Отбасындағы проблемеларды анықтау, оларды шешу жолдары
Жоспар:
Кіріспе.
3-5
I. Тарау. Отбасы тәрбие басы.
1.1. Отбасы туралы ұлы ғалымдардың ой-пікірлері.
6-9
1.2. Отбасының баланың жеке тұлға болып қалыптасуындағы рөлі. 10-22
1.3. Отбасы түрлеріне сипаттама, жіктелуі.
23-30
II. Тарау. Отбасындағы қарым-қатынас психологиясы.
2.1. Ата-ананың түрткілерінен туындаған тәрбиедегі қателіктер. 31-
40
2.2. Отбасылық жанжал, оның мәні және құрлысы пайда болу
себептері.
41-45
2.3. Ата-аналармен жүргізілген зерттеу жұмыстары мен олардың
нәтижелері.
46-49
Қортынды.
50-51
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Қоғамдық жаңғыру кезінде, Қазақстандағы әлеуметтік, саяси,
экономикалық қатынастардың сипатының өзгеруі өз кезегінде қоғамдық білім,
тәрбие институттарының да жұмыс бағыты мен мазмұнына жаңа талаптар қойып
отыр. Осының өзі қоғамдағы отбасының орны, оның басты міндеті-бала
тәрбиесінде болған көзқарасты өзгертіп жаңа тұрғыдан тану мәселесін
туындатады. Қазіргі педагогика, қоғамтану, саясаттану, психология,
философия, әлеуметтану, демография секілді ғылым салалары адамның дамып
қалыптасуындағы отбасының өзіндік орнын баса көрсетуде.
Ақпарат алмасудың әлемдік ауқымды дамуы, қоғамдық мәдениеттің жаңа
деңгейге көтерілуі, өмір салтының өзгеруі т.б. отбасы тәрбиесіне оның
құрлымы, қарым-қатынасының сипатына әсерін тигізіп отыратынын белгілі.
Қоғамның даму бағытының жаңа сипаты кейбір жетістіктерге алып келгенімен
отбасы тәрбиесінің мәлім тұстарына нұқсан келтіргені де хақ. Нақтылап
айтсақ, ауылды жерлерде мектепке дейінгі тәрбие мекемелерінің жабылуы осы
жастағы балалардың жалпы дайындығына теріс әсер етуде. Мұндай жағдайда ата-
ананың педагогикалық сауатын ашу бүгінгі күннің басты проблемаларының бірі
екеніне айқындала түседі.
Отбасында ата-ана өзінің баласын қандай адам етіп тәрбиелеуді өздері
алдын-ала белгілейді. Отбасы тәрбиесінде қолданатын әдістер де өзгеше екені
белгілі. Онда баланың аз да болса өзіндік өмір тәжірибесі, әдет дағдылары,
құмарлығы мен қызығулары қалыптасады және ескерілетіні бар. Көптеген ғылыми-
педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде қоғамдық мекемелердегі тәрбие
қаншалықты ғылыми негізді болса да баланың дамып қалыптасуына отбасы
тәрбиесінің ықпалының аса пәрменді болатынын көрсеткен. Бұлай болуының
басты себебі-отбасы мүшелерінің арасындағы қарыс-қатынас сипатында екені
тағы белгілі. Алайда кеңес одағы кезіндегі идеологияға байланысты отбасы
тәрбиесі адам өміріндегі басты кезең емес, керісінше, оның құны төмендеп,
қоғамдық тәрбиеге ерекше мән берілгені белгілі. Сол себепті кеңес
одағындағы азаматтардың өмірі туған күннен бастап алдын-ала жоспарланатын-
ясли, балабақша, бастауыш мектеп, орта мектеп, кәсіптік орта оқу орындары,
жоғары мектеп т.б. баланы отбасында емес, мектепте тәрбиелеу, оқыту арқылы
ұйымдастыру бағдарламалары жасалып жұмыс жүргізіле бастады.
1994 жылды БҰҰ Халықаралық отбасы жылы деп белгілеп әлемдік
қауымдастықтың бұл мәселеге мән беруін көздеген еді. Осы шараның нәтижесі
ретінде қазіргі күні Қазақстанда отбасы және демография, Отбасын
әлеуметтік қамсыздандыру қоры, Ана жыне бала денсаулығы секілді ұйымдар
қызмет етуде. Атаулары көрсетіп тұрғандай бұл ұйымдардың әрқайсысының өз
функциясы бар болмағанымен олар ата-аналардың педагогикалық сауатын ашу,
отбасы тәрбиесінің шарттары мен қаруландыру мәселесін шешпейді. Баланың
отбасынан қашықтап, оның ықпалынан сырт қалауының психикасына әсерін
Т.В.Лодкина, А.И.Захаров, В.С.Мухина, З.Матейчик, Е.О.Смирновалар атап
көрсеткен. А.Н.Леонтьев, С.А.Козлова, балаға отбасы жылулығының ықпалын
атап өткен. Жақын адамдардың ықпалын баланың алдымен сезіп, түйсінуі және
сөз түрінде бейнелеуінің маңызын А.В.Запарожец, А.Д.Кошелева,
Е.И.Негнивитцкая және т.б. белгілеген. Отбасы тәрбиесінің терең эмоциялы
сипатын, қаны бір адамдар арасындағы сүйіспеншілік қарым-қатынасын ата-ана
мен баланы жақындатуының маңызын Ю.П.Азарова, И.В.Гребинников, Т.А.Маркова,
А.Г.Харчев т.б. белгілеген.
Отбасында бала тәрбиелеу ешқандай дайындықты керек етпейтін қарапайым
әрекет секілді болып көрінеді. Көпшілік қауымның осындай көзқараста екені
оларға қойылған сұрақтар мен өткізілген сауалнамалар, әңгімелерден белгілі
болды. Жалпы мектеп жасына дейінгі бала тәрбиесі, бастауыш мектеп жасындағы
бала тәрбиесі жан-жақты зерттеліп келгенімен ауылды жерлердегі ата-аналарды
отбасында бала тәрбиесін ұйымдастыруға даярлауне болмаса педагогика,
психология саласынан элементарлы болса да білім беріп, сауатын ашу
мәселесін Отанымызда әлі күнге зерттеуге алынбаған.
Қазақстан Республикасының Конституциясында Балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу-ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп,
отбасының міндеті ашық көрсетілген. Қазақстан 2030 бағдарламасында
балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керек екендігі айтылды.
Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында
әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген.
Сөйтіп, отбасының әуел бастан-ақ өзіне тән киелі міндетін орындау
қажеттілігі бекімделе түсті.
Қазіргі заман отбасының құрлымы өзгеріп, ондағы мүшелер саны азайып,
бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметік, мәдени, экономикалық
жаңғырулар, әр түрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы
мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр.
Өйткені әкеге бағыну, өзінен үлкен апа, ағаны сыйлау қазақ арасында
жоғалмағанымен әлсірей түсті. Ендігі кезде отбасын асыраушы әке ғана емес,
ана да оған елеулі үлес қосуы себепті олардың рөлдік қызметі теңеліп,
бұнымен байланысты жауапкершілік сипаты да өзгермелі күйге түсті. Көп
жағдайда әке жауапкершілігі әлсіреп, керісінше, аналар отбасы үшін
жауапкершілікті өз мойындарына алуда. Осы заманның тағы бір ерекшелігі-
толық емес отбасылар көбейіп, ата, әже, қайын жұрт, нағашы жұрт секілді
т.б. туысқандық байланыстар әлсіреді. Сондықтан, олардың бала тәрбиесіне
туысқандық сипаттағы жауапкершілігі де төмендеді. Осылардың барлығы
отбасындағы қарым-қатынасқа өз кезегінде ондағы бала тәрбиесіне әсерін
тигізіп отыр.
Ғылыми зерттеу аппараты.
Мақсаты - Отбасындағы проблемеларды анықтау, оларды шешу жолдары.
Міндеті –1. Отбасындағы түрлі проблемалардың пайда болу себептерін
анықтау.
2. Балаға тәрбие берудегі ата-ананың ролі.
3. Баланы тәрбиелеу жолдары.
Зерттеу объектісі – Отбасы.
Зерттеу пәні – Отбасы тәрбиесінде туындайтын проблемаларды анықтау.
Зерттеу әдісі – Отбасы туралы ғылыми әдебиеттерді шолу, эксперимент жасау
(анкета, тест өткізу).
Ғылыми болжам – Егер ата-ана балаға жастайынан көп көңіл бөліп, оның бос
уақытын өткізуге үлес қосса, онда отбасындағы қиындықтар азаяр еді.
I Тарау. Отбасы - тәрбие басы.
1.1. Отбасы туралы ұлы ғалымдардың ой-пікірлері.
Тәрбие туралы сөз болғанда бұдан бұрын өмір сүрген атақты
ағартушылардың отбасы тәрбиесі жөніндегі пікірлерін еске түсірсек дұрыс
болар еді. Атақты ойшыл ағартушымыз Абай Құнанбаев отбасынан бастап дұрыс
жолға тәрбиелеу керек екенін ескертті. Сол үшін толып жатқан тәлім-тәрбие
дәстүрлерін ұсынып, жақсылыққа жеткізерлік ақылдар айтты. өз өмірімен де
адалдыққа, адамгершілікке тәрбиелеу үлгісін көрсетіп отырды. Балаларды
тәрбиелеуде оның айналасы, өмір сүрген отбасы әсер ететінін Абай жақсы
түсінді. Абай баланы ата-ана дұрыс тәрбиелеуге тиіс, масаттандырмай,
орынсыз ерке, қылжақбас етпей тәрбиелеуді, өтіріктен, құлық сұмдықтан, тағы
басқа жағымсыз мінездерден аулақ ұстауға ақыл берді.
Адамға үш алуан адамнан мінез жұғады. Ата-анадан, ұстаздан,
құрбысынан, әсіресе, солардың қайсысын жақсы көрсе, содан көп жұғады
деді.сонымен қатар Абай өзінің Оныншы сөзінде қазақтың үй ішіндегі тәлім
тәрбиесін сынға алды. Баланың ескі көзқарастағы ата-анасы оны теріс жолға
салып, жөнсіз, жағымсызмінездерге баулиды. әуелі балаңды алдайсың, әне оны
берем, мұны берем дегендерін сөгеді.
Баланы жасынан ғалымға, оқуға үйір қылып тәрбиелеуді дұрыс дейді. Абай
ескі феодалдық санады тәрбиеленіп, жастарды бұзып жатқан теріс тәрбиеге
қарсы шығып, жас нәрестенің таза сақтауды, халықтың бала тәрбиесі жөніндегі
бай тәжірибесінің үлгі-өнегесіне сүйенуді дұрыс деп санады.
Ата-анаға көз қуаныш... атты өлеңінде бала тәрбиесі, ата-ананың өз
ұрпағына сүйіспеншілігі, оған артар міндеті, күтер үміті туралы сөз етеді.
Абай өлеңенде әрбір ата-ананың баласын мәпелеп, еркелетіп өсіретінін,
олардың тәлім-тәрбиесіне айрықша мән беретінін баяндай келіп, егер бала
жасынан отбасы, ошақ қасынан аса алмай, үйкүшік, жасық болып өссе, онда әке-
шешееңбегінің зая кететінін, үміт арманының орындалмайтынын айтады.
Сондықтан ақын жас ұрпақты жаңалық аталауға үйір, талантты, жігерлі болуға,
қатарынан қалмауға, масыл болмауға шақырады, елін, жерін сүйер, ата-анасын,
туған-туысқанын сыйлар жақсы азамат қылып тәрбиелеуді басты шарт деп
санады.
XX ғасырдың басындағы жарық жұлдыздардың бірі Мағжан Жұмабаев келер
ұрпақтың қамын ойлап былай деген: Әрбір тәрбиешінің қолданантын жолы -
ұлт тәрбиесі. Әрбір ұлттың балаға тәрбие беру туралы ескіден келе жатқан
жеке жеке жолы бар. Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып, көп буын қолданып
келе жатқан тақта жол болғандықтан, әрбір тәрбиеші сөз жоқ, ұлт тәрбиесімен
таныс болуға тиісті.
Ал отбасы тәрбиесі туралы ол былай деген: Үйдегі тәртіп құбылмалы
болмасын, яғни ата-ананың күйіне қарап тәртіп өзгеріп отырмасын, тәртіп
өзгермейтін ізгі құлық заңдарына негізделген болсын. Болмаса бүгін жараған
іс ертең жарамайтын болып отырса, балада сенім қалмайды. Бұл-бір. Екінші-
баланың жаратылыс табиғаты тілейтін жүгіруден, ойыннан тию секілді нәрседен
баланы тию дұрыс емес.
Баланың жаратылысы тілейтін нәрседен тыйсаң, бала жасама тәртіпті оп-
оңай бұрып кетуі, яғни бала өтірік айтуға, алдауға үйренеді деген. Жалпы
тәрбие туралы ойлар қай уақытта айтылса да отбасындағы тәрбие дәстүрлерімен
үйлесіп жататынын байқауға болады.
Жүсіп Баласағұнның Болса тәртіп, бала өседі сомдалып, қатаң ұста, бос
жүрмесін сандалып дегені, есі кіріп тілі шыққаннан кейін баланы тым
шолжаңдатпай, байсалды, ұғымтал, тілалғыш етіп тәрбиеле деп айтқанын
түсінуге болады.
Сондай-ақ, халықта баланы бес жасқа дейін патшадай, бес жастан он бес
жасқа дейін құлыңдай жұмса, одан соң өзіңе ақылшы дос сана деген даналық
қағидалары баланың әр жастағы тәрбиесі мен іс әрекеттері туралы айтылған.
Қазақтың тұңғыш ағартушысы Ы.Алтынсарин ата-ана тәрбиесінің
маңыздылығы жайындағы пікірлеріне көңіл аударсақ, ол да қазақ отбасының
тәрбиесіне көңіл бөліп, жоғары бағалағанын байқаймыз.
Ғалым адамның жан-жақты қалыптасуының негізгі көзі тәрбиеге байланысты
дегенді айтады.
Отбасындағы бала тәрбиесінде әкенің орны ерекше. Әке - отбасын
асыраушы, отбасы мүшелерінің тірегі, қамқоршысы. әкенің мінез-құлқы
өзгелермен қарым-қатынасы, өнері мен білімі-баланың көз алдындағы үлгі
өнеге алатын, соған қарап өсетін нысанасы.
Егер ата-ана тарапынан тәрбие дұрыс берілсе оны балалар дұрыс
қабылдайтын болса, онда мұндай тәрбие баланың жақсы адам болып шығуына
жағдай жасайды. Отбасында ананың рөліне көп мән берілетіні белгілі. Ананың
балаға деген шексіз махаббатын мынадай өлеңжолдарынан байқауға болады.
Кім сендерді, балалар, сүйетұғын,
Қуанышқа қуанып, қайғыңа күйетұғын,
Түн ұйқысын төрт бөліп, кірпік қақпай,
Шешең байғұс дамылсыз жүретұғын.
Кім сендерді, балалар, тербететін,
Еркелетіп, ойнатып, сергітетін,
Жалқау болсаң, балалар, жаман болсаң,
Қамқор анаң көз жасын көлдететін,-
дей отырып, баланың ең жақын ақылшы адамы ана екенін көрсеткен.
Отбасы тәрбиесінң жас ұрпаққа ететін ықпалы өте зор, оны өмірде басқа
еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Қазақ халқының бала тәрбиесі
туралы тәжірибесін жинау, оны дұрыс пайдалана білу бүгінгі күннің несібесі.
Қазіргі заманда халдықтық салт-дәстүрді пайдалана отырып, балана
кішкентайынан дербес әрекет жасай білуге, өзіне өзі қызмет көрсетуге
үйретуден бастау керек.
Бала жастайынан үлкенді сыйлап, өзінен кішіге жәрдем етіп, үй
жануарларына қамқорлық жасап, оларды күтіп бағуға араласуы, ілтипатты адам
болып өсуіне ықпал жасайды. Ата-аналар, ұстаздар балаға үнемі ұлағатты
сөздер айтып, өзін ұстап, ізеттілік көрсету керектігін түсіндіріп
отырғандары жөн. балаға үнемі үлгі-өнеге көрсету арқылы олардың бойында
жақсы дағдылар қалыптастырып сәлемдесу, үлкенге қарсы келгенде жол беру,
бірер сөйлемде сөзін бөлмеу тыңдау, қонақты қарсы алу т.б. мәселелерді тек
жай сөз арқылы емес іс арқылы орындауын көрсетіп жатса қуанарлық жағдай.
Үздіксіз тәрбиенің басты сатысы-отбасы тәрбиесі. Отбасында бала еңбек
етуге, өмір сүруге әлеуметтік қатынас тәжірибесін игеруге үйренеді,
отбасында өзіндік өмірлік көзқарасы қалыптасады.
Қазіргі әлеуметтік, экономикалық қиындықтарды бастан кешу кезінде
отбасы адамға ең жақын жылылық сезім, түсінушілік, сүйіспеншілік сыйлайтын
негізгі орта. Сондықтан бүгінгі күні отбасының мәні, отбасының тәрбиелік
рөлі арта түсуде. Әр уақытта отбасы, туған үй адам үшін ең басты
ұғымдардың бірі болып келген.
Отбасы тәрбиесі адам тағдырына да ықпал етеді. Өйткені отбасы беретін
өмір сабағын балаға ең жақын адамдары-ата-анасы, ата-әжесі үлкен ағалары
мен апалары береді, сол себептен оның тәрбиелік потенциалы мол, онымен
басқа адамдар, басқа тәрбие институттары тең келе алмайды.
Ресей елінің ғалымы Л.Д.Столяренко отбасы, отбасы тәрбиесіне
төмендегідей анықтамалар берген:
Отбасы-өзін-өзі сақтап, жалғастыру және әрбір мүшесінің өзін-өзі
таныту мақсатында біріккен әлеуметтік, педагогикалық адамдар тобы.
Ал педагогикалық энциклопедия сөздігінде былай делінген:
Отбасы-кішігірім әлеуметтік адамдар тобы, бір-бірімен некелік,
туыстық байланыс арқылы бірігіп және бір-бірінің алдына моральдық,
материалдық, тұрмыстық жауапкершілігі бар.
Отбасы тәрбиесі туралы сөз болғанда келесі анықтамаларға назар
аударуға болады:
Отбасы тәрбиесі-туысқандық қарым-қатынастар мен тұрмыс жайттары
балаға үздіксіз ықпал етуші тәрбиелік күші (Қазақша энциклопедия сөздігі).
Отбасы тәрбиесі-нақты отбасы жағдайында ата-ананың басқа туыстарының
ықпалы арқылы берілетін тәрбие білім беру жүйесі (Л.Д.Столяренко). Қазіргі
заман дефектілерін неблагополучные дейді М.И.Буянов ажырасудың бала
психикасына ықпалын З.Матейчик, Х.Фигдор т.б. белгілеген. Екінші некенің
бала тәрбиесіне, дамуына теріс әсерін Е.П.Арнаутова, А.И.Захарова,
Е.И.Кульчитцкая т.б. Жалғыз бала тәрбиесі туралы А.П.Усова, егіздер
тәрбиесін Р.Скиннер, К.Витек т.б. зерттеген. Бала психикасының қалыптасуына
ананың әсерін психотерапевт А.И.Захарова, психолог Д.Б.Эльконин, А.Я.Варга
т.б. зерттеген.
Отбасы тәрбиесіне қатысты тәлім-тәрбиелік идеялар қазақтың халық
педагогикасында Қорқыт ата кітабында, Әбу Насыр әл-Фараби еңбектерінде,
Ж.Баласағұни, С.Сарай шығармаларында, хандық дәуіріндегі ақын жырау
мұраларында Ы.Алтысарин еңбектерінде, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов,
Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев мұраларынан да елеулі орын алғанамен, әлі толық
зерттеле қойған жоқ. Кейінгі кездерде отбасы тәрбиесіне қатысты
Х.Арғынбаев, Г.А.Уманов, К.А.Оразбекова, Ж.Қоянбаев, З.Әбілова, С.Ғаббасов,
І.Р.Хамитова, А.Ш.Икрамова т.б. еңбектері бар.
Отбасының мағынасы ондағы балалардың дамуы үшін, олардың жалпы
адамзаттық тәжірибені меңгеру үшін жасалатын жағдайлармен анықталады. Ерте
жастан бастап балалар үлкендерден үйренеді. Ол тек жүруді мен сөйлеуді ғана
емес, заттарды дұрыс пайдалана білуге, білім алуға, еңбек етуге сезінуге,
ойлауға, шыдамды болу, басқа адамдар мен өзімен-өзі қарым-қатынас жасай
білуге үйренеді. Дәл осы отбасында балалар қарапайым әрі табиғи түрде
өмірге бейімделеді, өйткені күн сайын ертеден кешке дейін, кейде түн
ортасына дейін ата-ана, ағалар мен әпкелер, аталар мен әжелер ретінде
отбасы баланың алдына сан алуан мінез-құлық түрлері үлгілерін, үлгілердің
ассортиментін–сөздер, қимылдар, еңбекке, адамдарға, еліміздегі саяси
оқиғаларға деген қатынастарды жайып салады. (А.А.Аркин, 1952, 12-б.)
Сонымен қатар отбасында бала қалай өмір сүру және нені білу керектігін,
өмірдің шындығында қандайлығын, адамдардың өздерін іс жүзінде қалай
ұстайтындығын: олардың бір-біріне, басқа адамдарға деген қарым-қатынасын,
олардың бағалаулары мен пайымдауларын, ойланулары мен толғануларын
сезінеді, көреді, естиді.
Отбасылық тәрбиенің ерекшелігі-оның эмоционалдық сипатында, бұл
туыстық сезімдерге негізделген, тереңде жатқан балаларға деген қандас
махаббатпен және балалардың ата-анасына қайтарған сезімдермен
беріледі.(Мектепке дейінгі педагогиканың негіздері, 1980. 230-б.)
Психологтар мен педагогтар бірауыздан нақ осы махаббатқа, сенім
білдіруге, өзара қызығушылыққа негізделген жақын үлкендермен қарым-
қатынастардың отбасылық тәрбие атмосферасын анықтайтыны растайды. Жеке
тұлға тек тіршілік етіп қана қоймай, алғаш рет өзара қатынастар желісінде
байланған түйін секілді пайда болады...Сондықтан, нәрестенің денесі бірінші
минуттардан-ақ адам қарым-қатынастарының бірлігіне енгізілген, ол қазірдің
өзінде жеке тұлға. Өйткені, өзге адамдар оған адамша қарым-қатынас жасайды.
Бала өзі осы қызыметті іске асыра бастаған кезде жеке тұлға ретінде
қалыптасады. Алғашқы кездерде үлкендердің көмегін қажет етеді, кейін онсыз
да іске асырады. (Э.В.Ильенков, 1979, 195-б.).
Алайда соңғы жүзжылдықта қоғамдық қайта құрулардың қарқынының өсуі
отбасы қатынастары саласын да қамтыды, олардың дәстүрлі формалары
өзгерістерге ұшырады: патриархалдық ірі отбасылыр ыдырады, олар нуклеарлық
отбасына (ата-аналар мен балалар) орын берді, отбасында балалар саны
қысқара бастады, олардың мүшелері арасындағы тығыз байланыстар нәзік әрі
берік емес бола бастады. Біздің ғасырымызда осы айтылғандардан
басқа,баланың дамитын бірден-бір орта болудан қалды.Соңғы жылдарда баланың
толыққанды және жан-жақты дамуы үшін тек ғана отбасы тәрбиесінің жеткілікті
екендігіне күдік келтіріле бастады.
1. 2. Отбасының баланың жеке тұлға болып
қалыптасуындағы рөлі.
Отбасы тәрбиесі - баланы жан-жақты жетілдіру үшін көзделген нәтижеге
жету мақсатында ата-аналар мен жанұя мүшелерінің тарапына жасалатын ықпал
процестерінің жалпы атамасы. Әлеуметтік, отбасы мен мектеп тәрбиесі
ажырамас бірлікте орындалатын істері ауқымын құрайды.
Отбасының жетекшілік маңызы онда тәрбиеленіп жатқан адамның тән-дене
және рухани дамуына әсер етуші ықпалдар мәні мен мағынасының тереңдігіне
тәуелді келеді. Бала үшін отбасы бір жағынан – тіршілік қоршауы болса,
екінші тараптан – тәрбиелік орта. Баланың алғашқы өмірі жайындағы отбасы
ықпалы басқа жағдайлар мен кейінгі жас кезеңдерінде болатын ықпалдардан
басымдау келеді. Зертеу деректеріне сүйенсек, отбасы – бұл мектеп те,
ақпарат көзі де, қоғамдық ұйымдар да , еңбек ұжымы да, дос жарандары да,
отбасы – бұл әдеп пен өнер кілті де. Осыдан педагогтер нақты да дәл
тұжырымға келіп отыр: тұлғаның қалыптасу нәтижелігі отбасыға тәуелді.
Неғұрлым отбасы жақсы болып, оның тәрбиелік ықпалы ұнамды келсе, тұлғаның
тән-дене, рухани-адамгершілік, еңбектік тәрбиесінің өнімі де жоғары. Аса
бір кездейсоқтық болмаса, әр уақыт тұлғаның кемелденуі келесі заңдылыққа
тәуелді: отбасы қандай болса, онда өсіп, ер жеткен адам да сондай.. Баланың
тәрбиелілігі отбасы тәрбиесінің нәтижесі.
Ж.Қоянбаев педагогикалық еңбегінде:” Отбасы-ол бірге тұратын некеге
негізделген қандас туыстар (әке,ана,бала...) тобы) деп анықтама берген.
Соңғы кездері орысша “семья” ұғымының қазақша аудармасы “отбасы”,
“жанұя”, “үйелмен” деп қалдырып жүргенін кездестіруге болады.
Терменалогиялық сөздікте “семья” ұғымы “отбасы” деп аударылған. 1996 жылы
ресми түрде “семья” ұғымы отбасы деп қабылданды. Соңғы кездері тіршілікке
керек білімге баланы жастан даярлау керек деген пікір күшейді. Отбасы
тәрбиесінің адам өміріндегі маңызын бізге дейінгі, көптеген ұлы
ағартушылар, ғалымдар зерттеп, ол туралы құнды пікірлер айтқан (әбу Насыр
Әл-Фараби, М.Жұмабаев, А.Құнанбаев, М.Әуезов т.б)
Жеке адамның қалыптасу процесі мен оның нәтижесіне болар отбасы
тәрбиесінің күші мен қуатын мойындайтын болсақ, ендеше мемлекет пен қоғам
да тәрбиелік шараларын дұрыс жолмен ұйымдастыруда ең алдымен отбасыға үлкен
назар аударғаны жөн. Бұл өркениетті елдер ұстанған бұлжымас ереже.
Неке мен отбасыға деген үсірт көзқарас, халықтық және ұлттық үрдістерді
естен шығару, инабаттылық принциптерінен тайқу, шектен тыс арсыздық пен
маскүнемдік, іштей тәртіптің болмауы мен жыныстық салғырттық, ерл-
зайыптылар арасындағы жоғары белең алған ажырасулар – бәрі де отбас ындағы
бала тәрбиесінде болатын теріс ықпалдар көзі.
Отбасы – тұлға қалыптастырушы бесік. Осыдан, Ел боламын десең
тағылымың мен бесігіңді түзе - деп ұлы ғұлама М.Әуезов бекер айтпаған.
Отбасында адамаралық қатынастар негізі қаланады, бүкіл өмірге жетер
еңбектік және әлеуметтік бағыт-бағдар түзіледі. Отбасында өз ретімен
қарапайым да жеңіл шешіліп жатқан көптеген проблемалар, есейген, ересек
шақта бітіскен шырғалаң күйге түсіп жататына баршаға аян.
Жоғарыда әңгіме болған тұжырымдарды жинақтаумен келесідей қорытындылар
жасауға болады:
– отбасы ықпалы басқа тәрбиелік әсерлердің бәрінен де күштірек. Жас
ұлғаюмен ол әсер бәсеңдеуі мүмкін де, бірақ ешқашан да өз маңызын
жоймайды;
– қандай да басқа жағдайларда қалыптасуы мүмкін болмаған сапа қасиеттер
тек отбасында ғана өрісін алады;
– отбасы тұлғаның әлеуметтенуін қамтамассыз етеді, оның тәндік, моральдық
және еңбектік тәрбиесіне болған мүмкіндіктерді мейлінші шоғырландырып
іске қосады. Қоғамның азамат мүшесі отбасыдан бастау алады, қоғам
келбеті отбасыдан көрінеді;
– салт-дәстүр жалғастығын қамтамассыз ететін отбасы;
– отабасының аса маңызды әлеуметтік қызметтері – азамат тәрбиелеу,
патриот қалыптастыру, болашақ жанұя иегерін кемелдендіру және мемлекет
заңдарын мойындап, құқықтарын сауатты пайдалана білетін қоғам мүшесін
жетілдіру;
– отбасының кәсіп таңдауға да тигізер ықпалы орасан.
Нарықтық экономикалық жүйеге байланысты отбасының тәрбие
жетімсіздігінің кейбір себептері ретінде келесі жағдайларды алға тартуға
болады:
1. Көптеген еңбеккер отбасылардың экономикалық жағдайының әлсіздігі.
2. Қоғамдық өмір мәдениетінің төмендігі.
3. Отбасы анасы - әйел мойнына артылған екіталай – жұмыс орнында, жанұяда
ауыртпашылық.
4. Көптеген әлеуметтік-тұрмыстық және моралдық себептердің салдарынан
болып жатқан ерлі-зайыптылардың ажырасуы.
5. Бала тәрбиесінде ер адам әйел көмекшісі деген қоғамдық пікірдің белең
алуы.
6. Күннен күнге шиеленісіп бара жатқан әулеттер арасындағы бәсеке, дау-
дамай.
7. Отбасы мен мектеп арасындағы байланыстың күннен-күнге әлсіреуі.
Отбасы дағдарысын ретке келтіру және оның тәрбиелік ықпалын көтеру
бағытында қазіргі заман педагогикасы қандай тиімді ұсыныстар беруі мүмкін?
Бұл орайда педагогика қандайда тосын жаңалық ашып беруі мүмкін емес:
тәрбиенің қоғамдық экономикалық қатынастардың жалпы заңдылықтарына
тәуелділігі объективті шындық. Барша үмітімізді мұғалімге артамыз,
тәрбиелік жақсылықтарымызды оның жанпидалылығынан күтеміз. Шынайы ұстаз өз
іс-әрекетін келесідей жоспарға орайластырған жөн:
– отбасындағы қатынастарды гуманизациялау, яғни адамиластыру. Әміршіл-
әкімшіл ықпал, заң алдындағы жауапкершілік, қатаң талап не үркіте
зорлаудың заманы өтті. Тек кеңпейіл мұғалім жан дүниесімен сәулеленген
қайырымдылық, мейір, нақты көмек, ұстаздық жанашырлық қана күйзеліске
ұшыраған ата-аналар көңіліне демеу беріп, өз перзенттерінің жарқын
болашағы үшін күресте шаршап-шалдығудан азат етері кәміл;
– адамдардың рухани дүниесін қалыптастырып, нығайтуда зайырлы мектеп пен
мұсылмандық тәрбие ошағы – мешіттердің ықпалдарын біріктіру әрі осы
ықпалдарды жалпыланған қызмет түрінде шашыратпай, нақты отбасының нақты
проблемасына бағыттау;
– педагогикалық мүдде-ниеттерді гуманитарлық қор, қоғамдар мен ұжымдар
жұмыстарымен үйлестіре отырып, қайырымдылық-тәрбие бағдарламасын жасау;
Ең бастысы, жалпы адамға, оның табиғатына берілген қайырымдылық пен
мейірімге болған сенімнен ажырап қалмау - әрбір тәрбиешінің негізгі ұстамы
болу керек.
Қаншалықты отбасы болса, тәрбие ерекшеліктері де соншалықты мол. Алайда
олардың көп түрлілігіне қарамастан, отбасындағы ересектер мен балалар
арасында кезігетін қатынастардың жалпылай моделін ажырата тану мүмкіндігі
баршылық. Отбасындағы қарым-қатынастар түрі сол қатынастардың қай бағытта,
қай дәрежеде өсуі мен балалар тәрбиесіне болған келеңсіз ықпалдардың
салдарына тәуелді анықталады. Олар:
1. Балаларына құрмет көрсете алатын отбасы.
2. Қайырқом, мейірлі отбасы.
3. Күделікті дүниепараздыққа жүгінген отбасы.
4. Алауыз, жауласқан отбасы.
5. Теріс әлеуметтік бағыттағы отбасы.
6. Ата мен анлардың педагогикалық үйлесімсіздігі жайлаған отбасы.
7. Тұрпайы тәрбие әдістерімен қаруланған отбасы.
Ғалымдардың пайымдауы бойынша ата-аналарды үш топқа бөліп көрсетуге
болады.
1. Өз балаларымен қарым - қатынас жасайтын және де қарым-қатынас жасағысы
келетін ата-аналар.
2. Тәрбиелегісі келетін, бірақ қолдарынан келмейтін ата-аналар тобы.
3. Баласынын тәрбиесімен аиналыспайтын, айналысқысы да келмейтін ата-аналар
тобы. Мұндай отбасындағы балалар өздеріне-өздері берілген. Мектептегі
“Қатерлі топ”,”Қиын балалар” тобын осындай ата-аналардың балалары
құрайды.
Отбасыдағы тәрбие мазмұны демократиялық қоғамның өзекті мүдде мұраттарына
орайластырылады. Болашақтағы еңбектік, қоғамдық, отбасылық өмірге бейім
дені сау, психикалық болымды, адамгершілікті, иманды, парасатты тұлға
дайындау – отбасы міндеті. Жанұялық тәрбие мазмұнының құрамды бірліктері
ежелгі белгілі бағыт-бағдарларды, тән-дене, адамгершілік-имандылық, сана-
сезім, эстетикалық, еңбек тәрбиесін қамтиды, олар өз кезегінде жас әулетті
экономикалық, экологиялық, саяси, жыныстық білімдендіру істерімен толығып
отырады.
1. Балалар мен жастардың отбасындағы тәрбиесі салауатты өмір болмысына
негізделіп, дұрыс ұйымдастырылған күн тәртібін, спорттық
жаттығуларды, дене шынықтыруларын ж.т.б. қамтиды.
2. Отбасындағы сана-сезім тәрбиесі ата-аналардың өз балаларын
білімдермен байытып, соны ақпараттарға деген тұрақты қажетсінуін
қалыптастырып, оларды үздіксіз жаңалап бару ұмтылыстарын баулуға
негізделеді. Танымдық қызықсыну, қабілет, бейімділіктер мен
нышандарды дамытып бару бала тәрбиесіндегі ата-аналардың аса өзекті
шаруасы.
3. Отбасындағы адамгершілік-имандылық тәрбиесі тұлға қалыптастыру
жолындағы қатынастардың бұлжымас төркіні. Бұл орайда алғы шепке
тартылатын мәселе мәңгілікті өзгермес адамзаттық мораль құндылықтары
– сүйіспеншілік, құрмет пен сыйластық, әділдік пен арнамыс, қадір-
қасиет пен борыш сезімдерін тәрбиелеу. Адамгершілік сапа,
қасиеттердің басқа да түрлері: парасатты қажетсіну, тәртіптілік,
жауапкершілік, дербестік пен ұстамдылық та осы отбасында баулынады.
4. Отбасындағы эстетикалық тәрбие балалардың таланты мен дарының
дамытуға бағытталып, өмір болмысы әсемдіктері жөнінде тағлым беруге
арналады.
5. Отбасындағы еңбек тәрбиесі балалардың болашақтағы адал өмірінің
негізін қалайды. Еңбектенуге отбасынан дағдыланбаған баланың есейген
кезде де бар есіл дерті жеңілдің астымен, ауырдың үстімен жүріп,
шалқып өмір сүру. Ал мұндай еңбексіз күнде той өмірдің жақсылыққа
апармайтынын тұрмыс қадам сайын дәлелдеп отыр.
Ата-аналар міндетіндегі отбасылық тәрбие – балалардың тән-дене және
рухани сапаларын қалыптастыру бағытындағы саналы да парасатты істерге
негізделген үздіксіз жетіліп барушы процесс.
Әрбір әке мен кез келген ана өз перзенттіне болашақта қай сапа
қасиеттерді баулу керектігін жете білгені жөн. Отбасылық тәрбиенің
саналылық сипаты мен тәрбиелік міндеттері парасатты шешу жолдары осымен
айқындалады.
Отбасындағы тәрбие әдістері – бұл ата-аналардың өз баласының санасы мен
әрекет қылығына педагогикалық ықпал жасаудың мақсатты көзделген жөн-жосығы,
жолы. Бұлардың бәрі де тәрбиенің жалпы әдістерімен теңдейлес, дегенмен өз
ерекшеліктеріне ие. Сөзден гөрі іс-әрекетке көп мән беріледі.Олар:
– әр балаға болған ықпал тұлғаның жекелеген нақты әрекет-қылығы мен ақыл-
парасатына икемделуінен даралықты келеді;
– тәрбие әдістерін таңдау ата-аналардың педагогикалық мәдениетіне орайлас
келіп, олардың тәрбие мақсатын тануына, өз қадір қасиетіне құндылықтық
бағыт-бағдарына, өз жанұясында орнатқан қарым-қатынасына т.б. тәуелді.
Осыдан да отбасылық тәрбие әдістері ата-аналардың тұлғалық сән-
сипатымен қайнай бітіскен және олардан ажыратыла қарастырылуы мүмкін емес.
Қаншама ата-ана болса, әдістері де соншалықты: жылы сөзбен көндіру,
қорқыту, айқайлап үркіту, мақтау және мадақтау, қаталдық құрсауына салу,
жазалау. Әдістер ата-аналар таңдаған тәрбиелік бағыт-бағдарға тәуелді
келеді; біреулері өз баласының тіл алғыштығын тәжірибелегісі келеді, осыдан
олардың әдісі ересектер талабын мүлтіксіз орындатуға бағдарланады. Екінші
біреулері, өз бетінше ойлай білуге негіз болар тұлғалық қасиеттерді
орнықтыруды көздеп, осыған сәйкес әдістік жолдарды таңдастырып, қолданады.
Отбасылық тәрбие арасында ата-аналар баршаға бірдей ортақ жалпыланған
әдістерді пайдалану үрдіске айналған. Мұндай әдістер түрі келесідей
топтастырылған: сендіру (мақтау, мадақтау, балаға болашақта пайдалы да
қызықты мүддені түсіндіру арқылы); жазалау (қандай да көңіл рахатынан
айыру, ортадағы достық қатынасты үзу, ұрып-соғу); кей отбасыларда
педагогтар кеңесімен тәрбиелік жағдайлар әдейі жасалып қолданылады.
Отбасындағы тәрбиелік міндеттерді атқарудың құралдары да әртүрлі. Олар
арасындағы кең қолданымдағылар: сөз, ауыз әдебиеті, ата-ана беделі, еңбек,
оқу, табиғат, үй тұрмысы, ұлттық салт-дәстүрлер, қоғамдық пікір,
отбасындағы рухани және материалдық болмыс, ақпарат көздері (газет, журнал,
радио, теледидар), күн тәртібі, көркем әдебиет, мұражайлар мен көрмелер,
ойындар мен ойыншықтар, дене шынықтырулар мен спорт, мейрамдар, рәміздер,
ерекше белгілер (атрибут), қастерлі заттар, бұйымдар ж.т.б.
Ата-аналар тәрбиесі әдістерін іріктеу мен қолдануда келесідей жалпы
шарттар ескерілуі тиіс:
1. Ата-аналардың өз баласының болмысын жете тануы.
2. Ата-аналардың жеке тәрбиесі мен беделі, отбасында орнатқан қатынастар
сипаты.
3. Егер ата-аналардың тәрбиелік істерінің бағыты бірлікті келсе, іс-
әрекеттер әдістері басым келеді.
4. Ата-аналардың педагогикалық мәдениеті, осыдан педагогиканы меңгеру,
тәрбиелік ықпалдардың қыр сырларын үйрену, тұрмыстық қажеттікке
айналады.
Қазіргі уақытта отбасылық тәрбиенің ерекшелігін баланың түрлі балалар
мекемелерін тәрбиелену жағдайларымен салыстыра отырып, терең талдау
жасаудың өткір қажеттілігі пісіп-жетілгені ойландырады.
Отбасы тәрбиесі күрделі жүйе, оған тұқым-қуалаушылық, ата-ананың,
баланың денсаулығы, материалдық-экономикалық, әлеуметтік жағдайы, тұрмыс
деңгейі, отбасының құрамы, тұрып жатқан жері (қала, ауыл), отбасындағы
балаға деген ықылас т.б. жасайды. Әрбір отбасының негізгі функцияларына
ұрпақты жалғастыру және оны сапалы етіп тәрбиелеу жатады. Отбасы тәрбиесі
бала дүниеге келген алғашқы күннен басталады, ал халықтық педагогикада
бала құрсақта жатқан күндерден басталады деген ой пікір бар.
Баланың өсіп жетілуіне қарай отбасы тәрбиесі де күрделеніп үздіксіз
жалғасып отырады, бірақ ықпал ету күші әр түрлі (жас кезде ықпал ету күші
зор).
Отбасының негізгі міндеттеріне төмендегідей мәселелерді жатқызуға
болады:
➢ Баланың өсіп жетілуіне қолайлы жағдай тудыру;
➢ Балаға әлеуметтік-экономикалық, психологиялық қорғау жасау;
➢ Отбасындағы тәрбиелік тәжірибені сақтау, болашақ отбасылық өмірге
даярлау, үлкендерді құрметтеуге тәрбиелеу;
➢ Өзіне, басқа туысқандарға көмек көрсетуге, қызмет жасауға,
қолданбалы іскерлігімен дағдысының қалыптасуына үйрету;
➢ Өзін-өзі бағалауға, өзіндік позициясының қалыптасуына тәрбиелеу.
Ғалымдардың пікірі бойынша отбасы тәрбиесінің міндеттерін шешу үшін
келесі келесі принциптерді қызмет барысында басшылыққа алу қажет:
➢ өсіп келе жатқан адамға ізгілік, қайырымдылық қатынас жасау;
➢ балаларды отбасының өміріне араласу, қарым-қатынасындағы
ашықтылық, сенімділік;
➢ отбасының қарым-қатынасындағы оптимизм;
➢ талап қоюда бірізділік пен жүйелілікті сақтау, балаға шамаға
лайықты көмек көрсету, сұрақтарды жауапсыз қалдырмау және т.б.
Жоғарыда принциптерден басқа да принциптерден басқа да принциптерді
сақтау қажет, мысалы, балаға қол жұмсамау, ретсіз көп ақыл айтып
жалықтырмау, міндетті түрде бағынуды талап етпеу, т.б.
Отбасының тәрбие мақсаты қай заманда болса да түрлі өмір жағдайында
кездесетін қиындықтарды жеңіп, өмірде өзіне лайықты орын табу үшін Сегіз
қырлы, бір сырлы етіп тәрбиелеу көзделген. Бүгінде біз жан-жақты
мәдениетті тұлғаны уақыт талабына сай тәрбиелеуді мақсат етіп отырмыз.
Отбасы жас ұрпақтарды жеке тұлға ретінде қалыптастырудың қайнар
бастауында тұр.
Ол жеке тұлғаны қалыптастыруға игі ықпалын тигізетін халықтың
педагогиканың алуан түрлі формулалары мен құралдарын ғана емес, сонымен
бірге ұлттық рухани мәдениеттің, мінез-құлық пен әдептіліктің, салт-
дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың т.б. мұралық қазыналардың, ой мен тілдің,
ауыз әдебиет үлгілерінің тәлім-тәрбиелік мәні бар озық үлгілерін кеңінен
пайдалынады. Баланың жан дүниесінің қалыптасуы, оның қоғамдық өмірге
араласу араласу процесі де отбасынан басталады, яғни отбасы өскелең ұрпақты
әлуметтендіру мәселесіне де араласады деген сөз. Өйткені отбасындағы
туысқандық қарым-қатынастар мен тұрмыс жәйттері балаға үздіксіз ықпал етуші
тәрбиелік күш деп жоғарыда айтып кеттік. Өмірге жас нәрестені әкелген жас
нәрестені асырап, бағып-күтіп жетілдіру, аяқтандырып, адам санасына қосу,
әсіресе оған жан-жақты өнегелі тәлім-тәрбие беріп, бойына адамзат
қауымдастығына тән адамдық қадір қасиеттер мен сапаларды сіңіру, ұрпақтан-
ұрпаққа, атадан балаға мирас болып келе жатқан әлеуметтік тәрбиені,
шаруашылық іскерлікті меңгерту, білім негіздерін оқытып-үйрету, дағды
ісерліктер мен біліктілікке баулу оңай шаруа емес. Баланың отбасында ақыл-
ойы дамиды, ұнамды мінез-құлқы қалыптаса бастайды, себебі жағымды мінез-
құлықтың негізгі отбасында қаланатыны белгілі. Бала отбасында
еңбекқорлыққа, әдептілікке, кішіпейілділікке, жинақылыққа өзі өмір сүріп
отырған қоғамда қабылданған мінез-құлық пен тәртіп мәдениетіне үйретіледі.
Мыңдаған жылдар көлемінде отбасы тәрбиесі баланы тәрбиелеудің бірден
бір формасы болып келеді. Қазіргі қоғамдағы отбасы баланың шыр етіп дүниеге
келген күннен бастап, өмірінің соңына дейін тәрбиелік ықпал жасайтын
негізгі ошақ болып отыр.
Адамзат тарихында отбасы тәрбиесінің тәжірибесі көптеген педагогикалық
теориялардың пайда болуына жол ашты.
Кеңес өкіметінің таратылуына және Қазақстан Республикасындағы
педагогикалық ойлардың тәуелсіздік алуына байланысты отбасы тәрбиесін
зерттеу үрдісі халықтық педагогика бойынша қолға алынуда. Бұл отбасы
тәрбиесінің реформасы мен әдістерін және оның мазмұнын байыта түсуге
мүмкіндік береді. Барлық зерттеу жұмыстары баланың өмірге дайындауда отбасы
тәрбиесіне үлкен жауапкершіліктің жүктелетінін көрсетеді.
Әділдік пен бауырмалдықтың, өзара түсінушілік, ата-анаға және туған
туыстарға деген сүйіспеншілік, Отанға және айналадағы табиғатқа деген
махаббат, адамдарға және еңбекке деген құрмет тағы сол сияқты қасиеттер
баланың кішкентай кезінен отбасында және мектепте қалануы тиіс. Сондықтан
отбасындағы, мектептегі және айналадағы адамдармен дұрыс қарым-қатынас
жасаудың маңызы өте зор.
Балаға мектептен барғаннан бастап, отбасында және мектепте тәрбие
жүмыстары қатар жүргізіледі. Оқу мен оқушылардың қоғамға пайдалы іс-
әрекеттері отбасындағы үй шаруасына көмектесу міндеттерімен ұштасады. Бала
отбасындағы жалпы еңбекке өз үлесін қосып отыруы керек. Көптеген ата-аналар
бақытты балалық шақтың мәнін дұрыс түсінбегендіктен, балаларын үй шаруасы
жұмыстарына салады. Бұл көбінесе өзімшілдік, жалқаулық, өз міндеттері мен
борышын түсінбеушілік, жауапсыздық секілді теріс қасиеттердің қалыптасуына
алып келеді.Отбасы тәрбиесінде осындай келеңсіз қасиеттерден аулақ болу
үшін ата-аналарға арналған педагогикалық ағарту жүйесінің болуы қажет.
Отбасы тәрбиесі қай кезде болмасын ең өзекті мәселе болып отыр. Тәрбие
отбасынан басталады десек те, күйбең тіршілікке алданып жүріп, отбасындағы
баланың әрбір әрекетін, қылықтарын қадағалап, бағыт-бағдар беруге көңіл аз
бөлінеді. Баланың ынтасын, қызығушылығын байқап, оның өзін-өзі дамыту үшін
қандай жағдай жасап, ықпал етуі керектігін кез келген ата-ана біле
бермейді. әр бір ата-ананың баласына деген дұрыс ниетті, оның болашағынан
күткен үмітінің орындалуы мен ата-анасының бала тәрбиелеудегі білімнің
жүйелілігі де көп жағдайда үйлесімін таба алмайды. Демек, отбасында бала
тәрбиесі дұрыс ұйымдастырылуы үшін оның нақты қасиеттерін дамытуға көңіл
бөлініп белгілі ережелерді сақтай білуі керек. Мұндай жағдайда мектептер
ата-аналардың педагогикалық білімі мен мәдениетін жетілдіруді қамқорлыққа
алуы тиіс. Педагогтар әрбір отбасына тәрбиенің міндеттерін анықтауға және
баланың өмірін, оның барлық әрекеттерін ұйымдастыру талаптарының мектеп пен
отбасындағы байланысын анықтауға көмектесуі керек.
Ата-аналарға бала туралы, оның даму заңдылықтары мен жеке басының
қалыптасу жолдары туралы арнайы білім беру мектептің міндеті болып
табылады. Сынып жетекшілері осы мақсатта әрбір сынып ата-аналармен
психология, педагогика, анатомия, физиология және гигиена мәселелері
бойынша әңгімелер өткізуді ұйымдастырды. Теориялық біліммен қатар нақты
тәрбиелеу әдістерін, яғни балалармен қалай сөйлесу керек, үй шаруасына
көмектесу барысында баланы қалай баулып отыруы керек,тағы сол сияқтыларға
байланысты педагогикалық өнер негіздерін түсіндіру қажет.
К.Д.Ушинский Егер ата-ана баланы барлық жағынан тәрбиелегісі келсе,
онда олар ең алдымен баланы барлық жағынан жақсы білуі керек-деген.
Сонымен қатар тәрбиенің мақсаты, құралы, әдісі және педагогикалық
әрекетінің нәтижесі туралы да білімі түсінігі болуы керек. Көптеген
отбасында тәрбиелеу жұмысы көз жұмбайлықпен жүргізіледі де оның тәрбиелік
деңгейі өз дәрежесінде бола алмайды.
Отбасындағы бос уақытты ұйымдастыруда ата-аналар алдында мынадай екі
мәселе бар:
1. Бос уақытты қалай өткізуге, ұйымдастыруға болады?
2. Баланы жан-жақты тәрбиелеу үшін бос уақытты қалай ұйымдастыру
керек?
Демек, бала тәрбиесінде ата-аналар жиналысы шешуші роль атқарады. Ата-
аналар қандай болғанда да уақыт тауып, балалар мен бос уақытты
ұйымдастырып, олармен тіл табысып, әрекет етулері керек. Сода ғана олар өз
балаларын көбірек болады.ол үшін ең алдымен мектеппен байланыс болуы керек.
Бала тәрбиесіндегі кездескен әрбір қиыншылық ата-аналар жиналысында қаралып
немесе класс жетекшісімен ақылдасып шешілуі тиіс. Ал класс жетекшілерінің
ата-аналарға қай жағынан болса да әрқашан көмек беруге дайын болғаны жөн.
Отбасылық тәрбие жұмыстары. Ұзаққа созылған өз тарихы бар отбасы балаларды
тәрбилеу жолында көп бақылаулар нәтижелерін жинақтап, қорытты. Осы
қорытулар негізінде аса маңызды тұжырымдар жасалып, олар отбасындағы
балаларды тәрбиелеудің жалпы заңдылықтары ретінде белгілі жүйеге орай
топтастырылды. Олардың бәрінің төркін мәні – ата-аналарға кеңес, отбасылық
тәрбие ережелері.
Ата-аналар өз тәрбиелік әрекеттерін осы ережелер тұрғысынан салыстыра
бағалап барады, сонымен бірге ережелере педагогтар үшін, әсіресе егде ата-
аналарға өнімді де негізгі кеңестер беріп отыруға қажетті.
Жалпы адамзаттық мәдениеттің бірегейлігі мен тұрақтылығын ескеретін
болсақ, балалар ата-аналарынан өз тұлғалық қажет сапалары жағынан онша
алшақтамайды.
Отбасы тәрбиесінің тиімділігін көтеруге кедергі болар жәйттар қандай?
дай
Біріншіден, нәсілдік. Егер ата-аналардың өздері балалық шағында қандай
да жүйке, тәндік, сана-сезімдік проблемаларға кезіккен болса, олардың өз
ұрпақтарында қайталанатына дайын Біріншіден, нәсілдік. Егер ата-аналардың
өздері балалық шағында қандай да жүйке, тәндік, сана-сезімдік
проблемаларға кезіккен болса, олардың өз ұрпақтарында қайталанатына дайын
Біріншіден, нәсілдік. Егер ата-аналардың өздері балалық шағында қандай да
жүйке, тәндік, сана-сезімдік проблемаларға кезіккен болса, олардың өз
ұрпақтарында қайталанатына дайын болып, тумадан көрінетін дерттердің алдын-
алғаны жөн. Екіншіден, өзгеріске түсіп, үздіксіз күрделеніп баратын
балалардың болмыс, тұрмыс жағдайлары, әлбетте мұн жайлардың жүз беруі, ата-
аналардың өздеріне тәуелді. Үшіншіден, күннен-күнге төмендеп бара жатқан
отбасылық болып, тумадан көрінетін дерттердің алдын-алғаны жөн. Екіншіден,
өзгеріске түсіп, үздіксіз күрделеніп баратын балалардың болмыс, тұрмыс
жағдайлары, әлбетте мұн жайлардың жүз беруі, ата-аналардың өздеріне
тәуелді. Үшіншіден, күннен-күнге төмендеп бара жатқан отбасылық болып,
тумадан көрінетін дерттердің алдын-алғаны жөн. Екіншіден, өзгеріске түсіп,
үздіксіз күрделеніп баратын балалардың болмыс, тұрмыс жағдайлары, әлбетте
мұн жайлардың жүз беруі, ата-аналардың өздеріне тәуелді. Үшіншіден, күннен-
күнге төмендеп бара жатқан отбасылық тәрбие мәдениеті. Әрине бұл тұрғыдан
ата-аналардың жетімсіз педагогикалық мәдениетін ғана кінәлап қоймай,
халықтық тәлім-тәрбие үрдісінен алшақтап бара жатқанымызды, барша қоғамдағы
тәрбие салт-дәстүрлерінің келеңсіз бағытта белең алып жатқанын ескеріп
барған жөн.
Аталған және басқа да сан қилы әлеуметтік қоғамдық себептернегізінде
ата-аналар ықпалы мен бала тәрбиесінің сапасы арасында мың сан тәуелді
байланыстар өрбитіні белгілі. Солардың арасынан аса көзге түсер, маңызды
болған жәйттерге талдау беріп, және олар бойынша жасалатын тұжырымдарға
орай ата-аналар мен педагогтарды қажетті кеңес ұсыныстарды алға тартқан
жөн болар.
Олар арасында елеулі маңызды болғандары:
1. Баланы қоршаған жақын орта басымдылығы (приоритет). Өмір
дәлелдегеніндей, адамдардың бір-біріне ықпал жасаудәрежесі олар
арасындағы жақындыққа тікелей де тура байланысты. Жақын-жуықтар
шеңберіндегі қатынастардан туындайтын талап, шектеулер жалпы қоғамды
қоса, бізден аулақ болған қауымдастықтар мен әлеуметтік топтардан
болатын ықпалдардан гөрі салмақты да әсерлілеу. Осыдан да баланың
болашақ сәтті өмірін қамтамасыз етуде отбасының рөлі орасан.
2. Мейір мен сүйіспеншілік баланы билеудің басты құралы. Әркім
сүйгенінің құлы деп атам қазақ бекер айтпаған. Балаңызды тәрбиелі
көргіңіз келсе, оны таталық мейірім мен аналық махаббатқа бөлеңіз.
Сонда әке-шеше тарапынан қолданылатын басқа ықпалдардың қажеті болмай
қалады.
3. Бала тәрбиесінде ұлы ғұлама В.Гете даналығынан бірер сөзді ереже
ретінде қабылдаған көп болмас: Егер біз адамдарды сол күйінде
қабылдайтын болсақ онда, оларды тәрбиеден алыстатқанымыз. Ал, егер
біз оларды болашақтағы өзіміз арман еткен тұлға ретінде қабылдасақ,
олардың бойындағы табиғаттан дарыған жақсылықтарының жүз беруіне,
содан азаматтық кемелге жетуіне көмектескеніміз.
4. Ата-аналар өзімшілдігіне (эгоизм) негіз болар мүдделі күтім: адам
пендеге кейде тән болатын қасиет - өз қалауымызды ғана қалайтынымыз,
осы қалаудан қандайда ауытқу болса, оған деген қызығушылық өрістей
даму орнына, керісінше, құрдымға кетеді. Ал мұндай өзгеріс, сіз қанша
тырысқаныңызбен балаңыздың даму барысында көрініп жобалаған
жоспарыңыз аяқталмай жатады. Тәрбие барысында кеткен мүддеңіз
орындалмай, сіз қиналасыз, атасы мен анасы күткеніндей бола алмағанын
балаңыз күйзеледі. Нәтижеде жалпы отбасыдағы тәрбие дағдарысқа
ұшырайды.
5. Балаға қаратылған ниетті өтініш әсерін күшейте түсу жолын қарастыру –
ата-ана қалауынан ауытқу ықтималын кемітеді. Бұл үшін өз қалауыңызды
әдейі керісінше талаппен ауыстырыңыз. Мысалы, айтқанды қылмай жүрген
баланы ұйықтатқыңыз келсе, қандай да сылтау тауып, көзін жұмдырмаңыз;
беті-қолын жуып-шайып жүретін еткіңіз келсе, суға жақындатпай
көріңіз, сонда сізді баяғыдан қинап келе жатқан кері өжеттік сіздің
қалауыңызға қызмет ете бастайды; яғни өз менің көрсетуге
табиғатынан құштар бала ал, ұйықтағаным ұйықтаған, жуғаным жуған
деумен өзі бұрын қаламайтын әрекетін енді сезбестен орындаумен
болады.
6. Отбасылық тәрбиеде дағдарысқа кезіктіру тәсілін қолданудың пайдалы
тарапы бар.Бала үшін қатерлі, түсініксіз, немен аяқталары белгісіз
жағдайларды әдейі ұйымдастырып, содан баланы өзінше жол тауып шығуға
мәжбүрлеу қажет. Әлбетте, мұндайда ата-ана баласының қандай да
қатерге ұрынып қалмауын аңдып, оның әрекеттеріне байқатпай реттеу-
түзетулер беріп отырады. Осындайда қажетті бейімділіктерді алған
бала, болашақ өміріндегі қай дағдарысқада дайын болып өседі.
7. Балаға үйретіп жатқанын өзі орындай алған ата-ана – ұлағатты ұстаз.
8. Баламен араласа жүргізілетін жұмыста үзілді үнсіздіктен сақтаныңыз.
9. Бір жөнді қаталдықта ұстау. Алдын ала көзделген құлық-әрекет қалпы
шеңберінде өскен баланың болашақта кім әр не болары күні ілгері
түсінікті келіп, қатер туғызбайды.
10. Бала тәрбиесінде ұсақ-түйек болмайды. Ірі жетістіктерді бала
болмысындағы майда-шүйде қажет сапаларды біріктіре қалыптастырудан
бастаңыз.
11. Педагогтар мен ата-аналар өздерінің бұрыннан қалыптасқан қатынастар
тәуелділігінде қалып қоятынын ұмытпағаны жөн. Кейде ата-аналар
оқиғаны қабылдауды оқиғаның өз мәнінен шығармай, сол оқиғаға болған
бұрынғы қатынасын тәуелді болып қалады, яғни бала қылығын өткен бір
уақытта жек көргенімізден, бұдан былайғы қылықтарын да оңды
қабылдамаймыз. Мысал, сағат кешкі 20-дан соң баланың кешігіп келуін
жаман әдет деп қабылдауымыздан, бұдан былайғы кешіккендердің бәрін,
қандай себептер табуына қарамастан теріс бағалаймыз.
12. Әр бастауыңыз жаңалықты болсын. Кешегіңізді қайталамауға тырысыңыз.
Табиғаттан үлгі алыңыз: ағаштан үзілген миуа өз орнына қайта ілінбес.
Балаңызға болған кешегі ықпал бүгін сол күйінде оған әсер ете
алмайды.
13. Қызықсыну екпініне арқа сүйей отырып, балаға әр іс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
3-5
I. Тарау. Отбасы тәрбие басы.
1.1. Отбасы туралы ұлы ғалымдардың ой-пікірлері.
6-9
1.2. Отбасының баланың жеке тұлға болып қалыптасуындағы рөлі. 10-22
1.3. Отбасы түрлеріне сипаттама, жіктелуі.
23-30
II. Тарау. Отбасындағы қарым-қатынас психологиясы.
2.1. Ата-ананың түрткілерінен туындаған тәрбиедегі қателіктер. 31-
40
2.2. Отбасылық жанжал, оның мәні және құрлысы пайда болу
себептері.
41-45
2.3. Ата-аналармен жүргізілген зерттеу жұмыстары мен олардың
нәтижелері.
46-49
Қортынды.
50-51
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Қоғамдық жаңғыру кезінде, Қазақстандағы әлеуметтік, саяси,
экономикалық қатынастардың сипатының өзгеруі өз кезегінде қоғамдық білім,
тәрбие институттарының да жұмыс бағыты мен мазмұнына жаңа талаптар қойып
отыр. Осының өзі қоғамдағы отбасының орны, оның басты міндеті-бала
тәрбиесінде болған көзқарасты өзгертіп жаңа тұрғыдан тану мәселесін
туындатады. Қазіргі педагогика, қоғамтану, саясаттану, психология,
философия, әлеуметтану, демография секілді ғылым салалары адамның дамып
қалыптасуындағы отбасының өзіндік орнын баса көрсетуде.
Ақпарат алмасудың әлемдік ауқымды дамуы, қоғамдық мәдениеттің жаңа
деңгейге көтерілуі, өмір салтының өзгеруі т.б. отбасы тәрбиесіне оның
құрлымы, қарым-қатынасының сипатына әсерін тигізіп отыратынын белгілі.
Қоғамның даму бағытының жаңа сипаты кейбір жетістіктерге алып келгенімен
отбасы тәрбиесінің мәлім тұстарына нұқсан келтіргені де хақ. Нақтылап
айтсақ, ауылды жерлерде мектепке дейінгі тәрбие мекемелерінің жабылуы осы
жастағы балалардың жалпы дайындығына теріс әсер етуде. Мұндай жағдайда ата-
ананың педагогикалық сауатын ашу бүгінгі күннің басты проблемаларының бірі
екеніне айқындала түседі.
Отбасында ата-ана өзінің баласын қандай адам етіп тәрбиелеуді өздері
алдын-ала белгілейді. Отбасы тәрбиесінде қолданатын әдістер де өзгеше екені
белгілі. Онда баланың аз да болса өзіндік өмір тәжірибесі, әдет дағдылары,
құмарлығы мен қызығулары қалыптасады және ескерілетіні бар. Көптеген ғылыми-
педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде қоғамдық мекемелердегі тәрбие
қаншалықты ғылыми негізді болса да баланың дамып қалыптасуына отбасы
тәрбиесінің ықпалының аса пәрменді болатынын көрсеткен. Бұлай болуының
басты себебі-отбасы мүшелерінің арасындағы қарыс-қатынас сипатында екені
тағы белгілі. Алайда кеңес одағы кезіндегі идеологияға байланысты отбасы
тәрбиесі адам өміріндегі басты кезең емес, керісінше, оның құны төмендеп,
қоғамдық тәрбиеге ерекше мән берілгені белгілі. Сол себепті кеңес
одағындағы азаматтардың өмірі туған күннен бастап алдын-ала жоспарланатын-
ясли, балабақша, бастауыш мектеп, орта мектеп, кәсіптік орта оқу орындары,
жоғары мектеп т.б. баланы отбасында емес, мектепте тәрбиелеу, оқыту арқылы
ұйымдастыру бағдарламалары жасалып жұмыс жүргізіле бастады.
1994 жылды БҰҰ Халықаралық отбасы жылы деп белгілеп әлемдік
қауымдастықтың бұл мәселеге мән беруін көздеген еді. Осы шараның нәтижесі
ретінде қазіргі күні Қазақстанда отбасы және демография, Отбасын
әлеуметтік қамсыздандыру қоры, Ана жыне бала денсаулығы секілді ұйымдар
қызмет етуде. Атаулары көрсетіп тұрғандай бұл ұйымдардың әрқайсысының өз
функциясы бар болмағанымен олар ата-аналардың педагогикалық сауатын ашу,
отбасы тәрбиесінің шарттары мен қаруландыру мәселесін шешпейді. Баланың
отбасынан қашықтап, оның ықпалынан сырт қалауының психикасына әсерін
Т.В.Лодкина, А.И.Захаров, В.С.Мухина, З.Матейчик, Е.О.Смирновалар атап
көрсеткен. А.Н.Леонтьев, С.А.Козлова, балаға отбасы жылулығының ықпалын
атап өткен. Жақын адамдардың ықпалын баланың алдымен сезіп, түйсінуі және
сөз түрінде бейнелеуінің маңызын А.В.Запарожец, А.Д.Кошелева,
Е.И.Негнивитцкая және т.б. белгілеген. Отбасы тәрбиесінің терең эмоциялы
сипатын, қаны бір адамдар арасындағы сүйіспеншілік қарым-қатынасын ата-ана
мен баланы жақындатуының маңызын Ю.П.Азарова, И.В.Гребинников, Т.А.Маркова,
А.Г.Харчев т.б. белгілеген.
Отбасында бала тәрбиелеу ешқандай дайындықты керек етпейтін қарапайым
әрекет секілді болып көрінеді. Көпшілік қауымның осындай көзқараста екені
оларға қойылған сұрақтар мен өткізілген сауалнамалар, әңгімелерден белгілі
болды. Жалпы мектеп жасына дейінгі бала тәрбиесі, бастауыш мектеп жасындағы
бала тәрбиесі жан-жақты зерттеліп келгенімен ауылды жерлердегі ата-аналарды
отбасында бала тәрбиесін ұйымдастыруға даярлауне болмаса педагогика,
психология саласынан элементарлы болса да білім беріп, сауатын ашу
мәселесін Отанымызда әлі күнге зерттеуге алынбаған.
Қазақстан Республикасының Конституциясында Балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу-ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп,
отбасының міндеті ашық көрсетілген. Қазақстан 2030 бағдарламасында
балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керек екендігі айтылды.
Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында
әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген.
Сөйтіп, отбасының әуел бастан-ақ өзіне тән киелі міндетін орындау
қажеттілігі бекімделе түсті.
Қазіргі заман отбасының құрлымы өзгеріп, ондағы мүшелер саны азайып,
бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметік, мәдени, экономикалық
жаңғырулар, әр түрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы
мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр.
Өйткені әкеге бағыну, өзінен үлкен апа, ағаны сыйлау қазақ арасында
жоғалмағанымен әлсірей түсті. Ендігі кезде отбасын асыраушы әке ғана емес,
ана да оған елеулі үлес қосуы себепті олардың рөлдік қызметі теңеліп,
бұнымен байланысты жауапкершілік сипаты да өзгермелі күйге түсті. Көп
жағдайда әке жауапкершілігі әлсіреп, керісінше, аналар отбасы үшін
жауапкершілікті өз мойындарына алуда. Осы заманның тағы бір ерекшелігі-
толық емес отбасылар көбейіп, ата, әже, қайын жұрт, нағашы жұрт секілді
т.б. туысқандық байланыстар әлсіреді. Сондықтан, олардың бала тәрбиесіне
туысқандық сипаттағы жауапкершілігі де төмендеді. Осылардың барлығы
отбасындағы қарым-қатынасқа өз кезегінде ондағы бала тәрбиесіне әсерін
тигізіп отыр.
Ғылыми зерттеу аппараты.
Мақсаты - Отбасындағы проблемеларды анықтау, оларды шешу жолдары.
Міндеті –1. Отбасындағы түрлі проблемалардың пайда болу себептерін
анықтау.
2. Балаға тәрбие берудегі ата-ананың ролі.
3. Баланы тәрбиелеу жолдары.
Зерттеу объектісі – Отбасы.
Зерттеу пәні – Отбасы тәрбиесінде туындайтын проблемаларды анықтау.
Зерттеу әдісі – Отбасы туралы ғылыми әдебиеттерді шолу, эксперимент жасау
(анкета, тест өткізу).
Ғылыми болжам – Егер ата-ана балаға жастайынан көп көңіл бөліп, оның бос
уақытын өткізуге үлес қосса, онда отбасындағы қиындықтар азаяр еді.
I Тарау. Отбасы - тәрбие басы.
1.1. Отбасы туралы ұлы ғалымдардың ой-пікірлері.
Тәрбие туралы сөз болғанда бұдан бұрын өмір сүрген атақты
ағартушылардың отбасы тәрбиесі жөніндегі пікірлерін еске түсірсек дұрыс
болар еді. Атақты ойшыл ағартушымыз Абай Құнанбаев отбасынан бастап дұрыс
жолға тәрбиелеу керек екенін ескертті. Сол үшін толып жатқан тәлім-тәрбие
дәстүрлерін ұсынып, жақсылыққа жеткізерлік ақылдар айтты. өз өмірімен де
адалдыққа, адамгершілікке тәрбиелеу үлгісін көрсетіп отырды. Балаларды
тәрбиелеуде оның айналасы, өмір сүрген отбасы әсер ететінін Абай жақсы
түсінді. Абай баланы ата-ана дұрыс тәрбиелеуге тиіс, масаттандырмай,
орынсыз ерке, қылжақбас етпей тәрбиелеуді, өтіріктен, құлық сұмдықтан, тағы
басқа жағымсыз мінездерден аулақ ұстауға ақыл берді.
Адамға үш алуан адамнан мінез жұғады. Ата-анадан, ұстаздан,
құрбысынан, әсіресе, солардың қайсысын жақсы көрсе, содан көп жұғады
деді.сонымен қатар Абай өзінің Оныншы сөзінде қазақтың үй ішіндегі тәлім
тәрбиесін сынға алды. Баланың ескі көзқарастағы ата-анасы оны теріс жолға
салып, жөнсіз, жағымсызмінездерге баулиды. әуелі балаңды алдайсың, әне оны
берем, мұны берем дегендерін сөгеді.
Баланы жасынан ғалымға, оқуға үйір қылып тәрбиелеуді дұрыс дейді. Абай
ескі феодалдық санады тәрбиеленіп, жастарды бұзып жатқан теріс тәрбиеге
қарсы шығып, жас нәрестенің таза сақтауды, халықтың бала тәрбиесі жөніндегі
бай тәжірибесінің үлгі-өнегесіне сүйенуді дұрыс деп санады.
Ата-анаға көз қуаныш... атты өлеңінде бала тәрбиесі, ата-ананың өз
ұрпағына сүйіспеншілігі, оған артар міндеті, күтер үміті туралы сөз етеді.
Абай өлеңенде әрбір ата-ананың баласын мәпелеп, еркелетіп өсіретінін,
олардың тәлім-тәрбиесіне айрықша мән беретінін баяндай келіп, егер бала
жасынан отбасы, ошақ қасынан аса алмай, үйкүшік, жасық болып өссе, онда әке-
шешееңбегінің зая кететінін, үміт арманының орындалмайтынын айтады.
Сондықтан ақын жас ұрпақты жаңалық аталауға үйір, талантты, жігерлі болуға,
қатарынан қалмауға, масыл болмауға шақырады, елін, жерін сүйер, ата-анасын,
туған-туысқанын сыйлар жақсы азамат қылып тәрбиелеуді басты шарт деп
санады.
XX ғасырдың басындағы жарық жұлдыздардың бірі Мағжан Жұмабаев келер
ұрпақтың қамын ойлап былай деген: Әрбір тәрбиешінің қолданантын жолы -
ұлт тәрбиесі. Әрбір ұлттың балаға тәрбие беру туралы ескіден келе жатқан
жеке жеке жолы бар. Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып, көп буын қолданып
келе жатқан тақта жол болғандықтан, әрбір тәрбиеші сөз жоқ, ұлт тәрбиесімен
таныс болуға тиісті.
Ал отбасы тәрбиесі туралы ол былай деген: Үйдегі тәртіп құбылмалы
болмасын, яғни ата-ананың күйіне қарап тәртіп өзгеріп отырмасын, тәртіп
өзгермейтін ізгі құлық заңдарына негізделген болсын. Болмаса бүгін жараған
іс ертең жарамайтын болып отырса, балада сенім қалмайды. Бұл-бір. Екінші-
баланың жаратылыс табиғаты тілейтін жүгіруден, ойыннан тию секілді нәрседен
баланы тию дұрыс емес.
Баланың жаратылысы тілейтін нәрседен тыйсаң, бала жасама тәртіпті оп-
оңай бұрып кетуі, яғни бала өтірік айтуға, алдауға үйренеді деген. Жалпы
тәрбие туралы ойлар қай уақытта айтылса да отбасындағы тәрбие дәстүрлерімен
үйлесіп жататынын байқауға болады.
Жүсіп Баласағұнның Болса тәртіп, бала өседі сомдалып, қатаң ұста, бос
жүрмесін сандалып дегені, есі кіріп тілі шыққаннан кейін баланы тым
шолжаңдатпай, байсалды, ұғымтал, тілалғыш етіп тәрбиеле деп айтқанын
түсінуге болады.
Сондай-ақ, халықта баланы бес жасқа дейін патшадай, бес жастан он бес
жасқа дейін құлыңдай жұмса, одан соң өзіңе ақылшы дос сана деген даналық
қағидалары баланың әр жастағы тәрбиесі мен іс әрекеттері туралы айтылған.
Қазақтың тұңғыш ағартушысы Ы.Алтынсарин ата-ана тәрбиесінің
маңыздылығы жайындағы пікірлеріне көңіл аударсақ, ол да қазақ отбасының
тәрбиесіне көңіл бөліп, жоғары бағалағанын байқаймыз.
Ғалым адамның жан-жақты қалыптасуының негізгі көзі тәрбиеге байланысты
дегенді айтады.
Отбасындағы бала тәрбиесінде әкенің орны ерекше. Әке - отбасын
асыраушы, отбасы мүшелерінің тірегі, қамқоршысы. әкенің мінез-құлқы
өзгелермен қарым-қатынасы, өнері мен білімі-баланың көз алдындағы үлгі
өнеге алатын, соған қарап өсетін нысанасы.
Егер ата-ана тарапынан тәрбие дұрыс берілсе оны балалар дұрыс
қабылдайтын болса, онда мұндай тәрбие баланың жақсы адам болып шығуына
жағдай жасайды. Отбасында ананың рөліне көп мән берілетіні белгілі. Ананың
балаға деген шексіз махаббатын мынадай өлеңжолдарынан байқауға болады.
Кім сендерді, балалар, сүйетұғын,
Қуанышқа қуанып, қайғыңа күйетұғын,
Түн ұйқысын төрт бөліп, кірпік қақпай,
Шешең байғұс дамылсыз жүретұғын.
Кім сендерді, балалар, тербететін,
Еркелетіп, ойнатып, сергітетін,
Жалқау болсаң, балалар, жаман болсаң,
Қамқор анаң көз жасын көлдететін,-
дей отырып, баланың ең жақын ақылшы адамы ана екенін көрсеткен.
Отбасы тәрбиесінң жас ұрпаққа ететін ықпалы өте зор, оны өмірде басқа
еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Қазақ халқының бала тәрбиесі
туралы тәжірибесін жинау, оны дұрыс пайдалана білу бүгінгі күннің несібесі.
Қазіргі заманда халдықтық салт-дәстүрді пайдалана отырып, балана
кішкентайынан дербес әрекет жасай білуге, өзіне өзі қызмет көрсетуге
үйретуден бастау керек.
Бала жастайынан үлкенді сыйлап, өзінен кішіге жәрдем етіп, үй
жануарларына қамқорлық жасап, оларды күтіп бағуға араласуы, ілтипатты адам
болып өсуіне ықпал жасайды. Ата-аналар, ұстаздар балаға үнемі ұлағатты
сөздер айтып, өзін ұстап, ізеттілік көрсету керектігін түсіндіріп
отырғандары жөн. балаға үнемі үлгі-өнеге көрсету арқылы олардың бойында
жақсы дағдылар қалыптастырып сәлемдесу, үлкенге қарсы келгенде жол беру,
бірер сөйлемде сөзін бөлмеу тыңдау, қонақты қарсы алу т.б. мәселелерді тек
жай сөз арқылы емес іс арқылы орындауын көрсетіп жатса қуанарлық жағдай.
Үздіксіз тәрбиенің басты сатысы-отбасы тәрбиесі. Отбасында бала еңбек
етуге, өмір сүруге әлеуметтік қатынас тәжірибесін игеруге үйренеді,
отбасында өзіндік өмірлік көзқарасы қалыптасады.
Қазіргі әлеуметтік, экономикалық қиындықтарды бастан кешу кезінде
отбасы адамға ең жақын жылылық сезім, түсінушілік, сүйіспеншілік сыйлайтын
негізгі орта. Сондықтан бүгінгі күні отбасының мәні, отбасының тәрбиелік
рөлі арта түсуде. Әр уақытта отбасы, туған үй адам үшін ең басты
ұғымдардың бірі болып келген.
Отбасы тәрбиесі адам тағдырына да ықпал етеді. Өйткені отбасы беретін
өмір сабағын балаға ең жақын адамдары-ата-анасы, ата-әжесі үлкен ағалары
мен апалары береді, сол себептен оның тәрбиелік потенциалы мол, онымен
басқа адамдар, басқа тәрбие институттары тең келе алмайды.
Ресей елінің ғалымы Л.Д.Столяренко отбасы, отбасы тәрбиесіне
төмендегідей анықтамалар берген:
Отбасы-өзін-өзі сақтап, жалғастыру және әрбір мүшесінің өзін-өзі
таныту мақсатында біріккен әлеуметтік, педагогикалық адамдар тобы.
Ал педагогикалық энциклопедия сөздігінде былай делінген:
Отбасы-кішігірім әлеуметтік адамдар тобы, бір-бірімен некелік,
туыстық байланыс арқылы бірігіп және бір-бірінің алдына моральдық,
материалдық, тұрмыстық жауапкершілігі бар.
Отбасы тәрбиесі туралы сөз болғанда келесі анықтамаларға назар
аударуға болады:
Отбасы тәрбиесі-туысқандық қарым-қатынастар мен тұрмыс жайттары
балаға үздіксіз ықпал етуші тәрбиелік күші (Қазақша энциклопедия сөздігі).
Отбасы тәрбиесі-нақты отбасы жағдайында ата-ананың басқа туыстарының
ықпалы арқылы берілетін тәрбие білім беру жүйесі (Л.Д.Столяренко). Қазіргі
заман дефектілерін неблагополучные дейді М.И.Буянов ажырасудың бала
психикасына ықпалын З.Матейчик, Х.Фигдор т.б. белгілеген. Екінші некенің
бала тәрбиесіне, дамуына теріс әсерін Е.П.Арнаутова, А.И.Захарова,
Е.И.Кульчитцкая т.б. Жалғыз бала тәрбиесі туралы А.П.Усова, егіздер
тәрбиесін Р.Скиннер, К.Витек т.б. зерттеген. Бала психикасының қалыптасуына
ананың әсерін психотерапевт А.И.Захарова, психолог Д.Б.Эльконин, А.Я.Варга
т.б. зерттеген.
Отбасы тәрбиесіне қатысты тәлім-тәрбиелік идеялар қазақтың халық
педагогикасында Қорқыт ата кітабында, Әбу Насыр әл-Фараби еңбектерінде,
Ж.Баласағұни, С.Сарай шығармаларында, хандық дәуіріндегі ақын жырау
мұраларында Ы.Алтысарин еңбектерінде, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов,
Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев мұраларынан да елеулі орын алғанамен, әлі толық
зерттеле қойған жоқ. Кейінгі кездерде отбасы тәрбиесіне қатысты
Х.Арғынбаев, Г.А.Уманов, К.А.Оразбекова, Ж.Қоянбаев, З.Әбілова, С.Ғаббасов,
І.Р.Хамитова, А.Ш.Икрамова т.б. еңбектері бар.
Отбасының мағынасы ондағы балалардың дамуы үшін, олардың жалпы
адамзаттық тәжірибені меңгеру үшін жасалатын жағдайлармен анықталады. Ерте
жастан бастап балалар үлкендерден үйренеді. Ол тек жүруді мен сөйлеуді ғана
емес, заттарды дұрыс пайдалана білуге, білім алуға, еңбек етуге сезінуге,
ойлауға, шыдамды болу, басқа адамдар мен өзімен-өзі қарым-қатынас жасай
білуге үйренеді. Дәл осы отбасында балалар қарапайым әрі табиғи түрде
өмірге бейімделеді, өйткені күн сайын ертеден кешке дейін, кейде түн
ортасына дейін ата-ана, ағалар мен әпкелер, аталар мен әжелер ретінде
отбасы баланың алдына сан алуан мінез-құлық түрлері үлгілерін, үлгілердің
ассортиментін–сөздер, қимылдар, еңбекке, адамдарға, еліміздегі саяси
оқиғаларға деген қатынастарды жайып салады. (А.А.Аркин, 1952, 12-б.)
Сонымен қатар отбасында бала қалай өмір сүру және нені білу керектігін,
өмірдің шындығында қандайлығын, адамдардың өздерін іс жүзінде қалай
ұстайтындығын: олардың бір-біріне, басқа адамдарға деген қарым-қатынасын,
олардың бағалаулары мен пайымдауларын, ойланулары мен толғануларын
сезінеді, көреді, естиді.
Отбасылық тәрбиенің ерекшелігі-оның эмоционалдық сипатында, бұл
туыстық сезімдерге негізделген, тереңде жатқан балаларға деген қандас
махаббатпен және балалардың ата-анасына қайтарған сезімдермен
беріледі.(Мектепке дейінгі педагогиканың негіздері, 1980. 230-б.)
Психологтар мен педагогтар бірауыздан нақ осы махаббатқа, сенім
білдіруге, өзара қызығушылыққа негізделген жақын үлкендермен қарым-
қатынастардың отбасылық тәрбие атмосферасын анықтайтыны растайды. Жеке
тұлға тек тіршілік етіп қана қоймай, алғаш рет өзара қатынастар желісінде
байланған түйін секілді пайда болады...Сондықтан, нәрестенің денесі бірінші
минуттардан-ақ адам қарым-қатынастарының бірлігіне енгізілген, ол қазірдің
өзінде жеке тұлға. Өйткені, өзге адамдар оған адамша қарым-қатынас жасайды.
Бала өзі осы қызыметті іске асыра бастаған кезде жеке тұлға ретінде
қалыптасады. Алғашқы кездерде үлкендердің көмегін қажет етеді, кейін онсыз
да іске асырады. (Э.В.Ильенков, 1979, 195-б.).
Алайда соңғы жүзжылдықта қоғамдық қайта құрулардың қарқынының өсуі
отбасы қатынастары саласын да қамтыды, олардың дәстүрлі формалары
өзгерістерге ұшырады: патриархалдық ірі отбасылыр ыдырады, олар нуклеарлық
отбасына (ата-аналар мен балалар) орын берді, отбасында балалар саны
қысқара бастады, олардың мүшелері арасындағы тығыз байланыстар нәзік әрі
берік емес бола бастады. Біздің ғасырымызда осы айтылғандардан
басқа,баланың дамитын бірден-бір орта болудан қалды.Соңғы жылдарда баланың
толыққанды және жан-жақты дамуы үшін тек ғана отбасы тәрбиесінің жеткілікті
екендігіне күдік келтіріле бастады.
1. 2. Отбасының баланың жеке тұлға болып
қалыптасуындағы рөлі.
Отбасы тәрбиесі - баланы жан-жақты жетілдіру үшін көзделген нәтижеге
жету мақсатында ата-аналар мен жанұя мүшелерінің тарапына жасалатын ықпал
процестерінің жалпы атамасы. Әлеуметтік, отбасы мен мектеп тәрбиесі
ажырамас бірлікте орындалатын істері ауқымын құрайды.
Отбасының жетекшілік маңызы онда тәрбиеленіп жатқан адамның тән-дене
және рухани дамуына әсер етуші ықпалдар мәні мен мағынасының тереңдігіне
тәуелді келеді. Бала үшін отбасы бір жағынан – тіршілік қоршауы болса,
екінші тараптан – тәрбиелік орта. Баланың алғашқы өмірі жайындағы отбасы
ықпалы басқа жағдайлар мен кейінгі жас кезеңдерінде болатын ықпалдардан
басымдау келеді. Зертеу деректеріне сүйенсек, отбасы – бұл мектеп те,
ақпарат көзі де, қоғамдық ұйымдар да , еңбек ұжымы да, дос жарандары да,
отбасы – бұл әдеп пен өнер кілті де. Осыдан педагогтер нақты да дәл
тұжырымға келіп отыр: тұлғаның қалыптасу нәтижелігі отбасыға тәуелді.
Неғұрлым отбасы жақсы болып, оның тәрбиелік ықпалы ұнамды келсе, тұлғаның
тән-дене, рухани-адамгершілік, еңбектік тәрбиесінің өнімі де жоғары. Аса
бір кездейсоқтық болмаса, әр уақыт тұлғаның кемелденуі келесі заңдылыққа
тәуелді: отбасы қандай болса, онда өсіп, ер жеткен адам да сондай.. Баланың
тәрбиелілігі отбасы тәрбиесінің нәтижесі.
Ж.Қоянбаев педагогикалық еңбегінде:” Отбасы-ол бірге тұратын некеге
негізделген қандас туыстар (әке,ана,бала...) тобы) деп анықтама берген.
Соңғы кездері орысша “семья” ұғымының қазақша аудармасы “отбасы”,
“жанұя”, “үйелмен” деп қалдырып жүргенін кездестіруге болады.
Терменалогиялық сөздікте “семья” ұғымы “отбасы” деп аударылған. 1996 жылы
ресми түрде “семья” ұғымы отбасы деп қабылданды. Соңғы кездері тіршілікке
керек білімге баланы жастан даярлау керек деген пікір күшейді. Отбасы
тәрбиесінің адам өміріндегі маңызын бізге дейінгі, көптеген ұлы
ағартушылар, ғалымдар зерттеп, ол туралы құнды пікірлер айтқан (әбу Насыр
Әл-Фараби, М.Жұмабаев, А.Құнанбаев, М.Әуезов т.б)
Жеке адамның қалыптасу процесі мен оның нәтижесіне болар отбасы
тәрбиесінің күші мен қуатын мойындайтын болсақ, ендеше мемлекет пен қоғам
да тәрбиелік шараларын дұрыс жолмен ұйымдастыруда ең алдымен отбасыға үлкен
назар аударғаны жөн. Бұл өркениетті елдер ұстанған бұлжымас ереже.
Неке мен отбасыға деген үсірт көзқарас, халықтық және ұлттық үрдістерді
естен шығару, инабаттылық принциптерінен тайқу, шектен тыс арсыздық пен
маскүнемдік, іштей тәртіптің болмауы мен жыныстық салғырттық, ерл-
зайыптылар арасындағы жоғары белең алған ажырасулар – бәрі де отбас ындағы
бала тәрбиесінде болатын теріс ықпалдар көзі.
Отбасы – тұлға қалыптастырушы бесік. Осыдан, Ел боламын десең
тағылымың мен бесігіңді түзе - деп ұлы ғұлама М.Әуезов бекер айтпаған.
Отбасында адамаралық қатынастар негізі қаланады, бүкіл өмірге жетер
еңбектік және әлеуметтік бағыт-бағдар түзіледі. Отбасында өз ретімен
қарапайым да жеңіл шешіліп жатқан көптеген проблемалар, есейген, ересек
шақта бітіскен шырғалаң күйге түсіп жататына баршаға аян.
Жоғарыда әңгіме болған тұжырымдарды жинақтаумен келесідей қорытындылар
жасауға болады:
– отбасы ықпалы басқа тәрбиелік әсерлердің бәрінен де күштірек. Жас
ұлғаюмен ол әсер бәсеңдеуі мүмкін де, бірақ ешқашан да өз маңызын
жоймайды;
– қандай да басқа жағдайларда қалыптасуы мүмкін болмаған сапа қасиеттер
тек отбасында ғана өрісін алады;
– отбасы тұлғаның әлеуметтенуін қамтамассыз етеді, оның тәндік, моральдық
және еңбектік тәрбиесіне болған мүмкіндіктерді мейлінші шоғырландырып
іске қосады. Қоғамның азамат мүшесі отбасыдан бастау алады, қоғам
келбеті отбасыдан көрінеді;
– салт-дәстүр жалғастығын қамтамассыз ететін отбасы;
– отабасының аса маңызды әлеуметтік қызметтері – азамат тәрбиелеу,
патриот қалыптастыру, болашақ жанұя иегерін кемелдендіру және мемлекет
заңдарын мойындап, құқықтарын сауатты пайдалана білетін қоғам мүшесін
жетілдіру;
– отбасының кәсіп таңдауға да тигізер ықпалы орасан.
Нарықтық экономикалық жүйеге байланысты отбасының тәрбие
жетімсіздігінің кейбір себептері ретінде келесі жағдайларды алға тартуға
болады:
1. Көптеген еңбеккер отбасылардың экономикалық жағдайының әлсіздігі.
2. Қоғамдық өмір мәдениетінің төмендігі.
3. Отбасы анасы - әйел мойнына артылған екіталай – жұмыс орнында, жанұяда
ауыртпашылық.
4. Көптеген әлеуметтік-тұрмыстық және моралдық себептердің салдарынан
болып жатқан ерлі-зайыптылардың ажырасуы.
5. Бала тәрбиесінде ер адам әйел көмекшісі деген қоғамдық пікірдің белең
алуы.
6. Күннен күнге шиеленісіп бара жатқан әулеттер арасындағы бәсеке, дау-
дамай.
7. Отбасы мен мектеп арасындағы байланыстың күннен-күнге әлсіреуі.
Отбасы дағдарысын ретке келтіру және оның тәрбиелік ықпалын көтеру
бағытында қазіргі заман педагогикасы қандай тиімді ұсыныстар беруі мүмкін?
Бұл орайда педагогика қандайда тосын жаңалық ашып беруі мүмкін емес:
тәрбиенің қоғамдық экономикалық қатынастардың жалпы заңдылықтарына
тәуелділігі объективті шындық. Барша үмітімізді мұғалімге артамыз,
тәрбиелік жақсылықтарымызды оның жанпидалылығынан күтеміз. Шынайы ұстаз өз
іс-әрекетін келесідей жоспарға орайластырған жөн:
– отбасындағы қатынастарды гуманизациялау, яғни адамиластыру. Әміршіл-
әкімшіл ықпал, заң алдындағы жауапкершілік, қатаң талап не үркіте
зорлаудың заманы өтті. Тек кеңпейіл мұғалім жан дүниесімен сәулеленген
қайырымдылық, мейір, нақты көмек, ұстаздық жанашырлық қана күйзеліске
ұшыраған ата-аналар көңіліне демеу беріп, өз перзенттерінің жарқын
болашағы үшін күресте шаршап-шалдығудан азат етері кәміл;
– адамдардың рухани дүниесін қалыптастырып, нығайтуда зайырлы мектеп пен
мұсылмандық тәрбие ошағы – мешіттердің ықпалдарын біріктіру әрі осы
ықпалдарды жалпыланған қызмет түрінде шашыратпай, нақты отбасының нақты
проблемасына бағыттау;
– педагогикалық мүдде-ниеттерді гуманитарлық қор, қоғамдар мен ұжымдар
жұмыстарымен үйлестіре отырып, қайырымдылық-тәрбие бағдарламасын жасау;
Ең бастысы, жалпы адамға, оның табиғатына берілген қайырымдылық пен
мейірімге болған сенімнен ажырап қалмау - әрбір тәрбиешінің негізгі ұстамы
болу керек.
Қаншалықты отбасы болса, тәрбие ерекшеліктері де соншалықты мол. Алайда
олардың көп түрлілігіне қарамастан, отбасындағы ересектер мен балалар
арасында кезігетін қатынастардың жалпылай моделін ажырата тану мүмкіндігі
баршылық. Отбасындағы қарым-қатынастар түрі сол қатынастардың қай бағытта,
қай дәрежеде өсуі мен балалар тәрбиесіне болған келеңсіз ықпалдардың
салдарына тәуелді анықталады. Олар:
1. Балаларына құрмет көрсете алатын отбасы.
2. Қайырқом, мейірлі отбасы.
3. Күделікті дүниепараздыққа жүгінген отбасы.
4. Алауыз, жауласқан отбасы.
5. Теріс әлеуметтік бағыттағы отбасы.
6. Ата мен анлардың педагогикалық үйлесімсіздігі жайлаған отбасы.
7. Тұрпайы тәрбие әдістерімен қаруланған отбасы.
Ғалымдардың пайымдауы бойынша ата-аналарды үш топқа бөліп көрсетуге
болады.
1. Өз балаларымен қарым - қатынас жасайтын және де қарым-қатынас жасағысы
келетін ата-аналар.
2. Тәрбиелегісі келетін, бірақ қолдарынан келмейтін ата-аналар тобы.
3. Баласынын тәрбиесімен аиналыспайтын, айналысқысы да келмейтін ата-аналар
тобы. Мұндай отбасындағы балалар өздеріне-өздері берілген. Мектептегі
“Қатерлі топ”,”Қиын балалар” тобын осындай ата-аналардың балалары
құрайды.
Отбасыдағы тәрбие мазмұны демократиялық қоғамның өзекті мүдде мұраттарына
орайластырылады. Болашақтағы еңбектік, қоғамдық, отбасылық өмірге бейім
дені сау, психикалық болымды, адамгершілікті, иманды, парасатты тұлға
дайындау – отбасы міндеті. Жанұялық тәрбие мазмұнының құрамды бірліктері
ежелгі белгілі бағыт-бағдарларды, тән-дене, адамгершілік-имандылық, сана-
сезім, эстетикалық, еңбек тәрбиесін қамтиды, олар өз кезегінде жас әулетті
экономикалық, экологиялық, саяси, жыныстық білімдендіру істерімен толығып
отырады.
1. Балалар мен жастардың отбасындағы тәрбиесі салауатты өмір болмысына
негізделіп, дұрыс ұйымдастырылған күн тәртібін, спорттық
жаттығуларды, дене шынықтыруларын ж.т.б. қамтиды.
2. Отбасындағы сана-сезім тәрбиесі ата-аналардың өз балаларын
білімдермен байытып, соны ақпараттарға деген тұрақты қажетсінуін
қалыптастырып, оларды үздіксіз жаңалап бару ұмтылыстарын баулуға
негізделеді. Танымдық қызықсыну, қабілет, бейімділіктер мен
нышандарды дамытып бару бала тәрбиесіндегі ата-аналардың аса өзекті
шаруасы.
3. Отбасындағы адамгершілік-имандылық тәрбиесі тұлға қалыптастыру
жолындағы қатынастардың бұлжымас төркіні. Бұл орайда алғы шепке
тартылатын мәселе мәңгілікті өзгермес адамзаттық мораль құндылықтары
– сүйіспеншілік, құрмет пен сыйластық, әділдік пен арнамыс, қадір-
қасиет пен борыш сезімдерін тәрбиелеу. Адамгершілік сапа,
қасиеттердің басқа да түрлері: парасатты қажетсіну, тәртіптілік,
жауапкершілік, дербестік пен ұстамдылық та осы отбасында баулынады.
4. Отбасындағы эстетикалық тәрбие балалардың таланты мен дарының
дамытуға бағытталып, өмір болмысы әсемдіктері жөнінде тағлым беруге
арналады.
5. Отбасындағы еңбек тәрбиесі балалардың болашақтағы адал өмірінің
негізін қалайды. Еңбектенуге отбасынан дағдыланбаған баланың есейген
кезде де бар есіл дерті жеңілдің астымен, ауырдың үстімен жүріп,
шалқып өмір сүру. Ал мұндай еңбексіз күнде той өмірдің жақсылыққа
апармайтынын тұрмыс қадам сайын дәлелдеп отыр.
Ата-аналар міндетіндегі отбасылық тәрбие – балалардың тән-дене және
рухани сапаларын қалыптастыру бағытындағы саналы да парасатты істерге
негізделген үздіксіз жетіліп барушы процесс.
Әрбір әке мен кез келген ана өз перзенттіне болашақта қай сапа
қасиеттерді баулу керектігін жете білгені жөн. Отбасылық тәрбиенің
саналылық сипаты мен тәрбиелік міндеттері парасатты шешу жолдары осымен
айқындалады.
Отбасындағы тәрбие әдістері – бұл ата-аналардың өз баласының санасы мен
әрекет қылығына педагогикалық ықпал жасаудың мақсатты көзделген жөн-жосығы,
жолы. Бұлардың бәрі де тәрбиенің жалпы әдістерімен теңдейлес, дегенмен өз
ерекшеліктеріне ие. Сөзден гөрі іс-әрекетке көп мән беріледі.Олар:
– әр балаға болған ықпал тұлғаның жекелеген нақты әрекет-қылығы мен ақыл-
парасатына икемделуінен даралықты келеді;
– тәрбие әдістерін таңдау ата-аналардың педагогикалық мәдениетіне орайлас
келіп, олардың тәрбие мақсатын тануына, өз қадір қасиетіне құндылықтық
бағыт-бағдарына, өз жанұясында орнатқан қарым-қатынасына т.б. тәуелді.
Осыдан да отбасылық тәрбие әдістері ата-аналардың тұлғалық сән-
сипатымен қайнай бітіскен және олардан ажыратыла қарастырылуы мүмкін емес.
Қаншама ата-ана болса, әдістері де соншалықты: жылы сөзбен көндіру,
қорқыту, айқайлап үркіту, мақтау және мадақтау, қаталдық құрсауына салу,
жазалау. Әдістер ата-аналар таңдаған тәрбиелік бағыт-бағдарға тәуелді
келеді; біреулері өз баласының тіл алғыштығын тәжірибелегісі келеді, осыдан
олардың әдісі ересектер талабын мүлтіксіз орындатуға бағдарланады. Екінші
біреулері, өз бетінше ойлай білуге негіз болар тұлғалық қасиеттерді
орнықтыруды көздеп, осыған сәйкес әдістік жолдарды таңдастырып, қолданады.
Отбасылық тәрбие арасында ата-аналар баршаға бірдей ортақ жалпыланған
әдістерді пайдалану үрдіске айналған. Мұндай әдістер түрі келесідей
топтастырылған: сендіру (мақтау, мадақтау, балаға болашақта пайдалы да
қызықты мүддені түсіндіру арқылы); жазалау (қандай да көңіл рахатынан
айыру, ортадағы достық қатынасты үзу, ұрып-соғу); кей отбасыларда
педагогтар кеңесімен тәрбиелік жағдайлар әдейі жасалып қолданылады.
Отбасындағы тәрбиелік міндеттерді атқарудың құралдары да әртүрлі. Олар
арасындағы кең қолданымдағылар: сөз, ауыз әдебиеті, ата-ана беделі, еңбек,
оқу, табиғат, үй тұрмысы, ұлттық салт-дәстүрлер, қоғамдық пікір,
отбасындағы рухани және материалдық болмыс, ақпарат көздері (газет, журнал,
радио, теледидар), күн тәртібі, көркем әдебиет, мұражайлар мен көрмелер,
ойындар мен ойыншықтар, дене шынықтырулар мен спорт, мейрамдар, рәміздер,
ерекше белгілер (атрибут), қастерлі заттар, бұйымдар ж.т.б.
Ата-аналар тәрбиесі әдістерін іріктеу мен қолдануда келесідей жалпы
шарттар ескерілуі тиіс:
1. Ата-аналардың өз баласының болмысын жете тануы.
2. Ата-аналардың жеке тәрбиесі мен беделі, отбасында орнатқан қатынастар
сипаты.
3. Егер ата-аналардың тәрбиелік істерінің бағыты бірлікті келсе, іс-
әрекеттер әдістері басым келеді.
4. Ата-аналардың педагогикалық мәдениеті, осыдан педагогиканы меңгеру,
тәрбиелік ықпалдардың қыр сырларын үйрену, тұрмыстық қажеттікке
айналады.
Қазіргі уақытта отбасылық тәрбиенің ерекшелігін баланың түрлі балалар
мекемелерін тәрбиелену жағдайларымен салыстыра отырып, терең талдау
жасаудың өткір қажеттілігі пісіп-жетілгені ойландырады.
Отбасы тәрбиесі күрделі жүйе, оған тұқым-қуалаушылық, ата-ананың,
баланың денсаулығы, материалдық-экономикалық, әлеуметтік жағдайы, тұрмыс
деңгейі, отбасының құрамы, тұрып жатқан жері (қала, ауыл), отбасындағы
балаға деген ықылас т.б. жасайды. Әрбір отбасының негізгі функцияларына
ұрпақты жалғастыру және оны сапалы етіп тәрбиелеу жатады. Отбасы тәрбиесі
бала дүниеге келген алғашқы күннен басталады, ал халықтық педагогикада
бала құрсақта жатқан күндерден басталады деген ой пікір бар.
Баланың өсіп жетілуіне қарай отбасы тәрбиесі де күрделеніп үздіксіз
жалғасып отырады, бірақ ықпал ету күші әр түрлі (жас кезде ықпал ету күші
зор).
Отбасының негізгі міндеттеріне төмендегідей мәселелерді жатқызуға
болады:
➢ Баланың өсіп жетілуіне қолайлы жағдай тудыру;
➢ Балаға әлеуметтік-экономикалық, психологиялық қорғау жасау;
➢ Отбасындағы тәрбиелік тәжірибені сақтау, болашақ отбасылық өмірге
даярлау, үлкендерді құрметтеуге тәрбиелеу;
➢ Өзіне, басқа туысқандарға көмек көрсетуге, қызмет жасауға,
қолданбалы іскерлігімен дағдысының қалыптасуына үйрету;
➢ Өзін-өзі бағалауға, өзіндік позициясының қалыптасуына тәрбиелеу.
Ғалымдардың пікірі бойынша отбасы тәрбиесінің міндеттерін шешу үшін
келесі келесі принциптерді қызмет барысында басшылыққа алу қажет:
➢ өсіп келе жатқан адамға ізгілік, қайырымдылық қатынас жасау;
➢ балаларды отбасының өміріне араласу, қарым-қатынасындағы
ашықтылық, сенімділік;
➢ отбасының қарым-қатынасындағы оптимизм;
➢ талап қоюда бірізділік пен жүйелілікті сақтау, балаға шамаға
лайықты көмек көрсету, сұрақтарды жауапсыз қалдырмау және т.б.
Жоғарыда принциптерден басқа да принциптерден басқа да принциптерді
сақтау қажет, мысалы, балаға қол жұмсамау, ретсіз көп ақыл айтып
жалықтырмау, міндетті түрде бағынуды талап етпеу, т.б.
Отбасының тәрбие мақсаты қай заманда болса да түрлі өмір жағдайында
кездесетін қиындықтарды жеңіп, өмірде өзіне лайықты орын табу үшін Сегіз
қырлы, бір сырлы етіп тәрбиелеу көзделген. Бүгінде біз жан-жақты
мәдениетті тұлғаны уақыт талабына сай тәрбиелеуді мақсат етіп отырмыз.
Отбасы жас ұрпақтарды жеке тұлға ретінде қалыптастырудың қайнар
бастауында тұр.
Ол жеке тұлғаны қалыптастыруға игі ықпалын тигізетін халықтың
педагогиканың алуан түрлі формулалары мен құралдарын ғана емес, сонымен
бірге ұлттық рухани мәдениеттің, мінез-құлық пен әдептіліктің, салт-
дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың т.б. мұралық қазыналардың, ой мен тілдің,
ауыз әдебиет үлгілерінің тәлім-тәрбиелік мәні бар озық үлгілерін кеңінен
пайдалынады. Баланың жан дүниесінің қалыптасуы, оның қоғамдық өмірге
араласу араласу процесі де отбасынан басталады, яғни отбасы өскелең ұрпақты
әлуметтендіру мәселесіне де араласады деген сөз. Өйткені отбасындағы
туысқандық қарым-қатынастар мен тұрмыс жәйттері балаға үздіксіз ықпал етуші
тәрбиелік күш деп жоғарыда айтып кеттік. Өмірге жас нәрестені әкелген жас
нәрестені асырап, бағып-күтіп жетілдіру, аяқтандырып, адам санасына қосу,
әсіресе оған жан-жақты өнегелі тәлім-тәрбие беріп, бойына адамзат
қауымдастығына тән адамдық қадір қасиеттер мен сапаларды сіңіру, ұрпақтан-
ұрпаққа, атадан балаға мирас болып келе жатқан әлеуметтік тәрбиені,
шаруашылық іскерлікті меңгерту, білім негіздерін оқытып-үйрету, дағды
ісерліктер мен біліктілікке баулу оңай шаруа емес. Баланың отбасында ақыл-
ойы дамиды, ұнамды мінез-құлқы қалыптаса бастайды, себебі жағымды мінез-
құлықтың негізгі отбасында қаланатыны белгілі. Бала отбасында
еңбекқорлыққа, әдептілікке, кішіпейілділікке, жинақылыққа өзі өмір сүріп
отырған қоғамда қабылданған мінез-құлық пен тәртіп мәдениетіне үйретіледі.
Мыңдаған жылдар көлемінде отбасы тәрбиесі баланы тәрбиелеудің бірден
бір формасы болып келеді. Қазіргі қоғамдағы отбасы баланың шыр етіп дүниеге
келген күннен бастап, өмірінің соңына дейін тәрбиелік ықпал жасайтын
негізгі ошақ болып отыр.
Адамзат тарихында отбасы тәрбиесінің тәжірибесі көптеген педагогикалық
теориялардың пайда болуына жол ашты.
Кеңес өкіметінің таратылуына және Қазақстан Республикасындағы
педагогикалық ойлардың тәуелсіздік алуына байланысты отбасы тәрбиесін
зерттеу үрдісі халықтық педагогика бойынша қолға алынуда. Бұл отбасы
тәрбиесінің реформасы мен әдістерін және оның мазмұнын байыта түсуге
мүмкіндік береді. Барлық зерттеу жұмыстары баланың өмірге дайындауда отбасы
тәрбиесіне үлкен жауапкершіліктің жүктелетінін көрсетеді.
Әділдік пен бауырмалдықтың, өзара түсінушілік, ата-анаға және туған
туыстарға деген сүйіспеншілік, Отанға және айналадағы табиғатқа деген
махаббат, адамдарға және еңбекке деген құрмет тағы сол сияқты қасиеттер
баланың кішкентай кезінен отбасында және мектепте қалануы тиіс. Сондықтан
отбасындағы, мектептегі және айналадағы адамдармен дұрыс қарым-қатынас
жасаудың маңызы өте зор.
Балаға мектептен барғаннан бастап, отбасында және мектепте тәрбие
жүмыстары қатар жүргізіледі. Оқу мен оқушылардың қоғамға пайдалы іс-
әрекеттері отбасындағы үй шаруасына көмектесу міндеттерімен ұштасады. Бала
отбасындағы жалпы еңбекке өз үлесін қосып отыруы керек. Көптеген ата-аналар
бақытты балалық шақтың мәнін дұрыс түсінбегендіктен, балаларын үй шаруасы
жұмыстарына салады. Бұл көбінесе өзімшілдік, жалқаулық, өз міндеттері мен
борышын түсінбеушілік, жауапсыздық секілді теріс қасиеттердің қалыптасуына
алып келеді.Отбасы тәрбиесінде осындай келеңсіз қасиеттерден аулақ болу
үшін ата-аналарға арналған педагогикалық ағарту жүйесінің болуы қажет.
Отбасы тәрбиесі қай кезде болмасын ең өзекті мәселе болып отыр. Тәрбие
отбасынан басталады десек те, күйбең тіршілікке алданып жүріп, отбасындағы
баланың әрбір әрекетін, қылықтарын қадағалап, бағыт-бағдар беруге көңіл аз
бөлінеді. Баланың ынтасын, қызығушылығын байқап, оның өзін-өзі дамыту үшін
қандай жағдай жасап, ықпал етуі керектігін кез келген ата-ана біле
бермейді. әр бір ата-ананың баласына деген дұрыс ниетті, оның болашағынан
күткен үмітінің орындалуы мен ата-анасының бала тәрбиелеудегі білімнің
жүйелілігі де көп жағдайда үйлесімін таба алмайды. Демек, отбасында бала
тәрбиесі дұрыс ұйымдастырылуы үшін оның нақты қасиеттерін дамытуға көңіл
бөлініп белгілі ережелерді сақтай білуі керек. Мұндай жағдайда мектептер
ата-аналардың педагогикалық білімі мен мәдениетін жетілдіруді қамқорлыққа
алуы тиіс. Педагогтар әрбір отбасына тәрбиенің міндеттерін анықтауға және
баланың өмірін, оның барлық әрекеттерін ұйымдастыру талаптарының мектеп пен
отбасындағы байланысын анықтауға көмектесуі керек.
Ата-аналарға бала туралы, оның даму заңдылықтары мен жеке басының
қалыптасу жолдары туралы арнайы білім беру мектептің міндеті болып
табылады. Сынып жетекшілері осы мақсатта әрбір сынып ата-аналармен
психология, педагогика, анатомия, физиология және гигиена мәселелері
бойынша әңгімелер өткізуді ұйымдастырды. Теориялық біліммен қатар нақты
тәрбиелеу әдістерін, яғни балалармен қалай сөйлесу керек, үй шаруасына
көмектесу барысында баланы қалай баулып отыруы керек,тағы сол сияқтыларға
байланысты педагогикалық өнер негіздерін түсіндіру қажет.
К.Д.Ушинский Егер ата-ана баланы барлық жағынан тәрбиелегісі келсе,
онда олар ең алдымен баланы барлық жағынан жақсы білуі керек-деген.
Сонымен қатар тәрбиенің мақсаты, құралы, әдісі және педагогикалық
әрекетінің нәтижесі туралы да білімі түсінігі болуы керек. Көптеген
отбасында тәрбиелеу жұмысы көз жұмбайлықпен жүргізіледі де оның тәрбиелік
деңгейі өз дәрежесінде бола алмайды.
Отбасындағы бос уақытты ұйымдастыруда ата-аналар алдында мынадай екі
мәселе бар:
1. Бос уақытты қалай өткізуге, ұйымдастыруға болады?
2. Баланы жан-жақты тәрбиелеу үшін бос уақытты қалай ұйымдастыру
керек?
Демек, бала тәрбиесінде ата-аналар жиналысы шешуші роль атқарады. Ата-
аналар қандай болғанда да уақыт тауып, балалар мен бос уақытты
ұйымдастырып, олармен тіл табысып, әрекет етулері керек. Сода ғана олар өз
балаларын көбірек болады.ол үшін ең алдымен мектеппен байланыс болуы керек.
Бала тәрбиесіндегі кездескен әрбір қиыншылық ата-аналар жиналысында қаралып
немесе класс жетекшісімен ақылдасып шешілуі тиіс. Ал класс жетекшілерінің
ата-аналарға қай жағынан болса да әрқашан көмек беруге дайын болғаны жөн.
Отбасылық тәрбие жұмыстары. Ұзаққа созылған өз тарихы бар отбасы балаларды
тәрбилеу жолында көп бақылаулар нәтижелерін жинақтап, қорытты. Осы
қорытулар негізінде аса маңызды тұжырымдар жасалып, олар отбасындағы
балаларды тәрбиелеудің жалпы заңдылықтары ретінде белгілі жүйеге орай
топтастырылды. Олардың бәрінің төркін мәні – ата-аналарға кеңес, отбасылық
тәрбие ережелері.
Ата-аналар өз тәрбиелік әрекеттерін осы ережелер тұрғысынан салыстыра
бағалап барады, сонымен бірге ережелере педагогтар үшін, әсіресе егде ата-
аналарға өнімді де негізгі кеңестер беріп отыруға қажетті.
Жалпы адамзаттық мәдениеттің бірегейлігі мен тұрақтылығын ескеретін
болсақ, балалар ата-аналарынан өз тұлғалық қажет сапалары жағынан онша
алшақтамайды.
Отбасы тәрбиесінің тиімділігін көтеруге кедергі болар жәйттар қандай?
дай
Біріншіден, нәсілдік. Егер ата-аналардың өздері балалық шағында қандай
да жүйке, тәндік, сана-сезімдік проблемаларға кезіккен болса, олардың өз
ұрпақтарында қайталанатына дайын Біріншіден, нәсілдік. Егер ата-аналардың
өздері балалық шағында қандай да жүйке, тәндік, сана-сезімдік
проблемаларға кезіккен болса, олардың өз ұрпақтарында қайталанатына дайын
Біріншіден, нәсілдік. Егер ата-аналардың өздері балалық шағында қандай да
жүйке, тәндік, сана-сезімдік проблемаларға кезіккен болса, олардың өз
ұрпақтарында қайталанатына дайын болып, тумадан көрінетін дерттердің алдын-
алғаны жөн. Екіншіден, өзгеріске түсіп, үздіксіз күрделеніп баратын
балалардың болмыс, тұрмыс жағдайлары, әлбетте мұн жайлардың жүз беруі, ата-
аналардың өздеріне тәуелді. Үшіншіден, күннен-күнге төмендеп бара жатқан
отбасылық болып, тумадан көрінетін дерттердің алдын-алғаны жөн. Екіншіден,
өзгеріске түсіп, үздіксіз күрделеніп баратын балалардың болмыс, тұрмыс
жағдайлары, әлбетте мұн жайлардың жүз беруі, ата-аналардың өздеріне
тәуелді. Үшіншіден, күннен-күнге төмендеп бара жатқан отбасылық болып,
тумадан көрінетін дерттердің алдын-алғаны жөн. Екіншіден, өзгеріске түсіп,
үздіксіз күрделеніп баратын балалардың болмыс, тұрмыс жағдайлары, әлбетте
мұн жайлардың жүз беруі, ата-аналардың өздеріне тәуелді. Үшіншіден, күннен-
күнге төмендеп бара жатқан отбасылық тәрбие мәдениеті. Әрине бұл тұрғыдан
ата-аналардың жетімсіз педагогикалық мәдениетін ғана кінәлап қоймай,
халықтық тәлім-тәрбие үрдісінен алшақтап бара жатқанымызды, барша қоғамдағы
тәрбие салт-дәстүрлерінің келеңсіз бағытта белең алып жатқанын ескеріп
барған жөн.
Аталған және басқа да сан қилы әлеуметтік қоғамдық себептернегізінде
ата-аналар ықпалы мен бала тәрбиесінің сапасы арасында мың сан тәуелді
байланыстар өрбитіні белгілі. Солардың арасынан аса көзге түсер, маңызды
болған жәйттерге талдау беріп, және олар бойынша жасалатын тұжырымдарға
орай ата-аналар мен педагогтарды қажетті кеңес ұсыныстарды алға тартқан
жөн болар.
Олар арасында елеулі маңызды болғандары:
1. Баланы қоршаған жақын орта басымдылығы (приоритет). Өмір
дәлелдегеніндей, адамдардың бір-біріне ықпал жасаудәрежесі олар
арасындағы жақындыққа тікелей де тура байланысты. Жақын-жуықтар
шеңберіндегі қатынастардан туындайтын талап, шектеулер жалпы қоғамды
қоса, бізден аулақ болған қауымдастықтар мен әлеуметтік топтардан
болатын ықпалдардан гөрі салмақты да әсерлілеу. Осыдан да баланың
болашақ сәтті өмірін қамтамасыз етуде отбасының рөлі орасан.
2. Мейір мен сүйіспеншілік баланы билеудің басты құралы. Әркім
сүйгенінің құлы деп атам қазақ бекер айтпаған. Балаңызды тәрбиелі
көргіңіз келсе, оны таталық мейірім мен аналық махаббатқа бөлеңіз.
Сонда әке-шеше тарапынан қолданылатын басқа ықпалдардың қажеті болмай
қалады.
3. Бала тәрбиесінде ұлы ғұлама В.Гете даналығынан бірер сөзді ереже
ретінде қабылдаған көп болмас: Егер біз адамдарды сол күйінде
қабылдайтын болсақ онда, оларды тәрбиеден алыстатқанымыз. Ал, егер
біз оларды болашақтағы өзіміз арман еткен тұлға ретінде қабылдасақ,
олардың бойындағы табиғаттан дарыған жақсылықтарының жүз беруіне,
содан азаматтық кемелге жетуіне көмектескеніміз.
4. Ата-аналар өзімшілдігіне (эгоизм) негіз болар мүдделі күтім: адам
пендеге кейде тән болатын қасиет - өз қалауымызды ғана қалайтынымыз,
осы қалаудан қандайда ауытқу болса, оған деген қызығушылық өрістей
даму орнына, керісінше, құрдымға кетеді. Ал мұндай өзгеріс, сіз қанша
тырысқаныңызбен балаңыздың даму барысында көрініп жобалаған
жоспарыңыз аяқталмай жатады. Тәрбие барысында кеткен мүддеңіз
орындалмай, сіз қиналасыз, атасы мен анасы күткеніндей бола алмағанын
балаңыз күйзеледі. Нәтижеде жалпы отбасыдағы тәрбие дағдарысқа
ұшырайды.
5. Балаға қаратылған ниетті өтініш әсерін күшейте түсу жолын қарастыру –
ата-ана қалауынан ауытқу ықтималын кемітеді. Бұл үшін өз қалауыңызды
әдейі керісінше талаппен ауыстырыңыз. Мысалы, айтқанды қылмай жүрген
баланы ұйықтатқыңыз келсе, қандай да сылтау тауып, көзін жұмдырмаңыз;
беті-қолын жуып-шайып жүретін еткіңіз келсе, суға жақындатпай
көріңіз, сонда сізді баяғыдан қинап келе жатқан кері өжеттік сіздің
қалауыңызға қызмет ете бастайды; яғни өз менің көрсетуге
табиғатынан құштар бала ал, ұйықтағаным ұйықтаған, жуғаным жуған
деумен өзі бұрын қаламайтын әрекетін енді сезбестен орындаумен
болады.
6. Отбасылық тәрбиеде дағдарысқа кезіктіру тәсілін қолданудың пайдалы
тарапы бар.Бала үшін қатерлі, түсініксіз, немен аяқталары белгісіз
жағдайларды әдейі ұйымдастырып, содан баланы өзінше жол тауып шығуға
мәжбүрлеу қажет. Әлбетте, мұндайда ата-ана баласының қандай да
қатерге ұрынып қалмауын аңдып, оның әрекеттеріне байқатпай реттеу-
түзетулер беріп отырады. Осындайда қажетті бейімділіктерді алған
бала, болашақ өміріндегі қай дағдарысқада дайын болып өседі.
7. Балаға үйретіп жатқанын өзі орындай алған ата-ана – ұлағатты ұстаз.
8. Баламен араласа жүргізілетін жұмыста үзілді үнсіздіктен сақтаныңыз.
9. Бір жөнді қаталдықта ұстау. Алдын ала көзделген құлық-әрекет қалпы
шеңберінде өскен баланың болашақта кім әр не болары күні ілгері
түсінікті келіп, қатер туғызбайды.
10. Бала тәрбиесінде ұсақ-түйек болмайды. Ірі жетістіктерді бала
болмысындағы майда-шүйде қажет сапаларды біріктіре қалыптастырудан
бастаңыз.
11. Педагогтар мен ата-аналар өздерінің бұрыннан қалыптасқан қатынастар
тәуелділігінде қалып қоятынын ұмытпағаны жөн. Кейде ата-аналар
оқиғаны қабылдауды оқиғаның өз мәнінен шығармай, сол оқиғаға болған
бұрынғы қатынасын тәуелді болып қалады, яғни бала қылығын өткен бір
уақытта жек көргенімізден, бұдан былайғы қылықтарын да оңды
қабылдамаймыз. Мысал, сағат кешкі 20-дан соң баланың кешігіп келуін
жаман әдет деп қабылдауымыздан, бұдан былайғы кешіккендердің бәрін,
қандай себептер табуына қарамастан теріс бағалаймыз.
12. Әр бастауыңыз жаңалықты болсын. Кешегіңізді қайталамауға тырысыңыз.
Табиғаттан үлгі алыңыз: ағаштан үзілген миуа өз орнына қайта ілінбес.
Балаңызға болған кешегі ықпал бүгін сол күйінде оған әсер ете
алмайды.
13. Қызықсыну екпініне арқа сүйей отырып, балаға әр іс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz