Өтірік өлеңдердің жанрлық сипаты
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Негізгі бөлім
1 Қазақ халық шығармашылығындағы өтірік өлеңдер мен өтірік әңгімелер
1.1 Өтірік өлеңдер мен өтірік әңгімелердің жиналып, зерттелу
тарихы ... ... . 8
1.2 Ауыз әдебиетінің басқа жанрларымен өтірік өлеңдердің байланыс-
бірлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 Өтірік өлеңдердің жанрлық сипаты
2.1 Қазақ фольклорындағы өтірік өлеңдердің жанрлық
ерекшеліктері ... ... .. 18
2.2 Өтірік өлеңдердің көркемдік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.. 43
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халық өлеңдерінің қатарынан
лайықты орын алатын - өтірік өлеңдер. Халық шығармашылық өнеріне қатысты
зерттеушілер назарынан өтірік өлеңдер тыс қалмай, әр кезеңде айтылып,
байыпты бағалар берілген еді. Солай десек те, өтірік өлеңдердің шығу тегі
мен дамуы, жанрлық ерекшелігі, өзіндік табиғи болмыс-бітімі бүгінгі күнге
дейін арнайы тексерілмегендігіне көз жеткізуге болады. Ғұлама ғалым
Ә.Х.Марғұланның Өтірік өлеңдер басқа елдердің ауыз әдебиетінде сирек
болғанымен де, қазақтың халық әдебиетінде едәуір орны бар жанр. Мұнда
өтірік айтылса да, негізінде шындық жатады. Өмір құбылысы мен адамның
әрекет, айласын бейнелеу, көбіне әсірелеу арқылы көрсетіледі, -деуін ел
өтірігінің елеулі екендігіне мән беру керектігін ескерту деп түсінгеніміз
абзал.
Сонымен қатар қазақтың өтірік өлеңдерін басқа да халықтардың өтірік
өлеңдерімен салыстыра қарап, ғылымдағы озық әдіс-тәсілдермен түсіндіру
қажеттігі фольклортанудағы келелі іс болмақ. Халық өлеңдерінің бірі
делінетін өтірік өлеңдердің толық жинақталмауы және арнайы жеке жинақ
ретінде жарық көрмеуі де бұл саладағы келеңсіздікті көрсетеді.
Күні кешегі Кеңес заманында өтірік өлеңдер балалар әдебиетіне қатысты
қаралғаны болмаса, кең көлемде зерделенбеді. Халық шығармашылық өнеріндегі
өтірік өлеңдердің парқына бармай, тар шеңберде жаңсақ пікірлер айтылғаны
жасырын емес. Жаратылысқа жұптасу тән екендігін ескерсек, сөз өнеріндегі
өтірік пен шындықтың арасын пайымдау оңай іс емес. Өтірік болмаса шындықтың
салмағы, таразының басындағы ауырлығы білінбес те еді. Халық арасындағы
айтылатын астарлы ойдың түйіні - шындық пен өтірікті тайталасқа түсіріп,
шындыққа жетудің жолына жарық түсіру. Сөйтіп, өнердің жасампаздығын
танытуда оның жеңбейтіні жоқ екендігін дәріптеп, өтірікті келістіре
айтушылардың тапқырлығын, сөзге шеберлігі мен шешендік даналығын ұрпаққа
үлгі-өнеге қылатындығына көз жеткіземіз. Түп-тамыры әзіл-оспақ, өткір сынға
құрылған өтірік өлең — сөздегі тапқырлық, сөз барымтасындағы логиканың
күштілігін барынша айғақтайды.
Біз бұдан халқымыздың шығармашылық өнеріндегі өтірік өлеңдердің
маңыздылығына көз жеткізіп, оны ғылыми тұрғыдан зерттеу өзекті тақырып
болады деген тұжырымға тоқтадық.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ фольклорындағы өтірік
өлеңдердің шығу тегі мен дамуы, жанрлық ерекшелігі мен тақырыптық бөлінісі
және ондағы юмор мен сатираның белгілерін зерделеу ғылыми еңбектің мән-
мағынасын таныта алады. Диплом жұмысында сөз өнеріндегі өтіріктің атқаратын
қызметінің тексерілуі өтірік өлеңнің поэтикасын толық түсіндіруге арналған.
Жұмыстағы шешімін күткен мәселелерге жауап беру, шын мәнінде өтірік
өлеңдердің халық поэзиясындағы алатын орнын анықтауға мүмкіндік береді.
Еңбектің құрылымы мен ондағы негізгі нәтижелер ғылыми жұмыстың жаңалығын
дәлелдейді.
Зерттеудің практикалық мәні. Диплом жұмысының нәтижелерін жоғары оқу
орындарының филология факультеттерінде Қазақ халық ауыз әдебиеті пәні
бойынша оқулық, оқу құралдары ретінде жалпы және арнаулы курстар мен
семинарларға пайдалануға болады. Сондай-ақ, Әдебиет теориясы,
Әдебиеттануға кіріспе пәндері негізінде юмор мен сатира жайындағы
түсінікті кеңейтуге септігін тигізе алады. Ел өтірігінің тек-тамырын,
табиғи болмыс-бітімін кең көлемде алғаш сөз еткен еңбек Елбасының халыққа
жолдауындағы Мәдени мұра игеру бағдарламасына сай жазылған.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Қазақ ауыз әдебиетінің үлгілерін ел
арасынан жинақтап, жариялау ісімен айналысып, басқа халықтардың тіліне
аударған XIX ғасырдағы Европа ғалымдары мен саяхатшыларының еңбектерінде
өтірік өлеңдер мен өтірік әңгімелер қалыс қалмаған. Мәселен, қазақ
фольклоры тарихында лайықты бағаланатын В.В.Радлов, Ә.Диваевтардың өтірік
өлендерді жинақтап, баспа жүзіне шығаруы және ел өтірігіне қатысты азды-
көпті пікірлері барлығы тексеру барысында нақтыланды. Бұл істе М.Ж.Көпеев,
М.Жұмабаевтың үлесі бар екендігін білдік. Өтірік өлеңдердің кейбір үлгілері
Дала уалаятының газеті, Жас қазақ, Жаңа мектеп журналдары және т.б.
баспасөз беттерінде жарияланып тұрған.
ХІХ ғасырдың бас кезеңінен бастап, қазақ фольклорын жинақтау, жариялау
және зерттеу ісі жедел қолға алынғаны мәлім. Осы кезеңде ел өтірігі де
елеусіз қалмай, көптеген ғалымдар жинақтау, жариялау ісімен қоса, бағалы
пікірлер қалдырған. Қазақтың көрнекті ақыны, қоғам қайраткері І.Жансүгіров
өтірік өлеңдерді жинап, арнайы алғы сөз жазып 1927 жылы Өтірік деген
атпен Мәскеудегі Кеңестер Одағының кіндік баспасынан кітап шығарады. Араб
таңбасымен жарық көрген бұл еңбек көптеген жылдар бойы қолжазба қорында
сақталып, жұрт назарынан тыс қалған еді. Кітап еліміздің тәуелсіздік
алғанынан кейін, жиырма бірінші ғасырда оқулық болып жарық көрді. Өтірік
өлеңдер бұдан кейін Ө.Тұрманжанов, Б.Кенжебаев, Н.Төреқұловтар
құрастыруымен жарық көреді. Ал, өтірік өлеңдер туралы ғылыми пікір айту
ауыз әдебиетіне байланысты зерттеу еңбектер мен көп томдықтарда ғана
көрсетіліп, фольклордың тарихына арналған шолуларда ретіне қарай сөз
болған.
Қазақтың халық поэзиясындағы өтірік өлеңдерге қатысты А.Байтұрсынов,
Х.Досмұхамедұлы, М.Әуезов, Е.Ысмайловтар құнды пікірлер білдірсе, көп
томдықтарға мақала жазған Ә.Марғұлан, Ш.Ахметовтар өтірік өлендерге арнайы
тоқталған еді. Бұл істе балалар фольклорына байланысты маңызды бастамалар
көтерген Ш.Ахметов, Ш.Ыбыраев, К.Ісләмжанұлы, Қ.Ергөбеков, Б.Ыбыраймов,
С.Шахиналардың еңбектерінде де ел өтірігінің назарда ұсталғандығын
түсіндік. Демек, өтірік өлеңдер зиялы қауымның нақты тексеру нысанасына
айналмаса да, халық шығармасының бір саласы екендігіне қатысты қарастырылып
келген.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ фольклорындағы өтірік
өлеңдердің халық шығармашылығы арқылы қалыптасуы мен дамуын, халық
поэзиясындағы алатын орнын анықтау зерттеу жұмысының басты мақсаты болып
табылады.
Қазақ фольклортану ғылымын қалыптастыруға ат салысқан А.Байтұрсынов,
М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедұлы, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, М.Әуезов,
Е.Ысмайлов, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев, Ә.Марғұлан т.б. дарынды
ғалымдарымыздың халық мұрасына байланысты ой-пікірлерінде өтірік өлеңдер
қалыс қалмай, өтірік өнер бәсекесі ежелден келе жатқан ауыз әдебиетінің бір
саласы екендігі куатталған. Бұндай ой-пікірлер мен пайымдаулар біздің
тексерісімізге тікелей таяныш-тірек болды. Сондай-ақ, өзге де халықтардың
шығармашылығындағы өтірік өлеңдермен салыстыра қарауға К.И.Чуковский,
В.Я.Пропп, Д.СЛихачев, Р.А.Хашба, О.Сафаров, О.Ф.Ягафаров, С.Т.Лазутин және
т.б. еңбектерінің септігі тиді.
Халық поэзиясының құндылықтарына қатысты зерттеулер жазған Б.Уақатов,
Р.Бердібай, З.Ахметов, Е.Тұрсынов, С.Қасқабасов, А.Сейдімбек, М.Тілеужанов
және т.б. тұжырымдарына сүйеніп, ғылыми ізденістерімізде өтірік өлеңдердің
халық ауыз әдебиетіндегі орнын нақтылай көрсетуге, біліміміз жеткенше
тиянақтауға талпындық. Негізгі мақсатқа жету үшін алдымызға мынадай
міндеттер қойдық:
- алдымен, өтірік өлеңдердің жиналуы мен жариялануына басты назар
аудардық. Нәтижесінде өтірік өлеңдердің екі ғасырға жуық уақытта
жинақталып, жарияланып келе жатқанын анықтадық. Екіншіден, өтірік
өлеңдердің зерттелу шежіресіне көңіл бөліп, халық поэзиясына қатысты пікір
білдірген ғалымдардың ізденістеріне жүгіндік. Нәтижесінде ел өтірігінің
арнайы тексеріліп, ғылыми тұрғыдан жан-жақты бағасын алмағандығын түсіндік.
Ол үшін төмендегідей маңызды мәселелерді жүзеге асыру қажет деген түйінге
тоқтадық:
- қазақ халық поэзиясындағы өтірік өлеңдердің шығу тегі мен дамуына
байланысты зерделеу ісі маңызды міндеттердің бірі болмақ;
- ғылыми ізденіс арқылы ауыз әдебиетінің басқа жанрларымен өтірік
өлеңдердің байланыс-бірлігіне жауап беру қажет;
- ұлттық мұрамыздың сөз өнеріндегі бір түрі ретінде диплом жұмысында
өтірік өлеңдердің жанрлық сипатына жауап берілуі керек;
- өтірік өлеңдердің түрлері мен тақырыптық топтасуларына нақтылы
тұжырым жасалуы тиіс;
- басқа халық өлеңдеріне қарағанда, өтірік өлеңдердегі күлкі, әзіл-
ажуа, сын-сықақ барлығын ескеріп, ондағы юмор мен сатираның белгілерін
дәлелдеу өзекті мәселелердің бірі болмақ;
- сөз өнеріндегі өтіріктің атқаратын қызметіне тоқталу фольклордағы
шешімін таппаған сұрақтардың бірі деп түсініп, бұл тұрғыда өтірік өлеңдерді
құрылысы мен сюжеті, тіл өрнегі және өлең өлшемдері арқылы тексеруіміз
жұмыстың маңызын арттыратындығын пайымдадық.
Зерттеу нысаны. Курстық жұмысты жазуда халық ауыз әдебиетіндегі
өтірік өлеңдер мен әңгімелер пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негізі.Диплом жұмысының
теориялық және әдіснамалық негізі әдебиеттану ғылымының жетістіктері арқылы
жасалып ғылыми ізденістерді басшылыққа алудан туындаған. Әсіресе, қазақ
халық поэзиясын оның тек пен түрлеріне қарай саралап, салыстырмалы әдістер
арқылы қарастырылған еңбектер ізденісіміздің әдіснамалық жол басшысы және
ғылыми тірегі болды. Бұл істе қазақ фольклортану ілімін қалыптастыруға үлес
қосқан А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, С.Сейфуллин, М.Әуезов, Е.Ысмайлов,
Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Б.Уақатов, О.Нұрмағамбетова, З.Ахметов,
Р.Бердібай, С.Садырбаев, М.Тілеужанов, С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев,
А.Сейдімбек, Е.Тұрсынов және т.б. ғалымдар еңбектеріне зер салынып,
қажеттілігіне қарай негізге алынды.
Сонымен қатар, орыс оқымыстылары мен фольклортанушыларының және басқа
да халықтардың тақырыпқа қатысты зерттеген ғалымдарының ой-пікірлері кәдеге
жаратылды. Жұмыста индуктивтік әдіс-амалдармен қоса, поэтикалық жағынан
саралауда эвристикалық, синхрондық әдістер жүзеге асты
1 ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ.
1.1 Өтірік өлеңдердің зерттелу тарихы
Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін ел арасынан жинақтап, жариялау ісімен
айналысып, басқа халықтардың тіліне аударған XIX ғасырдағы Европа ғалымдары
мен саяхатшыларының еңбектерінде де өтірік өлеңдер мен өтірік әңгімелер
ұшырасады. Мәселен, қазақ фольклорын жинақтауға айтарлықтай үлес қосқан
В.В.Радлов еңбегінде өтірік өлең жинақталып, онда ғалым өтірік өлеңді Қара
өлең тобына жатқызған. [1, 256 б.]. Өтірік өлеңдер Ә.Диваев жинақтаған
этнографиялық материалдары ішінен де кездеседі. Мұндағы екі өтірік өлең
Сырдария бойынан жазылып алынса [2, 1-31б.], Қырық өтірік Әулие - Ата
уезінен жинақталған екен [3, 138 б.]. Өтірікті айтушылар жөнінде және
олардың өтірік айтудағы өнерлеріне байланысты әңгімелер Дала уалаятының
газеті беттерінде де жарияланып тұрған [4, 576 б.]. Жоғарыдағы В.В.Радлов
жинақтаған өтірік өлең нұсқасын белгілі ақын, халық ауыз әдебиетін
жинақтаушы М.Ж.Көпеев те жазып алған. Бірақ салыстыру барысында белгілі
өлеңнің көптеген айырмашылықтары бар екен. Бұның өзі фольклорға тән
заңдылықты көрсетеді.
Қазақ фольклорының көптеген үлгілерін жинақтау, жариялау, зерттеу
мәселелері XX ғасырдың бас кезеңінде жедел қолға алынып, тиянақты жұмыстар
жүргізілгені мәлім. Халық арасынан жинақталған мұралардан сол кезеңде
өтірік өлеңдер де жазылып алынып, сол уақытта жаңадан жарық көре бастаған
газет-журнал беттерінде жариялана бастайды. Соның бір дәлелі Жас қазақ
журналында Құс төресі бидайықтың той бергені [5, 51-55 б.] және халық
мұрасын жинаушы Ө.Тұрманжановтың аталған журналға Қырық өтірікті
жариялағанын білдік [6, 87-88 б.]. Сондай-ақ, Жаңа мектеп журналы бетінде
М.Жұмабаевтың Өтірік өлеңі жарық көреді [7, 15-20 б.]. XX ғасырдың
отызыншы жылдарынан кейін балаларға арналған Қырық өтірік жеке кітап
болып жарық көреді [8, 97б.]. Осылардың ішінен І.Жансүгіровтің жинақтауымен
1927 жылы Өтірік деген атпен (араб таңбасындағы төте жазумен) Мәскеудегі
Кеңестер Одағының кіндік баспасынан жеке кітап ретінде құрастырылған
еңбекті айрықша атау керек [9, 104 б.]. Кітап еліміздің егемендік алуынан
кейін тұңғыш рет араб таңбасынан аударылып, оқулық болып жарық көрді [10,
63 б.].
Бұдан кейінгі өтірік өлеңдердің кейбір үлгілері арнайы жазылған халық
әдебиетіне байланысты еңбектерде ұшырасады [11, 440 б.]. Қазақ фольклорына
арналған көп томдықтағы өтірік өлеңдерге қатысты жазылған мақалаларда да
кейбір үзінділер мысалға алынған [12, 740 б.]. 1962 жылы Өтірік әңгімелер
жеке кітап болып басылған [13, 140 б.]. Халық арасындағы өтірік өлеңдер мен
әңгімелердің молынан жинақтаған үлгілерін М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және
өнер институтының қолжазба бөлімінен ұшыратамыз. Аталған І.Жансүгіровтің
Өтірік кітабы осында сақталған. Жинақталған мұралар арасынан Төреғали
Бекжанұлының өтірігі [14, 341 б.] және түрлі жәндіктерге қатысты өтірік
өлеңдер [15, 146 б.] мен белгілі Қырық өтіріктің үлгілері сақтаулы
екеніне көз жеткіздік [16, 325 б.]. Осындағы бар мұралардың көпшілігі
Қазақстан Ғылым академиясының орталық кітапханасынан да табылады [17].
Қолжазба қорындағы мұралардың кей үлгілері Балдырған беттерінен әр
жылдарда орын алған. Басты дәлелі журналдағы Суайттың өтірік өлеңдері
[18], Айға жеттім зымырап, Құмырсқаға қой бақтырдым, Мысықты торғай
бүріп өлтіріпті [19, 5 б.], Мұз тамақ, Шыбын, Бүркіт, Кірпік шешен
т.б. жарық көргендігі. Қазақтың әзілі мен қалжыңы жүрген жерде өтіріктің де
қалыс қалмайтындығы анық. Бұның қисындылығын Б.Кенжебаев, Н.Төреқұлов
құрастырып, алғы сөзін Ө.Тұрманжанов жазған Қазақтың күлдіргі сықақ
әңгімелері [20, 119 б.] атты жинақта нақтылай түседі. Өтірік өлеңдерге
байланысты Ел өтірігі, Сексен өтірік, Қырық өтірік жинақтары болса,
әр дәуірдегі уақыт талабына сай бұл істің жаңарып, қайта түлеп отырғанын
білдік. Бұл орайда, ел арасынан жинақталған өтірік өлеңдерді қайта қарап,
жеке кітап қылып бастырған Ш.Ахметовтің Өтірік өлеңдер [21, 128 б.] атты
еңбегін, Б.Ысқақовтың Асыл сөз [22, 432 б.] деп аталатын ауыз әдебиеті
үлгілерін топтастырған жинағында да өтірік өлеңдерге орын берілген. Өтірік
өлеңдердің көркемдігі жоғары нұсқалары фольклортанушы ғалым Ш.Ыбыраевтың
Ақ сандық, көк сандық атты балаларға арналған оқулық-хрестоматиясында да
жарияланып, кітаптың алғы сөзінде жалпы өтірікке қатысты құнды пікірлер
айтылған [23, 246 б.]. Ауыз әдебиетінің бір саласы болып табылатын өтірік
өлеңдер мерзімді баспасөз беттерінде жарық көріп отырған [24].
Қазақ халық ауыз әдебиетіндегі өтірік өлеңдер туралы алғаш салмақты
пікір ірі түрколог, әдебиет теориясының негізін салушылардың бірі
А.Байтұрсынов тарапынан айтылған еді. Өзінің 1926 жылы жарық көрген
Әдебиет танытқыш кітабында былай дейді: Өтірік өлеңнің не екенін аты да
айтып тұр. Өтірік өлең қалай шыққанын сөйлейтін ертегі бар; ертегінің
қысқаша мазмұны - қырық ауыз қисынын келтіріп, өтірік өлең айтқан адамға
бір хан қызын берем деген. Соған біреу қырық ауыз өлең айтып, қызын алған
[25, 320 б.], -дей отырып, арнайы үзінділер келтірген. Бүл пікірден өтірік
өлеңнің шығу тегі мен дамуының негізін неден іздеу керектігіне мән беру бар
екендігін түсінеміз.
Ел өтірігіне ерекше көңіл бөлгендердің бірі — айтулы ақын
І.Жансүгіров болатын. Өзі жинақтаған өтірік өлеңдерге байланысты алғы
сөзінде ол былай дейді: Қазақтың өтірік өлең, өтірік ертегі дегендері
расында кенеуі жоқ басқа өтірік емес, өте шеберлікпен, тілдің орамдылығымен
өзгеше өңделген сөз. Тұрмыс құбылысындағы құнарсыз нәрсені дардай қылып,
ойдан орақ орып, қырдан қысырақ матап, болымсыз нәрсені әлденеге ұқсатып,
дандайсытып, тыңдаушының сілекейін шұбыртқан өтірік. Ел жанына жатпайтын
жай сөз болса, белгілі бір түр алып Ел әдебиеті болмас та еді. Ел бұл
күнге шейін сақталмас та еді. Өтіріктің өмір кілтеңіне ұқсастығы болмаса,
ел әдебиетінің бойына сіңбес те еді. Жоқ, өтірік ел әдебиетінің бір мүшесі.
Өтірік әдебиетте өмір көп. Салғастыру бар, сықақ мол [10, 63 б.], - дейді.
Бұны қазақ поэзиясының дүлдүлі атанған ақынның сөзі мен туған халқының
мұрасына деген терең түсінігі дегеніміз жөн.
Қазақ халық әдебиетінің тектері мен түрлерін және классификациясын
жасап, жалпы жұртшылық назар аударуға ықпал еткен Х.Досмұхамедұлы еңбегінде
де өтірік өлеңге орын берілген [26, 176 б.]. Рухани мұрамыздың барлық
болмыс-бітіміне айрықша мұқият қарап, мәнді еңбектер қалдырған ғұлама
ғалым, заңғар жазушы М.Әуезов те өтірік өлеңдер мен әңгімелерге жете көңіл
бөлген. Ұлы жазушы Қырық өтіріктің халық арасына кең тарағанын айтып,
ондағы қырық санының өтіріктің көптігін білдіретіндігін және олардың тәлім-
тәрбиелік қызметіне жауап береді. Өзгешелігі халықтың тапқырлық, жүйріктік
сияқты өнерді сүйгендігін білдіреді. Қиыннан қиыстырған өткір қиялды
бағалағандығын көрсетеді. Халық фантазиясының тереңдік, жүйріктігіне айғақ
болады. Ол фантазия өмірде барды ғана сөз қылмайды. Өмірде болса екен
дегенді де сөз қылады [27, 112 б.] - дейді. Өтірік өлеңдердің сал-серілер
салтында болғандығын белгілі ғалым Е.Ысмайлов та нақты мысалмен айтқан [28,
340 б.].
Қазақ әдебиетінің тарихына арналған көп томдық еңбекте академик
Ә.Х.Марғұлан өтірік өлеңдерді жұртқа жағымсыз мінез-қылықтарды, өмір-
тіршіліктегі кемшіліктерді сынап, сықақтайтын шығармалар тобына жатқызған
[29, 338 б.]. Бұндай пікір ауыз әдебиетіне арналған оқулық авторы
М.Ғабдуллин атынан да айтылған [30, 680 б.]. Халық ауыз әдебиетінің бір
саласы өтірік өлеңдерге байланысты байсалды пікір қозғап, терең тексерулер
жүргізген Ш.Ахметов болатын [31, 227б.], . Қазақ фольклорындағы өтірік
өлеңдерге мән беріп, ондағы кекесін, сықақтың молдығына қатысты пікірлер
айтқан ғалым Т.Қожакеев еді [32, 156 б.]. Өзінің сатираға қатысты
еңбектерінде өтіріктегі сыншылдыққа ден қойып, ауыз әдебиетінің бұл түрін
шешендік сөздер құрамына жатқызады [33, 258 б.].
Фольклортанушы ғалым Ш.Ыбыраев өтірік өлеңдердің пайда болуы, оның
өзіндік дәстүрі мен көркемдік ерекшеліктері туралы құнды пікірлер айтады
[34, 496 б.]. Қазақ фольклорының қазіргі жанрлық кестесін ұсынған ғалым
өтірік өлеңдерді балалар фольклорының қатарында қарайды [34]. Бұл пікір
К.Ісләмжанұлы еңбегінде де қуатталған [35,144 б.].
Сонымен өтірік өлеңдер мен өтірік әңгімелердің зерттелу тарихы бұл
жанрдың ежелден қалыптасып, дамуын түсіндіреді.
Өтірік өлеңдерге байланысты пікірлер айтқан ғалымдар назарынан оның
шығу тегі мен дамуы қалыс қалмаған. Мәселен, А.Байтұрсынов өтірік өлең
негізі ертегіде жатқанын атайды [25, 234 б.]. Бұндай байлам М.Әуезов
тарапынан да болған [27, 100 б.]. Аталған мәселеге неғұрлым тереңдеп барған
І.Жансүгіров деудің қисыны бар. Ақынның өзі жинақтаған Өтірік атты
еңбегінде былай дейді: Шынында біздің ел әдебиетінде өтірік араласпаса
ажары кірген сөз бар ма? Ел әдебиетінің бәрі де өтірікке, желдіртпеге,
желөкпелікке шырмауықтай шырмалған [10, 5 б.], - деп, оған дәлел ретінде
батырлық жырларды атап, өтіріктің қандай заманда пайда болғанына былайша
жауап береді: Өтірік те күнінде күпті заманда болады. Бұрын өтірікті айту
үлкен мақтан да, мақсат та болған. Өтірікшілер бәсекелесіп бәйгеге түскен,
айтысқан, ұлы жиында ел енжарласып бұларды ақындардай жарысқа салған. Әдейі
ел қыдырып, өтірікті таратқан өтірікшілер болған. Әрине, мұны туғызған ел
өмірінің, қоғам құрылысының жағдайы. Өмір күйі, шаруа шарты, қолы бостық,
жұмысы жоқтық. Айдаладағы андай, аспандағы құстай табиғат құшағына бөленіп
өскен еркін еркелік. Бұл жағдайлар өз дәуірінде күшті күй, әсем ән, өзгеше
өтіріктерді туғызып кетті" [10, 6 б.], - дейді. Айтулы ақынның меңзеп
отырғаны ертедегі көшпелі ел өмірі, салт-дәстүрі, ойын-сауығы екендігін
аңғару қиын емес. Сол заманның жасампаз өнері - сөз өнері. Жан азасын жасау
жолында сандаған саңлақтар тарих сахнасына шықты. Қоғамдағы түрлі
өзгерістер өткен заман өнерпаздарына да өз өктемдігін туғызған. Оны аталған
еңбегінде І.Жансүгіров те айтқан: Міне, сөйтіп бұрынғы күнде ел аузынан
үздіксіз айтыла беретұғын өтірік те, шығарушы да құжырап таусылуға айналды.
Баяғыдай көңіл алданыш, жан ермегі үшін өтірік айтатын ауылда бұл күнде
ешкім жоқ. Өтірікші енді күлкіге айналып барады. Бұл өмірдің ұлы заңы. Енді
елде сақталып қалған өтірік тамтығын жинап қалу білген қазақтың міндеті
болды [10, 6 б.]. Саналы адамға бұл пікір өткенді аңсау емес, өмір сырын
жете білу мен жаратылыстың диалектикалық зандылығын терең түсіну. Бір анығы
- өтіріктің нақ бастауы тым ерте замандағы өткен өмірдегі жақсылық пен
жамандық жолындағы күрестен туғандығы. Бағы заман оны ертегі, аңыз арқылы
жеткізді. Рас, халықтың арман-тілегі жүзеге аспай қалған жоқ. Сол арман-
тілектің шындыққа айналған тұсында ертегі де, аңыз да өзгеріске түсті.
Халық енді хайуанаттар әлеміне саяхат жасап, олардың мінез-құлқын тамаша
меңгергенін ертегілер арқылы көрсетті. Бірте-бірте өнердің әр түрі қалай
пайда болғанын ұрпағына ертегі арқылы сіңірді. Мысалы, қазақ ауыз
әдебиетіндегі Құламерген, Жоямерген, Ер Төстік т.б. батырлықты
дәріптесе, Үш өнерпаз, Жеті өнерпаз, Тазша туралы циклді ертегілер
тапқырлықты, өнердің жасампаздығын асқақтата түсетіндігі талассыз. Жалпы
өнерпаздар ертегісі өнер қалай пайда болады, жұрттың оны соншалықты
құрметтеуі неде? - деген сауалдарға жауап іздейді. Бұл жағдай басқа
халықтар мұрасына тән. Айталық Ән қалай пайда болды? [36, 59-60 б.], -
дейтін нага ертегісі, Бұл дүниеде не қымбат [36, 81-88 б.] атты татар
ертегісі, абхаздың Жиһанкез бектің өнерпаз ұлы [36, 90-95 б.] ертегісі
немесе Малянның сиқырлы қыл қаламы [36, 5-10 б.] атты қытай ертегілері
өнерді шындыққа тым жақын әңгіме етуімен ерекшеленеді. Тапқырлыққа қатысты
ауғанның Әділ қазы, Әділ төреші [37, 167-169 б.] ертегілері немесе
моңғолдың Дана бала [37, 104-105] ертегілері ұрпақтан-ұрпаққа ауызша
жетіп, мәңгілік сақталып қалған. Осы аталған ертегінің бәрінде де өтірік
бар. Керек болса, сын мен әзіл-сықақтың тұрғаны рас. Айталық, аталған
моңғолдың Дана бала ертегісінде зиянды өтірік пен зиянсыз өтірікті
ажыратып, нағыз қорқынышты өтіріктің қайда жатқанын келемеждеу бар екенін
түсіндік.
Сонымен, өтірікке қатысты халық прозасы ертегілерден бастау алады.
Сонда өтірік әңгіменің өзі қалай қалыптасқан? - деген заңды сауал
туындайды. Зерделі пікірлер айтқан зиялылар бұл мәселеге жауап беруге
тырысқан. Мәселен, ақын І.Жансүгіров өтірікшілер өнерлері көбіне ойын-
сауық, ұлы жиында байқалғанын айтқан [10, 6 б.] Бұл тұжырым М.Ғабдуллин
тарапынан толық қуатталған [29, 57 б.]. Басқа халықтардың өтірік өлеңдерін
тексерген К.Чуковскийдің өтірік өлеңдерді Смысловая игра деп атауы бұл
пікірлерді нақтылай түседі [46, 125 б.].
Қазақ халқының өтірік әңгімелерінің ойын-сауық кезінде туғандығын
Ығай мен Сығайдың өтірік салыстырғаны, Өтірікті айтқан жақсы, қоштаушысы
табылса, Өтірікке әкесінен асқан бала, Балапанды Барқын таз т.б.
қарасөзбен баяндалатын өтірік әңгімелер дәлелдеп береді. Нақтылай түссек,
өтірік әңгімелердегі бұндай өнер бәсекесі ойын-сауық арқылы тарап, қиыннан
қиыстырып айтатын әзіл-сықақ отауының керегесін кеңейте түскен. Содан
өтіріктің өресін биікке көтерген өтірік өлеңдер туындай бастаған.
Фольклортанушы ғалымдарымыз А.Байтұрсынов, М.Әуезов, М.Ғабдуллиндердің
өтірік өлеңдердің қалай туғанын ертегілер мен әңгімелерден білуге болады
деуі сондықтан. Өтірік әңгімені қалыптастырған тұрмыс-салт, әдет-ғұрып
болса, өтірік өлең, жыр да сол сауықтың жемісі екендігі даусыз. Халық
арасына кеңінен тараған өтірік өлеңдердегі Айттым да өтірік өлең жұртқа
жақтым, Нанбасаңыз айтқаныма болса жалған, саудалы сөзім емес сатуға
алған т.б. өлең жолдары өлеңді айтушының тыңдаушыларға қарата айтатынын
түсіндіреді.
Фольклордың бір түрі деп танылған өтірік өлеңдер болса, оны кімдер
қалыптастырып, ұрпақтан-ұрпаққа дамыта жеткізген деген сауалдың туындауы
заңды. Бұл мәселеде өтірікті көркемдей баяндайтын өлең, жырларды немесе
әңгімелерді айтушылардың кім болғанына бір Тазшадан басқаны атай алмай келе
жатқанымыз шындық. Біздіңше, өтірік өлеңнің кейбір белгілері кәдімгі
бақсылар мен балгерлердің шығармашылығынан байқалған. Бірақ мұндағы мақсат
ауруды емдеу, індетті елге жолатпау жолындағы күрес екені тұжырымдалған.
Солай дегенімізбен, бәдік, арбау, жалбарыну өлеңдеріндегі бақа-шаянды,
айдаһар жыландарды тілге тиек етіп, жұртты иландыру, көңіл аулау ісіндегі
әрекеттер өтірік өлеңдердің белгілерін еске салады. Ал өтірік өлең,
жырларды дамытуға дәнекер болғандар саятшы, аңшылар екенін ерекшелеу жөн
секілді. Өйткені бізге жеткен ел өтірігінің негізгі жүгін көтерген солар
екен. Мысалы, Тазшаның өтірігі, Мейірманның өтірігі, Бұқабай мергеннің
өтірігі, Байсарының өтірігі т.б. бұны дәлелдеп береді. Саят өнерімен
айналысқандардың көпшілігі сал-серілер болғандығы аян.
Олардың әңгімелеріне өтірік қосылмаса, дәмі кірмейтіні тағы бар. Бұл
пікірімізді Е.Ысмайлов еңбегі де жоққа шығармайды [28, 54-55 б.]. Ел
өтірігін айтушылардың енді бір типін әзілқой, қу тілді, айлалы адамдар
құраған. Бұған жататындар: Алдар көсе, Тазша бала, Ығай мен Сығай,
Сұраубай, Судырахмет т.б. Сондай-ақ, өтірікті келістіріп айтатындар
қатарында ұрлықшылар да бар. Олардың өтірігі көбіне өзін-өзі мақтап,
дәріптеуге құрылады. Өтіріктің ендігі бір шеберлері - балалар. Үлкендердің
өтірігі секілді балалар өтірігінің өресі ойындар арқылы бірін-бірі
мазақтау, алдау кезеңінде кеңейген. Ойын балалары өтірігінің көбіне көлемі
шағын болып келеді. Балалардың сүйікті ойыны Ұшты-ұшты, Саусақ санау,
Жаңылма т.б. ойындарында өтірік пен шындық тайталасқа түседі. Жалпы
балалар ойыны десек те, қазақ ойындары сәбилер ойыны, бозбалалар ойыны,
жігіттер ойыны болып бөлінетіндігі Ә.Диваев еңбегінде айтылған [38].
Үлкендер өтірігіндегі өнер жарысының ойын-сауықта сыналатындығын жоғарыда
айтсақ, ендігі сөз болып отырған балалар өтірігінің де ойын кезінде
туатындығы тамаша ұқсастық. Бұл тұрғыда Ш.Ыбыраев былай дейді: Өтірік өлең
мен әңгімелердің алғашқы шығарушылары балалармен қатар ересек адамдар болуы
әбден ықтимал. Балалар фольклорын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, балғындарға
үйретіп отыратын да негізінен үлкендер болса керек. Демек, үлкендер мен
балалар творчествосының тығыз қарым-қатынаста болуы, ауыс-түйіс ортақ
шығармалардың екеуінде де ұшырасуы заңды [34, 10 б.]. Бұл тұжырым
К.Ісләмжанұлы еңбегінде де нақтыланған [35, 81 б.].
1.2Ауыз әдебиетінің басқа жанрларымен өтірік өлеңдердің байланыс-бірлігі
Ел өтірігі өзінің болмыс-бітімі жағынан қарағанда халық
шығармашылығының көптеген түрлерімен байланысты болып келеді. Өтірік
шығармашылықтың бастауы болып табылатын өтірік әңгімелер көбіне тұрмыс-салт
немесе шыншыл-реалистік ертегілерді еске түсіреді. Алысқа бармай-ақ, Қырық
өтірік әңгімесінің Аяз би ертегісімен сабақтас екендігі таңғалыс
тудырмайды. Жалпы ертегілерден бұған байланысты дәлелді көптеп табамыз.
Жан-жануарлардың жылға таласуы, Үркер, Айлакер тышқан, Қотыр
торғай, Балтекей бидің соты т.б. хайуанаттар мен шыншыл ертегілер
сюжеттерінің өтірік әңгімелер мен өтірік жырларға жақындығы барлығын бірден
байқаймыз. Аталған ертегілердің көпшілігі шешендік пен тапқырлықты
дәріптейді. Өтірік өлеңнің шешендік өнерге қатысы барлығы, Т.Қожакеев
еңбегінде барынша нақтыланған еді [32, 31 б.].
Қазақ әдебиетінің тарихы деп аталатын көп томдықтарда өтірік
өлеңдер тұрмыс-салт өлеңдерімен бірлікте алынып, олардың көркемдік
ерекшеліктеріне қатысты пікірлер айтылған [30, 140-142 б.]. Шындығына
келсек, өтірік өлеңдерде тұрмыс-салтқа қатысты жайлар барынша қамтылған.
Мәселен, біздегі өтіріктің басы болып саналатын Қырық өтіріктің әңгіме
немесе өлең түріндегі түрлері бұған жауап бере алады. Келісті өлең
шумақтарындағы қайыңға бару, инелікке жүк артып көшу, ат арқандау, арқан
есу — бәрі де қазақтың өткендегі көшпелі өмірін көз алдыңа алып келеді.
Өтіріктегі ең керемет қыз беру, оған жеңгелікке жүретіндер немесе ұлан-асыр
той жасау көріністері арқылы шығарма шырайланған. Бұл тұрғыда І.Жансүгіров,
Ә.Қоңыратбаев т.б. ғалымдар пікірлері бар екендігін біз жоғарыда атап
кеттік. Ал, өтірік өлеңдердің көпшілігі аңшылыққа қатысты туғанын ескерсек,
ойын бастаулары тағы да тұрмыс-салт жырларына алып келеді. Ел арасына
кеңінен танымал Кірпік шешен, Бүркіт, Шыбын т.б. өтірік жырлар
аңшылық, саятшылықты дәріптейді. Аңшылық өлеңдердегі Көк жендет атты
шығармада талай жыл өзіне серік болған құсынан айырылған аңшының зарын
тындасақ, өтірік өлеңдегі Бүркітте аңға салған құсына ырза болған аңшының
көңілін ұғамыз. Халық ауыз әдебиетінің белгілі зерттеушісі Ә.Қоңыратбаев:
Жас жеткіншектің ойын дамытатын сұлу сөздің бірі - өтірік өлең. Оны
балалар жаттап алатын болған. Бұл баланы тапқырлыққа баулыған [39, 49],
-дей отырып, бесік жырларының бұған қатынасы барлығына тоқталады. Дәлел
үшін Ә.Диваев жинап бастырған өлеңдерді мысалға келтірген.
Қазақ фольклорындағы өтірік өлеңдердің халық шығармашылығының басқа
үлгілерімен ендігі бір байланысы жаңылтпаш, айтыс, жұмбақтардан байқалады.
Халық шығармалары ішінде баланы дұрыс та айқын сөйлеуге үйрететін, тілін
ұстартуға жаттықтыратын жанр да бар. Ол - жаңылтпаш. Үлкен кісілерді
күлдіру үшін ағаттау естілетін бұрма сөздер тудырып, өңін айналдырып
жіберетін жаңылтпаштарды қоспағанда, бұл жанр көбіне балаларға арнала
айтылатын, соларға тән мұра [31, 359 б.],- дейді балалар әдебиетін
зерттеуге үлес қосқан ғалым Ш.Ахметов. Анықтай айтсақ, жаңылтпаш жанрын
айрықша байытқан өтірік өлеңдер екендігі анық. Жаңылтпаштың ең басты
қызметі - тіл үйрету. Бала тілін қалыптастыруға қызмет ететін өтірік
өлеңдердің бірнеше нұсқаларынан жаңылтпаштарды еске түсіріп, оның
ұқсастықтарын нақты дәйектейтіндігіне көз жеткізуге әбден болады. Мысалы:
Алты ана қасқыр,
Алты бала қасқыр.
Он кісі жиналып бір тырнаны жеген екен.
Ол тырнадан бір жілік қалған екен.
Ол жілікті кішкене дейін десе,
Алты қанат ақ ордаға тіреу екен.
Ол ақ орданы кішкене дейін десем,
Алты ақ нарға, алты қара нарға жүк екен [10, 46 б.].
Бұл өтірік өлендердің жаңылтпаштарға тән белгісі болса, өтірік өлең
табиғаты жағынан жұмбаққа жақын. Өтірік өлеңге әсіресе балалар бірден
елтіп, ондағы өтірік пен шындықтың ара-қатынасын пайымдауға көп тер төгеді.
Бұдан басқа өтірік өлеңдердің ауыз әдебиеті шығармаларындағы бір байланысын
айтыстар аңғартады. Балалардың бірін-бірі мазақтап сөз жарыстыруы, бірінен-
бірі асып түсудегі өлең үлгілері кәдімгі айтыстарды еске түсіреді. Сондай-
ақ, ел арасына ертеден тараған мысал айтыстары: Бәдік, Аң мен аңшының
айтысы, Мал мен иесінің айтысы, Өлі мен тірінің айтыстары өтіріктен
құр алақан емес. Жалпы өтірік өлеңдер әлем халықтары әдебиетінде де
кездеседі. Ел өтірігінің ауыз әдебиетінің негізінде қалыптасқандығын орыс,
корей, татар, башқұрт, азербайжан т.б. халықтардың ертегі, әңгіме,
өлеңдерінен білуге болады. Орыстың Небылицы аталатын Илья Муромец и
Издолище, Небылица про льдину, Небылица про щуку из Белого озера [40,
554-555 б.], - атты өлеңдерінде де мәңгілік мұз құрсанған көл жайлы,
шортан балықтың керемет күштілігі туралы сыр шертеді. Бір басының өзін
жеткізуге үш ат керек болғаны айтылады. Өлең оқиғасы қызықты, әрі әзіл-
сықаққа құрылған. Міне, осындай өлеңдер келіп, тапқырлыққа қатысты мысал
жанрын туғызып, оның кең көлемде қалыптасып, дамуына ықпал еткен. Айталық,
А.М.Горькийдің өзі балаларға қызықты әңгіме туғызу үшін ауыз әдебиеті
үлгілерін пайдаланып, қызықты мысал айтыстар туғызған. Бұған оның
Самаурын, шәйнек, қант салғыш және т.б. туралы мысал айтыстары дәлел [41,
155-160].
Ендігі әңгіме жалпы Өтірік өлеңдер ауыз әдебиетінің заңдылықтарына
сай қалыптасқан ба? - деген сауалға жауап беру. Ел арасынан жазылып алынған
Өтірік өлеңдердің айтушысы болмаса, авторлары беймәлім екендігі талас
тудырмайды. Фольклорға тән басты ерекшелік — көп нұсқалық. Біз қарастырып
отырған өтірік өлеңдер де осы заңдылыққа сай келеді. Оның басты дәлелі
халық арасына кеңінен тараған Қырық өтірік әр кез, әр шақта түрленіп,
өңделіп жаңаша жаңғырып отырған. Мысалы: 1) Өтірік өлең жазып алған
В.В.Радлов; 2) Өтірік өлең М.Ж.Көпеев жазып алған нұсқасы; 3) Өтірік
өлең жинаған І.Жансүгіров; 4) Қырық өтірік әңгіме және қарасөз түріндегі
толық нұсқасы, бастырушы Б.Ысқақовтың алғы сөзімен Асыл сөз атты кітапқа
енген. Бұдан да басқа Қырық өтірік әңгіме, жыр үлгісінің бірнеше мәрте
жарық көргенін жоғарыда атап өттік. Жинақталып, жұрт назарына ұсынылған
өтірік өлеңдердің мәтінінде көптеген айырмашылықтар бар. Алдымен,
В.В.Радлов жазып алған нұсқа 12 шумақтан тұрса [1, 39 б.], М.Ж.Көпеев
нұсқасы 12 шумақтан [42, 42 б.], І.Жансүгіров жинақтауында 40 шумақ болса
[10,11 б.], соңғы жарияланымда 50 шумақ болып шыққан [22, 100 б.] . Бұндай
айырмашылықтың тек өтірік өлеңдердің көлемінде ғана емес, шығарманың
мәтіндерінен де көрініп тұрғаны жұмыста салыстырмалы түрде түсіндірілді.
Бұндай айырмашылық Шыбын, Бүркіт және балалардың өтірік өлеңдерінде де
кездеседі.
Өтірік өлең дегенде бұл шын нәрсені бұрмалайтын, баланы дұрыс
бағытынан тайдыратын нәрсе деп, оның байыбына бармай, оған жеңіл-желпі
нәрсе деп, шошына қарауға болмайды. Өтірік өлеңдердің айтылуында ерекше сыр-
сипат бар.
Өтірік өлеңдер аса қызықты, адам ақылына сыйымсыз, тіреуі жоқ оқыс
сөздерге құрылғандықтан, тыңдаушысының бәрі де қыран жамқан күлкіге, көңіл
сергітерлік ойын-сауыққа, думан сейілге айналдырып жібереді. Әсіресе
балаларды мәз-мейрам етеді. Ұзақ күнге арып-талып, біреудің қол астында
жалшылықта жүріп еңбек етсе де, халық өз көңілдерін көтеру үшін кей
кездерде осындай қуақы, оспақты әзіл-сөздермен балаларын жұбатып,
жарастықты қалжыңдар айтып, ойын-сауық құрып отырған.
Өтірік өлеңдер өзінің қызықтығы арқылы балаларды мәз-мейрам етумен
қатар, оларды неше алуан жәндіктердің атымен, олардың іс –тәсілімен, шама-
шарқымен таныстырады. Шыбын-шіркей, құмырсқаларды, салмақсыз үрген қарынды
қағанақ пен қуықты кереметтей алып етіп суреттегеніне, көбелекпен қасқыр
қуғанына, шымшықтың жұмыртқасын келі қылдым дегендері еріксіз күлдіреді.
Осынысымен қатар қазір сирек қолданылатын көне атауларды еске түсіреді.
Өтірік өлеңдердің тағы бір өзгешелігі – балаларды қиыннан қиыстырып
келтіретін тапқырлыққа үйретеді. Сөздің реті, орнын тауып қисынды сөйлеуге
шеберлендіреді. Өйткені өтірік өлеңдерде әсерлі қисын тапқан көркем
сөздер, жақсы теңеулер көп. Өтірік өлеңдердегі суреттелген көріністердің
бәрі де әсерлеу, шендестіру, бейнелеу арқылы беріледі. Түйедейді түймедей
етіп көрсету арқылы оқыс көріністер баланы мәз-мейрам етеді. Осындай
ерекшеліктеріне қарап, тазшалар жайындағы ертегілер мен өтірік әңгімелерді,
өтірік орталау және орта мектепте оқитын балалар үшін өте қолайлы деп
білеміз.
Түйіндей айтсақ, ел өтірігінің халық әдебиетінің бір саласы екендігі
дау тудырмайды. Себебі оның ауызша туып, ауызша таралуы, бірнеше нұсқалы
болуы, халық тұрмысымен байланысты шығуы, орындалу мәнерімен, дәстүрлі
мақаммен айтылуының өзі фольклор мұрасы екендігін айғақтай алады.
2 ӨТІРІК ӨЛЕҢДЕРДІҢ ЖАНРЛЫҚ СИПАТЫ
2.1 Қазақ фольклорындағы өтірік өлеңдердің жанрлық ерекшеліктері
Өтірік өлең – қазақ халқының тұрмыс-салтына байланысты
туындаған ауыз әдебиетінің көне үлгісі және өтiрiк өлең қазақ халық
поэзиясындағы ерекше қызғылықты, балалар құмарта, таңдана тыңдап, қызыға
жаттап алатын фольклорлық жанр. Өтірік өлеңдердің өзіндік дәстүрі бар.
Тұрмыстағы қарапайым заттар, жан-жануарлар, шыбын-шіркейлер тіршілігін, іс
әрекеттерін саналы түрде ұлғайтып көрсету арқылы олар адам қиялын небір
ғажайып дүниеге: қызықты оқиғаларға жетелейді. Күнделікті бір-бірінен
алшақ ұғымдар, ойға келе бермейтін іс-әрекеттер өтірік өлеңдерде әдемі
үйлесімін тауып, еріксіз күлкі тудырады. Осы оқиғалардың басы-қасында
оларды көрген, басынан өткерген қуақы тілді кейіпкер жүреді.
Өтірік өлеңдерде қиялға мейлінше еркіндік берілген. Алайда ол
күнделікті тіршіліктен, күн көру, кәсіптен туындап жатады. Сондықтан да
қиял-ғажайып ертегілердегі тылсым күш, сиқырлы заттар, мифтік каһармандар
бұған тән емес. Өтірік өлеңдердің көркемдік шарты - өтірікті жорта
шындықтай баяндау, қиыспайтынды шебер қиыстыру болып табылады. Қазақтың
ертедегі салты бойынша ойын-сауық кезінде айтылатын өлеңнің бір түрі. Бұл
алуандас өлеңдер көбіне күлкілі, қызықты сюжеттерге құрылады.
Өтірік өлеңдер кейде сан түрлі оқиғаларды қамтып, көлемі жағынан ұзақ
болып келсе, кейде қысқа қайырылады. Мұнымен қатар тұтас сюжетке құрылған,
бас-аяғы жинақталған өлеңдер де кездеседі.
Өтірік өлеңдерді айту оңай болып көрінгенмен, шығаруы оңай емес. Ол
ақынның ақындық өнерді талап етумен қатар, фантазияның мол болуын қажет
етеді. Өйткені өтірік өлең, оның сюжеті қиыннан құрастырылуды, түймедей
нәрсені түйедей етіп, болмаса, керісінше, түйедей нәрсені түймедей етіп
көрсетіп, жоқтан бар жасап, адам айтса нанғысыз оқиғаларды ойлап табуды
тілейді. Бұл өлеңдер суреттелетін нәрселердің бәрі адамның көз алдындағы
заттардан, нақтылы шындықтан, жалпыға түсінікті көріністерден алынады.
Бірақ олардың ісі, қарым-қатынасы, атқаратын қызметі шындыққа жанаспайтын,
адам сенбейтін жағдайда суреттелуі керек. Сонда ғана ол өтірік өлеңдік
дәрежесіне жетеді. Өтірік өлеңдер әрқашан да күлкілі, қызықты оқиғаларға
құрылады.
Өтірік өлеңдер айтайын деген ойын, суреттейтін деген көріністерін
тыңдаушыға әсірелеу, бейнелеу арқылы жеткізіп отырады. Осы ретпен ол неше
түрлі картиналар, образдар жасайды. Шендестіру арқылы бір заттың екінші
заттан өзгешелігін, артықтығын көрсету өтірік өлең жанрының басты
ерекшелігі саналады. Өтірік өлеңдер басқа елдердің ауыз әдебиетінде сирек
болғанымен де, қазақтың халық әдебиетінде едәуір орны бар жанрдың бір
саласы екендігінде шүбә жоқ. Мұнда өтірік айтылса да, оның арғы негізінде
шындық жатады. Өмір құбылысы мен адамның әрекет, айласы бейнелеу, көбіне,
әсірелеу арқылы көрсетіледі. Өтірік өлең әзіл-оспаққа құрылып, көбіне той-
думанда, ойын-сауықтарда айтылған. Халық поэзиясында айрықша тапқырлық пен
өмір шындығын өзгертіп, қисынсыз түрге келтіріп айтудың шеберлік белгісі
ретінде бағаланған. Өтірік өлеңде суреттелетін оқиға желісі нақтылы
шындықтан алынғанымен, ондағы іс-әрекет шынайы өмірге жанаспайды:
Бір қоянды міндім де аспанға ұштым,
Екпініне шыдамай жерге түстім.
Алты күндей ақ боран соғып еді,
Жалғыз қурай түбіне ас қып іштім.
Дүниенің ауыры үрген қарын,
Жалғыз өзім көтердім соның бәрін.
Алты атанға үш төстеп артып едім,
Көтере алмай жығылды атандарым [23, 32 б.]. -
деген сияқты фантастикалық қиялға, күлкіге құрылады. Бұл келтірілген
мысалдарда суреттелген көріністердің бәрі әсірелеу, шендестіру ретімен
берілген. Бір нәрсені екіншісіне салыстыра отырып әдемі образдар жасаған.
Сонымен қатар нақтылы шындықтан алынған жанды-жансыз деректерді тыңдаушыға
қызық, күлкілі жеткізген. Бұлардың бәрін жыршы ақын өз атынан, өзін
қатыстыра айта отырып, адам сенбестік нанғысыз әңгімелер тудырған.
Жанрдың түбегейлі зерттелуін қазақтың көптеген ғалымдары зерттеп
кеткен болатын. Атап айтсақ, З.Ахметов, З.Қабдоллов, С.Қирабаев, Р.Нұрғали
сынды атақты ғалымдар осы салада өз зерттеулерін дәлелдеп берді.
Фольклортану саласында түрді танудың мәселесіне қатысты құнды ізденістер
дарынды ғалымдар М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, М.Ғабдуллин,
Н.С.Смирнова, Б.Уақатов еңбектерінен бастау алған. Бұл істі жалғастыруға
Р.Бердібаев, О.Нұрмағамбетова, Е.Тұрсынов, С.Қасқабасов, Б.Әзібаева,
Ш.Ыбыраев, А.Сейдімбек, Б.Абылқасымов, Б.С.Рақымов т.б. үлес қосты. Өтірік
өлеңдердің жанрлық сипатына қатысты бұл еңбектер және басқа халықтардың
өтірік өнеріне баға берген ғалымдардың зерттеулері жолбасшы болды. Өтірік
өлеңдердің тарихына үңілген ғалымдар пікірлерін саралап барып, жанрлық
анықтама беруге болады.
Қазақтың өтірік өлеңдеріне қатысты тексерулер жүргізген
А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, М.О.Әуезов, Ә.Марғұлан, І.Жансүгіров,
М.Ғабдуллин, Т.Қожакеев, Ш.Ахметов, З.Ахметов, Ш.Ыбыраевтар еңбектерінде
жанрлық мәселеге байланысты пікірлерге орын берілген. Өтірік өлеңдерге
терең үңіліп, нақтылы анықтама берген академик З.Ахметов еді. Жанрлық
тұрғыдан ғалым мынадай тұжырым жасаған: Өтірік өлең — қазақ ауыз
әдебиетіндегі өмір құбылыстарын шындыққа жанаспайтындай етіп айтатын өлең
түрі. Негізінен алғанда өмірде бар нәрселер өлең қылып айтылады, бірақ сол
нәрселердің сипат-ерекшеліктері, қимыл-әрекеттері табиғи қалпынан
өзгертіліп, мүлде нанымсыз етіліп көрсетіледі. Сондай-ақ, әр түрлі
жануарларға, аң, құстарға, жәндіктерге адам істейтін әрекеттер телініп
айтылады немесе адамның істейтін істері шындықтан алшақтап сипатталады, -
дей отырып, өтірік өлеңнің тәлім-тәрбиелік қасиеттерін түсіндіреді [43, 160
б.]. Орыс былиналарына қатысты зерттеулерінде В.Я.Пропп ондағы сықақ пен
өтіріктің көрінісіне мән берген [40, 553 б.]. Бұндай пікірді Д.С.Лихачев та
айтқан [40, 551 б.]. Өтіріктің көркемдік жағынан айтылуы тұрғысынан орыс
фольклорында халық сатирасы (народная сатира) деген ұғым ұшырасады [40, 553
б.]. Жалпы фольклордағы өтірік өлеңдерге қатысты түйінді пікірлер оның
күлкі-әжуа, сын-сықаққа құрылғанын атайды. Бұған қарап, өтірік өлеңдерді
немесе өтірік әңгімелерді фольклордың қай түріне жатқызамыз деген сауал
туындайды. Бұл тұрғыда А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, Ә.Марғұлан,
І.Жансүгіров, М.Ғабдуллин пайымдаулары мен З.Ахметов, Т.Қожакеев,
Ш.Ыбыраев, К.Ісләмжанұлы пікірлері дәлелді айтылғанын түсінеміз. Бұл
тұжырым Ш.Ахметов тарапынан да дұрыс шешімін тапқан. Өтірік өлеңдегі
кейіпкерлер арасындағы қарым-қатынастар, олардың өмір тіршілігі үшін
жасаған әрекеттері тым күлкілі болып отырады. Әлгі қарым-қатынастар
бейнелеу, әсірелеу арқылы суреттеледі [30, 362 б.]- дейді. Қалай қарасақ
та, түйінді пікірлер өтірік өлеңнің күлкіге қатыстылығын басымырақ
көрсетуге байланыстырудан туған. Ал, қазақ әдебиетіне арналған көп
томдықтарда өтірік өлеңдер бірде тұрмыс-салт өлеңдері қатарында, енді бірде
жұмбақ, жаңылтпаштармен бірге қаралған [30, 341-365]. Мұның өзі қазақ
фольклорының тектері түгенделсе де, түрлері әлі де зерттеу керек екендігін
көрсетеді. Өтірік өлеңдердің жинақталуы және зерттелу тарихы рухани
мұрамызда Қазақ халық сатиралары бар деген қорытындыға әкеледі. Тек
жағынан бұлар драмаға тән. Себебі олардың тыңдаушысы, айтушысы, сыншылары
бар. Тыңдаушысы мен сыншысы халық болса, айтушылары сөзге жүйрік, қу тілді
тапқыр әзілкештер екен. Халық сатирасы түр жағынан өтірік өлеңдер, өтірік
әңгімелер, мысалдар, мысал айтыстары болып бөлінеді. Соның бірі — ел
өтірігі. Дер кезінде назар аудармағандықтан, олардың көбі бізге жетпеген.
Жетсе де, там-тұмдап, толық қалпы сақталмаған.
Түйіндей айтсақ, ел өтірігі мынадай түрлерде көрінеді:
Біріншісі, шын-дық пен өтіріктің арасын тайталасқа түсіретін, өтірік
арқылы қалтқысыз сендіруге тырысатын мақтаныш, алдау, мазақтау арқылы
айтылатын халық поэзиясыиың түрін - өтірік өлеңдер дейміз.
Екіншісі, өтірік жырлар - халық шығармашылығындағы өмір шындығын
ерекше түсініп, бірақ сол шындықтың өңін айналдырып ақиқатқа жатпайтындай
қылып кең көлемде баяндайтын туындылар.
Үшіншісі, өтірік өлеңдердің шығу тегін анықтайтын қара сөзбен айтылса
да, өзіндік белгілері поэзияға жақын және шындыққа жанаспайтын драмаға тән
күлкілі өтірік әңгімелер.
Қорыта келгенде, ел өтірігінің жанрлық сипатын нақтылай атап,
анықтама беруге талпындық. Жанрлық жағынан және тақырыптық түрлерін
жіктегенімізді төмендегі кестемен түсіндіруді жөн санадық:
Ел өтірігі
(тек)
Өтірік жыр
(түр)
Өтірік бәс
Өтірік ерлік
Жалпы
Жалпы қазақ фольклортану ғылымында өтірік жыр туралы мәлімет тек қана
І.Жансүгіров еңбегінде ғана аталған. Өтірік жыр, өтірік өлең ұғымдары бір-
бірінен алшақ тұрған дүние емес. Бұның негізінде белгілі бір жанрдың
қалыптасуы мен даму эволюциясы жатқаны анық. Алғашқы өтірікті шығарушылар
халық көңілін көтеру үшін барынша аянбай ізденіп, эпикалық жағынан қиыннан
қиыстырып, түрлі оқиғалар ойлап тапқан. Ойын-сауық нәтижесінде пайда болған
көлемді өтірік жырлардың шамамен қанша уақыт жасағандығын кесіп айту өте
қиын. Олардың көпшілігі ойын-сауық кеміп, қоғамдық өзгерістер ұмыт болған
шақта бірте-бірте көмескіленіп, халық жадынан ұмыт болған. Талданып отырған
Шыбын, Кірпік шешен, Торы тай т.б. жырлар оны толық дәлелдей алады.
Жырау және жыршылдық дәуір шеңберінде қалыптасып, олардың шығармашылығы
тоқырауға ұшырағанда алдымен өтірік жырлардың тынысы тарылған деудің қисыны
бар. Ал, ақындар шығармашылығы дәстүрі өтірік өлеңдердің дамуын кеңейткен.
Бұл балалар арасында жатталып, үздіксіз айтылу арқылы түрлі кезеңдерден
сүрінбей өткен. Сондықтан халық шығармашылығындағы өтірік поэзияны жанрлық
жағынан өтірік өлең дегеніміз жөн. Қажет болса, өлең деген ұғымның халық
түсінігіндегі пайымдалуы анағұрлым ауқымды. Айталық, тұрмыс-салтқа қатысты
туған өлеңдерде жыр, өлең, толғау т.б. баршылық. Жанрлық жүйелеу нәтижесі
Тұрмыс-салт жырлары деген тұжырымға тоқталған. Ендеше көркемдік жүйесіне
қарай отырып, халық поэзиясының бір түрі өтірік өлеңдер деген атаудың
өзіндік дербес жанр бола алатындығын аңғардық.
Өтірік өлең - өмір шындығын біліп, игерген өнер адамының сол
шындықтың өңін айналдырып, бір ауыз шындық қоспастан тамаша татымды шығарма
жасаудың негізінде пайда болған жанр екендігі анық.
Өтірік өлеңде, қиыннан қиыстырылған тапқырлық, ойдың өткірлігі мен
логикалық жүйенің қисыны сарапқа түседі. Ақыл-өрісін кеңейтетін
фантазиялық қиялдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Негізгі бөлім
1 Қазақ халық шығармашылығындағы өтірік өлеңдер мен өтірік әңгімелер
1.1 Өтірік өлеңдер мен өтірік әңгімелердің жиналып, зерттелу
тарихы ... ... . 8
1.2 Ауыз әдебиетінің басқа жанрларымен өтірік өлеңдердің байланыс-
бірлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 Өтірік өлеңдердің жанрлық сипаты
2.1 Қазақ фольклорындағы өтірік өлеңдердің жанрлық
ерекшеліктері ... ... .. 18
2.2 Өтірік өлеңдердің көркемдік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.. 43
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халық өлеңдерінің қатарынан
лайықты орын алатын - өтірік өлеңдер. Халық шығармашылық өнеріне қатысты
зерттеушілер назарынан өтірік өлеңдер тыс қалмай, әр кезеңде айтылып,
байыпты бағалар берілген еді. Солай десек те, өтірік өлеңдердің шығу тегі
мен дамуы, жанрлық ерекшелігі, өзіндік табиғи болмыс-бітімі бүгінгі күнге
дейін арнайы тексерілмегендігіне көз жеткізуге болады. Ғұлама ғалым
Ә.Х.Марғұланның Өтірік өлеңдер басқа елдердің ауыз әдебиетінде сирек
болғанымен де, қазақтың халық әдебиетінде едәуір орны бар жанр. Мұнда
өтірік айтылса да, негізінде шындық жатады. Өмір құбылысы мен адамның
әрекет, айласын бейнелеу, көбіне әсірелеу арқылы көрсетіледі, -деуін ел
өтірігінің елеулі екендігіне мән беру керектігін ескерту деп түсінгеніміз
абзал.
Сонымен қатар қазақтың өтірік өлеңдерін басқа да халықтардың өтірік
өлеңдерімен салыстыра қарап, ғылымдағы озық әдіс-тәсілдермен түсіндіру
қажеттігі фольклортанудағы келелі іс болмақ. Халық өлеңдерінің бірі
делінетін өтірік өлеңдердің толық жинақталмауы және арнайы жеке жинақ
ретінде жарық көрмеуі де бұл саладағы келеңсіздікті көрсетеді.
Күні кешегі Кеңес заманында өтірік өлеңдер балалар әдебиетіне қатысты
қаралғаны болмаса, кең көлемде зерделенбеді. Халық шығармашылық өнеріндегі
өтірік өлеңдердің парқына бармай, тар шеңберде жаңсақ пікірлер айтылғаны
жасырын емес. Жаратылысқа жұптасу тән екендігін ескерсек, сөз өнеріндегі
өтірік пен шындықтың арасын пайымдау оңай іс емес. Өтірік болмаса шындықтың
салмағы, таразының басындағы ауырлығы білінбес те еді. Халық арасындағы
айтылатын астарлы ойдың түйіні - шындық пен өтірікті тайталасқа түсіріп,
шындыққа жетудің жолына жарық түсіру. Сөйтіп, өнердің жасампаздығын
танытуда оның жеңбейтіні жоқ екендігін дәріптеп, өтірікті келістіре
айтушылардың тапқырлығын, сөзге шеберлігі мен шешендік даналығын ұрпаққа
үлгі-өнеге қылатындығына көз жеткіземіз. Түп-тамыры әзіл-оспақ, өткір сынға
құрылған өтірік өлең — сөздегі тапқырлық, сөз барымтасындағы логиканың
күштілігін барынша айғақтайды.
Біз бұдан халқымыздың шығармашылық өнеріндегі өтірік өлеңдердің
маңыздылығына көз жеткізіп, оны ғылыми тұрғыдан зерттеу өзекті тақырып
болады деген тұжырымға тоқтадық.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ фольклорындағы өтірік
өлеңдердің шығу тегі мен дамуы, жанрлық ерекшелігі мен тақырыптық бөлінісі
және ондағы юмор мен сатираның белгілерін зерделеу ғылыми еңбектің мән-
мағынасын таныта алады. Диплом жұмысында сөз өнеріндегі өтіріктің атқаратын
қызметінің тексерілуі өтірік өлеңнің поэтикасын толық түсіндіруге арналған.
Жұмыстағы шешімін күткен мәселелерге жауап беру, шын мәнінде өтірік
өлеңдердің халық поэзиясындағы алатын орнын анықтауға мүмкіндік береді.
Еңбектің құрылымы мен ондағы негізгі нәтижелер ғылыми жұмыстың жаңалығын
дәлелдейді.
Зерттеудің практикалық мәні. Диплом жұмысының нәтижелерін жоғары оқу
орындарының филология факультеттерінде Қазақ халық ауыз әдебиеті пәні
бойынша оқулық, оқу құралдары ретінде жалпы және арнаулы курстар мен
семинарларға пайдалануға болады. Сондай-ақ, Әдебиет теориясы,
Әдебиеттануға кіріспе пәндері негізінде юмор мен сатира жайындағы
түсінікті кеңейтуге септігін тигізе алады. Ел өтірігінің тек-тамырын,
табиғи болмыс-бітімін кең көлемде алғаш сөз еткен еңбек Елбасының халыққа
жолдауындағы Мәдени мұра игеру бағдарламасына сай жазылған.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Қазақ ауыз әдебиетінің үлгілерін ел
арасынан жинақтап, жариялау ісімен айналысып, басқа халықтардың тіліне
аударған XIX ғасырдағы Европа ғалымдары мен саяхатшыларының еңбектерінде
өтірік өлеңдер мен өтірік әңгімелер қалыс қалмаған. Мәселен, қазақ
фольклоры тарихында лайықты бағаланатын В.В.Радлов, Ә.Диваевтардың өтірік
өлендерді жинақтап, баспа жүзіне шығаруы және ел өтірігіне қатысты азды-
көпті пікірлері барлығы тексеру барысында нақтыланды. Бұл істе М.Ж.Көпеев,
М.Жұмабаевтың үлесі бар екендігін білдік. Өтірік өлеңдердің кейбір үлгілері
Дала уалаятының газеті, Жас қазақ, Жаңа мектеп журналдары және т.б.
баспасөз беттерінде жарияланып тұрған.
ХІХ ғасырдың бас кезеңінен бастап, қазақ фольклорын жинақтау, жариялау
және зерттеу ісі жедел қолға алынғаны мәлім. Осы кезеңде ел өтірігі де
елеусіз қалмай, көптеген ғалымдар жинақтау, жариялау ісімен қоса, бағалы
пікірлер қалдырған. Қазақтың көрнекті ақыны, қоғам қайраткері І.Жансүгіров
өтірік өлеңдерді жинап, арнайы алғы сөз жазып 1927 жылы Өтірік деген
атпен Мәскеудегі Кеңестер Одағының кіндік баспасынан кітап шығарады. Араб
таңбасымен жарық көрген бұл еңбек көптеген жылдар бойы қолжазба қорында
сақталып, жұрт назарынан тыс қалған еді. Кітап еліміздің тәуелсіздік
алғанынан кейін, жиырма бірінші ғасырда оқулық болып жарық көрді. Өтірік
өлеңдер бұдан кейін Ө.Тұрманжанов, Б.Кенжебаев, Н.Төреқұловтар
құрастыруымен жарық көреді. Ал, өтірік өлеңдер туралы ғылыми пікір айту
ауыз әдебиетіне байланысты зерттеу еңбектер мен көп томдықтарда ғана
көрсетіліп, фольклордың тарихына арналған шолуларда ретіне қарай сөз
болған.
Қазақтың халық поэзиясындағы өтірік өлеңдерге қатысты А.Байтұрсынов,
Х.Досмұхамедұлы, М.Әуезов, Е.Ысмайловтар құнды пікірлер білдірсе, көп
томдықтарға мақала жазған Ә.Марғұлан, Ш.Ахметовтар өтірік өлендерге арнайы
тоқталған еді. Бұл істе балалар фольклорына байланысты маңызды бастамалар
көтерген Ш.Ахметов, Ш.Ыбыраев, К.Ісләмжанұлы, Қ.Ергөбеков, Б.Ыбыраймов,
С.Шахиналардың еңбектерінде де ел өтірігінің назарда ұсталғандығын
түсіндік. Демек, өтірік өлеңдер зиялы қауымның нақты тексеру нысанасына
айналмаса да, халық шығармасының бір саласы екендігіне қатысты қарастырылып
келген.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ фольклорындағы өтірік
өлеңдердің халық шығармашылығы арқылы қалыптасуы мен дамуын, халық
поэзиясындағы алатын орнын анықтау зерттеу жұмысының басты мақсаты болып
табылады.
Қазақ фольклортану ғылымын қалыптастыруға ат салысқан А.Байтұрсынов,
М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедұлы, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, М.Әуезов,
Е.Ысмайлов, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев, Ә.Марғұлан т.б. дарынды
ғалымдарымыздың халық мұрасына байланысты ой-пікірлерінде өтірік өлеңдер
қалыс қалмай, өтірік өнер бәсекесі ежелден келе жатқан ауыз әдебиетінің бір
саласы екендігі куатталған. Бұндай ой-пікірлер мен пайымдаулар біздің
тексерісімізге тікелей таяныш-тірек болды. Сондай-ақ, өзге де халықтардың
шығармашылығындағы өтірік өлеңдермен салыстыра қарауға К.И.Чуковский,
В.Я.Пропп, Д.СЛихачев, Р.А.Хашба, О.Сафаров, О.Ф.Ягафаров, С.Т.Лазутин және
т.б. еңбектерінің септігі тиді.
Халық поэзиясының құндылықтарына қатысты зерттеулер жазған Б.Уақатов,
Р.Бердібай, З.Ахметов, Е.Тұрсынов, С.Қасқабасов, А.Сейдімбек, М.Тілеужанов
және т.б. тұжырымдарына сүйеніп, ғылыми ізденістерімізде өтірік өлеңдердің
халық ауыз әдебиетіндегі орнын нақтылай көрсетуге, біліміміз жеткенше
тиянақтауға талпындық. Негізгі мақсатқа жету үшін алдымызға мынадай
міндеттер қойдық:
- алдымен, өтірік өлеңдердің жиналуы мен жариялануына басты назар
аудардық. Нәтижесінде өтірік өлеңдердің екі ғасырға жуық уақытта
жинақталып, жарияланып келе жатқанын анықтадық. Екіншіден, өтірік
өлеңдердің зерттелу шежіресіне көңіл бөліп, халық поэзиясына қатысты пікір
білдірген ғалымдардың ізденістеріне жүгіндік. Нәтижесінде ел өтірігінің
арнайы тексеріліп, ғылыми тұрғыдан жан-жақты бағасын алмағандығын түсіндік.
Ол үшін төмендегідей маңызды мәселелерді жүзеге асыру қажет деген түйінге
тоқтадық:
- қазақ халық поэзиясындағы өтірік өлеңдердің шығу тегі мен дамуына
байланысты зерделеу ісі маңызды міндеттердің бірі болмақ;
- ғылыми ізденіс арқылы ауыз әдебиетінің басқа жанрларымен өтірік
өлеңдердің байланыс-бірлігіне жауап беру қажет;
- ұлттық мұрамыздың сөз өнеріндегі бір түрі ретінде диплом жұмысында
өтірік өлеңдердің жанрлық сипатына жауап берілуі керек;
- өтірік өлеңдердің түрлері мен тақырыптық топтасуларына нақтылы
тұжырым жасалуы тиіс;
- басқа халық өлеңдеріне қарағанда, өтірік өлеңдердегі күлкі, әзіл-
ажуа, сын-сықақ барлығын ескеріп, ондағы юмор мен сатираның белгілерін
дәлелдеу өзекті мәселелердің бірі болмақ;
- сөз өнеріндегі өтіріктің атқаратын қызметіне тоқталу фольклордағы
шешімін таппаған сұрақтардың бірі деп түсініп, бұл тұрғыда өтірік өлеңдерді
құрылысы мен сюжеті, тіл өрнегі және өлең өлшемдері арқылы тексеруіміз
жұмыстың маңызын арттыратындығын пайымдадық.
Зерттеу нысаны. Курстық жұмысты жазуда халық ауыз әдебиетіндегі
өтірік өлеңдер мен әңгімелер пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негізі.Диплом жұмысының
теориялық және әдіснамалық негізі әдебиеттану ғылымының жетістіктері арқылы
жасалып ғылыми ізденістерді басшылыққа алудан туындаған. Әсіресе, қазақ
халық поэзиясын оның тек пен түрлеріне қарай саралап, салыстырмалы әдістер
арқылы қарастырылған еңбектер ізденісіміздің әдіснамалық жол басшысы және
ғылыми тірегі болды. Бұл істе қазақ фольклортану ілімін қалыптастыруға үлес
қосқан А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, С.Сейфуллин, М.Әуезов, Е.Ысмайлов,
Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Б.Уақатов, О.Нұрмағамбетова, З.Ахметов,
Р.Бердібай, С.Садырбаев, М.Тілеужанов, С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев,
А.Сейдімбек, Е.Тұрсынов және т.б. ғалымдар еңбектеріне зер салынып,
қажеттілігіне қарай негізге алынды.
Сонымен қатар, орыс оқымыстылары мен фольклортанушыларының және басқа
да халықтардың тақырыпқа қатысты зерттеген ғалымдарының ой-пікірлері кәдеге
жаратылды. Жұмыста индуктивтік әдіс-амалдармен қоса, поэтикалық жағынан
саралауда эвристикалық, синхрондық әдістер жүзеге асты
1 ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ.
1.1 Өтірік өлеңдердің зерттелу тарихы
Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін ел арасынан жинақтап, жариялау ісімен
айналысып, басқа халықтардың тіліне аударған XIX ғасырдағы Европа ғалымдары
мен саяхатшыларының еңбектерінде де өтірік өлеңдер мен өтірік әңгімелер
ұшырасады. Мәселен, қазақ фольклорын жинақтауға айтарлықтай үлес қосқан
В.В.Радлов еңбегінде өтірік өлең жинақталып, онда ғалым өтірік өлеңді Қара
өлең тобына жатқызған. [1, 256 б.]. Өтірік өлеңдер Ә.Диваев жинақтаған
этнографиялық материалдары ішінен де кездеседі. Мұндағы екі өтірік өлең
Сырдария бойынан жазылып алынса [2, 1-31б.], Қырық өтірік Әулие - Ата
уезінен жинақталған екен [3, 138 б.]. Өтірікті айтушылар жөнінде және
олардың өтірік айтудағы өнерлеріне байланысты әңгімелер Дала уалаятының
газеті беттерінде де жарияланып тұрған [4, 576 б.]. Жоғарыдағы В.В.Радлов
жинақтаған өтірік өлең нұсқасын белгілі ақын, халық ауыз әдебиетін
жинақтаушы М.Ж.Көпеев те жазып алған. Бірақ салыстыру барысында белгілі
өлеңнің көптеген айырмашылықтары бар екен. Бұның өзі фольклорға тән
заңдылықты көрсетеді.
Қазақ фольклорының көптеген үлгілерін жинақтау, жариялау, зерттеу
мәселелері XX ғасырдың бас кезеңінде жедел қолға алынып, тиянақты жұмыстар
жүргізілгені мәлім. Халық арасынан жинақталған мұралардан сол кезеңде
өтірік өлеңдер де жазылып алынып, сол уақытта жаңадан жарық көре бастаған
газет-журнал беттерінде жариялана бастайды. Соның бір дәлелі Жас қазақ
журналында Құс төресі бидайықтың той бергені [5, 51-55 б.] және халық
мұрасын жинаушы Ө.Тұрманжановтың аталған журналға Қырық өтірікті
жариялағанын білдік [6, 87-88 б.]. Сондай-ақ, Жаңа мектеп журналы бетінде
М.Жұмабаевтың Өтірік өлеңі жарық көреді [7, 15-20 б.]. XX ғасырдың
отызыншы жылдарынан кейін балаларға арналған Қырық өтірік жеке кітап
болып жарық көреді [8, 97б.]. Осылардың ішінен І.Жансүгіровтің жинақтауымен
1927 жылы Өтірік деген атпен (араб таңбасындағы төте жазумен) Мәскеудегі
Кеңестер Одағының кіндік баспасынан жеке кітап ретінде құрастырылған
еңбекті айрықша атау керек [9, 104 б.]. Кітап еліміздің егемендік алуынан
кейін тұңғыш рет араб таңбасынан аударылып, оқулық болып жарық көрді [10,
63 б.].
Бұдан кейінгі өтірік өлеңдердің кейбір үлгілері арнайы жазылған халық
әдебиетіне байланысты еңбектерде ұшырасады [11, 440 б.]. Қазақ фольклорына
арналған көп томдықтағы өтірік өлеңдерге қатысты жазылған мақалаларда да
кейбір үзінділер мысалға алынған [12, 740 б.]. 1962 жылы Өтірік әңгімелер
жеке кітап болып басылған [13, 140 б.]. Халық арасындағы өтірік өлеңдер мен
әңгімелердің молынан жинақтаған үлгілерін М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және
өнер институтының қолжазба бөлімінен ұшыратамыз. Аталған І.Жансүгіровтің
Өтірік кітабы осында сақталған. Жинақталған мұралар арасынан Төреғали
Бекжанұлының өтірігі [14, 341 б.] және түрлі жәндіктерге қатысты өтірік
өлеңдер [15, 146 б.] мен белгілі Қырық өтіріктің үлгілері сақтаулы
екеніне көз жеткіздік [16, 325 б.]. Осындағы бар мұралардың көпшілігі
Қазақстан Ғылым академиясының орталық кітапханасынан да табылады [17].
Қолжазба қорындағы мұралардың кей үлгілері Балдырған беттерінен әр
жылдарда орын алған. Басты дәлелі журналдағы Суайттың өтірік өлеңдері
[18], Айға жеттім зымырап, Құмырсқаға қой бақтырдым, Мысықты торғай
бүріп өлтіріпті [19, 5 б.], Мұз тамақ, Шыбын, Бүркіт, Кірпік шешен
т.б. жарық көргендігі. Қазақтың әзілі мен қалжыңы жүрген жерде өтіріктің де
қалыс қалмайтындығы анық. Бұның қисындылығын Б.Кенжебаев, Н.Төреқұлов
құрастырып, алғы сөзін Ө.Тұрманжанов жазған Қазақтың күлдіргі сықақ
әңгімелері [20, 119 б.] атты жинақта нақтылай түседі. Өтірік өлеңдерге
байланысты Ел өтірігі, Сексен өтірік, Қырық өтірік жинақтары болса,
әр дәуірдегі уақыт талабына сай бұл істің жаңарып, қайта түлеп отырғанын
білдік. Бұл орайда, ел арасынан жинақталған өтірік өлеңдерді қайта қарап,
жеке кітап қылып бастырған Ш.Ахметовтің Өтірік өлеңдер [21, 128 б.] атты
еңбегін, Б.Ысқақовтың Асыл сөз [22, 432 б.] деп аталатын ауыз әдебиеті
үлгілерін топтастырған жинағында да өтірік өлеңдерге орын берілген. Өтірік
өлеңдердің көркемдігі жоғары нұсқалары фольклортанушы ғалым Ш.Ыбыраевтың
Ақ сандық, көк сандық атты балаларға арналған оқулық-хрестоматиясында да
жарияланып, кітаптың алғы сөзінде жалпы өтірікке қатысты құнды пікірлер
айтылған [23, 246 б.]. Ауыз әдебиетінің бір саласы болып табылатын өтірік
өлеңдер мерзімді баспасөз беттерінде жарық көріп отырған [24].
Қазақ халық ауыз әдебиетіндегі өтірік өлеңдер туралы алғаш салмақты
пікір ірі түрколог, әдебиет теориясының негізін салушылардың бірі
А.Байтұрсынов тарапынан айтылған еді. Өзінің 1926 жылы жарық көрген
Әдебиет танытқыш кітабында былай дейді: Өтірік өлеңнің не екенін аты да
айтып тұр. Өтірік өлең қалай шыққанын сөйлейтін ертегі бар; ертегінің
қысқаша мазмұны - қырық ауыз қисынын келтіріп, өтірік өлең айтқан адамға
бір хан қызын берем деген. Соған біреу қырық ауыз өлең айтып, қызын алған
[25, 320 б.], -дей отырып, арнайы үзінділер келтірген. Бүл пікірден өтірік
өлеңнің шығу тегі мен дамуының негізін неден іздеу керектігіне мән беру бар
екендігін түсінеміз.
Ел өтірігіне ерекше көңіл бөлгендердің бірі — айтулы ақын
І.Жансүгіров болатын. Өзі жинақтаған өтірік өлеңдерге байланысты алғы
сөзінде ол былай дейді: Қазақтың өтірік өлең, өтірік ертегі дегендері
расында кенеуі жоқ басқа өтірік емес, өте шеберлікпен, тілдің орамдылығымен
өзгеше өңделген сөз. Тұрмыс құбылысындағы құнарсыз нәрсені дардай қылып,
ойдан орақ орып, қырдан қысырақ матап, болымсыз нәрсені әлденеге ұқсатып,
дандайсытып, тыңдаушының сілекейін шұбыртқан өтірік. Ел жанына жатпайтын
жай сөз болса, белгілі бір түр алып Ел әдебиеті болмас та еді. Ел бұл
күнге шейін сақталмас та еді. Өтіріктің өмір кілтеңіне ұқсастығы болмаса,
ел әдебиетінің бойына сіңбес те еді. Жоқ, өтірік ел әдебиетінің бір мүшесі.
Өтірік әдебиетте өмір көп. Салғастыру бар, сықақ мол [10, 63 б.], - дейді.
Бұны қазақ поэзиясының дүлдүлі атанған ақынның сөзі мен туған халқының
мұрасына деген терең түсінігі дегеніміз жөн.
Қазақ халық әдебиетінің тектері мен түрлерін және классификациясын
жасап, жалпы жұртшылық назар аударуға ықпал еткен Х.Досмұхамедұлы еңбегінде
де өтірік өлеңге орын берілген [26, 176 б.]. Рухани мұрамыздың барлық
болмыс-бітіміне айрықша мұқият қарап, мәнді еңбектер қалдырған ғұлама
ғалым, заңғар жазушы М.Әуезов те өтірік өлеңдер мен әңгімелерге жете көңіл
бөлген. Ұлы жазушы Қырық өтіріктің халық арасына кең тарағанын айтып,
ондағы қырық санының өтіріктің көптігін білдіретіндігін және олардың тәлім-
тәрбиелік қызметіне жауап береді. Өзгешелігі халықтың тапқырлық, жүйріктік
сияқты өнерді сүйгендігін білдіреді. Қиыннан қиыстырған өткір қиялды
бағалағандығын көрсетеді. Халық фантазиясының тереңдік, жүйріктігіне айғақ
болады. Ол фантазия өмірде барды ғана сөз қылмайды. Өмірде болса екен
дегенді де сөз қылады [27, 112 б.] - дейді. Өтірік өлеңдердің сал-серілер
салтында болғандығын белгілі ғалым Е.Ысмайлов та нақты мысалмен айтқан [28,
340 б.].
Қазақ әдебиетінің тарихына арналған көп томдық еңбекте академик
Ә.Х.Марғұлан өтірік өлеңдерді жұртқа жағымсыз мінез-қылықтарды, өмір-
тіршіліктегі кемшіліктерді сынап, сықақтайтын шығармалар тобына жатқызған
[29, 338 б.]. Бұндай пікір ауыз әдебиетіне арналған оқулық авторы
М.Ғабдуллин атынан да айтылған [30, 680 б.]. Халық ауыз әдебиетінің бір
саласы өтірік өлеңдерге байланысты байсалды пікір қозғап, терең тексерулер
жүргізген Ш.Ахметов болатын [31, 227б.], . Қазақ фольклорындағы өтірік
өлеңдерге мән беріп, ондағы кекесін, сықақтың молдығына қатысты пікірлер
айтқан ғалым Т.Қожакеев еді [32, 156 б.]. Өзінің сатираға қатысты
еңбектерінде өтіріктегі сыншылдыққа ден қойып, ауыз әдебиетінің бұл түрін
шешендік сөздер құрамына жатқызады [33, 258 б.].
Фольклортанушы ғалым Ш.Ыбыраев өтірік өлеңдердің пайда болуы, оның
өзіндік дәстүрі мен көркемдік ерекшеліктері туралы құнды пікірлер айтады
[34, 496 б.]. Қазақ фольклорының қазіргі жанрлық кестесін ұсынған ғалым
өтірік өлеңдерді балалар фольклорының қатарында қарайды [34]. Бұл пікір
К.Ісләмжанұлы еңбегінде де қуатталған [35,144 б.].
Сонымен өтірік өлеңдер мен өтірік әңгімелердің зерттелу тарихы бұл
жанрдың ежелден қалыптасып, дамуын түсіндіреді.
Өтірік өлеңдерге байланысты пікірлер айтқан ғалымдар назарынан оның
шығу тегі мен дамуы қалыс қалмаған. Мәселен, А.Байтұрсынов өтірік өлең
негізі ертегіде жатқанын атайды [25, 234 б.]. Бұндай байлам М.Әуезов
тарапынан да болған [27, 100 б.]. Аталған мәселеге неғұрлым тереңдеп барған
І.Жансүгіров деудің қисыны бар. Ақынның өзі жинақтаған Өтірік атты
еңбегінде былай дейді: Шынында біздің ел әдебиетінде өтірік араласпаса
ажары кірген сөз бар ма? Ел әдебиетінің бәрі де өтірікке, желдіртпеге,
желөкпелікке шырмауықтай шырмалған [10, 5 б.], - деп, оған дәлел ретінде
батырлық жырларды атап, өтіріктің қандай заманда пайда болғанына былайша
жауап береді: Өтірік те күнінде күпті заманда болады. Бұрын өтірікті айту
үлкен мақтан да, мақсат та болған. Өтірікшілер бәсекелесіп бәйгеге түскен,
айтысқан, ұлы жиында ел енжарласып бұларды ақындардай жарысқа салған. Әдейі
ел қыдырып, өтірікті таратқан өтірікшілер болған. Әрине, мұны туғызған ел
өмірінің, қоғам құрылысының жағдайы. Өмір күйі, шаруа шарты, қолы бостық,
жұмысы жоқтық. Айдаладағы андай, аспандағы құстай табиғат құшағына бөленіп
өскен еркін еркелік. Бұл жағдайлар өз дәуірінде күшті күй, әсем ән, өзгеше
өтіріктерді туғызып кетті" [10, 6 б.], - дейді. Айтулы ақынның меңзеп
отырғаны ертедегі көшпелі ел өмірі, салт-дәстүрі, ойын-сауығы екендігін
аңғару қиын емес. Сол заманның жасампаз өнері - сөз өнері. Жан азасын жасау
жолында сандаған саңлақтар тарих сахнасына шықты. Қоғамдағы түрлі
өзгерістер өткен заман өнерпаздарына да өз өктемдігін туғызған. Оны аталған
еңбегінде І.Жансүгіров те айтқан: Міне, сөйтіп бұрынғы күнде ел аузынан
үздіксіз айтыла беретұғын өтірік те, шығарушы да құжырап таусылуға айналды.
Баяғыдай көңіл алданыш, жан ермегі үшін өтірік айтатын ауылда бұл күнде
ешкім жоқ. Өтірікші енді күлкіге айналып барады. Бұл өмірдің ұлы заңы. Енді
елде сақталып қалған өтірік тамтығын жинап қалу білген қазақтың міндеті
болды [10, 6 б.]. Саналы адамға бұл пікір өткенді аңсау емес, өмір сырын
жете білу мен жаратылыстың диалектикалық зандылығын терең түсіну. Бір анығы
- өтіріктің нақ бастауы тым ерте замандағы өткен өмірдегі жақсылық пен
жамандық жолындағы күрестен туғандығы. Бағы заман оны ертегі, аңыз арқылы
жеткізді. Рас, халықтың арман-тілегі жүзеге аспай қалған жоқ. Сол арман-
тілектің шындыққа айналған тұсында ертегі де, аңыз да өзгеріске түсті.
Халық енді хайуанаттар әлеміне саяхат жасап, олардың мінез-құлқын тамаша
меңгергенін ертегілер арқылы көрсетті. Бірте-бірте өнердің әр түрі қалай
пайда болғанын ұрпағына ертегі арқылы сіңірді. Мысалы, қазақ ауыз
әдебиетіндегі Құламерген, Жоямерген, Ер Төстік т.б. батырлықты
дәріптесе, Үш өнерпаз, Жеті өнерпаз, Тазша туралы циклді ертегілер
тапқырлықты, өнердің жасампаздығын асқақтата түсетіндігі талассыз. Жалпы
өнерпаздар ертегісі өнер қалай пайда болады, жұрттың оны соншалықты
құрметтеуі неде? - деген сауалдарға жауап іздейді. Бұл жағдай басқа
халықтар мұрасына тән. Айталық Ән қалай пайда болды? [36, 59-60 б.], -
дейтін нага ертегісі, Бұл дүниеде не қымбат [36, 81-88 б.] атты татар
ертегісі, абхаздың Жиһанкез бектің өнерпаз ұлы [36, 90-95 б.] ертегісі
немесе Малянның сиқырлы қыл қаламы [36, 5-10 б.] атты қытай ертегілері
өнерді шындыққа тым жақын әңгіме етуімен ерекшеленеді. Тапқырлыққа қатысты
ауғанның Әділ қазы, Әділ төреші [37, 167-169 б.] ертегілері немесе
моңғолдың Дана бала [37, 104-105] ертегілері ұрпақтан-ұрпаққа ауызша
жетіп, мәңгілік сақталып қалған. Осы аталған ертегінің бәрінде де өтірік
бар. Керек болса, сын мен әзіл-сықақтың тұрғаны рас. Айталық, аталған
моңғолдың Дана бала ертегісінде зиянды өтірік пен зиянсыз өтірікті
ажыратып, нағыз қорқынышты өтіріктің қайда жатқанын келемеждеу бар екенін
түсіндік.
Сонымен, өтірікке қатысты халық прозасы ертегілерден бастау алады.
Сонда өтірік әңгіменің өзі қалай қалыптасқан? - деген заңды сауал
туындайды. Зерделі пікірлер айтқан зиялылар бұл мәселеге жауап беруге
тырысқан. Мәселен, ақын І.Жансүгіров өтірікшілер өнерлері көбіне ойын-
сауық, ұлы жиында байқалғанын айтқан [10, 6 б.] Бұл тұжырым М.Ғабдуллин
тарапынан толық қуатталған [29, 57 б.]. Басқа халықтардың өтірік өлеңдерін
тексерген К.Чуковскийдің өтірік өлеңдерді Смысловая игра деп атауы бұл
пікірлерді нақтылай түседі [46, 125 б.].
Қазақ халқының өтірік әңгімелерінің ойын-сауық кезінде туғандығын
Ығай мен Сығайдың өтірік салыстырғаны, Өтірікті айтқан жақсы, қоштаушысы
табылса, Өтірікке әкесінен асқан бала, Балапанды Барқын таз т.б.
қарасөзбен баяндалатын өтірік әңгімелер дәлелдеп береді. Нақтылай түссек,
өтірік әңгімелердегі бұндай өнер бәсекесі ойын-сауық арқылы тарап, қиыннан
қиыстырып айтатын әзіл-сықақ отауының керегесін кеңейте түскен. Содан
өтіріктің өресін биікке көтерген өтірік өлеңдер туындай бастаған.
Фольклортанушы ғалымдарымыз А.Байтұрсынов, М.Әуезов, М.Ғабдуллиндердің
өтірік өлеңдердің қалай туғанын ертегілер мен әңгімелерден білуге болады
деуі сондықтан. Өтірік әңгімені қалыптастырған тұрмыс-салт, әдет-ғұрып
болса, өтірік өлең, жыр да сол сауықтың жемісі екендігі даусыз. Халық
арасына кеңінен тараған өтірік өлеңдердегі Айттым да өтірік өлең жұртқа
жақтым, Нанбасаңыз айтқаныма болса жалған, саудалы сөзім емес сатуға
алған т.б. өлең жолдары өлеңді айтушының тыңдаушыларға қарата айтатынын
түсіндіреді.
Фольклордың бір түрі деп танылған өтірік өлеңдер болса, оны кімдер
қалыптастырып, ұрпақтан-ұрпаққа дамыта жеткізген деген сауалдың туындауы
заңды. Бұл мәселеде өтірікті көркемдей баяндайтын өлең, жырларды немесе
әңгімелерді айтушылардың кім болғанына бір Тазшадан басқаны атай алмай келе
жатқанымыз шындық. Біздіңше, өтірік өлеңнің кейбір белгілері кәдімгі
бақсылар мен балгерлердің шығармашылығынан байқалған. Бірақ мұндағы мақсат
ауруды емдеу, індетті елге жолатпау жолындағы күрес екені тұжырымдалған.
Солай дегенімізбен, бәдік, арбау, жалбарыну өлеңдеріндегі бақа-шаянды,
айдаһар жыландарды тілге тиек етіп, жұртты иландыру, көңіл аулау ісіндегі
әрекеттер өтірік өлеңдердің белгілерін еске салады. Ал өтірік өлең,
жырларды дамытуға дәнекер болғандар саятшы, аңшылар екенін ерекшелеу жөн
секілді. Өйткені бізге жеткен ел өтірігінің негізгі жүгін көтерген солар
екен. Мысалы, Тазшаның өтірігі, Мейірманның өтірігі, Бұқабай мергеннің
өтірігі, Байсарының өтірігі т.б. бұны дәлелдеп береді. Саят өнерімен
айналысқандардың көпшілігі сал-серілер болғандығы аян.
Олардың әңгімелеріне өтірік қосылмаса, дәмі кірмейтіні тағы бар. Бұл
пікірімізді Е.Ысмайлов еңбегі де жоққа шығармайды [28, 54-55 б.]. Ел
өтірігін айтушылардың енді бір типін әзілқой, қу тілді, айлалы адамдар
құраған. Бұған жататындар: Алдар көсе, Тазша бала, Ығай мен Сығай,
Сұраубай, Судырахмет т.б. Сондай-ақ, өтірікті келістіріп айтатындар
қатарында ұрлықшылар да бар. Олардың өтірігі көбіне өзін-өзі мақтап,
дәріптеуге құрылады. Өтіріктің ендігі бір шеберлері - балалар. Үлкендердің
өтірігі секілді балалар өтірігінің өресі ойындар арқылы бірін-бірі
мазақтау, алдау кезеңінде кеңейген. Ойын балалары өтірігінің көбіне көлемі
шағын болып келеді. Балалардың сүйікті ойыны Ұшты-ұшты, Саусақ санау,
Жаңылма т.б. ойындарында өтірік пен шындық тайталасқа түседі. Жалпы
балалар ойыны десек те, қазақ ойындары сәбилер ойыны, бозбалалар ойыны,
жігіттер ойыны болып бөлінетіндігі Ә.Диваев еңбегінде айтылған [38].
Үлкендер өтірігіндегі өнер жарысының ойын-сауықта сыналатындығын жоғарыда
айтсақ, ендігі сөз болып отырған балалар өтірігінің де ойын кезінде
туатындығы тамаша ұқсастық. Бұл тұрғыда Ш.Ыбыраев былай дейді: Өтірік өлең
мен әңгімелердің алғашқы шығарушылары балалармен қатар ересек адамдар болуы
әбден ықтимал. Балалар фольклорын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, балғындарға
үйретіп отыратын да негізінен үлкендер болса керек. Демек, үлкендер мен
балалар творчествосының тығыз қарым-қатынаста болуы, ауыс-түйіс ортақ
шығармалардың екеуінде де ұшырасуы заңды [34, 10 б.]. Бұл тұжырым
К.Ісләмжанұлы еңбегінде де нақтыланған [35, 81 б.].
1.2Ауыз әдебиетінің басқа жанрларымен өтірік өлеңдердің байланыс-бірлігі
Ел өтірігі өзінің болмыс-бітімі жағынан қарағанда халық
шығармашылығының көптеген түрлерімен байланысты болып келеді. Өтірік
шығармашылықтың бастауы болып табылатын өтірік әңгімелер көбіне тұрмыс-салт
немесе шыншыл-реалистік ертегілерді еске түсіреді. Алысқа бармай-ақ, Қырық
өтірік әңгімесінің Аяз би ертегісімен сабақтас екендігі таңғалыс
тудырмайды. Жалпы ертегілерден бұған байланысты дәлелді көптеп табамыз.
Жан-жануарлардың жылға таласуы, Үркер, Айлакер тышқан, Қотыр
торғай, Балтекей бидің соты т.б. хайуанаттар мен шыншыл ертегілер
сюжеттерінің өтірік әңгімелер мен өтірік жырларға жақындығы барлығын бірден
байқаймыз. Аталған ертегілердің көпшілігі шешендік пен тапқырлықты
дәріптейді. Өтірік өлеңнің шешендік өнерге қатысы барлығы, Т.Қожакеев
еңбегінде барынша нақтыланған еді [32, 31 б.].
Қазақ әдебиетінің тарихы деп аталатын көп томдықтарда өтірік
өлеңдер тұрмыс-салт өлеңдерімен бірлікте алынып, олардың көркемдік
ерекшеліктеріне қатысты пікірлер айтылған [30, 140-142 б.]. Шындығына
келсек, өтірік өлеңдерде тұрмыс-салтқа қатысты жайлар барынша қамтылған.
Мәселен, біздегі өтіріктің басы болып саналатын Қырық өтіріктің әңгіме
немесе өлең түріндегі түрлері бұған жауап бере алады. Келісті өлең
шумақтарындағы қайыңға бару, инелікке жүк артып көшу, ат арқандау, арқан
есу — бәрі де қазақтың өткендегі көшпелі өмірін көз алдыңа алып келеді.
Өтіріктегі ең керемет қыз беру, оған жеңгелікке жүретіндер немесе ұлан-асыр
той жасау көріністері арқылы шығарма шырайланған. Бұл тұрғыда І.Жансүгіров,
Ә.Қоңыратбаев т.б. ғалымдар пікірлері бар екендігін біз жоғарыда атап
кеттік. Ал, өтірік өлеңдердің көпшілігі аңшылыққа қатысты туғанын ескерсек,
ойын бастаулары тағы да тұрмыс-салт жырларына алып келеді. Ел арасына
кеңінен танымал Кірпік шешен, Бүркіт, Шыбын т.б. өтірік жырлар
аңшылық, саятшылықты дәріптейді. Аңшылық өлеңдердегі Көк жендет атты
шығармада талай жыл өзіне серік болған құсынан айырылған аңшының зарын
тындасақ, өтірік өлеңдегі Бүркітте аңға салған құсына ырза болған аңшының
көңілін ұғамыз. Халық ауыз әдебиетінің белгілі зерттеушісі Ә.Қоңыратбаев:
Жас жеткіншектің ойын дамытатын сұлу сөздің бірі - өтірік өлең. Оны
балалар жаттап алатын болған. Бұл баланы тапқырлыққа баулыған [39, 49],
-дей отырып, бесік жырларының бұған қатынасы барлығына тоқталады. Дәлел
үшін Ә.Диваев жинап бастырған өлеңдерді мысалға келтірген.
Қазақ фольклорындағы өтірік өлеңдердің халық шығармашылығының басқа
үлгілерімен ендігі бір байланысы жаңылтпаш, айтыс, жұмбақтардан байқалады.
Халық шығармалары ішінде баланы дұрыс та айқын сөйлеуге үйрететін, тілін
ұстартуға жаттықтыратын жанр да бар. Ол - жаңылтпаш. Үлкен кісілерді
күлдіру үшін ағаттау естілетін бұрма сөздер тудырып, өңін айналдырып
жіберетін жаңылтпаштарды қоспағанда, бұл жанр көбіне балаларға арнала
айтылатын, соларға тән мұра [31, 359 б.],- дейді балалар әдебиетін
зерттеуге үлес қосқан ғалым Ш.Ахметов. Анықтай айтсақ, жаңылтпаш жанрын
айрықша байытқан өтірік өлеңдер екендігі анық. Жаңылтпаштың ең басты
қызметі - тіл үйрету. Бала тілін қалыптастыруға қызмет ететін өтірік
өлеңдердің бірнеше нұсқаларынан жаңылтпаштарды еске түсіріп, оның
ұқсастықтарын нақты дәйектейтіндігіне көз жеткізуге әбден болады. Мысалы:
Алты ана қасқыр,
Алты бала қасқыр.
Он кісі жиналып бір тырнаны жеген екен.
Ол тырнадан бір жілік қалған екен.
Ол жілікті кішкене дейін десе,
Алты қанат ақ ордаға тіреу екен.
Ол ақ орданы кішкене дейін десем,
Алты ақ нарға, алты қара нарға жүк екен [10, 46 б.].
Бұл өтірік өлендердің жаңылтпаштарға тән белгісі болса, өтірік өлең
табиғаты жағынан жұмбаққа жақын. Өтірік өлеңге әсіресе балалар бірден
елтіп, ондағы өтірік пен шындықтың ара-қатынасын пайымдауға көп тер төгеді.
Бұдан басқа өтірік өлеңдердің ауыз әдебиеті шығармаларындағы бір байланысын
айтыстар аңғартады. Балалардың бірін-бірі мазақтап сөз жарыстыруы, бірінен-
бірі асып түсудегі өлең үлгілері кәдімгі айтыстарды еске түсіреді. Сондай-
ақ, ел арасына ертеден тараған мысал айтыстары: Бәдік, Аң мен аңшының
айтысы, Мал мен иесінің айтысы, Өлі мен тірінің айтыстары өтіріктен
құр алақан емес. Жалпы өтірік өлеңдер әлем халықтары әдебиетінде де
кездеседі. Ел өтірігінің ауыз әдебиетінің негізінде қалыптасқандығын орыс,
корей, татар, башқұрт, азербайжан т.б. халықтардың ертегі, әңгіме,
өлеңдерінен білуге болады. Орыстың Небылицы аталатын Илья Муромец и
Издолище, Небылица про льдину, Небылица про щуку из Белого озера [40,
554-555 б.], - атты өлеңдерінде де мәңгілік мұз құрсанған көл жайлы,
шортан балықтың керемет күштілігі туралы сыр шертеді. Бір басының өзін
жеткізуге үш ат керек болғаны айтылады. Өлең оқиғасы қызықты, әрі әзіл-
сықаққа құрылған. Міне, осындай өлеңдер келіп, тапқырлыққа қатысты мысал
жанрын туғызып, оның кең көлемде қалыптасып, дамуына ықпал еткен. Айталық,
А.М.Горькийдің өзі балаларға қызықты әңгіме туғызу үшін ауыз әдебиеті
үлгілерін пайдаланып, қызықты мысал айтыстар туғызған. Бұған оның
Самаурын, шәйнек, қант салғыш және т.б. туралы мысал айтыстары дәлел [41,
155-160].
Ендігі әңгіме жалпы Өтірік өлеңдер ауыз әдебиетінің заңдылықтарына
сай қалыптасқан ба? - деген сауалға жауап беру. Ел арасынан жазылып алынған
Өтірік өлеңдердің айтушысы болмаса, авторлары беймәлім екендігі талас
тудырмайды. Фольклорға тән басты ерекшелік — көп нұсқалық. Біз қарастырып
отырған өтірік өлеңдер де осы заңдылыққа сай келеді. Оның басты дәлелі
халық арасына кеңінен тараған Қырық өтірік әр кез, әр шақта түрленіп,
өңделіп жаңаша жаңғырып отырған. Мысалы: 1) Өтірік өлең жазып алған
В.В.Радлов; 2) Өтірік өлең М.Ж.Көпеев жазып алған нұсқасы; 3) Өтірік
өлең жинаған І.Жансүгіров; 4) Қырық өтірік әңгіме және қарасөз түріндегі
толық нұсқасы, бастырушы Б.Ысқақовтың алғы сөзімен Асыл сөз атты кітапқа
енген. Бұдан да басқа Қырық өтірік әңгіме, жыр үлгісінің бірнеше мәрте
жарық көргенін жоғарыда атап өттік. Жинақталып, жұрт назарына ұсынылған
өтірік өлеңдердің мәтінінде көптеген айырмашылықтар бар. Алдымен,
В.В.Радлов жазып алған нұсқа 12 шумақтан тұрса [1, 39 б.], М.Ж.Көпеев
нұсқасы 12 шумақтан [42, 42 б.], І.Жансүгіров жинақтауында 40 шумақ болса
[10,11 б.], соңғы жарияланымда 50 шумақ болып шыққан [22, 100 б.] . Бұндай
айырмашылықтың тек өтірік өлеңдердің көлемінде ғана емес, шығарманың
мәтіндерінен де көрініп тұрғаны жұмыста салыстырмалы түрде түсіндірілді.
Бұндай айырмашылық Шыбын, Бүркіт және балалардың өтірік өлеңдерінде де
кездеседі.
Өтірік өлең дегенде бұл шын нәрсені бұрмалайтын, баланы дұрыс
бағытынан тайдыратын нәрсе деп, оның байыбына бармай, оған жеңіл-желпі
нәрсе деп, шошына қарауға болмайды. Өтірік өлеңдердің айтылуында ерекше сыр-
сипат бар.
Өтірік өлеңдер аса қызықты, адам ақылына сыйымсыз, тіреуі жоқ оқыс
сөздерге құрылғандықтан, тыңдаушысының бәрі де қыран жамқан күлкіге, көңіл
сергітерлік ойын-сауыққа, думан сейілге айналдырып жібереді. Әсіресе
балаларды мәз-мейрам етеді. Ұзақ күнге арып-талып, біреудің қол астында
жалшылықта жүріп еңбек етсе де, халық өз көңілдерін көтеру үшін кей
кездерде осындай қуақы, оспақты әзіл-сөздермен балаларын жұбатып,
жарастықты қалжыңдар айтып, ойын-сауық құрып отырған.
Өтірік өлеңдер өзінің қызықтығы арқылы балаларды мәз-мейрам етумен
қатар, оларды неше алуан жәндіктердің атымен, олардың іс –тәсілімен, шама-
шарқымен таныстырады. Шыбын-шіркей, құмырсқаларды, салмақсыз үрген қарынды
қағанақ пен қуықты кереметтей алып етіп суреттегеніне, көбелекпен қасқыр
қуғанына, шымшықтың жұмыртқасын келі қылдым дегендері еріксіз күлдіреді.
Осынысымен қатар қазір сирек қолданылатын көне атауларды еске түсіреді.
Өтірік өлеңдердің тағы бір өзгешелігі – балаларды қиыннан қиыстырып
келтіретін тапқырлыққа үйретеді. Сөздің реті, орнын тауып қисынды сөйлеуге
шеберлендіреді. Өйткені өтірік өлеңдерде әсерлі қисын тапқан көркем
сөздер, жақсы теңеулер көп. Өтірік өлеңдердегі суреттелген көріністердің
бәрі де әсерлеу, шендестіру, бейнелеу арқылы беріледі. Түйедейді түймедей
етіп көрсету арқылы оқыс көріністер баланы мәз-мейрам етеді. Осындай
ерекшеліктеріне қарап, тазшалар жайындағы ертегілер мен өтірік әңгімелерді,
өтірік орталау және орта мектепте оқитын балалар үшін өте қолайлы деп
білеміз.
Түйіндей айтсақ, ел өтірігінің халық әдебиетінің бір саласы екендігі
дау тудырмайды. Себебі оның ауызша туып, ауызша таралуы, бірнеше нұсқалы
болуы, халық тұрмысымен байланысты шығуы, орындалу мәнерімен, дәстүрлі
мақаммен айтылуының өзі фольклор мұрасы екендігін айғақтай алады.
2 ӨТІРІК ӨЛЕҢДЕРДІҢ ЖАНРЛЫҚ СИПАТЫ
2.1 Қазақ фольклорындағы өтірік өлеңдердің жанрлық ерекшеліктері
Өтірік өлең – қазақ халқының тұрмыс-салтына байланысты
туындаған ауыз әдебиетінің көне үлгісі және өтiрiк өлең қазақ халық
поэзиясындағы ерекше қызғылықты, балалар құмарта, таңдана тыңдап, қызыға
жаттап алатын фольклорлық жанр. Өтірік өлеңдердің өзіндік дәстүрі бар.
Тұрмыстағы қарапайым заттар, жан-жануарлар, шыбын-шіркейлер тіршілігін, іс
әрекеттерін саналы түрде ұлғайтып көрсету арқылы олар адам қиялын небір
ғажайып дүниеге: қызықты оқиғаларға жетелейді. Күнделікті бір-бірінен
алшақ ұғымдар, ойға келе бермейтін іс-әрекеттер өтірік өлеңдерде әдемі
үйлесімін тауып, еріксіз күлкі тудырады. Осы оқиғалардың басы-қасында
оларды көрген, басынан өткерген қуақы тілді кейіпкер жүреді.
Өтірік өлеңдерде қиялға мейлінше еркіндік берілген. Алайда ол
күнделікті тіршіліктен, күн көру, кәсіптен туындап жатады. Сондықтан да
қиял-ғажайып ертегілердегі тылсым күш, сиқырлы заттар, мифтік каһармандар
бұған тән емес. Өтірік өлеңдердің көркемдік шарты - өтірікті жорта
шындықтай баяндау, қиыспайтынды шебер қиыстыру болып табылады. Қазақтың
ертедегі салты бойынша ойын-сауық кезінде айтылатын өлеңнің бір түрі. Бұл
алуандас өлеңдер көбіне күлкілі, қызықты сюжеттерге құрылады.
Өтірік өлеңдер кейде сан түрлі оқиғаларды қамтып, көлемі жағынан ұзақ
болып келсе, кейде қысқа қайырылады. Мұнымен қатар тұтас сюжетке құрылған,
бас-аяғы жинақталған өлеңдер де кездеседі.
Өтірік өлеңдерді айту оңай болып көрінгенмен, шығаруы оңай емес. Ол
ақынның ақындық өнерді талап етумен қатар, фантазияның мол болуын қажет
етеді. Өйткені өтірік өлең, оның сюжеті қиыннан құрастырылуды, түймедей
нәрсені түйедей етіп, болмаса, керісінше, түйедей нәрсені түймедей етіп
көрсетіп, жоқтан бар жасап, адам айтса нанғысыз оқиғаларды ойлап табуды
тілейді. Бұл өлеңдер суреттелетін нәрселердің бәрі адамның көз алдындағы
заттардан, нақтылы шындықтан, жалпыға түсінікті көріністерден алынады.
Бірақ олардың ісі, қарым-қатынасы, атқаратын қызметі шындыққа жанаспайтын,
адам сенбейтін жағдайда суреттелуі керек. Сонда ғана ол өтірік өлеңдік
дәрежесіне жетеді. Өтірік өлеңдер әрқашан да күлкілі, қызықты оқиғаларға
құрылады.
Өтірік өлеңдер айтайын деген ойын, суреттейтін деген көріністерін
тыңдаушыға әсірелеу, бейнелеу арқылы жеткізіп отырады. Осы ретпен ол неше
түрлі картиналар, образдар жасайды. Шендестіру арқылы бір заттың екінші
заттан өзгешелігін, артықтығын көрсету өтірік өлең жанрының басты
ерекшелігі саналады. Өтірік өлеңдер басқа елдердің ауыз әдебиетінде сирек
болғанымен де, қазақтың халық әдебиетінде едәуір орны бар жанрдың бір
саласы екендігінде шүбә жоқ. Мұнда өтірік айтылса да, оның арғы негізінде
шындық жатады. Өмір құбылысы мен адамның әрекет, айласы бейнелеу, көбіне,
әсірелеу арқылы көрсетіледі. Өтірік өлең әзіл-оспаққа құрылып, көбіне той-
думанда, ойын-сауықтарда айтылған. Халық поэзиясында айрықша тапқырлық пен
өмір шындығын өзгертіп, қисынсыз түрге келтіріп айтудың шеберлік белгісі
ретінде бағаланған. Өтірік өлеңде суреттелетін оқиға желісі нақтылы
шындықтан алынғанымен, ондағы іс-әрекет шынайы өмірге жанаспайды:
Бір қоянды міндім де аспанға ұштым,
Екпініне шыдамай жерге түстім.
Алты күндей ақ боран соғып еді,
Жалғыз қурай түбіне ас қып іштім.
Дүниенің ауыры үрген қарын,
Жалғыз өзім көтердім соның бәрін.
Алты атанға үш төстеп артып едім,
Көтере алмай жығылды атандарым [23, 32 б.]. -
деген сияқты фантастикалық қиялға, күлкіге құрылады. Бұл келтірілген
мысалдарда суреттелген көріністердің бәрі әсірелеу, шендестіру ретімен
берілген. Бір нәрсені екіншісіне салыстыра отырып әдемі образдар жасаған.
Сонымен қатар нақтылы шындықтан алынған жанды-жансыз деректерді тыңдаушыға
қызық, күлкілі жеткізген. Бұлардың бәрін жыршы ақын өз атынан, өзін
қатыстыра айта отырып, адам сенбестік нанғысыз әңгімелер тудырған.
Жанрдың түбегейлі зерттелуін қазақтың көптеген ғалымдары зерттеп
кеткен болатын. Атап айтсақ, З.Ахметов, З.Қабдоллов, С.Қирабаев, Р.Нұрғали
сынды атақты ғалымдар осы салада өз зерттеулерін дәлелдеп берді.
Фольклортану саласында түрді танудың мәселесіне қатысты құнды ізденістер
дарынды ғалымдар М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, М.Ғабдуллин,
Н.С.Смирнова, Б.Уақатов еңбектерінен бастау алған. Бұл істі жалғастыруға
Р.Бердібаев, О.Нұрмағамбетова, Е.Тұрсынов, С.Қасқабасов, Б.Әзібаева,
Ш.Ыбыраев, А.Сейдімбек, Б.Абылқасымов, Б.С.Рақымов т.б. үлес қосты. Өтірік
өлеңдердің жанрлық сипатына қатысты бұл еңбектер және басқа халықтардың
өтірік өнеріне баға берген ғалымдардың зерттеулері жолбасшы болды. Өтірік
өлеңдердің тарихына үңілген ғалымдар пікірлерін саралап барып, жанрлық
анықтама беруге болады.
Қазақтың өтірік өлеңдеріне қатысты тексерулер жүргізген
А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, М.О.Әуезов, Ә.Марғұлан, І.Жансүгіров,
М.Ғабдуллин, Т.Қожакеев, Ш.Ахметов, З.Ахметов, Ш.Ыбыраевтар еңбектерінде
жанрлық мәселеге байланысты пікірлерге орын берілген. Өтірік өлеңдерге
терең үңіліп, нақтылы анықтама берген академик З.Ахметов еді. Жанрлық
тұрғыдан ғалым мынадай тұжырым жасаған: Өтірік өлең — қазақ ауыз
әдебиетіндегі өмір құбылыстарын шындыққа жанаспайтындай етіп айтатын өлең
түрі. Негізінен алғанда өмірде бар нәрселер өлең қылып айтылады, бірақ сол
нәрселердің сипат-ерекшеліктері, қимыл-әрекеттері табиғи қалпынан
өзгертіліп, мүлде нанымсыз етіліп көрсетіледі. Сондай-ақ, әр түрлі
жануарларға, аң, құстарға, жәндіктерге адам істейтін әрекеттер телініп
айтылады немесе адамның істейтін істері шындықтан алшақтап сипатталады, -
дей отырып, өтірік өлеңнің тәлім-тәрбиелік қасиеттерін түсіндіреді [43, 160
б.]. Орыс былиналарына қатысты зерттеулерінде В.Я.Пропп ондағы сықақ пен
өтіріктің көрінісіне мән берген [40, 553 б.]. Бұндай пікірді Д.С.Лихачев та
айтқан [40, 551 б.]. Өтіріктің көркемдік жағынан айтылуы тұрғысынан орыс
фольклорында халық сатирасы (народная сатира) деген ұғым ұшырасады [40, 553
б.]. Жалпы фольклордағы өтірік өлеңдерге қатысты түйінді пікірлер оның
күлкі-әжуа, сын-сықаққа құрылғанын атайды. Бұған қарап, өтірік өлеңдерді
немесе өтірік әңгімелерді фольклордың қай түріне жатқызамыз деген сауал
туындайды. Бұл тұрғыда А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, Ә.Марғұлан,
І.Жансүгіров, М.Ғабдуллин пайымдаулары мен З.Ахметов, Т.Қожакеев,
Ш.Ыбыраев, К.Ісләмжанұлы пікірлері дәлелді айтылғанын түсінеміз. Бұл
тұжырым Ш.Ахметов тарапынан да дұрыс шешімін тапқан. Өтірік өлеңдегі
кейіпкерлер арасындағы қарым-қатынастар, олардың өмір тіршілігі үшін
жасаған әрекеттері тым күлкілі болып отырады. Әлгі қарым-қатынастар
бейнелеу, әсірелеу арқылы суреттеледі [30, 362 б.]- дейді. Қалай қарасақ
та, түйінді пікірлер өтірік өлеңнің күлкіге қатыстылығын басымырақ
көрсетуге байланыстырудан туған. Ал, қазақ әдебиетіне арналған көп
томдықтарда өтірік өлеңдер бірде тұрмыс-салт өлеңдері қатарында, енді бірде
жұмбақ, жаңылтпаштармен бірге қаралған [30, 341-365]. Мұның өзі қазақ
фольклорының тектері түгенделсе де, түрлері әлі де зерттеу керек екендігін
көрсетеді. Өтірік өлеңдердің жинақталуы және зерттелу тарихы рухани
мұрамызда Қазақ халық сатиралары бар деген қорытындыға әкеледі. Тек
жағынан бұлар драмаға тән. Себебі олардың тыңдаушысы, айтушысы, сыншылары
бар. Тыңдаушысы мен сыншысы халық болса, айтушылары сөзге жүйрік, қу тілді
тапқыр әзілкештер екен. Халық сатирасы түр жағынан өтірік өлеңдер, өтірік
әңгімелер, мысалдар, мысал айтыстары болып бөлінеді. Соның бірі — ел
өтірігі. Дер кезінде назар аудармағандықтан, олардың көбі бізге жетпеген.
Жетсе де, там-тұмдап, толық қалпы сақталмаған.
Түйіндей айтсақ, ел өтірігі мынадай түрлерде көрінеді:
Біріншісі, шын-дық пен өтіріктің арасын тайталасқа түсіретін, өтірік
арқылы қалтқысыз сендіруге тырысатын мақтаныш, алдау, мазақтау арқылы
айтылатын халық поэзиясыиың түрін - өтірік өлеңдер дейміз.
Екіншісі, өтірік жырлар - халық шығармашылығындағы өмір шындығын
ерекше түсініп, бірақ сол шындықтың өңін айналдырып ақиқатқа жатпайтындай
қылып кең көлемде баяндайтын туындылар.
Үшіншісі, өтірік өлеңдердің шығу тегін анықтайтын қара сөзбен айтылса
да, өзіндік белгілері поэзияға жақын және шындыққа жанаспайтын драмаға тән
күлкілі өтірік әңгімелер.
Қорыта келгенде, ел өтірігінің жанрлық сипатын нақтылай атап,
анықтама беруге талпындық. Жанрлық жағынан және тақырыптық түрлерін
жіктегенімізді төмендегі кестемен түсіндіруді жөн санадық:
Ел өтірігі
(тек)
Өтірік жыр
(түр)
Өтірік бәс
Өтірік ерлік
Жалпы
Жалпы қазақ фольклортану ғылымында өтірік жыр туралы мәлімет тек қана
І.Жансүгіров еңбегінде ғана аталған. Өтірік жыр, өтірік өлең ұғымдары бір-
бірінен алшақ тұрған дүние емес. Бұның негізінде белгілі бір жанрдың
қалыптасуы мен даму эволюциясы жатқаны анық. Алғашқы өтірікті шығарушылар
халық көңілін көтеру үшін барынша аянбай ізденіп, эпикалық жағынан қиыннан
қиыстырып, түрлі оқиғалар ойлап тапқан. Ойын-сауық нәтижесінде пайда болған
көлемді өтірік жырлардың шамамен қанша уақыт жасағандығын кесіп айту өте
қиын. Олардың көпшілігі ойын-сауық кеміп, қоғамдық өзгерістер ұмыт болған
шақта бірте-бірте көмескіленіп, халық жадынан ұмыт болған. Талданып отырған
Шыбын, Кірпік шешен, Торы тай т.б. жырлар оны толық дәлелдей алады.
Жырау және жыршылдық дәуір шеңберінде қалыптасып, олардың шығармашылығы
тоқырауға ұшырағанда алдымен өтірік жырлардың тынысы тарылған деудің қисыны
бар. Ал, ақындар шығармашылығы дәстүрі өтірік өлеңдердің дамуын кеңейткен.
Бұл балалар арасында жатталып, үздіксіз айтылу арқылы түрлі кезеңдерден
сүрінбей өткен. Сондықтан халық шығармашылығындағы өтірік поэзияны жанрлық
жағынан өтірік өлең дегеніміз жөн. Қажет болса, өлең деген ұғымның халық
түсінігіндегі пайымдалуы анағұрлым ауқымды. Айталық, тұрмыс-салтқа қатысты
туған өлеңдерде жыр, өлең, толғау т.б. баршылық. Жанрлық жүйелеу нәтижесі
Тұрмыс-салт жырлары деген тұжырымға тоқталған. Ендеше көркемдік жүйесіне
қарай отырып, халық поэзиясының бір түрі өтірік өлеңдер деген атаудың
өзіндік дербес жанр бола алатындығын аңғардық.
Өтірік өлең - өмір шындығын біліп, игерген өнер адамының сол
шындықтың өңін айналдырып, бір ауыз шындық қоспастан тамаша татымды шығарма
жасаудың негізінде пайда болған жанр екендігі анық.
Өтірік өлеңде, қиыннан қиыстырылған тапқырлық, ойдың өткірлігі мен
логикалық жүйенің қисыны сарапқа түседі. Ақыл-өрісін кеңейтетін
фантазиялық қиялдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz