сөздері дәлел: Бесіксіз үйде береке жоқ,
Балалы үй базар, баласыз үй қу мазар, Бір баласы бардың шығар шықпас
жаны бар, көп баласы бардың үйінде жанған шамы бар, Бала – адамның бауыр
еті. [32.63-64]
Көптген зерттеулер көрсетіп отырғандай, қазақ халқында бала
тәрбиелеуде отбасы басты рөлді атқарған, оның негізі – ұлттық салт-
дәстүрлер болған екен.
Қазіргі жас ұрпақтың ұлттық тәлім-тәрбие бастауы – отбасы екендігіне
көздерін жеткізу, оларға бағыт-бағдар беру – үлкен мәселе. Егерде отбасы
болмаса, халық даналығы өз қасиетін жоғалтады, себебі тек қана отбасында
халықтың ұрпақтан-ұрпаққа мұрагерлікке қалып отырған салт-дәстүрлері мен
әдет-ғұрыптары тамырын жайып, өрби алады.
Отбасының басты тәлімгерлері ана мен әке, әже мен ата. Ана балаға
барлық өмір тәжірибесін және бар білгенін туылған күннен бастап баланың
бойына сіңірумен болады. Сондықтан баланың алғаш тілінің шығуы Ана деген
сөзден басталады.
Сонымен қатар, отбасындағы бала тәрбиесінде әкенің алатын орны мен
рөлі де ерекше болған. Себебі әке-отбасын асыраушы, оның мүшелерінің
тірегі, қамқоршысы және тәлімгері. Әкенің мінез-құлқы өзгелермен қарым-
қатынасы, өнер, білімі-баланың көз алдындағы үлгі-өнеге алатын, соған қарап
өсетін нысанасы. Сондықтан қазақта әке туралы өнегелі нақыл сөздер мен
мақал-мәтелдер көп. Әке – бәйтерек, бала – жапырақ, Әкеге қарап ұл
өсер, Әке – балаға үлгі т.с.с. Әке – қамқоршы, ақылшы, үлгі-өнеге,
тірек, ұстаз әрі тәрбиеші.
Ертеде және бүгінде әжелер мен аталар отбасындағы бала тәрбиесінде
басты орында. Әжелер мен аталар немерелерін тәрбиелеуде күтуші иесінің
жұмысын істеген, балалар солардың қасында өскен.
Үлкендердің мінез-құлқындағы жағымды қасиеттер: олардың ұстамдылығы,
төзімділігі, сабырлығы, қиыншылықтарға төзімділігі т.б. балаға ерекше әсер
етеді. Әжелер мен аталар отбасында түрлі өнер мен еңбекке үйреткен, олар не
істесе, балалар соны істеп өскен. Әжелер мен аталар адамгершілік мақал-
мәтелдер, жырлар, жұмбақтар т.б. ауыз әдебиетінің үлгілерін кеңінен
пайдаланған. Әжелер мен аталар ұлы адамдарды тәрбиелеуде ерекше қызмет
атқарған. Мысалы: Абай, Ыбрай, Шоқан, Мұхтар т.б. әжелері мен аталары
тәрбиелегені соған дәлел.
Ерте уақытта қазақта әке-шешеден бірдей айрылған жетім балаларды әжесі
мен атасы асырап, тәрбиелеп, оған жетімдік көрсетпеген. Баланың әке-шешесі
оның ата-әжесі тұрғанда Бала менікі деуге бата алмаған, ал балалары
оларды Аға-жеңге деуге үйреткен. Осы жақсы дәстүр ата мен бала, әже мен
келін арасында шынайы сыйластықты, татулықты, ынтымақтастықты, отбасындағы
жақсы қарым-қатынасты қамтамасыз еткен.
Жас ұрпақты әдепті де саналы етіп тәрбиелеу үшін ең алдымен тәрбие
ережелеріне сүйене отырып, ұлттық дәстүрімізді, әдет-ғұрыптарымызды,
дінімізді, ата-бабаларымыздан қалған насихат мұраларын балалардың санасына
сіңіре білу ата-ананың басты міндеті. Тәрбиенің көзі – ата-бабамыздан
қалған дана сөздер десек, ата-ана – сол насихаттарды жүргізуші. Бұл ата-
ананың қоғам алдындағы үлкен міндеті.
Өзге халықтар сияқты, қазақ елінің де бала тәрбиесі жөнінде бұрыннан
бергі жиып-терген мол тәжірибесі бар. Аға буын өз бойындағы ізеттілікке,
елін-жерін, Отанын сүюшілік секілді ең асыл қасиеттерін жас ұрпаққа
күнделікті тұрмыста үнемі үйретіп, қаны мен жанына сіңіріп келеді.
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері
тағылындарын оқып, үйреніп, өнеге тұтпай, жас ұрпақты ізгілік пен
парасаттылыққа баулу мүмкін емес. Себебі Л. Толстой айтқандай, өткенді
жақсы білмейінше, келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сүрлеу соқпақ іздеп
адасумен пара-пар.
Болашақ тәрбиесі бүгінгі күнде ұлттық мұраттар мен дүниежүзілік рухани
бай қазынадан нәр алумен ұштастырылып жүргізілуін талап етеді.Біздің
қоғамның тәлім-тәрбиесі көп жылдар бойы бір жақтылықпен жүргізіліп келеді,
жалпы адамзаттық құнды игіліктерден оқшауланып, ұлттық сана-сезімнің
дамуына, рухани, мәдени байлықты, ұлттық тәрбиенің бай мұрасын игеруге
дамуына көңіл бөлінбеді. Мұның өзі жас ұрпақтың басым көпшілігінің өз
халқының тарихын, тілін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, ұлттық дәстүрлерін жете
білмеуіне әкеп соқты. Сондықтан ғасырлар бойы өмір сынынан өтіп келе жатқан
халқымыздың қасиеті мен өнегесін, бабаларымыздың ақ бастасын, адал тілегін
бүгінгі әрбір ел баласына үйрету, санасын ояту ең алдымен ата-аналардың,
мектептің, қоғамның ең үлкен парызы болмақ.
Баланың рухани дүниесіне көтерілу дегеніміз – баланың дүниеге келген
күнінен бастап, оның дүниетанымын ақыл-оймен, жүрекпен тану, ең нәзік, ең
шынайы ұғыну, қабылдау, сезіну деп түсіну қажет. Мәселен, балада алғашқы
күннен-ақ адамға деген шынайы сүйіспеншілік сезімі болатынын М. Жұмабаев өз
еңбегінде былай суреттеп берген: Ананы сүю сезімі оянады. Ананы сүю деген,
анаға жауыздық тілемей, ізгілік тілеу деген сөз. Бірақ ес білген соң
туысқандық сезімі, яғни араласып айналасында жүрген адамдарды сүю сезіміне
алып барады. - деп түсіндірген.
Ұлттық мәдениеттіліктің белгілері, әсіресе, отбасындағы сыйласымнан
көрінеді. Әке – отбасының пірі, Ана - әлеуметтің күні деп халық
отбасындағы сыйласым мәдениетін ең әуелі ата-ананы сыйлаудан бастауды
үйретеді, талап етеді. Отбасындағы сыйластық дәстүр бойынша ата, әке, аға,
іні, әже, ана, сіңілі ұғымдарына сәйкес әрбір адамның өзінің сыйласымдық
міндеттері мен борыштары және перзенттік парызы болады.
Асқарлы ақын, шешен аудармашы, данышпан, философ, композитор Шәкәрім
Құдайбердіұлының айтқан мынадай сөздерді бар: Жас баланы ұрғанмен
шырылдатып, ойы толмай тұрғанда ақыл өнбес, - деп тәрбиелеуде, білім
беруде баланың жеке басының ерекшеліктеріне, жан жүйесіне, дербестін
шамаларына қарай, тәрбиелеудің сендіру тәсілін қолдану арқылы іске асыруды
ұсынды.
Ұлы іұламалардың бірі – Халел Досмұхамедұлы Баланың ең бірінші
еститін үні-анасы айтқан бесік жырының әуені - деп, бала тәрбиесінің
бастауы – бесік жыры деп дәлелдейді.
Өз елінің тілің, дінің, рухани мәдениетін білген адам, біртіндеп
әлемдік мәдениетті үйренеді. Ендеше, бұл қасиет бесік тербеткен ананың
әлдиімен, әженің ертегісімен, отбасында айтылып отыратын мақал-мәтел,
жұмбақ, аңыз әңгімелерімен бала бойына дарытылып, сол арқылы ата-
бабаларымыздан қалған асыл мұраға деген қызығушылық танытып,
сүйіспеншілікке тәрбиелейді. Демек, аталған жұмыс баланың шыр етіп дүниеге
келген кезінен бастап, жас ерекшелігіне байланысты күрделеніп отырылуы
керек.
Атақты ойшыл ағартушымыз Абай Құнанбаев отбасынан бастап дұрыс жолға
тәрбиелеу керек екенін ескертті. Сол үшін толып жатқан тәлім-тәрбие
дәстүрлерін ұсынып, жақсылыққа жеткізерлік ақылдар айтты. Өз өмірімен де
адалдыққа, адамгершілікке тәрбиелеу үлгісін көрсетіп отырды. Балаларды
тәрбиелеуде оның айналасы, өмір сүрген ортасы әсер ететінін Абай жақсы
түсіндірді. Абай баланы ата-ана дұрыс тәрбиелеуге тиіс, орынсыз ерке,
қылжақбас етпей тәрбиелеу, өтіріктен қулық-сұмдықтан, тағы басқа жағымсыз
мінездерден аулақ ұстауға ақыл берді.
Адамға үш алуан адамнан мінез жұғады. Ата-анадан ұстаздан,
құрбысынан, әсіресе, солардың қайсысын жақсы көрсе содан көп жұғады деді.
Сонымен қатар Абай өзінің Оныншы сөзінде қазақтың үй ішіндегі тәлім-
тәрбиесін сынға алды. Баланың ескі көзқарастағы ата-анасы оны теріс жолға
салып, жөнсіз, жағымсыз мінездерге баулиды. Әуелі балаңды алдайсың, әне оны
берем, мұны берем. дегендерін сөгеді.
Ата-анаға көз қуаныш... атты өлеңінде бала тәрбиесі, ата-ананың өз
ұрпағына сүйіспеншілігі, оған артар міндеті, күтер үміті туралы сөз етеді.
Абай өлеңдерінде әрбір ата-ананың баласын мәпелеп, еркелетіп
өсіретінін, олардың тәлім-тәрбиесіне айрықша мән беретінін баяндай келіп,
егер бала жасынан отбасы, ошақ қасынан аса алмай, үйкүшік, жасық боолып
өссе, онда әке-шеше еңбегінің зая кететінін, үміт-арманының орындалмайтынын
айтады. Сондықтан ақын жас ұрпақты жаңалық атаулыға үйір, талантты, жігерлі
болуға, қатарынан қалмауға, масыл болмауға шақырады, елін, жерін сүйер, ата-
анасын, туған – туысқаның сыйлар жақсы азамат қылып тәрбиелеуді басты шарт
деп санады.
Қазақтың тұнғыш ағартушысы Ы. Алтынсарин ата-ана тәрбиесінің
маңыздылығы жайында көп айтып, ол да қазақ отбасының тәрбиесіне көңіл
бөліп, жоғары бағалағанын байқаймыз.
Ыбырай адамның жан-жақты қалыптасуының негізгі көзі тәрбиеге
байланысты дегенді айтады.
Отбасындағы бала тәрбиесінде әкенің орны ерекше. Әке – отбасын
асыраушы, отбасы мүшелерінің тірегі, қамқоршысы. Әкенің мінез-құлқы
өзгелермен қарым-қатынасы өнері мен білімі – баланың көз алдындағы үлгі
өнеге алатын, соған қарап өсетін нысанасы.
Егер ата-ана тарапынан дұрыс тәрбие берілсе оны балалар дұрыс
қабылдайтын болса, онда мұндай тәрбие баланың жақсы адам болып шығуына
жағдай жасайды.
Ұлы ағартушы адам – тәрбиенің нәтижесі деген пікір айтты. Отан –
отбасынан басталады дей отырып, ата-ана мен баланың арасындағы өзара
сыйластық, ыстық ықылас жазушының Ананың сүюі деген өлеңі мен Надандық
деген әңгімелерінен көрінеді.
Ы. Алтынсарин қысқа-қысқа әңгімелер арқылы балаларды имандылыққа,
кішіпейілділікке, еңбекке тәрбиелеумен қатар, атадан балаға жалғасып келе
жатқан халықтың салт-дәстүріне аса мән берді.
Қазақтың кеменгері ұлы ақыны М. Жұмабаев келер ұрпақтың қамын ойлап
былай деген: Әрбір тәрбиешінің қолданатын жолы – ұлт тәрбиесі. Әрбір
ұлттың балаға тәрбие беру туралы ескіден келе жатқан жеке-жеке жолы бар.
Ұлт тәрбиесі балғыдан бері сыналып, көп буын қолданып келе жатқан тақта жол
болғандықтан, әрбір тәрбиеші сөз жоқ, ұлт тәрбиесімен таныс болуға тиісті.
Ал отбасы тәрбиесі туралы былай деген: Үйдегі тәртіп құбылмалы
болмасын, яғни ата-ананың күйіне қарап тәртіп өзгеріп отырмасын, тәртіп
өзгермейтін ізгі құлық заңдарына негізделген болсын. Болмаса бүгін жарған
іс ертең жарамайтын болып отырса, балады сенім қалмайды. Бұл – бір. Екінші
– баланың жаратылыс табиғатты тілейтін жүгіруден, ойыннан тыю сықылды
нәрседен баланы тыю дұрыс емес. [27.59-60]
Баланың жаратылысы тілейтін нәрседен тыйсаң, бала жасама тәртіпті оп-
оңай бұрып кетуі, яғни бала өтірік айтуға, алдауға үйренеді. деген. Жалпы
тәрбие туралы ойлар қай уақытта айтылса да отбасындағы тәрбие дәстүрлерімен
үйлесіп жататынын байқауға болады.
Отбасы тәрбиесінің жас ұрпаққа ететін ықпалы өте зор, оны өмірде басқа
еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Қазақ халқының бала тәрбиесі
туралы тәжірибесін жинау, оны дұрыс пйдалана білу бүгінгі күннің несібесі.
Қазіргі заманда халықтық салт-дәстүрді пайдалана отырып, баланы
кішкентайынан дербес әрекет жасай білуге, өзіне-өзі қызмет көрсетуге
үйретуден бастау керек.
Бала жастайынан үлкенді сыйлап, өзінен кішіге жәрдем етіп, үй
жануарларына қамқорлық жасап, оларды күтіп бағуға араласуы, ілтикантты адам
болып өсуіне ықпал жасайды. Балаға үнемі үлгі-өнеге көрсету арқылы олардың
бойында жақсы дағдыларды қалыптастыру тек жәй сөз арқылы емес іс арқылы
орындауын көрсетіп жатса қуанарлық жағдай.
Осы сияқты тәрбиелеудің тамаша дәстүрлері халқымызда мол. Әрбір ата-
ана балалары алдында үлгі көрсететін ұстаз екендіктерін ұмытпаған жөн.
Ұлттық тәрбиеде мақал-мәтелдердің алатын орны ерекше. Отбасындағы
тәрбие барысында мақал-мәтелдерді, нақыл сөздерді пайдаланы отырып балаға
жан-жақты, тиімді тәрбие берудің басты көзі болып табылады.
Қазақ халқы сөзді қадір тұтқан, қастерлеген өнеге ретінде өлеңмен
өрнектеп, тәрбиелік мәні бар сөздерді тәрбие құралы ретінде пайдаланған.
Сөз зергерлерінің аузынан шыққан мәтелдер мен мақалдарды үздіксіз
пайдаланып, үлгі етіп, ұрпақ тәрбиесіне пайдалану дәстүрге айналған. Мақал-
мәтелдер адамды адамгершілікке тәрбиелейді. Жақсы туса – елдің ырысы,
жаңбыр жауса – жердің ырысы деген мақал жақсы адамның көпшіл, халқының
қамын ойлайтын абзал азамат екенін дәлелдейді. Қазақта Балаңды өз
тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле деген мақал бар.
Баланы тәрбиелеуде мақал-мәтелдердің алатын орны зор. Бала біткеннің
бәрі де ес білгеннен бастап білсем, көрсем, естісем, ұстасам, алсам деп
әрекет етуге ұмтылады. Ол өзін қоршаған ортамен, басқа адамдармен қарым-
қатынасқа түсуді қалайды. Бұл баланың өзін қоршаған өмірді терең де толық
білуге табиғи құштарлығы. Олар үшін жәй нәрсенің өзі жаңалық. Бұлар
әуесқой, тынымсыз зерттеуші. Көптеген мақал-мәтелдердің мән-мазмұны осы
айтылған идеяны да бейнелейді.
Ата-ана өз баласын өнегелі сөзбен, жеке басының үлгісімен тәрбиелейді.
Ойын баласында үлкендердің сөзіне, қылығына, іс-әрекетіне еліктеушілік
басым. Мақал-мәтелдер бұл жөнінде төмендегіне тұжырымдаған: Баланың тентек
болмағы үйінен, Балаға байқап сөйлесең ақылыңа көнер, байқамай сөйлесең
көрсетер бір өнер, Қызды асырай алмаған күң етеді, ұлды асырай алмаған
күл етеді, Ұлың өссе, ұлы үлгілілермен ауылдас бол, Анаға баланың
алалығы жоқ, Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі деп халық бала
тәрбиесін тек құрғақ, сылдыр сөзбен жүргізгеннен гөрі іс-әрекет, үлгі-өнеге
арқылы жүргізудің пәрмендірек келетіндігін, сондай-ақ бала тәрбиесіне оның
құрбы-құрдастарының, жора-жолдастарының да ықпалы, болатындығын еске алып
отырған. Сондай-ақ балға жасалатын ерекше мейрімділіктің де, керемет
қаталдықтың да, баланы бір-бірінен алалап қараудың да теріс нәрсе екенін,
ал баланың жеке басын құрметтеп, елеу, оның дұрыс қалыптасуына жағдай
жасайтынын нақыл сөздермен дұрыс көрсеткен.
Халқымыз жас ұрпақты оқытып-тәрбиелеу жайында да небір сындарлы
пікірлер айтқан. Баланы таба білсең, баға да біл, Баланы сүйсең,
тәрбиесін сүй, Баланы мақтау жетілдірмейді, тәрбиелеп баптау
жетілдіреді, - дейтін мақал-мәтелдер баланы құр айналайын дей бермей,
оны адамгершілікке баулу жағын ойластыру қажеттілік, отбасынан, ұшатын
ұясынан, әке-шешесінен алатын тәрбие қандай болса, көп жағдайда оның алдағы
өмірі де соған орай құрылады деген ойды аңғартады.
Жас бөбектерге шынайы тәрбие беруде оның жеке дара ерекшелігіне, жас
өзгешелігін, мінез-құлқының өзіндік ерекшелігін айрықша ескерту қажет –
дейді мақалдар. Бұл жөнінде халық бірде: Балаға өз тіліңмен сөйлеме, өз
тілімен сөйле, Бала – көктем шыққан қызыл гүл, солдырмайтын жолын іздеп
таба біл, Балаға байқап сөйлесең ақылыңа көнер, - десе, енді бір
мақалдар адамның мінез ерекшеліктерінің өмірде, тәрбие арқылы
қалыптасатындығы туралы: Баланы туады екенсің, бірақ мінезін тумайды
екенсің, Қарды қылау өсіреді, баланы сылау өсіреді - дейді. Баланы
оқытып тәрбиелеуді оның жас кезінен бастап қолға алса ғана тәрбие нәтижелі
болып, жақсы жеміс бере алады. Жас бала табиғатында оқып үйренуге, танып
білуге әуес. Ұстаз да, ата-ана да осы жәйтты дер кезінде тиімді пайдаланып
қалуы қажет. Баланы үйрет үйренетін кезінде, Буының қатпай білім ал, -
дейді бұл жөнінде нақыл сөздер.
Халық даналығына үңілсе, онда: Қатарына қарап бала өсер, Ортаңа
қарап, өзіңді таны, Ұлың өссе ұлы жақсымен ауылдас бол, қызың өссе қызы
жақсымен ауылдас бол - дейтін мақалдарды көптеп кездесетіреміз. Мұндағы
тұжырымдар жас баланың мінез-құлқының қалыптасуында жоғарыда айтқанымыздай
оның өскен ортасының қатар – құрбы, жолдас-жораларының сондай-ақ ата-ана,
ұстаз, тәрбиешілердің өнеге – үлгілері де айрықша маңызды екенін жақсы
аңғартады.
Халқымыз баланың қалыптасуында ойын әрекеті де елеулі рөл
атқаратындығын аңғарған. Ойын үстінде бала достыққа, жолдастыққа,
тапқырлыққа, іскерлікке, адамгершілікке баулынады. Баланың істегені
білінбес, Баламен ойнама, шаршарсың, Ойнай білмеген ойлай да білмейді,
- деген мақал-мәтелдерде баланың ойынға аса құмар келетіндігі, ойын арқылы
баланың сана-сезімі, ақыл-ойы, өсіп, жетілетіндігі дұрыс көрсетілген.
Қазақ мақалдары адамның ішкі жан дүниесіне терең бойлап, кісінің адам
аралық қарым-қатынасын аша түсуде алдына қара салмайды.
Мақал-мәтел – халықтың сан ғасырлық көрген білгенін, бастан
кешкеноқиғаларынан қорытқан ақыл-ойының жиыньығы, табиғатта, өмірде үнемі
қайталанып тұратын оқиғалармен, құбылыстармен байланысты туған тоқсан
сөздің тобықтай түйіні.
Орыстың педагогы К.Д. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - -2-7
І. тарау. Отбасындағы бала тәрбиесі.
І.І. Бүгінгі таңда зерттеу мәселелері- - - - - - - - - - - - - - - - - 8-
19
І.ІІ. Отбасында тәрбиелеу проблемалары- - - - - - - - - - - - - - 19-24
І.ІІІ Ата-аналардың бала тәрбиесіндегі жұмыстары - - - - - - -24-26
ІІ тарау. Отбасында бала тәрбиесін тиімді ұйымдастыру.
ІІ.І. Отбасының қызметі және отбасында тәрбиелеу- - - - - - -27-34
ІІ.ІІ. Отбасылық тәрбие ережелері.- - - - - - - - - - - - - - - - - -34-38
ІІ.ІІІ. Отбасында бала тәрбиесін ұйымдастыру.- - - - - - - - - -38-41
ІІІ тарау. Ата-аналармен жұмыстың түрлері мен әдістері.
ІІІ.І. Педагогтардың ата-аналармен жұмыс бағыттары.- - - - -42-45
ІІІ.ІІ. Ата-аналар ұжымымен жұмыс.- - - - - - - - - - - - - - - - -45-47
ІІІ.ІІІ. Мектеп пен отбасының тәрбиеге бірлескен ықпалы.- -47-51
Қорытынды.- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
52-54
Қолданылған әдебиеттер.- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 55-56
Қосымша.
Кіріспе
Өскелең ұрпақты тәрбиелеуде отбасының бала тәрбиесіндегі атқарар рөлі
зор.
Отбасы тәрбиесін табысты жүзеге асыру балалардың іс-әрекеттерін
ұйымдастыруға көмек көрсетеді. Сондықтан да қазіргі уақытта отбасы
тәрбиесін тереңдете отырып, әкелер мен аналардың бала тәрбиесіне байланысты
жауапкершілігін арттыру қажет. Әрі бұл жұмысты отбасы мен мектеп арасындағы
ынтымақтастық арқылы жүзеге асыру мақсаты көзделеді.
Отбасының әлеуметтік институт тәрізді, интеллектуалды толыққанды,
құлықты және дені сау жас ұрпақты қалыптастырушы орта екені сөзсіз.
Бүгінгі күні жетілген азаматты тәрбиелеу отбасының жауапкершілігін
тағы да арттыра түсуде. Себебі балаға саналықтың сипаты ол өмірге келген
күннен бастап сол отбасында бойына сіңеді. Кейіннен мектеп, қоршаған орта
және қоғамдағы болып жатқан әртүрлі жағдайлардың әсерімен қалыптасады.
Біз бүгінгі кезеңнің міндеттерінен өзге біздің ұрпақтың келер ұрпақтар
алдында орасан зор жауапкершілік жүгін арқалайтынын: әкелер мен аналардың,
аталар мен әжелердің өз балалары мен немерелері алдындағы жауапкершілігін
күнделікті есте ұстауға тиіспіз.
Елбасы Н. Назарбаевтың Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму
стратегиясында отбасы және бала тәрбиесі жөнінде алға қойған мәселелер:
Отбасын қолдауға, аналар мен балаларға мемлекеттік қолдау көрсетуге
қаражат бөлу. Көп балалы отбасыларға қолдау көрсету.
Бізге жергілікті деңгей де отбасын және балаларды тәрбиелеуді
қолдаудың жаңа жолдарын табу керек. Неке мен отбасы институтын нығайтудың
жолдарын мұқият талдау, жалғызбасты аналар проблемаларын шешу керек. Егер
біз адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің
алдындағы, ол ең бастысы балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге
тиіспіз. Ата-аналар балаларына, ал балалар өздерінің қартайған ата-
аналарына қамқор болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие болғанда
еліміз үшін алаңдамауға да болады. Бұл ұсыныстар Қазақстан халқына қашанда
тән болған, оларды жандандырып, жан-жақты қорғау қажет - деп көрсеткен.
Сондай-ақ, Республика Президенті Н. Назарбаев өз кезегінде 2007 жылғы
ақпандағы Қазақстан халықтарына Жолдауында I бөлімнің II тарауында
Қазақстандықтардың өмір сапасының артуы отбасыларға әлеуметтік көмек
көрсету. Халқымыздың әл-ауқатын жақсартуға байланысты жұмысты жалғастыру,
ана мен баланы әлеуметтік қорғау, 2008 жылдың 1 қантарынан бастап баланың
тууына байланысты жәрдем ақы мөлшерін 2 есе өсіру. Аз қамтылған және көп
балалы отбасыларға ай сайын жәрдем ақы төлеу. Бала деңсаулығын сақтау.
Біздің халқымыз үшін бала тәрбиесі бір ғана отбасының, не
балабақшасының немесе мектептің жеке ісіне емес, ол бүкіл зиялы қауымның,
бүкіл қоғам щұғылданатын ұлағатты істің тұтас бір кешеніне айналып отыр.
Сондықтан бұл бағыттағы жұмыстарды тиімді ұйымдастырудағы ұрпақ
тәрбиесіндегі отбасының рөлін басты назарда ұстау.
Жас ұрпақты есті, саналы, сергек етіп тәрбиелеу отбасы мен қоғамдық
тәрбие орындарының бірден-бір парызы. Егеменді еліміздің болашағы отбасында
бесіктен басталып, оқу-тәрбие орындарында есті ұрпақты тәрбиелеу ісімен
шешілмек.
Қазақ отбасында балағы ұлттық тәлім-тәрбие беру жолдарын іске асырып
тиімді ұйымдастыру. Ендеше қазағымыздың ұлттық мәдени құндылықтарын
қастерлей, имандылық адами қасиеттерін құрмет тұта отырып: Ұлт тәрбиелей
отырып, жер иесін тәрбиелейміз, қызды тәрбиелей отырып, ұлды тәрбиелейміз
- деген қанатты сөздердегіндей өз жеріміздің, ұлтымыздың болашақ иелерін
тәрбиелейік. [23.29-35]
Моралдік жағынан азғындаған отбасында, әдетте балаларға жеткілікті
көңіл бөлінбеу салдарынан, ата-анасының қамқорлығы мен сүйіспеншілігін
сезінбегендіктен, ешбір қадағалаусыз жүрген балалардың пайда болуына әкеліп
соқтырды. Сол себепті мектептерде психологтар, әлеуметтік педагогтар пайда
болды, олар оқытушыларменсол балалардың отбасылармен де жұмыстар
ұйымдастырады. Өз жұмысын ұйымдастыруда педегог-ұстаз қиын олардың ата-
аналарменжұмыс жүргізуде түрлі қиыншылықтарға тап болады: мәселенің нақты
себебін айқындау қиынға соғатын тұстары, оқиға себепкерді анықтау т.с.с.
Отбасындағы бала тәрбиесін тиімді ұйымдастыра отырып ұрпақ тәрбиесінде
биік жетістіктерге жету, сонымен қатар тәрбиелеу және оқыту процестері
қатар жүргізілгенде ғана айтарлықтай нәтижеге қол жеткізе аларымыз анық.
Отбасы тәрбиесіндегі ең маңызды мәселенің бірі – ата-аналардың
педагогикалық көзқарасының қалай қалыптасуында.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27 бабында 1. Неке мен
отбасы, ана мен бала мемлекеттің қорғауында болады. 2.Балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу ата-ананың етене құқығы әрі міндеті деп атап
көрсетілген.
Қазіргі заманда отбасы тәрбиесінің жағдайына әлемдік деңгейде мән
беріліп отыр. Оған дәлел 1989 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы қабылдаған,
кейіннен 1995 жылы Қазақстанда қабылданған Баланың құқығы туралы
Конвенция бола алады. Онда Бала толық және гармониялы дамуы үшін, ол
мейірім мен өзара түсіністігі бар, қызығушылыққа көп көңіл бөлетін бақытты,
ахуалдық ортасы бар отбасында өсуі қажет. Сондай-ақ, бала әлі дене, ақыл-ой
жағынан толыққанды жетілмегендіктен, олар туылғанға дейін де, туылғаннан
кейін де ерекше мейрімділікке, қамқорлыққа, әсіресе, құқықтық қамқорлыққа
мұқтаж. делінген. Конвенцияда әрбір ата-ана жасөспірімдердің өркениетті
елдерде қазіргі заман талабына сай білім алуын қамтамасыз етуге міндетті
екендігін айта келіп, ол білімдердің мына бағытта, баланың жеке басын,
талантын, дене және ақыл-ой қабілетін дамыту; адам құқығын құрметтеу:
баланы өз ата-анасын сыйлауға, оның мәдени тұрмыс-салтын, тілі мен
құндылықтарын, елінің ұлттық байлықтарын бағалауға тәрбиелеу; баланы еркін
қоғамда ынтымақтастық, түсіністік, ұлтаралық қарым-қатынаста достық рухында
саналы өмір сүруге дайындау: қоршаған ортаға жанашырлыққа тәрбиелеу жүзеге
асырылуы керектігін ұсынады.
Бүгінде тәрбие берудің ауқымы кең, талабы жоғары. Соған сай заман
талабы бүгінгі отбасына үлкен жауапкершілік пен жоғары білімділікті жүктеп
отыр.
Отбасының маңызды негізі ерлі-зайыптылардың ата-аналық махаббаты мен
мейірімі және балалардың өз тарапынан ересектерге деген құрметі, жанашырлық
сезімі болып табылады. Осы тұста Елбасы Н. Назарбаев өзінің Еліміздің
болашақта гүлденуі бүгіннен басталады деген баяндамасында отбасының
беріктігі, жұбайлардың бір-бірінің ең бастысы балаларының алдындағы
жауапкершілігіне де көп нәрсе байланысты. Ата-аналар балаларына, ал
балалары қартайған ата-аналарына қамқор болуға тиіс - деген болатын. Мұның
өзі отбасындағы өмірді ұйымдастыру, ең алдымен, ондағы ересектердің, яғни
ата-аналар мен ата-әжелердің бір-біріне деген қарым-қатынасы мен өзара
сыйластығы негізінде қалыптасатындығын айғақтайды.
Әрбір отбасы қоғамның кішкентай бір бөлігі болып табылатындықтан,
қоғамды өркениеттілікке жеткізу, ең алдымен, әрбір отбасындағы өмірді
ұйымдастырудан басталмақ. Тәрбиенің бастапқы әліппесін бала отбасында
алады. Салауатты отбасында ғана салауатты ұрпақ қалыптасады. Адамзат
қоғамының қай кезеңінде болсын отбасы тәрбиесінің мәселелері күн тәртібінен
түскен емес.
Бүгінде тәрбие берудің ауқымы кең, талабы жоғары. Соған сай заман
талабы бүгінгі отбасына үлкен жауапкершілік пен жоғары білімділікті жүктеп
отыр. Жеке тұлғаның қалыптасуына ықпалы ерекше болғандықтан, отбасы
тәрбиесіне философиялық, әлеуметтанушылық, психологиялық және педагогикалық
зерттеулерде ерекше көңіл бөлінген. Бүгінге дейін отбасы және ондағы бала
тәрбиесін ұйымдастыру мәселелері Қазақстандық ғалымдар Ж. Қоянбаев, Р.
Қоянбаев, Л. Лысенко, Р. Төлеубекова, Г. Байдельдинова, Ж. Әбиев т.б.
тарапынан зерттеліп келеді. Олар өз зерттеулерінде қоғам талабына сай бала
тәрбиесін ұйымдастырудың жолдарын көрсетуге тырысады. Философ Р. Нұрғалиев
өзінің сөздігінде отбасы – ерлі-зайыпты одаққа және туыстық байланыстарға
негізделген әлеуметтік қауымдастықтың түрі деп көрсетсе, ғалым Қоянбаевтар
өздерінің педагогикалық еңбектерінде Отбасы – ол бірге тұратын некеге
негізделген қандас туыстар тобы деп анықтама береді. [26.10-12]
Біздің қоғам үшін әр кезеңде, әр отбасында өсіп келе жатқан өрімдей
ұл-қыздардың дені сау, рухани әлемі бай, білімге құштар болып өсуі, сонымен
қатар туған халқы мен Отанына адал болып өсуі ең жоғары тілек, биік мақсат
болып келген. Оның қуат алар қайнар бастауы отбасы.
Ата-аналар отбасындағы өмірді дұрыс ұйымдастыру үшін оларға белгілі
бір білімдер мен қабілеттіліктер қажет. Осы тұста Ресей ғалымы А. Пинт Ата-
аналар балаға жақсы тәрбие беру үшін оның мінез-құлқындағы әрбір ұсақ-түйек
өзгерістерді байқап білуге қабілетті болуы керек. Педагогтер секілді кез
келген ата-анаға да педагогикалық такт өте қажет. Олар балаларын суықтап
қалудан немесе әр түрлі ауруға шалдығудан қорғап, алдын алып жүреді де,
өздерінің дөрекі сөздері мен әрекеттері арқылы олардың жүйке жүйелеріне
кері әсер ететінін ескере бермейді дей келіп, бала тәрбиесінде ата-
аналардың бойында педагогикалық байқағыштық, педагогикалық елестету,
педагогикалық такт және ұйымдастырушылық қабілеттердің болуын ұсынады.
Отбасы баланың жеке басының қалыптасуына екі жақты әсер етеді.
1. Отбасының материалдық жағдайын сипаттайтын өзіндік өмір сүру
дәстүрі арқылы, яғни отбасы мүшелерінің материалдық және рухани қажетсінуі
мен әлеуметтік құндылықтары арқылы әсер етеді.
2. Әлеуметтік және белгілі мақсатқа бағытталған тәрбиелік шаралар
арқылы әсер етеді.
Дегенмен, бүгінгі отбасыларындағы ата-аналардың бала тәрбиесін заман
талабына сай ұйымдастырудағы қабілеттері мен мүмкіндіктері бірдей болмай
отыр. Қазақ зиялыларының бірі М. Жұмабаевтың тәрбиедегі мақсат - баланы
тәрбиешінің дәл өзіндей етіп шығару емес, келешек өз заманына лайық қылып
шығару деп айтуы балалар тәрбиесінде ата-аналар алдында үлкен
жауапкершіліктің тұрғандығын дәлелдейді. Отбасы өзінің дербес әрекеті
арқылы тәрбие саласында ауқымды мәселелерді шешуде әлсіздік танытады. Ол
үшін отбасы мен мектептің өзара ынтымақтастығын нығайту өте маңызды. Ал
тәрбие қоғамдық құбылыс болғандықтан, оны қоғам талаптарынан тыс
ұйымдастыру мүмкін емес.
Адамзат қоғамның қай кезеңінде болсын отбасы тәрбиесі мәселелері күн
тәртібінен түскен емес.
Отбасы тәрбиесі мәселелері Шығыстың ұлы ойшылдары Әл-Фараби,
Ж.Баласағұн, Қ.Иассауи, М.Қашғари, классик педагогтер Я.Каменский, К.
Ушинский, И.Песталоци, қазақ ағартушылары Абай Құнанбаев пен Ы. Алтынсарин
еңбектерінде, кеңес педагогтері В.Сухомлинский, А.Макаренко, Н.Крупская,
қазақ зиялылары М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Әуезов және т.б.еңбектерінде
кеңінен орын алады. Бүгінде отбасы тәрбиесі мәселелері де зерттеліп келеді.
[38.57]
Отбасының ұрпақ жалғастырушылық функциясы өмірге ұрпақтың келуімен
байланыстырылады. Бүгінгі қоғамдық-әлеуметтік жағдайда отбасыларында
қаншадан бала болуы тиіс. Бұл жөнінде де әр түрлі саладағы мамандар
көзқарасы сан алуан. Мысалы, әлеуметтанушылар М.Тәжин мен Б.Аяғанов
нарықтық қатынас жағдайындағы, отбасының құрылымдық сипатын былай деп
түсіндіреді: Біріншіден, қазіргі қоғамның экономикалық өмірі кішігірім
отбасының болуын қалайды. Мұндай отбасында үлкен отбасылармен салыстырғанда
қайшылықтары көп жанжалдардан құтылуға болады, яғни қазіргі экономикалық
өмірдің талаптарына икемделгіш болып алады.
Екіншіден, қазіргі шағын отбасы өмірге жеңіл бейімделіп, отбасылық
және қоғамдық қажеттіліктерден пайда болған қақтығыстарды шешу жолдарын да
жеңіл таба алады - деген.
Ал демограф М.Тәтімов үлкен отбасылардың болуын мақұлдайды. Оның
үстіне педагогикалық жағдай отбасыларында көп баланың болуы тәрбие
мәселесін анағұрлым жеңілдететінін көрсетеді. Осы тұста кеңес педагогі
В.Сухомлинский Отбасы қаржы жағынан қаншалықты тапшылық көріп отырса да
отбасында бір баламен шектеліп қалуға болмайды. Өйткені, бір баланы
тәрбиелеуге кеткен шығын көп баланы тәрбиелеуге қарағанда анағұрлым көп
деп көрсетеді. [35.56-57]
Адам өмірге келгеннен бастап өмірінің соңына дейін отбасының ықпалын
сезінеді. Бұнымен ешқандай тәрбиелік қоғамдық институттар тең келуі мүмкін
емес. Әрбір отбасында өзіне тән белгілі бір адамгершілік-рухани деңгей
қалыптасқан. Осы деңгей қаншалықты жоғары болса, отбасындағы адамдардың
мәдени қажетін қанағаттандыру, қызығуы мен қабілетін дамытуға үлкен
мүмкіндік болады. Онда бала тәрбиесі дұрыс жалғасын тауып, адамгершілік
және көңіл күйлік-эстетикалық байлықпен өмір сүреді. Ес түзелмей, ел
түзелмейді, олай болса, егеменді еліміздің болашағы отбасында ал бесіктен
басталып, оқу-тәрбие орындарында есті ұрпақты тәрбиелеу ісімен шешілмек.
Отбасындағы тәлім-тәрбиенің мақсаты – баланың жасын, жеке
ерекшелігін, ескере отырып, жарасымды жетілген ұрпақты тәрбиелеу. Көздеген
мақсатқа жету үшін отбасындағы тәрбие төмендегі міндеттерді шешеді.
Отбасында баланың өсуіне, денсаулығына қамқорлық жасау, тазалықты
қалыптастыру.
- Еңбексүйгіштікке баулу, тұрмыстағы, үй шаруашылығындағы
еңбекке құлшынысын арттыру, өзіне-өзі қызмет етуге үйрету.
- Отбасы мүшелерімен тіл табысып, дұрыс қарым-қатынас
жасауға, жасы үлкендерді сыйлауға, кішіге қамқор болуға
үйрету.
- Әдебиетке, өнерге, мәдениетке тәрбиелеу.
- Ұқыптылыққа, адамгершілікке, ойшылдыққа тәрбиелеу.
Бұл мақсаттардың барлығы жүзеге асу үшін бала дүниеге келген күннен бастап
отбасында, қоғамдық орындарда, мектептерде тәлім-тәрбие беріледі.
Отбасы – адамзат бесігін тербеткен ұя болса, Баланың бас ұстазы ата-
ана, Әкеден ақыл, анадан мейір алады. Ата-анаға баладан жақын ешкім жоқ.
Сондықтан да баласының әдепті, білімді болып өсуін армандайды.
Балаға білім беру үшін, ең алдымен оны тәрбиелеген жөн, тәрбиесіз
берілген білім, ол ертең бір апатқа әкеп соғады деген дүниежүзілік білім
мен мәдениеттің екінші ұстазы, данышпан, ойшыл, ғалым Әбу Насыр Әл-Фараби
Азаматтық дегеніміз – жеке адам санасының жетілуінің ең жоғары сатысы.
Жанының шалқар шабыты, қиялының қия шыңға самғауы. Ал ол өте қарапайым
нәрседен туған: шаңырағыңды сыйлаудан, анаңның алғашқы әлдиінен, отбасынан
басталады. Отбасы – біздің қоғамымыздың алтын қазығы деген екен
В.А.Сухомлинский.
К.Д.Ушинский кезінде ересектер назарын мынадай бір нәрсеге аударды:
егер жас ағаштың жіп-жіңішке бұтағында торғай отырса бұтақ өзінің өсу
бағытын өзгертеді. Бала да сол сияқты: ол да өз жан дүниесінің даму бағытын
өзгерте салуы үшін онша көп нәрсе керек емес.
Бала мінез-құлқындағы титімдей ақау адаммен бірге өсе келе кейін
қоғам үшін үлкен кеселге айналады, ал бала бойындағы адалдық пен
адамгершілік дәні келе-келе игі жемісін береді. Балаға өмірдегі алғаш
кездескен жәйттер бәрі ұмытылмас әсер қалдырады. Сіздер перзенттеріңіз ата-
ананың мейірім шапағатынсыз-ақ тамаша адам болып өседі деп ойласаңыздар,
онда қоғамға, сөз жоқ опасыздық жасаған боп шығасыздар. Ата-ананың ыстық
махаббатына бөленбеген жандар көбіне - көп жарымжан жандар болып қалмақ
(А.С. Макаренко)
Шынында, ата-ана мейірімін көрмей өскен балалар өзін қоршаған әлемді
қатал да қатыгез әлем деп сезінеді.
Осы жерде Халық батыры Бауыржан ағамыз: Үш нәрседен қорқамын:
1. Бесік жырын айтатын аналар табылмай ма – деп,
2. Ертегі айтатын әжелер табылмай ма, - деп.
3. Өз тілі мен салт дәстүрін құрметтейтін азамат табылмай ма – деп,
қорқамын деген екен.
Ал бүгін мұның түбінде қандай ашы да терең шындық бар екені
баршамызға аян. [27.59-60]
Бала отбасының жеміс берер гүлі, алтын тіреу діңгегі болғандықтан да
тәрбиенің негізгі өзегі осы кішкентай нәресте кезден басталуы керек.
Бала жүрегі айнадай тап-таза мөлдір, сол айнадан баланы көру үшін
оның жүрегіне үңіліп қарауды қажет етеді. Л.Пинттің пікірінше, ата-аналар
балаға жақсы тәрбие беру үшін оның мінез-құлқындағы әрбір ұсақ-түйектерді
байқап білуге қабілетті болуы керек. Ал О.Кунц Жақсы адам тек оны дұрыс
тәрбиелегенде ғана қалыптасады деп түсіндірген.
Отбасындағы бала тәрбиесін тиімді ұйымдастыру бүгінгі қоғамның
проблемасы, отбасындағы бала тәрбиесін зерттеуде ғалымдар еңбектеріне
тоқтала отырып тиімді шараларын қарастырдық, сондықтан да дипломдық
жұмысымыздың тақырыбын Отбасында бала тәрбиесін тиімді ұйымдастыру деп
алдық.
Ғылыми зерттеу аппараты
Тақырыбы: Отбасында бала тәрбиесін тиімді ұйымдастыру.
Мақсаты: Бүгінгі таңда отбасындағы бала тәрбиесіндегі кемшіліктерді
анықтауда тиімді іс-шараларды көрсету.
Міндеті: 1. Отбасы тәрбиесін зерттеген ғалымдар еңбектерін саралап
талдау
2. Бала тәрбиесіндегі тиімді жолдарын іздестіру.
Зерттеу объектісі: Отбасындағы бала тәрбиесін ұйымдастыру
Зерттеу пәні: Отбасындағы бала тәрбиесің іске асыру жолдары.
Ғылыми болжам: Егерде отбасындағы бала тәрбиесіндегі олқылықтар дұрыс
анықталып, тәрбие жұмысы тиімді ұйымдастырылса, онда
халқымыздың бай тәжірибесіне сүйене отырып бала
тәрбиесіндегі жақсы идеяларды өмір тәжірибесінде қолдана
білсек, онда өз Отанның сүйетін рухы бар, тілін, дінін,
дәстүрін қадірлейтін азаматты тәрбиелеп шығарамыз.
І тарау. ОТБАСЫНДАҒЫ БАЛА ТӘРБИЕСІ
І.І. Бүгінгі таңда зерттеу мәселелері.
Заманымыздың заңғар жазушысы М. Әуезовтің Ел боламын десең, бесігіңді
түзе деген нақыл сөзінің мәні тереңде жатыр, яғни, болашақ тізгінің ұстар,
елінің ертеңі болар, халқының үмітін ақтай білетін дені сау, білімді де
саналы жас ұрпақты өсіру талабынан туындап отыр. Осы ұлы мақсаттарға жету
жолында киелі де қасиетті екі түсінік бар.
Бірі, баланың бастапқы тәрбие мектебі, алтын бесік – отбасы болса,
екінші алтын ұя – мектеп. Бұл екі ортаның да мақсат-мүддесі ортақ. Отбасы,
ата-ана адамды дүниеге әкеліп, адам бойындағы бар игі қасиет мектеп
қабырғасында қаланады. Бұл киелі жерде қызмет етітін мұғалім мен ата-анаға
жауапкершіліктің үлкен жүгі артылған.
Отбасы тәрбиесін зерттеген ғалымдар Л.Д. Столяренко, Т.А. Куликова,
О.Л. Зверева, А.Н. Ганичева, Е.П. Арнаутова, Л.В. Загик, Ю.П. Азаров, В.И.
Гребенников, Л.И. Маленкова, Х. Арғынбаев, Байжанов, К.Т. Баймуханова, З.
Мейірбанова т.б.
Отбасы тәрбиесін зерттеген ғалымдар еңбегі: Т.А. Куликова Отбасы
педагогикасы және отбасы тәрбиесі, О.Л. Зверева Отбасы педагогикасы және
отбасы тәрбиесі, Х. Арғынбаев Қазақ отбасы, Ә. Жұмаханов Отбасында
балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері.
Ұлы Абай атамыз Адамның адамшылығы – ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы
ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаз болады деп көрегендікпен ой түйген. Бала
өміріне қажетті тәлім-тәрбиенің іргетасы ата-ана арқылы отбасында қаланады.
Дана халқымы Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің демекші, ата-
ананың әрбір іс-әрекеті балаға үлкен сабақ. Әрбір ата-ана өз балаларының
тұнғыш тәрбиешілері. Бала – ата-ананың адамгершілік айнасы.
Адамгершілік қасиет отбасы мүшелерінің бірін-бірі қадірлеуінен,
олардың өзара бірлігі мен түсінушілігінен, ата-ана мен балалар арасындағы
мейірім қарым-қатынастың қалыптасуынан, үлкенге құрмет, кішіге ізет секілді
толып жатқан жазылмаған заңдылықтар арқылы көрініс табады.
Кішкентай балалардың үлкендер не айтса соны айтатыны, не істесе соны
істейтінін күнделікті өмірде жиі көріп жүрміз. Сондықтан да отбасы –
баланың бастауыш тәрбие мектебі дегеніміз өте орынды. Ата-ананың
жасөспірімдерді қалыптастырудағы рөлі өте зор. Ата-ананың бала алдында жеке
басының үлгі-өнегесі, беделі жоғары болуы керек. Өмірге ұрпақ әкелген соң
өнегелі отбасын құрып, әке мен ана болу - әрбір адамның міндеті.
Ата-ананың киім кию, сөйлеу мәдениетінің жоғары болуы, өзгеге деген
ілтипаты, үй ішіндегі тазалық, тәртіп, сыпайы мінез, мейірімділік,
төзімділік, балаға деген сүйіспеншілік тәрбие барысында өзінің оң нәтижесін
берері анық. Баланың үйде көргені, ата-анасынан, жақын туыстарынан естігені
– ол үшін тәрбиенің ең үлкені. Осы тұста сүрінбеу үшін ата-ананың мінез-
құлқының, ізетті қасиеттерінің, жалпы мәдени дәреженің деңгейі өте жоғары
болуы керек.
Баланы жаны мен тәні таза, рухани бай, дені сау етіп өсірумен бірге
еңбекке деген сүйіспеншілікке, ұлтжандылыққа, адалдыққа, жинақтылыққа
баулып өсіру шарт. Осы тамаша қасиеттердің бәрі ата-ана бойынан тауып, оның
өмірдегі шынайы досына айналса тер төккен еңбегінің жанғаны.
Қарға баласын аппағым дер, кірпі баласын жұмсағым дер дегенді
ескеріп, баланы қанша жақсы көргенмен оның жасаған жағымсыз қылықтары мен
елеулі қателіктерін ескерусіз қалдыруға мүлде болмайды.
Әрине, ол үшін баланың намысын қорламай, ар-ожданын аяққа таптамай,
сенімсіздікпен қарамай, байыпты ақылмен, қамқор сөзбен түсіндіру қажет. Сәл
ғана сәтсідігіне бола балаға сенімсіздік білдіру оны алға ұмтылмайтын,
жігерсіз жақсы бала болуға итермелейді. Ал бұл ата-ананың бала
тәрбиесіндегі жіберген олқылығы. [23.29-35]
Отбасы жағдайында баланы кішкенайынан спортпен шұғылданып, денесін
шынықтыруды, эстетикалық талғамының жоғары болуын, қоршаған ортаны
қорғауды, еңбекке бейімделіп өсуін қалыптастырған жөн.
Тәрбие ешқандай үзіліс дегенді білмейді. Ол тұрмыста, ойын үстінде,
оқу, еңбек барысында барлық кезде жүре береді. Сондықтан Бала тәрбиесі –
баршаға ортақ екенін ескеріп, жас ұрпақты саналы азамат етіп тәрбиелеу –
ең негізгі міндетіміз.
Қазақ отбасында тәрбие ісін ғалым Ш. Ахметовтың зерттеулерінде негізгі
басты-басты сегіз түрлі мәселені қамтыған. Біріншіден, тәрбие басы алдымен
әдептілікке үйретуді көздеген, әке-шеше баласына Әдепті бол дегенді басты
міндет етіп қойған. Екіншіден, олар баланы қайырымды, иманды, мейірімді
болуға тәрбиелеген. Үшіншіден, тіл алғым, елгезек болуға баулыған.
Төртіншіден адал, шыншыл болуға үйреткен. Бесіншіден, өнегелі ұстаз бен
көпті көрген қарияның сөзін тыңдап ақпа құлақ емес, құйма құлақ бол
дегенді, бойларына біртіндеп сіңіре берген. Алтыншыдан, үлкенді, ата-ананы
сыйлап құрметтеуге үйретуді ең басты міндет етіп қойған. Жетіншіден, кісі
айыбын бетіне баспай, біреуге орынсыз тіл тигізбкйтін әдепті азамат бол,
әсіресе қарып-қасерлердің табиғи кемдігін бетіне баспа деп үйреткен.
Сегізіншіден, ел қорғаған батыр бол, халық алдында қызмет ет, бар өнеріңді
соған жұмса дегенді ерінбей –жалықпай айтып қана қоймай, жеке өнегелер
арқылы көрсетіп отырған.
Швейцарияның кеменгер педагогы И.Г. Песталоцци Бала тәрбиесі – оның
дүниеге келген күнінен басталуы керек. Баланың дүниені түсінуі жанұяда
басталып,мектепте одан әрі қарай жалғастырылуы шарт - деген қағиданы
ұсынды.
Отбасы тәрбиесі адам тағдырына да ықпал етеді. Өйткені отбасы беретін
өмір сабағын ең жақын адамдары – ата-анасы, ата-әжесі, үлкен ағалары мен
апалары береді, сол себептен оның тәрбиелік потенциалы мол, онымен басқа
адамдар, басқа тәрбие институттары тең келе алмайды.
Отбасы – мемлекеттің іргетасы. Мемлекеттің мықты болуы отбасының
берік, бақытты, мерейі үстем болуымен тікелей байланысты.
Отбасы тәрбиесі туралы анықтамалар берілген: белгілі ғалым Л.Д.
Столяренко отбасы, отбасы тәрбиесіне төмендегідей анықтама берген:
Отбасы - өзін-өзі сақтап, жалғастыру және әрбір мүшесінің өзін-өзі
таныту мақсатында біріккен әлеуметтік, педагогикалық адамдар тобы.
Отбасы тәрбиесі – нақты отбасы жағдайында ата-ананың басқа
туыстарының ықпалы арқылы берілетін тәрбие мен білім беру жүйесі деген
екен Л.Д. Столяренко.
Ал педагогикалық энциклопедия сөздігінде былай делінген: Отбасы –
кішігірім әлеуметтік адамдар тобы, бір-бірімен некелік, туыстық байланыс
арқылы бірігіп және бір-бірінің алдында моральдық, материалдық, тұрмыстық
жауапкершілігі бар.
Ал қазақша педагогикалық энциклопедия сөздігінде: Отбасы тәрбиесі-
туысқандық қарым-қатынастар мен тұрмыс жайттары балаға үздіксіз ықпал етуші
тәрбиелік күш.
Отбасының тәрбиесі мақсаты қай заманда болса да түрлі өмір жағдайында
кездесетін қиындықтарды жеңіп, өмірде өзіне лайықты орын табу үшін сегіз
қырлы, бір сырлы етіп тәрбиелеу көзделген. Бүгінде біз жанжақты мәдениетті
тұлғаны уақыт талабына сай тәрбиелеуді мақсат етіп отырмыз. Сонымен қатар
қазақ халқы ұлттық тәрбиеге үлкен мән берген.
Ұлттық тәрбие-байлық жетпес тәрбиенің көзі болып табылады.
Қазақ халқы бала тәрбиесіне қоғамдық мән беріп көп көңіл бөлген.
Халқымыз әр жастағы адамның көңіл-күйі, сезімдері, мінез ерекшеліктері,
түсінік талғамдары, сенім қызығулары, әдет-дағдылары әртүрлі болатындығын
өз пікірлерімен дәлелдеген. Адамның адамгершілік бейнесі, ойлауы оның іс-
әрекеті үстінде дамиды, ал іс-қимылдың алғашқы ірге тасы балалық кезде
қалыптасады. Халқымыз өз ұрпағын жақсы қасиеттерге еңбек сүйгіштікке, тіл
алғыштық сияқты т.б. баулып, оны негізгі мәселе деп келген. Осыдан болу
керек, қазақта бала тәрбиесі шешесінің бойына бітуімен басталады деген
пікір бар.
Бала дүниеге келген соң сыртқы тұрпатына сай сынап айтқан сөздеріді де
ескерту қажет. Қошқар болар қозының маңдай алды дөң келер, азамат болар
баланың етек жені кең келер деп бабаларымыз жас сәбилер болашағынан көп
үміт күткен. Балаға сын айту-ежелден келе жатқан халық мектебінің дәстүрі.
Баланың түрлі қимыл-әрекетіне қарап ел арасында қалыптасқан ырымдар да
кездеседі. Ер бала көзіне ашып ұйықтаса, онда ержеткенде бақытты, жары сұлу
болады. Егер бала үнемі жастың үстіне ұйықтайтын болса, кейін ел басқаратын
көсем болады, ал төрт аяғын төрт жаққа созып, бей жай ұйықтайтын болса,
өскен кезде кеменгер әрі батыр болады.
Бала - әуесқой, тынымсыз зерттеуші. Мысалы: Талапты бала талпынған
құстай, құмары қанбас, аспанға ұшпай, Адам болатын бала алысқа қарайды,
болар адам жеті жастан бас болар т.б. секілді халық нақылдарында бала
тәрбиесін дұрыс қалыптастыру сөз болады.
Қазақ халқы ұл баланың да, қыз баланың да тәрбиесіне ерекше мән
берген. Ұлға отыз үйден тыйым, он сан үйден сыйын деп, Қызға қырық үйден
тыйым, қала берге қара күңнен тыйым деп ұл мен қызға айтылар сын аз
болмаған.
Қазақ отбасында ұлттық тәрбие ана құрсағынан басталып, адамды өмір
бойы және оны о дүниеге шығарып салумен аяқталатын әдет-ғұрыптар мен салт-
дәстүрлер негізінде үздіксіз жүргізіліп, іс-әрекеттер мен қарым-қатынас
арқылы жүзеге асырылады. Осылайша отбасында ұлттық тәрбие халқымыздың
ғасырлар бойы жинақталған халықтық тәрбие дәстүрлері негізінде іске асқан.
Қазақ халқы бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген, өйткені ол баланы
отбасының және өмірдің жалғасы мен болашағы деп манаған.
Сондықтан да, отбасында баланың болуын және көп болуын тілеген. Оған
халқымыздың мынадай даналық сөздері дәлел: Бесіксіз үйде береке жоқ,
Балалы үй базар, баласыз үй қу мазар, Бір баласы бардың шығар шықпас
жаны бар, көп баласы бардың үйінде жанған шамы бар, Бала – адамның бауыр
еті. [32.63-64]
Көптген зерттеулер көрсетіп отырғандай, қазақ халқында бала
тәрбиелеуде отбасы басты рөлді атқарған, оның негізі – ұлттық салт-
дәстүрлер болған екен.
Қазіргі жас ұрпақтың ұлттық тәлім-тәрбие бастауы – отбасы екендігіне
көздерін жеткізу, оларға бағыт-бағдар беру – үлкен мәселе. Егерде отбасы
болмаса, халық даналығы өз қасиетін жоғалтады, себебі тек қана отбасында
халықтың ұрпақтан-ұрпаққа мұрагерлікке қалып отырған салт-дәстүрлері мен
әдет-ғұрыптары тамырын жайып, өрби алады.
Отбасының басты тәлімгерлері ана мен әке, әже мен ата. Ана балаға
барлық өмір тәжірибесін және бар білгенін туылған күннен бастап баланың
бойына сіңірумен болады. Сондықтан баланың алғаш тілінің шығуы Ана деген
сөзден басталады.
Сонымен қатар, отбасындағы бала тәрбиесінде әкенің алатын орны мен
рөлі де ерекше болған. Себебі әке-отбасын асыраушы, оның мүшелерінің
тірегі, қамқоршысы және тәлімгері. Әкенің мінез-құлқы өзгелермен қарым-
қатынасы, өнер, білімі-баланың көз алдындағы үлгі-өнеге алатын, соған қарап
өсетін нысанасы. Сондықтан қазақта әке туралы өнегелі нақыл сөздер мен
мақал-мәтелдер көп. Әке – бәйтерек, бала – жапырақ, Әкеге қарап ұл
өсер, Әке – балаға үлгі т.с.с. Әке – қамқоршы, ақылшы, үлгі-өнеге,
тірек, ұстаз әрі тәрбиеші.
Ертеде және бүгінде әжелер мен аталар отбасындағы бала тәрбиесінде
басты орында. Әжелер мен аталар немерелерін тәрбиелеуде күтуші иесінің
жұмысын істеген, балалар солардың қасында өскен.
Үлкендердің мінез-құлқындағы жағымды қасиеттер: олардың ұстамдылығы,
төзімділігі, сабырлығы, қиыншылықтарға төзімділігі т.б. балаға ерекше әсер
етеді. Әжелер мен аталар отбасында түрлі өнер мен еңбекке үйреткен, олар не
істесе, балалар соны істеп өскен. Әжелер мен аталар адамгершілік мақал-
мәтелдер, жырлар, жұмбақтар т.б. ауыз әдебиетінің үлгілерін кеңінен
пайдаланған. Әжелер мен аталар ұлы адамдарды тәрбиелеуде ерекше қызмет
атқарған. Мысалы: Абай, Ыбрай, Шоқан, Мұхтар т.б. әжелері мен аталары
тәрбиелегені соған дәлел.
Ерте уақытта қазақта әке-шешеден бірдей айрылған жетім балаларды әжесі
мен атасы асырап, тәрбиелеп, оған жетімдік көрсетпеген. Баланың әке-шешесі
оның ата-әжесі тұрғанда Бала менікі деуге бата алмаған, ал балалары
оларды Аға-жеңге деуге үйреткен. Осы жақсы дәстүр ата мен бала, әже мен
келін арасында шынайы сыйластықты, татулықты, ынтымақтастықты, отбасындағы
жақсы қарым-қатынасты қамтамасыз еткен.
Жас ұрпақты әдепті де саналы етіп тәрбиелеу үшін ең алдымен тәрбие
ережелеріне сүйене отырып, ұлттық дәстүрімізді, әдет-ғұрыптарымызды,
дінімізді, ата-бабаларымыздан қалған насихат мұраларын балалардың санасына
сіңіре білу ата-ананың басты міндеті. Тәрбиенің көзі – ата-бабамыздан
қалған дана сөздер десек, ата-ана – сол насихаттарды жүргізуші. Бұл ата-
ананың қоғам алдындағы үлкен міндеті.
Өзге халықтар сияқты, қазақ елінің де бала тәрбиесі жөнінде бұрыннан
бергі жиып-терген мол тәжірибесі бар. Аға буын өз бойындағы ізеттілікке,
елін-жерін, Отанын сүюшілік секілді ең асыл қасиеттерін жас ұрпаққа
күнделікті тұрмыста үнемі үйретіп, қаны мен жанына сіңіріп келеді.
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері
тағылындарын оқып, үйреніп, өнеге тұтпай, жас ұрпақты ізгілік пен
парасаттылыққа баулу мүмкін емес. Себебі Л. Толстой айтқандай, өткенді
жақсы білмейінше, келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сүрлеу соқпақ іздеп
адасумен пара-пар.
Болашақ тәрбиесі бүгінгі күнде ұлттық мұраттар мен дүниежүзілік рухани
бай қазынадан нәр алумен ұштастырылып жүргізілуін талап етеді.Біздің
қоғамның тәлім-тәрбиесі көп жылдар бойы бір жақтылықпен жүргізіліп келеді,
жалпы адамзаттық құнды игіліктерден оқшауланып, ұлттық сана-сезімнің
дамуына, рухани, мәдени байлықты, ұлттық тәрбиенің бай мұрасын игеруге
дамуына көңіл бөлінбеді. Мұның өзі жас ұрпақтың басым көпшілігінің өз
халқының тарихын, тілін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, ұлттық дәстүрлерін жете
білмеуіне әкеп соқты. Сондықтан ғасырлар бойы өмір сынынан өтіп келе жатқан
халқымыздың қасиеті мен өнегесін, бабаларымыздың ақ бастасын, адал тілегін
бүгінгі әрбір ел баласына үйрету, санасын ояту ең алдымен ата-аналардың,
мектептің, қоғамның ең үлкен парызы болмақ.
Баланың рухани дүниесіне көтерілу дегеніміз – баланың дүниеге келген
күнінен бастап, оның дүниетанымын ақыл-оймен, жүрекпен тану, ең нәзік, ең
шынайы ұғыну, қабылдау, сезіну деп түсіну қажет. Мәселен, балада алғашқы
күннен-ақ адамға деген шынайы сүйіспеншілік сезімі болатынын М. Жұмабаев өз
еңбегінде былай суреттеп берген: Ананы сүю сезімі оянады. Ананы сүю деген,
анаға жауыздық тілемей, ізгілік тілеу деген сөз. Бірақ ес білген соң
туысқандық сезімі, яғни араласып айналасында жүрген адамдарды сүю сезіміне
алып барады. - деп түсіндірген.
Ұлттық мәдениеттіліктің белгілері, әсіресе, отбасындағы сыйласымнан
көрінеді. Әке – отбасының пірі, Ана - әлеуметтің күні деп халық
отбасындағы сыйласым мәдениетін ең әуелі ата-ананы сыйлаудан бастауды
үйретеді, талап етеді. Отбасындағы сыйластық дәстүр бойынша ата, әке, аға,
іні, әже, ана, сіңілі ұғымдарына сәйкес әрбір адамның өзінің сыйласымдық
міндеттері мен борыштары және перзенттік парызы болады.
Асқарлы ақын, шешен аудармашы, данышпан, философ, композитор Шәкәрім
Құдайбердіұлының айтқан мынадай сөздерді бар: Жас баланы ұрғанмен
шырылдатып, ойы толмай тұрғанда ақыл өнбес, - деп тәрбиелеуде, білім
беруде баланың жеке басының ерекшеліктеріне, жан жүйесіне, дербестін
шамаларына қарай, тәрбиелеудің сендіру тәсілін қолдану арқылы іске асыруды
ұсынды.
Ұлы іұламалардың бірі – Халел Досмұхамедұлы Баланың ең бірінші
еститін үні-анасы айтқан бесік жырының әуені - деп, бала тәрбиесінің
бастауы – бесік жыры деп дәлелдейді.
Өз елінің тілің, дінің, рухани мәдениетін білген адам, біртіндеп
әлемдік мәдениетті үйренеді. Ендеше, бұл қасиет бесік тербеткен ананың
әлдиімен, әженің ертегісімен, отбасында айтылып отыратын мақал-мәтел,
жұмбақ, аңыз әңгімелерімен бала бойына дарытылып, сол арқылы ата-
бабаларымыздан қалған асыл мұраға деген қызығушылық танытып,
сүйіспеншілікке тәрбиелейді. Демек, аталған жұмыс баланың шыр етіп дүниеге
келген кезінен бастап, жас ерекшелігіне байланысты күрделеніп отырылуы
керек.
Атақты ойшыл ағартушымыз Абай Құнанбаев отбасынан бастап дұрыс жолға
тәрбиелеу керек екенін ескертті. Сол үшін толып жатқан тәлім-тәрбие
дәстүрлерін ұсынып, жақсылыққа жеткізерлік ақылдар айтты. Өз өмірімен де
адалдыққа, адамгершілікке тәрбиелеу үлгісін көрсетіп отырды. Балаларды
тәрбиелеуде оның айналасы, өмір сүрген ортасы әсер ететінін Абай жақсы
түсіндірді. Абай баланы ата-ана дұрыс тәрбиелеуге тиіс, орынсыз ерке,
қылжақбас етпей тәрбиелеу, өтіріктен қулық-сұмдықтан, тағы басқа жағымсыз
мінездерден аулақ ұстауға ақыл берді.
Адамға үш алуан адамнан мінез жұғады. Ата-анадан ұстаздан,
құрбысынан, әсіресе, солардың қайсысын жақсы көрсе содан көп жұғады деді.
Сонымен қатар Абай өзінің Оныншы сөзінде қазақтың үй ішіндегі тәлім-
тәрбиесін сынға алды. Баланың ескі көзқарастағы ата-анасы оны теріс жолға
салып, жөнсіз, жағымсыз мінездерге баулиды. Әуелі балаңды алдайсың, әне оны
берем, мұны берем. дегендерін сөгеді.
Ата-анаға көз қуаныш... атты өлеңінде бала тәрбиесі, ата-ананың өз
ұрпағына сүйіспеншілігі, оған артар міндеті, күтер үміті туралы сөз етеді.
Абай өлеңдерінде әрбір ата-ананың баласын мәпелеп, еркелетіп
өсіретінін, олардың тәлім-тәрбиесіне айрықша мән беретінін баяндай келіп,
егер бала жасынан отбасы, ошақ қасынан аса алмай, үйкүшік, жасық боолып
өссе, онда әке-шеше еңбегінің зая кететінін, үміт-арманының орындалмайтынын
айтады. Сондықтан ақын жас ұрпақты жаңалық атаулыға үйір, талантты, жігерлі
болуға, қатарынан қалмауға, масыл болмауға шақырады, елін, жерін сүйер, ата-
анасын, туған – туысқаның сыйлар жақсы азамат қылып тәрбиелеуді басты шарт
деп санады.
Қазақтың тұнғыш ағартушысы Ы. Алтынсарин ата-ана тәрбиесінің
маңыздылығы жайында көп айтып, ол да қазақ отбасының тәрбиесіне көңіл
бөліп, жоғары бағалағанын байқаймыз.
Ыбырай адамның жан-жақты қалыптасуының негізгі көзі тәрбиеге
байланысты дегенді айтады.
Отбасындағы бала тәрбиесінде әкенің орны ерекше. Әке – отбасын
асыраушы, отбасы мүшелерінің тірегі, қамқоршысы. Әкенің мінез-құлқы
өзгелермен қарым-қатынасы өнері мен білімі – баланың көз алдындағы үлгі
өнеге алатын, соған қарап өсетін нысанасы.
Егер ата-ана тарапынан дұрыс тәрбие берілсе оны балалар дұрыс
қабылдайтын болса, онда мұндай тәрбие баланың жақсы адам болып шығуына
жағдай жасайды.
Ұлы ағартушы адам – тәрбиенің нәтижесі деген пікір айтты. Отан –
отбасынан басталады дей отырып, ата-ана мен баланың арасындағы өзара
сыйластық, ыстық ықылас жазушының Ананың сүюі деген өлеңі мен Надандық
деген әңгімелерінен көрінеді.
Ы. Алтынсарин қысқа-қысқа әңгімелер арқылы балаларды имандылыққа,
кішіпейілділікке, еңбекке тәрбиелеумен қатар, атадан балаға жалғасып келе
жатқан халықтың салт-дәстүріне аса мән берді.
Қазақтың кеменгері ұлы ақыны М. Жұмабаев келер ұрпақтың қамын ойлап
былай деген: Әрбір тәрбиешінің қолданатын жолы – ұлт тәрбиесі. Әрбір
ұлттың балаға тәрбие беру туралы ескіден келе жатқан жеке-жеке жолы бар.
Ұлт тәрбиесі балғыдан бері сыналып, көп буын қолданып келе жатқан тақта жол
болғандықтан, әрбір тәрбиеші сөз жоқ, ұлт тәрбиесімен таныс болуға тиісті.
Ал отбасы тәрбиесі туралы былай деген: Үйдегі тәртіп құбылмалы
болмасын, яғни ата-ананың күйіне қарап тәртіп өзгеріп отырмасын, тәртіп
өзгермейтін ізгі құлық заңдарына негізделген болсын. Болмаса бүгін жарған
іс ертең жарамайтын болып отырса, балады сенім қалмайды. Бұл – бір. Екінші
– баланың жаратылыс табиғатты тілейтін жүгіруден, ойыннан тыю сықылды
нәрседен баланы тыю дұрыс емес. [27.59-60]
Баланың жаратылысы тілейтін нәрседен тыйсаң, бала жасама тәртіпті оп-
оңай бұрып кетуі, яғни бала өтірік айтуға, алдауға үйренеді. деген. Жалпы
тәрбие туралы ойлар қай уақытта айтылса да отбасындағы тәрбие дәстүрлерімен
үйлесіп жататынын байқауға болады.
Отбасы тәрбиесінің жас ұрпаққа ететін ықпалы өте зор, оны өмірде басқа
еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Қазақ халқының бала тәрбиесі
туралы тәжірибесін жинау, оны дұрыс пйдалана білу бүгінгі күннің несібесі.
Қазіргі заманда халықтық салт-дәстүрді пайдалана отырып, баланы
кішкентайынан дербес әрекет жасай білуге, өзіне-өзі қызмет көрсетуге
үйретуден бастау керек.
Бала жастайынан үлкенді сыйлап, өзінен кішіге жәрдем етіп, үй
жануарларына қамқорлық жасап, оларды күтіп бағуға араласуы, ілтикантты адам
болып өсуіне ықпал жасайды. Балаға үнемі үлгі-өнеге көрсету арқылы олардың
бойында жақсы дағдыларды қалыптастыру тек жәй сөз арқылы емес іс арқылы
орындауын көрсетіп жатса қуанарлық жағдай.
Осы сияқты тәрбиелеудің тамаша дәстүрлері халқымызда мол. Әрбір ата-
ана балалары алдында үлгі көрсететін ұстаз екендіктерін ұмытпаған жөн.
Ұлттық тәрбиеде мақал-мәтелдердің алатын орны ерекше. Отбасындағы
тәрбие барысында мақал-мәтелдерді, нақыл сөздерді пайдаланы отырып балаға
жан-жақты, тиімді тәрбие берудің басты көзі болып табылады.
Қазақ халқы сөзді қадір тұтқан, қастерлеген өнеге ретінде өлеңмен
өрнектеп, тәрбиелік мәні бар сөздерді тәрбие құралы ретінде пайдаланған.
Сөз зергерлерінің аузынан шыққан мәтелдер мен мақалдарды үздіксіз
пайдаланып, үлгі етіп, ұрпақ тәрбиесіне пайдалану дәстүрге айналған. Мақал-
мәтелдер адамды адамгершілікке тәрбиелейді. Жақсы туса – елдің ырысы,
жаңбыр жауса – жердің ырысы деген мақал жақсы адамның көпшіл, халқының
қамын ойлайтын абзал азамат екенін дәлелдейді. Қазақта Балаңды өз
тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле деген мақал бар.
Баланы тәрбиелеуде мақал-мәтелдердің алатын орны зор. Бала біткеннің
бәрі де ес білгеннен бастап білсем, көрсем, естісем, ұстасам, алсам деп
әрекет етуге ұмтылады. Ол өзін қоршаған ортамен, басқа адамдармен қарым-
қатынасқа түсуді қалайды. Бұл баланың өзін қоршаған өмірді терең де толық
білуге табиғи құштарлығы. Олар үшін жәй нәрсенің өзі жаңалық. Бұлар
әуесқой, тынымсыз зерттеуші. Көптеген мақал-мәтелдердің мән-мазмұны осы
айтылған идеяны да бейнелейді.
Ата-ана өз баласын өнегелі сөзбен, жеке басының үлгісімен тәрбиелейді.
Ойын баласында үлкендердің сөзіне, қылығына, іс-әрекетіне еліктеушілік
басым. Мақал-мәтелдер бұл жөнінде төмендегіне тұжырымдаған: Баланың тентек
болмағы үйінен, Балаға байқап сөйлесең ақылыңа көнер, байқамай сөйлесең
көрсетер бір өнер, Қызды асырай алмаған күң етеді, ұлды асырай алмаған
күл етеді, Ұлың өссе, ұлы үлгілілермен ауылдас бол, Анаға баланың
алалығы жоқ, Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі деп халық бала
тәрбиесін тек құрғақ, сылдыр сөзбен жүргізгеннен гөрі іс-әрекет, үлгі-өнеге
арқылы жүргізудің пәрмендірек келетіндігін, сондай-ақ бала тәрбиесіне оның
құрбы-құрдастарының, жора-жолдастарының да ықпалы, болатындығын еске алып
отырған. Сондай-ақ балға жасалатын ерекше мейрімділіктің де, керемет
қаталдықтың да, баланы бір-бірінен алалап қараудың да теріс нәрсе екенін,
ал баланың жеке басын құрметтеп, елеу, оның дұрыс қалыптасуына жағдай
жасайтынын нақыл сөздермен дұрыс көрсеткен.
Халқымыз жас ұрпақты оқытып-тәрбиелеу жайында да небір сындарлы
пікірлер айтқан. Баланы таба білсең, баға да біл, Баланы сүйсең,
тәрбиесін сүй, Баланы мақтау жетілдірмейді, тәрбиелеп баптау
жетілдіреді, - дейтін мақал-мәтелдер баланы құр айналайын дей бермей,
оны адамгершілікке баулу жағын ойластыру қажеттілік, отбасынан, ұшатын
ұясынан, әке-шешесінен алатын тәрбие қандай болса, көп жағдайда оның алдағы
өмірі де соған орай құрылады деген ойды аңғартады.
Жас бөбектерге шынайы тәрбие беруде оның жеке дара ерекшелігіне, жас
өзгешелігін, мінез-құлқының өзіндік ерекшелігін айрықша ескерту қажет –
дейді мақалдар. Бұл жөнінде халық бірде: Балаға өз тіліңмен сөйлеме, өз
тілімен сөйле, Бала – көктем шыққан қызыл гүл, солдырмайтын жолын іздеп
таба біл, Балаға байқап сөйлесең ақылыңа көнер, - десе, енді бір
мақалдар адамның мінез ерекшеліктерінің өмірде, тәрбие арқылы
қалыптасатындығы туралы: Баланы туады екенсің, бірақ мінезін тумайды
екенсің, Қарды қылау өсіреді, баланы сылау өсіреді - дейді. Баланы
оқытып тәрбиелеуді оның жас кезінен бастап қолға алса ғана тәрбие нәтижелі
болып, жақсы жеміс бере алады. Жас бала табиғатында оқып үйренуге, танып
білуге әуес. Ұстаз да, ата-ана да осы жәйтты дер кезінде тиімді пайдаланып
қалуы қажет. Баланы үйрет үйренетін кезінде, Буының қатпай білім ал, -
дейді бұл жөнінде нақыл сөздер.
Халық даналығына үңілсе, онда: Қатарына қарап бала өсер, Ортаңа
қарап, өзіңді таны, Ұлың өссе ұлы жақсымен ауылдас бол, қызың өссе қызы
жақсымен ауылдас бол - дейтін мақалдарды көптеп кездесетіреміз. Мұндағы
тұжырымдар жас баланың мінез-құлқының қалыптасуында жоғарыда айтқанымыздай
оның өскен ортасының қатар – құрбы, жолдас-жораларының сондай-ақ ата-ана,
ұстаз, тәрбиешілердің өнеге – үлгілері де айрықша маңызды екенін жақсы
аңғартады.
Халқымыз баланың қалыптасуында ойын әрекеті де елеулі рөл
атқаратындығын аңғарған. Ойын үстінде бала достыққа, жолдастыққа,
тапқырлыққа, іскерлікке, адамгершілікке баулынады. Баланың істегені
білінбес, Баламен ойнама, шаршарсың, Ойнай білмеген ойлай да білмейді,
- деген мақал-мәтелдерде баланың ойынға аса құмар келетіндігі, ойын арқылы
баланың сана-сезімі, ақыл-ойы, өсіп, жетілетіндігі дұрыс көрсетілген.
Қазақ мақалдары адамның ішкі жан дүниесіне терең бойлап, кісінің адам
аралық қарым-қатынасын аша түсуде алдына қара салмайды.
Мақал-мәтел – халықтың сан ғасырлық көрген білгенін, бастан
кешкеноқиғаларынан қорытқан ақыл-ойының жиыньығы, табиғатта, өмірде үнемі
қайталанып тұратын оқиғалармен, құбылыстармен байланысты туған тоқсан
сөздің тобықтай түйіні.
Орыстың педагогы К.Д. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz