СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚТЫҢ ОРЫН АЛУЫ МЕН ҚҰҚЫТЫҚ РЕТТЕЛУІ
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМДЕМЕСІ
КІРІСПЕ 5
1 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚТЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ 9
1.1 Сыбайлас жемқорлықтың жалпы түсінігі 9
1.2 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңның мақсаты 11
1.3 Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу 15
2 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚТЫҢ ОРЫН АЛУЫ МЕН ҚҰҚЫТЫҚ РЕТТЕЛУІ
23
2.1 Мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар 23
2.2 Сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылықпен және ол үшін жауаптылық
36
2.3 Сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылықтардың зардаптарын жою 43
3 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА БАЙЛАНЫСТЫ СОТ ПРАКТИКАСЫ МЕН ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ТӘЖІРИБИЕ 49
3.1 Соттардың сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстар жөнiндегi
қылмыстық iстердi қарау практикасы 49
3.2 Қазақстан Республикасының бiрiккен ұлттар ұйымының сыбайлас
жемқорлыққа қарсы конвенциясы 52
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 63
ҚОСЫМШАЛАР 66
KIPICПE
Тақырыптың өзектілігі: Парақорлық қылмыстар және сыбайлас
жемқорлықпен күресу мәселелері тақырыбының өзектілігі жөнінде ойлана
келсек, бұл саладағы мәселелер мен сұрақтардың әрдайым маңызды болатынына
кәміл сенуге болады.
Дипломдық жұмыста елімізде жүргізіліп жатқан реформаны іске асыру және
барлық заңды мүдделері қорғау үшін қылмыстылықпен күрес шараларын күшейтуді
қажет ететін мәселелер қарастырылған. 1995-ші жылы 30 сәуірде бүкілхалықтық
референдуммен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы 1-ші
бабында "Қазақстан Республикасы өзін демократиялык, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары" дей отырып қоғамға,
адамзатқа қарсы іс-әрекеттерді жасауға тікелей тыйым салады [1].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев сыбайлас
жемқорлықпен қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндегі
мәжілісте қылмыстылықпен күресудің және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды,
әрі тиімді бағдарламасын ұсынды. Сонымен қатар Президент өзінің мазмұңды
баяндамасыңда "еліміз әлеуметтік қайта құру және демократиялық мемлекетті
құру жолында ең күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен қақтығысудың
шегіне жетті. Бұл шын мәнінде реформа саясатына, қоғамның тұрақтығына,
азаматтардың өмірі мен игіліктеріне қауіп тудырады", -деді [2].
Көптеген зерттеушілердің пікірі сыбайлас жемқорлық дегеніміз өте-мөте
күрделі құбылыс дегенге саяды. Былайша алып қарағанда, бұл проблеманың
негізінде қолдағы билікті қара бастың қамы үшін асыра пайдаланудың нақты
түрлері жатыр. Ал, жалпылама алып қарайтын болсақ, сыбайлас жемқорлықты
мемлекеттік лауазымды жеке адамдардың немесе олардың тобының тікелей не
жанама пайда табу үшін қолдарындағы билікті қасақана арам ниетпен не жанама
пайдалануы деп тұжырымдаған дұрыс. Жанама пайда табу жемқор адамның
ұждансыз арам тәсілдері қасақана қорғау қомағайлықпен қолдана отырып,
өзінің ұйымына (компаниясына, коммерциялық емес ұйымдарына, саяси
партияларына) пайда келтіруі арқылы жүзеге асырылады.
Сыбайлас жемқорлықты шартты түрде жоғарғы және төменгі деңгейдегі
топтарға бөлуге де болады.
Жоғарғы деңгейдегі топ, негізінен саясаткерлерді жоғары және орта
дәрежелі шенеуніктерді қамтиды. Олардың қолдарында бағалы тым жоғары
шешімдер қабылдау (заңдардың тұжырымдарын жасау, мемлекеттік тапсырыстар
беру не қабылдау, меншік түрлерінің нышандарын айқындау сияқты тағы басқа
да толып жатқан тетіктер) құқықтары бар.
Төменгі деңгейдегі топ қызмет дәрежесі неғұрлым төмен шенеуніктерді
қамтиды. Олар шенеуніктер мен азаматтар арасындағы қарым-қатынаста кер-
тартпа топтастықпен жеке бастарына пайда табу үшін қолдарында бар
мүмкіндіктерді (анықтамалар, куәліктер жазып беру, айып салу, түрлі
тіркеуден өткізу сияқты құқықтар) пайдаланып қалуға тырысады.
Елімізде қылмыстылықпен күресуді күшейту, оның бағдарламасын жасау,
құқық қорғау органдары қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында Республика
Президентінің бірнеше Жарлықтары мен Қаулылары шықты. Мемлекет басшысының
осындай Жарлықтары мен қаулыларының ішінен атап айтар болсақ: "Коррупциямен
және ұйымдасқан түрдегі қылмыстылықпен күресуді күшейтудің шаралары
жөніндегі" 1992 жылғы 17 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президентінің
Жарлығы, "Қылмысқа қарсы күрес жөніндегі Кеңес құру туралы" 1994 жылғы 11
ақпандағы Президенттің Жарлығы, "Қылмысқа қарсы күресті күшейту туралы"
1994 ж. 11 ақпандағы Қазақстан Республикасының Президентінің Қаулысы,
"Заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз ету жөніндегі қосымша шаралар
туралы" 1994 ж. 9 маусымындағы Қазақстан Республикасының Президентінің
Қаулысы, "Сыбайлас жемқорлықпен ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес жөніндегі
Республикалық комиссия кұру туралы" 1994 ж. 21 қыркүйектегі Қазақстан
Республикасының Президентінің Жарлығы, "Қылмысқа қарсы күрес және құқық
тәртібін нығайту жөніндегі шұғыл шаралар туралы" 1995 ж. 17 наурыздағы
Қазақстан Республикасының Президентінің Қаулысы, сонымен қатар "Қазақстан
Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы" 1995 жылғы 18 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президентінің
Жарлығы бойынша қылмысқа қатысушылық нысандары анықталып және алғашқы рет
арнайы жеке бапта көрсетілді [3]. Сондай-ақ көрнекті ғалымдар мен құқық
қорғау органдарының жетекшілері ұйымдасқан қылмыстылықпен күресу туралы
арнайы заң қабылдау туралы ұсыныстар да білдіруде [4]. Бұған заңды негіз
туындады. Себебі елдің нарықтық қатынастарға көшуіне байланысты ұйымдасқан
қылмыстылықтың әртүрлі көріністері пайда болып, қарқын ала бастады. Н.М.
Әбдіров осы мәселе туралы "соңғы кезде ұйымдасқан және маманданған
қылмыстылықтың нашақорлық және наркобизнес саласында өзінің бақылау
жүргізуге тырысуы күшейгенін байқауға болады" деген болатын [5].
Зерттеу жұмысының мақсаты: сыбайлас жемқорлықпен күрестің мақсаттары
мен ұстанымдары белгіленді, сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтың алдын алу
жөніндегі шаралар жасалып, жемқорлық қылмыстар үшін жауаптылық түрлері
белгіленді, кейінірек сыбайлас жемқорлықпен күресті күшейту мақсатында мына
құжаттар қабылданды: осы аталған заңды қабылдауға байланысты 1998 ж. 11
шілдесіндегі ҚР президентінің Республика азаматтарына арналған жолдауы;
Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі туралы
бағдарламасы бойынша 1998 ж. 7 желтоқсандағы ҚР Президентінің жарлығы; 1999-
2000 жылдардағы арналған сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі комиссия
туралы 1998 ж. 12 қарашасындағы Президент жарлығы.
Осыған сәйкес көздеген мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді алға
қойямыз:
- сыбайлас жемқорлықтың мәні мен маңызын теориялық негізде ашу;
- сыбайлас жемқорлықтың орын алуы мен құқытық реттелуіне
мүмкіндігінше назар аудару;
- сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес: жауапкершілігі және құқықтың
негізіне практикалық және теориялық негізде қарастыру.
Зерттеу әдістері:
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздеріне зерттеу барысында
теориалық деректер мен тәжірбиелік актілерге жүйелі түрде талдау жасау,
синтіздеу және топтпстыру әдістері сонымен қатар салыстырмалы құқықтану мен
жүйелі талдаудың әдістері, құқықтық модельдеу әдістері қолданылады.
Зерттеу жұмысында парақорлық қылмыстар және сыбайлас жемқорлықпен
күресу мәселелерінің теориялық және тәжірибелік жақтарына жалпы мінездеме
беріп, оларға талдау жасалынады.
Зерттеу объектісі: Парақорлық қылмыстар құқығының объектілері, яғни
парақорлық қылмыстар және сыбайлас жемқорлықпен күресу мәселелері болып
табылады.
Зерттеу пәні: қылмыстық құқықтағы парақорлық қылмыстар өзі болып
табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл дипломдық жұмыста алғаш
қылмыстық құқықтағы парақорлық қылмыстың толық жүйесі жан жақты қаттылып,
кешенді түрде талдау жасалып теориалық және тәжірібиелік жақтарына
мініздеме беріледі.
Зерттеу жұмысының мәні: Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы
Әділет министрлігімен бірлесе отырып, сыбайлас жемқорлық ретінде санауға
болатын бірқатар қылмыс түрлерін айқындап берді. Бұл тізім ең алдымен пара
алу мен пара беру парақорлыққа делдалдық ету заңсыз сый-сыйапттар алу,
лауазымдық өкілеттігін қара басының қамы үшін қасақана асыра пайдалану,
қылмыстық жауапкершілікке тартылуы тиіс біреулерді көріп біле-тұра заңсыз
босатып жіберу, құқыққа жат сот үкімін шығару, басқа сот шешімдері мен
актілерін қабылдау сияқты қылмыс түрлерін қамтиды. Ондай қылмыс түрлерінің
тізімі 21-ге жетті.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мемлекеттік маңызы бар көкейкесті
мәселе екенін басымыз талай рет атап көрсетті. Облыстарда бұл бағытта бір
сыпыра шаралар атқарылғанымен, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңның орындалуы әліде көңіл көншітпейді әсіресе бұл мәселеге байланысты
құқық бұзушылықтың алдын алуға, анықтауға, олардың жолын кесіп ашуға
кінәлілерді жауапқа тартуға бағытталған жұмыстар деңгейі төмен.
Қазіргі сыбайлас жемқорлық әлемдік маңызы бар көкейісті мәселе. Ол
Қазақстан Республикасында да етек алып отырған қылмыстардың бірі. Бұл
мәселені құқықтық реттеудің жүйесін енгізудің қажеттілігі.
Тақырыпты қарастырып отырған мақсатым сыбайлас жемқорлықтың алдын алу
жолдарын көрсету және оның мәні, маңызын ашу.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы деп, еліміздің Президенті
айтқандай сыбайлас жемқорлық қылмыстары қоғамға зор зардап әкеледі, сол
себептен аталған қылмысқа қарсы тек қана құқық қорғау органдары мен қоса
бүкіл қоғам тосқауыл қою қажет.
Зерттеу жұмысының құрылымы: бұл дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде сыбайлас жемқорлықтың мәні мен маңызы, сыбайлас
жемқорлықтың жалпы түсінігі, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңның
мақсаты, сыбайлас жемқорлықтың алдын алуды қарастырдық.
Екінші бөлімде сыбайлас жемқорлықтың орын алуы мен құқытық реттелуі,
мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар, сыбайлас жемқорлықпен құқық
бұзушылықпен және ол үшін жауаптылық, сыбайлас жемқорлықпен құқық
бұзушылықтардың зардаптарын жоюды теориялық тұрғыдан қарастырдық.
Үшінші бөлімде сыбайлас жемқорлыққа байланысты сот практикасы мен
халықаралық тәжірибие, соттардың сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстар
жөнiндегi қылмыстық iстердi қарау практикасы, қазақстан республикасының
бiрiккен ұлттар ұйымының сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясына назар
аудардық. Зерттеу маңыздылығы қорытындыда қарастырылған.
1 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚТЫЊ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Сыбайлас жемқорлықтың жалпы түсінігі
Сыбайлас жемқорлық-қоғамның жегі құрты. Сыбайлас жемқорлық, яғни
коррупция термині латынның corruptio (подкуп – сатып алу) деген сөзінен
шыққан.
Сыбайлас жемқорлық - адамгершілік парасатты пендешіліктің алдына жығып
беретін індет. Оның белең алуына бір жағынан қоғамның өтпелі кезендегі
ахуалдары әсер ететіні де сөзсіз. Тәуелсіз еліміздің төл заңдарының
қабылданып, олардың орындалу пәрменінің орта түсуі, мемлекеттік
деңгейіндегі тәртіпті нығайтып, сыбайластықты тежей түсері хақ. Алайда адам
баласының пендешілік пен қу құлқына қай заманда, қандай қоғамда да болып
отырғандығын ескерсек, қылмыстық бұл түрі сергек қарауды қажетсінеді.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заң талаптарына сәйкес
бүгіндегі лауазымды қызметкерлердің қара бастың қамын ойлап құқыққа қарсы
келетін әрекеттеріне тосқауыл қойылып, түрлі шаралар қолданып жатыр. Осы
мәселеге байланысты сыбайлас жемқорлықтың әлеуметтік, саяси, экономикалық,
моральдік ќұқықтық аспектілерін зерттеп, жария етудің зор маңызы бар.
Сыбайлас жемқорлықтың көріністері барлық елдерде орын алып отыр.
Мәселе оның қаншалықты терең тамыр жібергенінде, қаншалықты онымен нәтижелі
күрес жүргізлуде, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына, қоғамдық-
саяси процесстерге сыбайлас жемқорлық қандай дәрежеде әсерін тигізуде болып
отыр. Халықаралық сарапшылар Қазақстанды ең сыбайластық елдердің қатарына
енгізіп отыр, бұл туралы БАҚ – та жиі айтылады. Халықаралық сарапшылармен
ынтымақтастықты дамыту қажет, олардың қорытындылары сыбайластық
жемқорлықпен күрес жолында ескерліуі керек.
Сыбайлас жемқорлыққа соңғы уақытта кең таралуы елдің нарықтық
экономикаға көшуіне байланысты. Экономикалық және сыбайлас жемқорлықтан
туындайтын қылмыстардың ағыны мен деңгейі жалпы алғанда экономика
жағдайымен, реформалардың сипатымен, оларды жүзеге асыру әдістерімен
тікелей қатысты. [6]
Сыбайлас жемқорлық өкіметтің беделіне нұқсан келтіреді және тәртіпті
бұзады, мемлекет органдары қызметтерінің нәтижелігін жоққа шығарады.
Ќазаќстан Республикасының ұлттық және экономикалық қауіпсіздігіне қол
сұғады, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзады.
Қазақстанда статистикалық көрсеткіш бойынша 1998 жылы сыбайлас
жемқорлықтың қылмысты әрекеттерінің пара алу кең өріс алуда (ҚК-311-б) –
347 қылмыс, яғни 23%, ал пара беру (ҚК-312-б) – 86 қылмыс, яғни 5,7% - 1998
жылы Республикада пара алған үшін 75 адам сотталған, ал 1999 жылы –187
адам, яғни 149,3% өскен. Пара берген үшін 1998 жылы – 22 адам сотталған, ал
1999 жылы – 120 адам, яғни 445,5% үлкен. [7]
Өркениетті даму жолына түсіп, нарықтық қатынастарға негізделген
демократиялық қоғам құрып жатқан Қазақстанда сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрес осыдан жеті жыл бұрын 2030 стратегиясына байланысты, осы
стратегиядағы міндетті жеті принциптің ең негізгісі, бұл Сыбайлас
жемқорлықпен күрес шешілуі және аяусыз Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың
халыққа жолдауында алғаш рет жария етілген содан бергі мерзімде бұл
күрестің заңдық негізі жасалып, нақты шаралар қолға алынды. Арнайы заң
қабылданып сыбайластыққа қарсы күресті жүргізетін құрылымдық мекемелер мен
бөлімшілер өмірге келді. Бүгін де бұқаралық ақпарат құралдарының
мақалаларын оқып, хабарларына көз салатын болсақ, елімізде сыбайлас
жемқорлық барынша етек алғандай көрінетіні сөзсіз. Алайда бұны Қазақстанның
тәуелсіздік алуымен байланыстырудың еш қажеті жоқ. Әлемнің кез келген
елінде адамзат өркениетімен бірге жасасып келе жатқан сыбайлас жемқорлықты
табуға болады. [8]
Сыбайлас жемқорлық – интернационалдық құбылыс, сондықтан да
халықаралық шараларға мүмкіндікке қарай қатысқан жөн. Сыбайлас жемқорлық
қылмысына барғандар дәрежесіне де, лауазымына да, біреумен туыстығына да,
шеніне де қарамастан, жауапкершілікке тартылуы тиіс.
Қоғамның жегі құрты болып тұрған сыбайластықтың әлеуметтік салдары да
аса қауіпті. Оған қарсы күреске қаншама күш жұмылдырып, қаншама қаражат
жұмсалып отырғандықтан басқа жердегі басқа мәселелер шешілмей, зейнет ақы
мен жәрдем ақы төлембей қалуда. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы табынды күрес
жүргізілмей, мемлекет пен қоғам өмірін реттейтін негізгі құрал ретіндегі
құқыққа нұқсан келіп, азаматтарды түрлі қылмыскерлерден қорғай алмаушылық
туралы пікір қалыптасатынын, құқық қорғау органдарындағы сыбайластық ұялы
байланысты өршітетінің, түптен келгенде осының бәрі нарықтық қатынастар мен
демократияға деген азаматтардың сенімін азайтатынын атап көрсетуге болады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте біршама оң нәтижелерге жеткен елдердің
тәжірибесіне сүйене отырып, батыл қуғындау шараларымен қатар оның туындау
себептерін жоюдың маңызды екенін атап өткен жөн.
Сыбайлас жемқорлықты тудыратын төрт фактор бар. Бірінші – парақорлық,
екінші – ұрлық, яғни бюджет қаржысын дұрыс бөлмеу, үшінші – мемлекеттік
лауазымды қызметті сату, төртінші – сайлауға ықпал жасау үшін партияларды
қаржыландыру.
Францияның белгілі заңгерлерінің бірі Арно Монтбур бірде қоршаған
ортаны жаппай ластайтын нәрсеге ұқсас сыбайлас жемқорлық болашақ
адамдарының жүздерін жабыңқы етеді деп атап көрсеткен еді.
Шындығында, парақорлық та, коррозия сияқты қысқа мерзім ішінде
мемлекеттік ақпарат жұмысын әлсіретіп жіберуге, елдің экономикасын толықтай
бүлдіруге ықпалын тигізеді. Яғни парақорлық қоғамның жегі құрты.
Сондықтан Қазақстан Республикасы құрылған алғашқы күндерден бастап-ақ
Елбасымыз сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі тиісті шараларды қабылдауға
көңіл бөлген болатын. Бұл істегі аса маңыздысы 1998 жылдың 2 шілдесінде
қабылданған Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы
заңы болды. Онда негізгі ұғымдар анықталды, сыбайлас жемқорлықпен күрестің
мақсаттары мен ұстанымдары белгіленді, сыбайлас жемқорлық құқық
бұзушылықтың алдын алу жөніндегі шаралар жасалып, жемқорлық қылмыстар үшін
жауаптылық түрлері белгіленді, кейінірек сыбайлас жемқорлықпен күресті
күшейту мақсатында мына құжаттар қабылданды:
— осы аталған заңды қабылдауға байланысты 1998 ж. 11 шілдесіндегі ҚР
Президентінің Республика азаматтарына арналған жолдауы;
— ҚР-сының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі туралы
бағдарламасы бойынша 1998 ж. 7 желтоқсандағы ҚР Президентінің Жарлығы;
— 1999 — 2000 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі
комиссия туралы 1998 ж. 12 қарашасындағы Президент Жарлығы;
— Сыбайлас жемқорлық пен қылмысқа қарсы күрес жүйесін жетілдіру
жөніндегі шаралар туралы 2000 ж. 20 сәуірдегі ҚР-сы Президентінің
Жарлығы. [9]
Қазақстан Республикасының зањдары, жасалған қылмыстың ауырлығына және
құқық бұзушылық түріне бөтеннің мүлігін талан-таражыға ұшырату немесе
иемденіп алу ҚР ҚҚ-нің 176-бап, 2 тармағына байланысты жауапкершілік
түрлерін ќарастырды.
2. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңның мақсаты
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заң республика өмірінде аса
жоғары маңызға ие. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заң
азаматтарды құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, сыбайлас жемқорлық
күрестерінен туындайтын қауып қатерлерден Қазақстан Республикасының ұлттық
қауыпсіздігін етуге, сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың
алдын алу, анықтау, олардын жолын кесу және ашу, олардың зардаптарын жою
және кінәлілерді жауапқа тарту арқылы мемлекеттік міндетерді атқаратын
лауазымды және басқа да адамдардың, сондай-ақ оларға теңестірілген
адамдарды тиімді қызметін қамтамасыз етуге бағытталған және сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрестің негізгі принциптерін айқындап, сыбайлас
жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың түрлерін, сондай-ақ жауаптылықтың
пайда болу жағдайларын белгілейді.
Сондай-ақ демократиялық негіздерді, мемлекетті басқарудағы жариялық
пен бақылауды кенейтуге халықтың мемлекет пен оның құрылымдарына деген
сенім нығайтуға, білікті мамандарды мемелекеттік қызметке кіруге
ынталандыруға, мемлекеттік міндеттерді атқаратын адамдардың зиянсыз
адалдығы үшін жағдайлар жасауға бағытталған.
Мемлекеттік міндеттерді атқаратын адамдардың, сондай-ақ соларға
теңестірілген адамдардың лауазымдық өкілеттігін және соған байланысты
мүмкіндіктерін пайдалана отырып, және өзі немесе делдалдар арқылы заңда
көзделмеген мүліктік игілектер мен артықшылықтар алуы, сол сияқты бұл
адамдарға жеке және заңды тұлғалардың аталған игіліктері мен
артықшылықтарды құқыққа қарсы беру арқылы оларды сатып алуы сыбайлас
жемқорлық деп ұғынылады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңда, сондай-ақ өзге заңдарда
көзделген заңдарда белгіленген тәртіптен, қылмыстық жауапкершілікке әкеп
соқтыратын сыбайлас жемқорлықпен жымдасқан немесе сыбайлас жемқорлық үшін
жағдай туғызатын әрекеттер сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық
бұзушылықтар болып табылады.
Мемлекеттік міндеттер - Қазақстан Республикасының Конституциясымен
және заңдар мен мемлекеттің, органдары мен мемлекеттік қызмет атқаратын
адамдардың өкілеттігіне жатқызылған іс жүргізу мәндері. [10]
Мемлекеттік органдардың бақылау және қадағалау міндеттері - заңдарымен
уәкілеттік берілген мемлекеттік органдардың Қазақстан Республикасының заң
актілеріне сәйкес заңдылықтың сақталуын қамтамасыз ету, заңдардың бұзылу
себептері мен жағдайларын анықтау мен жою, азаматтар мен заңды тұлғалардың
бұзылған құқықтарын қалпына келтіру, нормативтік құқықтың актілердің дәл
әрі бір келкі қолданылуын және нормативтік актілердің міндетті талаптарының
орындалуын тексеру жөнінде жүзеге асыратын міндеттер.
Лауазымды адамдар - тұрақты, уақытша немесе арнаулы өкіметтік бойынша
мемлекеттік органдарда, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Қарулы күштерінде, Қазақстан Республикасының
басқа да әскерлері мен әскери құрамдарында өкімет өкілінің міндеттерін
жүзеге асыратын не ұйымдастырушылық билік етушілік немесе әкімшілік-
шаруашылық міндеттерін атқаратын адамдар.
Жауапты мемелекеттік қызмет атқаратын адамдар - мемелекетті
міндеттерімен мемелекеттік органдардың өкілеттілігін тікелей атқару үшін
Қазақстан Республикасының Конституциясында, Қазақстан Республикасының
Конституциялық және өзге заңдардың белгіленген заңдардың атқаратын адамдар.
Сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылық субъектілері.
Сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтар үшін сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заңның негізінде барлық лауазымды адамдар,
Парламенттің, маслихаттардың депутаттары, судьялар сондай-ақ мемлекеттік
міндеттерді атқаруға уәкілдік берілген өзге де адамдар және соларға
теңестірілген адамдар жауапты болады.
Мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілдік берілген өзге адамдарға:
1. ҚР-ның мемлекеттік қызмет туралы заңдарына сәйкес барлық мемлекеттік
қызметшілер.
2. Құқық қорғау органдары мен арнаулы қызметтердің лауазымды адамдары
жатады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы. Заңды қолданған кезде
мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілдік берілген адамдарға:
1. жергілікті өзін-өзі басқару органдарына сайланған адамдар;
2. заңда белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының Президентіне, ҚР
Парламенті мен маслихаттардың депутаттығына, сондай-ақ жергілікті өзін-
өзі басқару сайланбалы органдардың мүшелігіне кандидаттар ретінде
тіркелген азаматтар;
3. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарында тұрақты немесе уақытша жұмыс
істейтін, еңбегіне ақы төлеу ҚР мемлекеттік бюджетінің, мемлекеттік
органдар немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдары құратын
бюджеттен тыс қорлардың қаражатынан төленетін қызметшілер;
4. Мемлекеттік ұйымдардың немесе жарғылық капиталында мемлекеттік
меншіктің жиынтық үлесі кемінде 35 процент құрайтын ұйымдардың
лауазымды адамдары теңестіріледі.
Сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылық субьектілерінің қатарына
лауазымды адамдарға және мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілдік берілген
өзге де адамдарға немесе соларға теңестірілген адамдарға заңға қайшы
мүліктер игіліктер мен артықшылықтар беретін жеке және заңды тұлғаларда
жатады. Заңның қолданылу аясы. [11]
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заң Қазақстан
Республикасының күллі аумағында барлық жеке және заңды тұлғаларға қатысты
қолданылады. Заң Қазақстан Республикасына тиіс жерлерде, егер халықаралық
шартта өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасының азаматтары мен
Қазақстан Республикасында тіркелген заңды тұлғаларға қатысты қолданылады.
Жекелеген мемелекеттің міндеттерін атқару тәртібі туралы маслихат
депутаттарының, судьялардың мәртебесі туралы, мемелекеттік қызметшілердің
жекелеген санаттарының қызмет өткеруі туралы, сыбайлас жемқорлыққа
байланысты құқық бұзушылықтың өзге де ықтимал субъектілері туралы заңдарда
сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға бағытталған шектеулер мен тиім салу
көзделетін басқа да құқықтық нормалар білгіленуі мүмкін.
Судьялар Қазақстан Республика парламентінің депутаттары Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңдарында көзделген негіздер мен тәртіп
бойынша сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылықтар жасағаны үшін жауапты
болды. [12]
Сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылықтар жасағаны үшін қылмыстық
жауаптылықпен жаза Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде
көзделеді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің негізгі принциптері.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес:
1) барлық адамдардың заңмен сот алдындағы теңдігі;
2) мемелекеттік органдардың қызметін анық құқықтық регламенттеуді
мұндай қызметтің заңдылығымен жариялығын, оған мемелекеттік және
қоғамдық бақылау қамтамасыз ету;
3) мемелекеттік апараттың құрылымдарын, кадр жұмысын жеке және
заңды тұлғалар құқықтары мен заңды мүдделерін қозғайтын
мәселелерді шешу рәсімдерін жетілдіру;
4) жеке заңды тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін сондай-ақ
мемлекеттік әлеуметтік - экономикалық саяси-құқықтық ұйымдық
басқару жүйелерін қорғаудың басымдығы;
5) Қазақстан Республикасы Конституциясы 39-шы бабының тармағында
сәйкес лауазымды адамдар мен мемелекеттік міндеттерді атқаруға
уәкілдің берілген басқа да адамдардың, сондай-ақ соларға
теңестірілген адамдардың құқықтары мен бостандықтарын шектеуге
жол беруін тану;
6) Жеке және заңды тұлғалардың бұзылған құқықтары мен заңды
мүдделерін қалпына келтіру, сыбайлас жемқорлықпен құқық
бұзушылықтың зиянды зардаптарын жою және алдын алу;
7) Сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылыққа қарсы күреске жәрдем
жасайтын жеке бағының қаупсіздігін қамтамасыз ету;
8) Мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілдін берілген адамдар мен
соларға теңестірілген адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін
мемелекеттің қорғауы, аталған адамдар мен олардың отбастарына
лайықты тұрмыс денгейін қамтамасыз ететін жалақы мен жеңілдіктер
белгілеу;
9) Осындай қызметті жүзеге асыратын заңды және жеке тұлғаларға
кәсіпкерлік қызметті мемелекетті реттеуге өкіметтің берілуін
болдырмау сондай-ақ оған бақылау жасау;
10) Сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстарды анықтау, ашу, жолын
кесу және олардың алдын алу мақсатында жедел іздестіру қызметі
мен өзгеде қызметтерді жүзеге асыру, сондай-ақ заңда белгіленген
тәртіппен заңға қайшы тапқан ақша қаражаты мен өзгеде мүлікті
заңдастыруға жол бермеу мақсатында арнайы қаржылық бақылау
шараларын қолдану;
11) Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заңның үшінші бабының
1, 2 және 3 тармақтарында аталған адамдар үшін кәсіпкерлік
қызметпен айналысуға соның ішінде шаруашылық жүргізуші
субъектілерді басқару органдарында ақы төленетін қызметтер
атқаруға тыйым салуды белгілеу негізінде жүзеге асырылады, бұған
мұндай қызметті атқару заңымен белгіленген қызметтік
міндеттерімен көзделген реттер қосылмайды.
Сыбайлас жемқорлықпен қарсы күресті жүзеге асырушы жандар.
Барлық мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар өз құзыретті шегінде
сыбайлас жемқорлықа қарсы күрес жүргізуге міндетті.
Мемлекетті органдардың, ұйымдастырудың жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының басшылары өз құзыреттері шегінде заңның талаптарын орындауды
және онда көзделген тәртіптік шараларды қолдануды, кадр, бақылау, заң
қызметтері мен басқа да қызметтерді осыған тарта отырып қамтамасыз етеді.
[13]
Сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылықтарды анықтауды, жолын кесуді,
алдын алуды, және олардың жасалуына айыпты адамдарды жауапқа тартуды өз
құзыреті шегінде прокуратура, ұлттық қауіпсіздік, ішкі істер, салық, кеден
және шекара қызметтері, қаржы полициясы мен әскери полиция органдары жүзеге
асырады.
Осы аталған органдар жауапты мемлекеттік лауазым атқаратын адамдар
жасаған сыбайлас жемқорлық қылмыстары анықталған барлық жағдайлар туралы
өздерінің өкілеттігінен туындайтын шараларды қолдануға және ұлттық
қауіпсіздік органдарына немесе басқа да уәкілетті органдарға дереу
хабарлауға міндетті.
Қазақстан Республикасының Президенті сыбайлас жемқорлықпен қарсы күрес
жөніндегі мемлекеттік орган құруға, оның мәртебесі мен өкілеттілігін
айқындауға хақылы.
Сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылық фактісі туралы хабарлаған немесе
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес өзге де түрде жәрдемдесетін адам
мемлекеттің қорғауында болады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жәрдемдесетін адам туралы ақпарат
мемлекеттік құпия болып табылады. Бұл ақпаратты жария ету заңда белгіленген
жауаптылыққа әкеп соғады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жүргізуші органдар қажет болған
жағдайда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске жәрдемдесетін адамдардың жеке
басының қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
1.3 Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес сылбыр жүргізілуде, тіпті мемлекеттік
органдардың өздері де жемқорлықтан ада емес деген пікірлер әліде тиылмай
келеді. Осыған орай комиссия жаңа құрамдағы өзінің алғашқы ұйымдастыру
отырысын өткізіп, алдағы қызметтің негізгі бағыттары мен 2004 жылға
арналған жұмыс жоспарын бекітті.
Күн тәртібіндегі мәселені талқылау барысында комиссияның бір қатар
мүшелері қаржыны нақты ақшаға айналдыратын фирмалар көбейіп барады,
шекаралары экономикалық контрабанда тиылмай отыр, осындай жәйіттердің бәрі
комиссия отырысында қарауға тиіс деген ±сыныстар білдірді. Сол сияқты,
заңдарға ревизия жасау қажет өйткені қолданыстағы заңнамалардың
жетілмегендігінің өзі жемқорлық үшін белгілі бір саңылаулар қалдырады деген
пікірлер де ортаға салынды. Осы және өзге мәселелерді талқылай келе
комиссия басым бағыттар ретінде негізгі бес міндетті белгіледі.
Олар:
1. Сыбайлас жемқорлықпен қарсы күреске неғүрлым үйлестірілген және жүйелі
сипат беру, жемқорлықты туыдратын жағдайларды анықтауға және оларды
бейтараптандыруға бағытталған шаралар белгілеу,
2. Комиссия өкілеттілігін шеңберінде Ауыл бағдарламасының, индустриялық
саясытының және ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында алға
қойылған өзге де бірінші кезекті міндеттірдің жүзеге асырылуына қолдау
жасау;
3. Елде жүргізіліп жатқан сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті насихаттау,
халықтың осы жұмысқа қатысу формаларын ±лғайту билікке деген сенімді
нығайту, азаматтарға жемқорлыққа қарсы мінез қ±лық дағдыларын үйрету;
4. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті жаңа көзқарастарды іздестіру және
іске асыру, жемқорлық жағдайына баға берудің сондай-ақ құқық қорғау
органдары мен басқа да мемлекеттік органдардың осы саладағы қызметтің
оң тайлы криттерияларын жасау;
5. Заңнамалардың, әсіресе экономикалық үрдістерді шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен бақылау-қадағалау және лицензиялық-р±қсаттық
қызметтерді жүзеге асыратын мемлекеттік органдар қызметтерін құқықтық
реттеу саласындағы заңнамаларды одан әрі жетілдіру.
Сонымен қатар, көлеңкелі экономиканың жолын кесуге мүмкіндік
туғызатын экономикалық және құқықтық алғы шарттар жасау, әкімдіктердің,
тәртіптік кеңестер мен комиссиялардың жұмыс формалары мен тәсілдердің
жетілдіруге байланысты ±сыныстар қалыптастыру және енгізу жөнінен шаралар
белгілеу қабылдау туралы мәселелер қарау да жоспарға енгізілді.
Қолданылып жатқан шараларға қарамастан, жемқорлыққа қарсы күрес
қанағаттандырылмайтын емес. Оған қатаң түрде бағытталған нақты жұмыстар
жетпейді. Қылмыстарды ашу көңілден шығып отырған жоқ, тым ±заққа созылады.
Осының салдарынан көшілік арасында әрқилы пікірлер туындап жатады.
Сондықтан жемқорлыққа қарсы күрес шараларын заңнамаларда көрсетілгендей
барынша тиімді жүргізу керек.
Сыбайлас жемқорлықпен парақорлық имансыздардың ауруы. Ондайларды
емдеу үшін қатањ шара, іскер шешім, оны орындай алатын жүйе керектігі
бесенеден белгілі. Қатан шара да, шешім де және оны жүзеге асыратын жүйе де
бар. Бірақ қанша қадағалау, тәртіпке шақыру, т±кырту болғанымен қ±лқынның
қ±лы болатындар кездесіп қалады.
Дін болсын, заң болсын, қандай істе де әділеттілікті, адалдықты,
тазалықты талап етеді. Яғни, істеген ісін әрбір адам кәсіби мамандығы
ретінде дұрыс атқаруға тиіс. Егер ондай қабілеттілігі жоқ болса,ондай
адам ең алдымен қолынан келмейтін жұмыстан өзі бас тартуға тиіс, олай
болмаған жағдайда одан жоғары тұрған басшы оның жұмыстан, істеп отырған
кәсібінен кетіреді.Міне, осындай жағдайда ары таза емес, рухы осал,
жағымпаз пенделер қолынан келмейтін қызметті, жақсы жағдайды пара арқылы
сатып алуға тырысады. Ол сол арқылы өзін де, пара алушы өзгені де қылмысқа
итермелейді. Өзінің орнына сәйкес жұмыс, өрекет істеп жүрген өзге адамдарға
қиянат жасап, олардың ақысын жейді, пайдаланады. Бұл дін, шариғат заңы
бойынша ауыр күнә болып есептеледі. Өйткені, пара арқылы бір адамға пайда
түскенімен, қоғамға үлкен зиян келеді. Пара жүрген жерде жұмыстың қарқыны
төмендеп, өнімнің сапасы кемиді. Әділеттілік аяққа тапталып, адамдардың
басшыларға деген, өкіметке деген сенімі кеміп, тіпті наразылығын қоздырады.
Құран Кәрімнің Бақара сүресшің 188-аятында былай делінген: [14]
Біріңнің малыңды бірің нақақ жемеңдер. Күнә екенін біле тұрып, әлгі
малдың біразын пайдаланып қалу үшін өкімдерге пара бермеңдер.Демек,
парақорлық етек алған жерде әділетсіздік артады. Қауіпсіздік пен сенім
қалмайды. Қабілетсіз жандар жоғарылап, басшы орындарға шығады. Мемлекеттің
берекесі кетеді. Осыған орай Мұхаммед пайғамбар: Параны алған да, берген
де жаһаннамға кетеді, — деп кесіп айтқан.
Біздің заңымыз да осы тұрғыдан келгенде параға қатаң қарайды. Құранның
көптеген аяттары қазір қолданылып жүрген Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің баптарынан сай келіп отырады. Мәселен, ҚК-тің 311-бабы
Пара алу деп аталады.
1. Лауазымды адамның өзі немесе делдал арқылы пара берушінің немесе
оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс-әрекеті (әрекетсіздігі) үшін
ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік, мүлікке құқылы немесе мүлік
сипатындағы пайда түрінде пара алуы, егер мұндай іс-әрекет лауазымды
адамның қызметтік өкілеттігіне кіретін болса не ол қызметтік жағдайына
байланысты осындай іс-әрекетке мүмкіндік жасаса, сол сияқты жалпы
қамқоршылығы немесе қызметі бойынша жол берсе —жеті жүзден екі мың айлық
есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотгалған адамның жеті айдан
бір жылға дейінгі кезендегі жалақысын немесе өзге де табысы мөлшерінде
айыппұл салуға, не бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге, не
үш жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі
қызметпен айналысу кұқынынан айырып, дәл сол мерзімге бас бостандығынан
айыруға жазаланады. [15]
2. Лауазымды адамның заң-сыз ісәрекет үшін пара алуы —үш жылға дейінгі
мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан айырып, үш жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
3. Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген, жауапты
мемлекеттік лауазымдар атқарушы адам жасаған әрекеттер —үш жылға дейінгі
мерзімге белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айырып, бес жылдан он жылға дейінгі бас бостандығынан айыруға
жазаланады.
4. Осы баптың бірінші, екінші немесе үшінші бөліктерінде көрсетілген
әрекеттер, егер олар:
а) қорқытып алу жолымен;
б) адамдар тобы алдын ала сөз байланысып немесе ұйымдасқан топ;
в) ірі мөлшерде жасаса мүлкі төркіленіп немесе онысыз жеті жылдан он
екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығнан айыруға жазаланады.
Ескерту: 1. Бес жүз айлық есептік көрсеткіштен асатын ақша сомасы,
бағалы қағаздардың, өзге де мүліктің немесе мүліктік сипаттағы пайданың
құны ірі мөлшердегі пара деп танылады.
Жоғарыда айтқанымыздай ислам дінінде пара алушы да, оны беруші де
күнәкар саналған. Олай болса біздің Қылмыстық кодексімізде де солай
айтылған.
ҚК-тің 312-бабы. Пара беру деп аталады:
1. Лауазымды адамға тікелей немесе делдал арқылы пара беру — екі
жүзден бес жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотгалған
адамның екі айдан бес айға, дейінгі кезендегі жалақысы немесе өзге табысы
мөлшерінде айыппұл салуға, не екі жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына,
не үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге, не үш айдан алты
айға дейінгі мерзімге қамауға, не үш жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыруга жазаланады.
2. Оның көрнеу заңсыз іс-әрекет жасағаны үшін лауазымды адамға немесе
әлденеше рет немесе ұйымдасқан топтың пара беруі — бес жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Ескерту: 2. Егер лауазымды адам тарапынан оған қарасты қорқытып пара
алу орын алған болса немесе ол адам пара бергені туралы қылмыстық іс
қозғауға құқығы бар органға өз еркімен хабарласа, пара берген адам
қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
Сонымен бірге ҚК -тің 313 -бабы Парақорлыққа делдал болу деп
аталады.
Онда кімде-кім пара алушы мен пара берушінің арасында өз жеке бас
пайдасын көздеп, делдалдыққа жүретін болса, ондай адамның екі жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруға, егер ол әрекет әлденеше рет қайталанып
жасалса, төрт жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланатыны
айтылған.
Мінеки, көріп отырсыздар, ислам да, заң да пара алушы мен берушіні
және оған дәнекер, делдал болған адамды қатты жазғырып, жззалайлы.
Сыбайлас жемқорларды анықтап, оларды жазаға тартуда. Мысалы Жамбыл
облысы бойынша қаржы полициясы департаменті мақсатты жұмыс жүргізіп келеді.
Үстіміздегі жылы қаржы полициясының қызметкерлері сыбайлас жемқорлық
санатына жататын 12 қылмыстық іс қозғады.
Қаржы полициясының қызметкерлері басталған қылмыстық істі соңына дейін
жеткізуде белсенділік және табандылық көрсетіп келеді. Жыл басынан бері
басталған қылмыстық істердің 8-і толық аяқталды. Ол қандай істер? Нақты
мысалдар келтіре кетейік. Қызметкерлердің жедел-тергеу шараларын жүргізе
білудің нәтижесінде ақпан айының Қырғызстанның шекараласында орналасқан
Қарахан кеден т±рағы бастығының орынбасары Б. Бегентаев пара алу үстінде
±сталды. Ол қ±лқының қ±лы болып, қырғызстандық кәсіпкерден жүз доллар талап
еткен.
Кәсіпкерлерді болпсалау дерегі әлі де азаймай отыр. Мәселен, Тараз
қаласының кәсіпкері Н.Юрьевич ғимаратты сауықтыру мәдени орталығына
айналдыруға және оны өз атына рәсімдеу үшін Мемлекеттік мүлік және
жекешелендіру комитетінің Жамбыл облыстық аумақтық комитетінен келісім
с±райды. Осы жерде кәсіпкердің арқасын емес, қалтасын қағуды ойлаған
құзыретті шенеуліктер өздерінің парызын орындау үшін кәсіпкерден пара
талап етеді. Бұл хабарды кәсіпкер қаржы полициясының департаментіне
жеткізеді.
Наурыз айында Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру жөніндегі Жамбыл
облыстық аумақтық комитетінің төрағасы О. Мамырбаев пен оның орынбасары С.
Олжатаев қызмет кабинетінде кәсіпкер Н. Юрьевичтен бопсалау арқылы 1500 $
көлемінде пара алу кезінде ±сталды. [16]
Жемқорлық деген жегі құрт. Белең алып бара жатқан, осы бір кеселмен
ымырасыз күрес жүргізіліп жатса да, оның тамырына түпкілікті балта шабу
оњай болмай т±р. Әрі бұл бүкіл қоғамды алаңдатып, ел арасында әр алуан
пікірлер туғызуда. Сондықтан жемқорлыққа қарсы күрес жөнінде мемлекеттік
бағдарлама қабылданып, құқық қорғау органдары сол бойынша іс- шаралар
жүргізіп келеді. Осынау өзекті мәселеге Елбасы да әрдайым баса назар
аударып отыр.
Өткен жылы прокуратура органдары сыбайлас жемқорлық белгісі бар екі
жарым мыњнан астам іске қатысты тексеру жүргізген екен. Сол бойынша бір
жарым мыњға жуық н±сқама орындалып бес жүздей наразылық қанағаттандырылған.
Б±ған әр т‰рлі сатыдағы жауапкершілікке тартылған төрт мыњнан астам
азаматты қосыңыз. Осылардың ішінен 282 адамға қылмыстық іс қозғалып, оларды
125 -сі сотты болды. Соның арқасында мемлекет қазынасына 17 миллион тенге
қайтарылды. Қылмыстың осы түрінің өсуі, әсіресе Оңтүстік-Шығыс көлік
аймағында, Оңтүстік- Қазақстан және Атырау облыстарында байқалып отыр.
Сондай - ақ Астана мен Алматы қалаларында, Павлодар, Қостанай және Батыс-
Қазақстан облыстарында құқық қорғау органдарының сыбайлас жемқорлық белгісі
бар қылмыстарды ашу жәйі мәз емес. Әрі қарай саралайтын болсақ, ең жиі
кездесетін қылмыс түрлері мыналар: өзіне тапсырған мүлікті қымқырып кету,
яғни талан-таражға салу -561, лауазымдық өкілеттікті теріс пайдалану -378,
алаяқтық- 323, пара алу -286, билікті және лауазымдық қызметті асыра
пайдалану- 169 рет көрініс берген екен. [17]
Билікті немесе қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану, яғни лауазымды
адамның құқықтары мен өкілеттігі шегінен көрінуі асып кететін және
азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін не қоғамның
немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде б±зуға әкеп
соғатын тректтер жасауы. Мәселен, өз өкілеттіктерін теріс мақсатқа және
асыра пайдаланғандары үшін Қарағанды облысының Қаражал қаласының әкімі А.
Ибрагимов пен Қызылорда облысы әкімінің бұрынғы орынбасары Қамалтиннің
қылмыстары толық дәлелденіп, қылмыстық жауапкершілікке тартылды. Жалпы
өткен бір жыл ішінде сыбайлас жемқорлыққа бас алдырғандары үшін 25 әкім
сотты болған. Олардан құқық қорғау органдарының қызметкерлері де
қалыспайды. Атап айтқанда, ішкі істер министрлігі органдарының - 91, салық
органдарының – 34, қеден органдарының –17 ¦ҚҚ органдарының - 3 қызметкері
‰стінен іс қозғалып, әр т‰рлі мерзімге бас бостандықтарынан айырылды.
Бас прокуратура өткен жылѓы кеден органдарының қызметіне тексеру
жүргізген болатын. Тексеру барысында заңға кереғар көптеген, кемшіліктердің
беті ашылды. Оның қорытындысы бойынша Мемлекеттік, кіріс министрлігінің
кеден комитетіне арнайы, ±сыныс түсіріліп, соның негізінде 89 кеден
қызметкері жауапқа тартылды, 3 - лауазым иесі қызметтерінен босатылды.
Сонымен қатар, Елбасының тапсырмасы бойынша министрліктер мен
ведомствалардың және кейбір аймақтардағы мемлекеттік органдардың
мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру кезінде заңдылықты қалай
сақтағандарына да тексеруі жүргізілген еді. Бұл жөнінде де кейбір лауазым
иелерінің өз қызмет бабын теріс пайдаланып, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің мүдделерін көне-көрінеу қолдайтын әрекетері анықталды.
Ұйымдасқан қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі
республикалық штат мәжілісінің хаттамасына сәйкес мемлекеттік қызмет ісі
жөніндегі агенттікпен бірлесе отырып, Мемлекеттік қызмет туралы Заңның
сақтануы жайында тексергенді.
Тексеру барысында кейбір жергілікті мемлекеттік органдардың түрлі заң
бұзушылықтарға барғандары белгілі болды. Мәселен, Павлодар облысында бұрын
жемқорлық әрекеттер жасаған адамдар әлі к‰нге дейін өз қызметтерін атқарып
келген. Сол сияқты кейбір шенеуліктердің мемлекеттік қызметке кіріскеннен
кейін де кіріс көзі болып табылатын мүліктерін сенімді басқаруға уақытша
бермейтіндері кездесті. Тек Алматы қалалық әкімшілігінде ғана осындай заң
бұзушылықтың бес фактісі орын алған.
Ал әскерилер арасындағы сыбайлас жемқорлық тіпті де асқына түскен. Бұл
саладағы қылмыстың басым бөлігі, дәлірек айтсақ, үштен екісі өзіне
тапсырылған мүлікті қызмет бабын теріс пайдалана отырып жымқырып кету және
оны талан-таражға салу болып отыр. Б±ған өткен жылдың ішінде 164 жемқорлық
қылмыс тіркелгені дәлел болмақ. [18]
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес және мемлекеттік қызметшілердің
қызмет этикасын сақтауы мәселелері жөніндегі комиссия мемлекет болмысы
жанындағы сабиғаттық-кеңесші орган болып табылады оның міндеттері сыбайлас
жемқорлыққа және мемлекеттік қызметшілердің қызмет этикасын б±зушылығына
қарсы күресті күшейтуге, мемлекеттік қызметшілердің жауапкершілік деңгейін
арттыруға бағытталған келісімен шараларды талдап жасау мен қабылдау болып
табылады. Комиссияның дербес құрамын ҚР-ның Президенті бекітеді. Комиссия
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелері, соның ішінде сыбайлас
жемқорлыққа қарсы заңнаманы, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің нысандары
мен әдістерін жетілдіру жөніндегі ±сыныстарды т±жырымдап, мемлекет
басшысына енгізуді, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің жай-күйіне,
мемлекеттік қызметшілердің қызмет этикасын бұзушылықтарына мониторинг
жүргізу мен талдау жасауды, жауапты мемлекеттік лауазымдарды атқаратын
адамдар жол берген сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық фактілері,
мемлекеттік қызметшілердің этиканы бұзушылығы туралы азаматтар мен заңды
тұлғалардың арыз-өтініштерін, сондай-ақ б±қаралық ақпарат қ±ралдарындағы
жарияланымдарды қарау және оларға тәртіптік жазалар қолдануға уәкілеттік
берілген адамдарға қызметтік тексеру жүргізу туралы ±сынымдар дайындауды
жүзеге асырады.
Комиссия өз құзыреті шегінде орталық және жергілікті органдардан
қылмыстық істерді және жедел іздестіру материалдардан қоспағанда, өзіне
жүктелген міндеттерді орындауға қажетті ақпаратты, қ±жаттар мен
материалдарды с±ратуға, мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғаларының,
сондай-ақ мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген
тұлғалардың немесе оларға теңестірілген тұлғалардың жазбаша
түсініктемелерін тыңдауға және олардан ауызша түсініктемелер алуѓа, құқық
қорғау және басқа да мемлекеттік органдарға қызмет этикасын б±зу және
сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылығы фактлері бойынша тексеру жүргізу және
заңнамада көзделген басқа да шараларды қабылдау үшін материалды жолдауға,
өз отырыстарында құқық қорғау және басқа да мемлекеттік органдар
басшыларының сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманың орындалуы мәселелері
жөніндегі ақпарттын тыңдауға, тиісті органдар мен мемлекеттік ұйымдарға
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Қазақстан Республикасының Заңын
орындауды қамтамасыз етпеген, сыбайлас жемқорлық құқық б±зушылығын жасаған,
сондай-ақ қызмет этикалық ережелерін бұзушылыққа жол берген лауазымды
тұлғалардың тәртіптік жауаптылығы туралы тіпті оларды атқаратын қызметінен
босатуға дейін ±сыныстар енгізуге, обылыстардың Астана және Алматы
қалаларының тәртіптік кеңестерінің қызметін үйлестіруге ќажетті жағдайда
мемлекет басшысының тапсырмалар беруі немесе қаралатын мәселелер бойынша
республика Президентінің тиісті актілерін шығаруы туралы ±сыныстар енгізуге
хақылы. 2002 жылдың мамыр айының ортасында жемқорлыққа қарсы дүниежүзілік
Транспрэнш интернэшнл ±йымы өзінің тексерілуінің қорытындысын жариялады.
Дамушы елдерде орналасқан корпорациялардың пара беру жөніндегі әрекеттерін
тексеру барысында Ресей, Қытай, Тайвань және Оңтүстік Корей елдерінің
компаниялары осынау жосықсыз әрекеттерімен айрықша көзге түскені анықталды.
Тек олар ғана емес, мұндай әрекеттің қатаң да жетілген заңы бар басқа
жетекші өнеркәсіпті елдерде де орын алғаны ж±ртты, ең алдымен құқық қорғау
органдарын аландатып отыр. Сол Транспрэнш Интернэшнл (ТИ) ±йымы
басқармасының төрағасы Питер Айген мырзаның пайымдауынша, бай елдердің
±лтаралық корпорацияларының көпшілігі әлемнің дамушы елдеріндегі рыноктарда
контрактылар жасаған кезде заңға қайшы келетін әрекеттерге барады екен.
Яғни пара беруге барады. Бұл жерде ТИ төрағасы ±лтаралық корпорациялық
басшыларының ғана емес, сол жетекші өнеркәсібі дамыған елдер үкіметінің
саяси қайраткерлерін де, мемлекеттік иеленушіліктерін де қатты айыптайды.
Олар өз үйлеріндегі шірік жемістерді көруден бұрын дамушы елдерде
жемқорлықтың етек алғаны алға тосуға қ±мар көрінеді. Аталған жемқорлыққа
қарсы ±йым пара беруді индексін анықтау үшін Гэллап Интернэшнл
ассоциациясының сауалнамасына жүгінеді екен. Бұл ассоциация 15 елдегі
дамушы рынокта сауалнама ж‰ргізіп, сол рынокқа қатысатын шетел
корпорацияларының қызметін тексеріпті. Экономикалық жағдайдан хабардар 835
сарапшыға с±рақ беріліп, ал алынған жауаптар бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМДЕМЕСІ
КІРІСПЕ 5
1 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚТЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ 9
1.1 Сыбайлас жемқорлықтың жалпы түсінігі 9
1.2 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңның мақсаты 11
1.3 Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу 15
2 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚТЫҢ ОРЫН АЛУЫ МЕН ҚҰҚЫТЫҚ РЕТТЕЛУІ
23
2.1 Мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар 23
2.2 Сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылықпен және ол үшін жауаптылық
36
2.3 Сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылықтардың зардаптарын жою 43
3 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА БАЙЛАНЫСТЫ СОТ ПРАКТИКАСЫ МЕН ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ТӘЖІРИБИЕ 49
3.1 Соттардың сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстар жөнiндегi
қылмыстық iстердi қарау практикасы 49
3.2 Қазақстан Республикасының бiрiккен ұлттар ұйымының сыбайлас
жемқорлыққа қарсы конвенциясы 52
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 63
ҚОСЫМШАЛАР 66
KIPICПE
Тақырыптың өзектілігі: Парақорлық қылмыстар және сыбайлас
жемқорлықпен күресу мәселелері тақырыбының өзектілігі жөнінде ойлана
келсек, бұл саладағы мәселелер мен сұрақтардың әрдайым маңызды болатынына
кәміл сенуге болады.
Дипломдық жұмыста елімізде жүргізіліп жатқан реформаны іске асыру және
барлық заңды мүдделері қорғау үшін қылмыстылықпен күрес шараларын күшейтуді
қажет ететін мәселелер қарастырылған. 1995-ші жылы 30 сәуірде бүкілхалықтық
референдуммен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы 1-ші
бабында "Қазақстан Республикасы өзін демократиялык, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары" дей отырып қоғамға,
адамзатқа қарсы іс-әрекеттерді жасауға тікелей тыйым салады [1].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев сыбайлас
жемқорлықпен қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндегі
мәжілісте қылмыстылықпен күресудің және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды,
әрі тиімді бағдарламасын ұсынды. Сонымен қатар Президент өзінің мазмұңды
баяндамасыңда "еліміз әлеуметтік қайта құру және демократиялық мемлекетті
құру жолында ең күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен қақтығысудың
шегіне жетті. Бұл шын мәнінде реформа саясатына, қоғамның тұрақтығына,
азаматтардың өмірі мен игіліктеріне қауіп тудырады", -деді [2].
Көптеген зерттеушілердің пікірі сыбайлас жемқорлық дегеніміз өте-мөте
күрделі құбылыс дегенге саяды. Былайша алып қарағанда, бұл проблеманың
негізінде қолдағы билікті қара бастың қамы үшін асыра пайдаланудың нақты
түрлері жатыр. Ал, жалпылама алып қарайтын болсақ, сыбайлас жемқорлықты
мемлекеттік лауазымды жеке адамдардың немесе олардың тобының тікелей не
жанама пайда табу үшін қолдарындағы билікті қасақана арам ниетпен не жанама
пайдалануы деп тұжырымдаған дұрыс. Жанама пайда табу жемқор адамның
ұждансыз арам тәсілдері қасақана қорғау қомағайлықпен қолдана отырып,
өзінің ұйымына (компаниясына, коммерциялық емес ұйымдарына, саяси
партияларына) пайда келтіруі арқылы жүзеге асырылады.
Сыбайлас жемқорлықты шартты түрде жоғарғы және төменгі деңгейдегі
топтарға бөлуге де болады.
Жоғарғы деңгейдегі топ, негізінен саясаткерлерді жоғары және орта
дәрежелі шенеуніктерді қамтиды. Олардың қолдарында бағалы тым жоғары
шешімдер қабылдау (заңдардың тұжырымдарын жасау, мемлекеттік тапсырыстар
беру не қабылдау, меншік түрлерінің нышандарын айқындау сияқты тағы басқа
да толып жатқан тетіктер) құқықтары бар.
Төменгі деңгейдегі топ қызмет дәрежесі неғұрлым төмен шенеуніктерді
қамтиды. Олар шенеуніктер мен азаматтар арасындағы қарым-қатынаста кер-
тартпа топтастықпен жеке бастарына пайда табу үшін қолдарында бар
мүмкіндіктерді (анықтамалар, куәліктер жазып беру, айып салу, түрлі
тіркеуден өткізу сияқты құқықтар) пайдаланып қалуға тырысады.
Елімізде қылмыстылықпен күресуді күшейту, оның бағдарламасын жасау,
құқық қорғау органдары қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында Республика
Президентінің бірнеше Жарлықтары мен Қаулылары шықты. Мемлекет басшысының
осындай Жарлықтары мен қаулыларының ішінен атап айтар болсақ: "Коррупциямен
және ұйымдасқан түрдегі қылмыстылықпен күресуді күшейтудің шаралары
жөніндегі" 1992 жылғы 17 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президентінің
Жарлығы, "Қылмысқа қарсы күрес жөніндегі Кеңес құру туралы" 1994 жылғы 11
ақпандағы Президенттің Жарлығы, "Қылмысқа қарсы күресті күшейту туралы"
1994 ж. 11 ақпандағы Қазақстан Республикасының Президентінің Қаулысы,
"Заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз ету жөніндегі қосымша шаралар
туралы" 1994 ж. 9 маусымындағы Қазақстан Республикасының Президентінің
Қаулысы, "Сыбайлас жемқорлықпен ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес жөніндегі
Республикалық комиссия кұру туралы" 1994 ж. 21 қыркүйектегі Қазақстан
Республикасының Президентінің Жарлығы, "Қылмысқа қарсы күрес және құқық
тәртібін нығайту жөніндегі шұғыл шаралар туралы" 1995 ж. 17 наурыздағы
Қазақстан Республикасының Президентінің Қаулысы, сонымен қатар "Қазақстан
Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы" 1995 жылғы 18 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президентінің
Жарлығы бойынша қылмысқа қатысушылық нысандары анықталып және алғашқы рет
арнайы жеке бапта көрсетілді [3]. Сондай-ақ көрнекті ғалымдар мен құқық
қорғау органдарының жетекшілері ұйымдасқан қылмыстылықпен күресу туралы
арнайы заң қабылдау туралы ұсыныстар да білдіруде [4]. Бұған заңды негіз
туындады. Себебі елдің нарықтық қатынастарға көшуіне байланысты ұйымдасқан
қылмыстылықтың әртүрлі көріністері пайда болып, қарқын ала бастады. Н.М.
Әбдіров осы мәселе туралы "соңғы кезде ұйымдасқан және маманданған
қылмыстылықтың нашақорлық және наркобизнес саласында өзінің бақылау
жүргізуге тырысуы күшейгенін байқауға болады" деген болатын [5].
Зерттеу жұмысының мақсаты: сыбайлас жемқорлықпен күрестің мақсаттары
мен ұстанымдары белгіленді, сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтың алдын алу
жөніндегі шаралар жасалып, жемқорлық қылмыстар үшін жауаптылық түрлері
белгіленді, кейінірек сыбайлас жемқорлықпен күресті күшейту мақсатында мына
құжаттар қабылданды: осы аталған заңды қабылдауға байланысты 1998 ж. 11
шілдесіндегі ҚР президентінің Республика азаматтарына арналған жолдауы;
Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі туралы
бағдарламасы бойынша 1998 ж. 7 желтоқсандағы ҚР Президентінің жарлығы; 1999-
2000 жылдардағы арналған сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі комиссия
туралы 1998 ж. 12 қарашасындағы Президент жарлығы.
Осыған сәйкес көздеген мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді алға
қойямыз:
- сыбайлас жемқорлықтың мәні мен маңызын теориялық негізде ашу;
- сыбайлас жемқорлықтың орын алуы мен құқытық реттелуіне
мүмкіндігінше назар аудару;
- сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес: жауапкершілігі және құқықтың
негізіне практикалық және теориялық негізде қарастыру.
Зерттеу әдістері:
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздеріне зерттеу барысында
теориалық деректер мен тәжірбиелік актілерге жүйелі түрде талдау жасау,
синтіздеу және топтпстыру әдістері сонымен қатар салыстырмалы құқықтану мен
жүйелі талдаудың әдістері, құқықтық модельдеу әдістері қолданылады.
Зерттеу жұмысында парақорлық қылмыстар және сыбайлас жемқорлықпен
күресу мәселелерінің теориялық және тәжірибелік жақтарына жалпы мінездеме
беріп, оларға талдау жасалынады.
Зерттеу объектісі: Парақорлық қылмыстар құқығының объектілері, яғни
парақорлық қылмыстар және сыбайлас жемқорлықпен күресу мәселелері болып
табылады.
Зерттеу пәні: қылмыстық құқықтағы парақорлық қылмыстар өзі болып
табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл дипломдық жұмыста алғаш
қылмыстық құқықтағы парақорлық қылмыстың толық жүйесі жан жақты қаттылып,
кешенді түрде талдау жасалып теориалық және тәжірібиелік жақтарына
мініздеме беріледі.
Зерттеу жұмысының мәні: Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы
Әділет министрлігімен бірлесе отырып, сыбайлас жемқорлық ретінде санауға
болатын бірқатар қылмыс түрлерін айқындап берді. Бұл тізім ең алдымен пара
алу мен пара беру парақорлыққа делдалдық ету заңсыз сый-сыйапттар алу,
лауазымдық өкілеттігін қара басының қамы үшін қасақана асыра пайдалану,
қылмыстық жауапкершілікке тартылуы тиіс біреулерді көріп біле-тұра заңсыз
босатып жіберу, құқыққа жат сот үкімін шығару, басқа сот шешімдері мен
актілерін қабылдау сияқты қылмыс түрлерін қамтиды. Ондай қылмыс түрлерінің
тізімі 21-ге жетті.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мемлекеттік маңызы бар көкейкесті
мәселе екенін басымыз талай рет атап көрсетті. Облыстарда бұл бағытта бір
сыпыра шаралар атқарылғанымен, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңның орындалуы әліде көңіл көншітпейді әсіресе бұл мәселеге байланысты
құқық бұзушылықтың алдын алуға, анықтауға, олардың жолын кесіп ашуға
кінәлілерді жауапқа тартуға бағытталған жұмыстар деңгейі төмен.
Қазіргі сыбайлас жемқорлық әлемдік маңызы бар көкейісті мәселе. Ол
Қазақстан Республикасында да етек алып отырған қылмыстардың бірі. Бұл
мәселені құқықтық реттеудің жүйесін енгізудің қажеттілігі.
Тақырыпты қарастырып отырған мақсатым сыбайлас жемқорлықтың алдын алу
жолдарын көрсету және оның мәні, маңызын ашу.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы деп, еліміздің Президенті
айтқандай сыбайлас жемқорлық қылмыстары қоғамға зор зардап әкеледі, сол
себептен аталған қылмысқа қарсы тек қана құқық қорғау органдары мен қоса
бүкіл қоғам тосқауыл қою қажет.
Зерттеу жұмысының құрылымы: бұл дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде сыбайлас жемқорлықтың мәні мен маңызы, сыбайлас
жемқорлықтың жалпы түсінігі, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңның
мақсаты, сыбайлас жемқорлықтың алдын алуды қарастырдық.
Екінші бөлімде сыбайлас жемқорлықтың орын алуы мен құқытық реттелуі,
мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар, сыбайлас жемқорлықпен құқық
бұзушылықпен және ол үшін жауаптылық, сыбайлас жемқорлықпен құқық
бұзушылықтардың зардаптарын жоюды теориялық тұрғыдан қарастырдық.
Үшінші бөлімде сыбайлас жемқорлыққа байланысты сот практикасы мен
халықаралық тәжірибие, соттардың сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстар
жөнiндегi қылмыстық iстердi қарау практикасы, қазақстан республикасының
бiрiккен ұлттар ұйымының сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясына назар
аудардық. Зерттеу маңыздылығы қорытындыда қарастырылған.
1 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚТЫЊ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Сыбайлас жемқорлықтың жалпы түсінігі
Сыбайлас жемқорлық-қоғамның жегі құрты. Сыбайлас жемқорлық, яғни
коррупция термині латынның corruptio (подкуп – сатып алу) деген сөзінен
шыққан.
Сыбайлас жемқорлық - адамгершілік парасатты пендешіліктің алдына жығып
беретін індет. Оның белең алуына бір жағынан қоғамның өтпелі кезендегі
ахуалдары әсер ететіні де сөзсіз. Тәуелсіз еліміздің төл заңдарының
қабылданып, олардың орындалу пәрменінің орта түсуі, мемлекеттік
деңгейіндегі тәртіпті нығайтып, сыбайластықты тежей түсері хақ. Алайда адам
баласының пендешілік пен қу құлқына қай заманда, қандай қоғамда да болып
отырғандығын ескерсек, қылмыстық бұл түрі сергек қарауды қажетсінеді.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заң талаптарына сәйкес
бүгіндегі лауазымды қызметкерлердің қара бастың қамын ойлап құқыққа қарсы
келетін әрекеттеріне тосқауыл қойылып, түрлі шаралар қолданып жатыр. Осы
мәселеге байланысты сыбайлас жемқорлықтың әлеуметтік, саяси, экономикалық,
моральдік ќұқықтық аспектілерін зерттеп, жария етудің зор маңызы бар.
Сыбайлас жемқорлықтың көріністері барлық елдерде орын алып отыр.
Мәселе оның қаншалықты терең тамыр жібергенінде, қаншалықты онымен нәтижелі
күрес жүргізлуде, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына, қоғамдық-
саяси процесстерге сыбайлас жемқорлық қандай дәрежеде әсерін тигізуде болып
отыр. Халықаралық сарапшылар Қазақстанды ең сыбайластық елдердің қатарына
енгізіп отыр, бұл туралы БАҚ – та жиі айтылады. Халықаралық сарапшылармен
ынтымақтастықты дамыту қажет, олардың қорытындылары сыбайластық
жемқорлықпен күрес жолында ескерліуі керек.
Сыбайлас жемқорлыққа соңғы уақытта кең таралуы елдің нарықтық
экономикаға көшуіне байланысты. Экономикалық және сыбайлас жемқорлықтан
туындайтын қылмыстардың ағыны мен деңгейі жалпы алғанда экономика
жағдайымен, реформалардың сипатымен, оларды жүзеге асыру әдістерімен
тікелей қатысты. [6]
Сыбайлас жемқорлық өкіметтің беделіне нұқсан келтіреді және тәртіпті
бұзады, мемлекет органдары қызметтерінің нәтижелігін жоққа шығарады.
Ќазаќстан Республикасының ұлттық және экономикалық қауіпсіздігіне қол
сұғады, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзады.
Қазақстанда статистикалық көрсеткіш бойынша 1998 жылы сыбайлас
жемқорлықтың қылмысты әрекеттерінің пара алу кең өріс алуда (ҚК-311-б) –
347 қылмыс, яғни 23%, ал пара беру (ҚК-312-б) – 86 қылмыс, яғни 5,7% - 1998
жылы Республикада пара алған үшін 75 адам сотталған, ал 1999 жылы –187
адам, яғни 149,3% өскен. Пара берген үшін 1998 жылы – 22 адам сотталған, ал
1999 жылы – 120 адам, яғни 445,5% үлкен. [7]
Өркениетті даму жолына түсіп, нарықтық қатынастарға негізделген
демократиялық қоғам құрып жатқан Қазақстанда сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрес осыдан жеті жыл бұрын 2030 стратегиясына байланысты, осы
стратегиядағы міндетті жеті принциптің ең негізгісі, бұл Сыбайлас
жемқорлықпен күрес шешілуі және аяусыз Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың
халыққа жолдауында алғаш рет жария етілген содан бергі мерзімде бұл
күрестің заңдық негізі жасалып, нақты шаралар қолға алынды. Арнайы заң
қабылданып сыбайластыққа қарсы күресті жүргізетін құрылымдық мекемелер мен
бөлімшілер өмірге келді. Бүгін де бұқаралық ақпарат құралдарының
мақалаларын оқып, хабарларына көз салатын болсақ, елімізде сыбайлас
жемқорлық барынша етек алғандай көрінетіні сөзсіз. Алайда бұны Қазақстанның
тәуелсіздік алуымен байланыстырудың еш қажеті жоқ. Әлемнің кез келген
елінде адамзат өркениетімен бірге жасасып келе жатқан сыбайлас жемқорлықты
табуға болады. [8]
Сыбайлас жемқорлық – интернационалдық құбылыс, сондықтан да
халықаралық шараларға мүмкіндікке қарай қатысқан жөн. Сыбайлас жемқорлық
қылмысына барғандар дәрежесіне де, лауазымына да, біреумен туыстығына да,
шеніне де қарамастан, жауапкершілікке тартылуы тиіс.
Қоғамның жегі құрты болып тұрған сыбайластықтың әлеуметтік салдары да
аса қауіпті. Оған қарсы күреске қаншама күш жұмылдырып, қаншама қаражат
жұмсалып отырғандықтан басқа жердегі басқа мәселелер шешілмей, зейнет ақы
мен жәрдем ақы төлембей қалуда. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы табынды күрес
жүргізілмей, мемлекет пен қоғам өмірін реттейтін негізгі құрал ретіндегі
құқыққа нұқсан келіп, азаматтарды түрлі қылмыскерлерден қорғай алмаушылық
туралы пікір қалыптасатынын, құқық қорғау органдарындағы сыбайластық ұялы
байланысты өршітетінің, түптен келгенде осының бәрі нарықтық қатынастар мен
демократияға деген азаматтардың сенімін азайтатынын атап көрсетуге болады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте біршама оң нәтижелерге жеткен елдердің
тәжірибесіне сүйене отырып, батыл қуғындау шараларымен қатар оның туындау
себептерін жоюдың маңызды екенін атап өткен жөн.
Сыбайлас жемқорлықты тудыратын төрт фактор бар. Бірінші – парақорлық,
екінші – ұрлық, яғни бюджет қаржысын дұрыс бөлмеу, үшінші – мемлекеттік
лауазымды қызметті сату, төртінші – сайлауға ықпал жасау үшін партияларды
қаржыландыру.
Францияның белгілі заңгерлерінің бірі Арно Монтбур бірде қоршаған
ортаны жаппай ластайтын нәрсеге ұқсас сыбайлас жемқорлық болашақ
адамдарының жүздерін жабыңқы етеді деп атап көрсеткен еді.
Шындығында, парақорлық та, коррозия сияқты қысқа мерзім ішінде
мемлекеттік ақпарат жұмысын әлсіретіп жіберуге, елдің экономикасын толықтай
бүлдіруге ықпалын тигізеді. Яғни парақорлық қоғамның жегі құрты.
Сондықтан Қазақстан Республикасы құрылған алғашқы күндерден бастап-ақ
Елбасымыз сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі тиісті шараларды қабылдауға
көңіл бөлген болатын. Бұл істегі аса маңыздысы 1998 жылдың 2 шілдесінде
қабылданған Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы
заңы болды. Онда негізгі ұғымдар анықталды, сыбайлас жемқорлықпен күрестің
мақсаттары мен ұстанымдары белгіленді, сыбайлас жемқорлық құқық
бұзушылықтың алдын алу жөніндегі шаралар жасалып, жемқорлық қылмыстар үшін
жауаптылық түрлері белгіленді, кейінірек сыбайлас жемқорлықпен күресті
күшейту мақсатында мына құжаттар қабылданды:
— осы аталған заңды қабылдауға байланысты 1998 ж. 11 шілдесіндегі ҚР
Президентінің Республика азаматтарына арналған жолдауы;
— ҚР-сының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі туралы
бағдарламасы бойынша 1998 ж. 7 желтоқсандағы ҚР Президентінің Жарлығы;
— 1999 — 2000 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі
комиссия туралы 1998 ж. 12 қарашасындағы Президент Жарлығы;
— Сыбайлас жемқорлық пен қылмысқа қарсы күрес жүйесін жетілдіру
жөніндегі шаралар туралы 2000 ж. 20 сәуірдегі ҚР-сы Президентінің
Жарлығы. [9]
Қазақстан Республикасының зањдары, жасалған қылмыстың ауырлығына және
құқық бұзушылық түріне бөтеннің мүлігін талан-таражыға ұшырату немесе
иемденіп алу ҚР ҚҚ-нің 176-бап, 2 тармағына байланысты жауапкершілік
түрлерін ќарастырды.
2. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңның мақсаты
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заң республика өмірінде аса
жоғары маңызға ие. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заң
азаматтарды құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, сыбайлас жемқорлық
күрестерінен туындайтын қауып қатерлерден Қазақстан Республикасының ұлттық
қауыпсіздігін етуге, сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың
алдын алу, анықтау, олардын жолын кесу және ашу, олардың зардаптарын жою
және кінәлілерді жауапқа тарту арқылы мемлекеттік міндетерді атқаратын
лауазымды және басқа да адамдардың, сондай-ақ оларға теңестірілген
адамдарды тиімді қызметін қамтамасыз етуге бағытталған және сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрестің негізгі принциптерін айқындап, сыбайлас
жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың түрлерін, сондай-ақ жауаптылықтың
пайда болу жағдайларын белгілейді.
Сондай-ақ демократиялық негіздерді, мемлекетті басқарудағы жариялық
пен бақылауды кенейтуге халықтың мемлекет пен оның құрылымдарына деген
сенім нығайтуға, білікті мамандарды мемелекеттік қызметке кіруге
ынталандыруға, мемлекеттік міндеттерді атқаратын адамдардың зиянсыз
адалдығы үшін жағдайлар жасауға бағытталған.
Мемлекеттік міндеттерді атқаратын адамдардың, сондай-ақ соларға
теңестірілген адамдардың лауазымдық өкілеттігін және соған байланысты
мүмкіндіктерін пайдалана отырып, және өзі немесе делдалдар арқылы заңда
көзделмеген мүліктік игілектер мен артықшылықтар алуы, сол сияқты бұл
адамдарға жеке және заңды тұлғалардың аталған игіліктері мен
артықшылықтарды құқыққа қарсы беру арқылы оларды сатып алуы сыбайлас
жемқорлық деп ұғынылады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңда, сондай-ақ өзге заңдарда
көзделген заңдарда белгіленген тәртіптен, қылмыстық жауапкершілікке әкеп
соқтыратын сыбайлас жемқорлықпен жымдасқан немесе сыбайлас жемқорлық үшін
жағдай туғызатын әрекеттер сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық
бұзушылықтар болып табылады.
Мемлекеттік міндеттер - Қазақстан Республикасының Конституциясымен
және заңдар мен мемлекеттің, органдары мен мемлекеттік қызмет атқаратын
адамдардың өкілеттігіне жатқызылған іс жүргізу мәндері. [10]
Мемлекеттік органдардың бақылау және қадағалау міндеттері - заңдарымен
уәкілеттік берілген мемлекеттік органдардың Қазақстан Республикасының заң
актілеріне сәйкес заңдылықтың сақталуын қамтамасыз ету, заңдардың бұзылу
себептері мен жағдайларын анықтау мен жою, азаматтар мен заңды тұлғалардың
бұзылған құқықтарын қалпына келтіру, нормативтік құқықтың актілердің дәл
әрі бір келкі қолданылуын және нормативтік актілердің міндетті талаптарының
орындалуын тексеру жөнінде жүзеге асыратын міндеттер.
Лауазымды адамдар - тұрақты, уақытша немесе арнаулы өкіметтік бойынша
мемлекеттік органдарда, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Қарулы күштерінде, Қазақстан Республикасының
басқа да әскерлері мен әскери құрамдарында өкімет өкілінің міндеттерін
жүзеге асыратын не ұйымдастырушылық билік етушілік немесе әкімшілік-
шаруашылық міндеттерін атқаратын адамдар.
Жауапты мемелекеттік қызмет атқаратын адамдар - мемелекетті
міндеттерімен мемелекеттік органдардың өкілеттілігін тікелей атқару үшін
Қазақстан Республикасының Конституциясында, Қазақстан Республикасының
Конституциялық және өзге заңдардың белгіленген заңдардың атқаратын адамдар.
Сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылық субъектілері.
Сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтар үшін сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заңның негізінде барлық лауазымды адамдар,
Парламенттің, маслихаттардың депутаттары, судьялар сондай-ақ мемлекеттік
міндеттерді атқаруға уәкілдік берілген өзге де адамдар және соларға
теңестірілген адамдар жауапты болады.
Мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілдік берілген өзге адамдарға:
1. ҚР-ның мемлекеттік қызмет туралы заңдарына сәйкес барлық мемлекеттік
қызметшілер.
2. Құқық қорғау органдары мен арнаулы қызметтердің лауазымды адамдары
жатады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы. Заңды қолданған кезде
мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілдік берілген адамдарға:
1. жергілікті өзін-өзі басқару органдарына сайланған адамдар;
2. заңда белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының Президентіне, ҚР
Парламенті мен маслихаттардың депутаттығына, сондай-ақ жергілікті өзін-
өзі басқару сайланбалы органдардың мүшелігіне кандидаттар ретінде
тіркелген азаматтар;
3. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарында тұрақты немесе уақытша жұмыс
істейтін, еңбегіне ақы төлеу ҚР мемлекеттік бюджетінің, мемлекеттік
органдар немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдары құратын
бюджеттен тыс қорлардың қаражатынан төленетін қызметшілер;
4. Мемлекеттік ұйымдардың немесе жарғылық капиталында мемлекеттік
меншіктің жиынтық үлесі кемінде 35 процент құрайтын ұйымдардың
лауазымды адамдары теңестіріледі.
Сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылық субьектілерінің қатарына
лауазымды адамдарға және мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілдік берілген
өзге де адамдарға немесе соларға теңестірілген адамдарға заңға қайшы
мүліктер игіліктер мен артықшылықтар беретін жеке және заңды тұлғаларда
жатады. Заңның қолданылу аясы. [11]
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заң Қазақстан
Республикасының күллі аумағында барлық жеке және заңды тұлғаларға қатысты
қолданылады. Заң Қазақстан Республикасына тиіс жерлерде, егер халықаралық
шартта өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасының азаматтары мен
Қазақстан Республикасында тіркелген заңды тұлғаларға қатысты қолданылады.
Жекелеген мемелекеттің міндеттерін атқару тәртібі туралы маслихат
депутаттарының, судьялардың мәртебесі туралы, мемелекеттік қызметшілердің
жекелеген санаттарының қызмет өткеруі туралы, сыбайлас жемқорлыққа
байланысты құқық бұзушылықтың өзге де ықтимал субъектілері туралы заңдарда
сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға бағытталған шектеулер мен тиім салу
көзделетін басқа да құқықтық нормалар білгіленуі мүмкін.
Судьялар Қазақстан Республика парламентінің депутаттары Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңдарында көзделген негіздер мен тәртіп
бойынша сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылықтар жасағаны үшін жауапты
болды. [12]
Сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылықтар жасағаны үшін қылмыстық
жауаптылықпен жаза Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде
көзделеді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің негізгі принциптері.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес:
1) барлық адамдардың заңмен сот алдындағы теңдігі;
2) мемелекеттік органдардың қызметін анық құқықтық регламенттеуді
мұндай қызметтің заңдылығымен жариялығын, оған мемелекеттік және
қоғамдық бақылау қамтамасыз ету;
3) мемелекеттік апараттың құрылымдарын, кадр жұмысын жеке және
заңды тұлғалар құқықтары мен заңды мүдделерін қозғайтын
мәселелерді шешу рәсімдерін жетілдіру;
4) жеке заңды тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін сондай-ақ
мемлекеттік әлеуметтік - экономикалық саяси-құқықтық ұйымдық
басқару жүйелерін қорғаудың басымдығы;
5) Қазақстан Республикасы Конституциясы 39-шы бабының тармағында
сәйкес лауазымды адамдар мен мемелекеттік міндеттерді атқаруға
уәкілдің берілген басқа да адамдардың, сондай-ақ соларға
теңестірілген адамдардың құқықтары мен бостандықтарын шектеуге
жол беруін тану;
6) Жеке және заңды тұлғалардың бұзылған құқықтары мен заңды
мүдделерін қалпына келтіру, сыбайлас жемқорлықпен құқық
бұзушылықтың зиянды зардаптарын жою және алдын алу;
7) Сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылыққа қарсы күреске жәрдем
жасайтын жеке бағының қаупсіздігін қамтамасыз ету;
8) Мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілдін берілген адамдар мен
соларға теңестірілген адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін
мемелекеттің қорғауы, аталған адамдар мен олардың отбастарына
лайықты тұрмыс денгейін қамтамасыз ететін жалақы мен жеңілдіктер
белгілеу;
9) Осындай қызметті жүзеге асыратын заңды және жеке тұлғаларға
кәсіпкерлік қызметті мемелекетті реттеуге өкіметтің берілуін
болдырмау сондай-ақ оған бақылау жасау;
10) Сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстарды анықтау, ашу, жолын
кесу және олардың алдын алу мақсатында жедел іздестіру қызметі
мен өзгеде қызметтерді жүзеге асыру, сондай-ақ заңда белгіленген
тәртіппен заңға қайшы тапқан ақша қаражаты мен өзгеде мүлікті
заңдастыруға жол бермеу мақсатында арнайы қаржылық бақылау
шараларын қолдану;
11) Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заңның үшінші бабының
1, 2 және 3 тармақтарында аталған адамдар үшін кәсіпкерлік
қызметпен айналысуға соның ішінде шаруашылық жүргізуші
субъектілерді басқару органдарында ақы төленетін қызметтер
атқаруға тыйым салуды белгілеу негізінде жүзеге асырылады, бұған
мұндай қызметті атқару заңымен белгіленген қызметтік
міндеттерімен көзделген реттер қосылмайды.
Сыбайлас жемқорлықпен қарсы күресті жүзеге асырушы жандар.
Барлық мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар өз құзыретті шегінде
сыбайлас жемқорлықа қарсы күрес жүргізуге міндетті.
Мемлекетті органдардың, ұйымдастырудың жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының басшылары өз құзыреттері шегінде заңның талаптарын орындауды
және онда көзделген тәртіптік шараларды қолдануды, кадр, бақылау, заң
қызметтері мен басқа да қызметтерді осыған тарта отырып қамтамасыз етеді.
[13]
Сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылықтарды анықтауды, жолын кесуді,
алдын алуды, және олардың жасалуына айыпты адамдарды жауапқа тартуды өз
құзыреті шегінде прокуратура, ұлттық қауіпсіздік, ішкі істер, салық, кеден
және шекара қызметтері, қаржы полициясы мен әскери полиция органдары жүзеге
асырады.
Осы аталған органдар жауапты мемлекеттік лауазым атқаратын адамдар
жасаған сыбайлас жемқорлық қылмыстары анықталған барлық жағдайлар туралы
өздерінің өкілеттігінен туындайтын шараларды қолдануға және ұлттық
қауіпсіздік органдарына немесе басқа да уәкілетті органдарға дереу
хабарлауға міндетті.
Қазақстан Республикасының Президенті сыбайлас жемқорлықпен қарсы күрес
жөніндегі мемлекеттік орган құруға, оның мәртебесі мен өкілеттілігін
айқындауға хақылы.
Сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылық фактісі туралы хабарлаған немесе
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес өзге де түрде жәрдемдесетін адам
мемлекеттің қорғауында болады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жәрдемдесетін адам туралы ақпарат
мемлекеттік құпия болып табылады. Бұл ақпаратты жария ету заңда белгіленген
жауаптылыққа әкеп соғады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жүргізуші органдар қажет болған
жағдайда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске жәрдемдесетін адамдардың жеке
басының қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
1.3 Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес сылбыр жүргізілуде, тіпті мемлекеттік
органдардың өздері де жемқорлықтан ада емес деген пікірлер әліде тиылмай
келеді. Осыған орай комиссия жаңа құрамдағы өзінің алғашқы ұйымдастыру
отырысын өткізіп, алдағы қызметтің негізгі бағыттары мен 2004 жылға
арналған жұмыс жоспарын бекітті.
Күн тәртібіндегі мәселені талқылау барысында комиссияның бір қатар
мүшелері қаржыны нақты ақшаға айналдыратын фирмалар көбейіп барады,
шекаралары экономикалық контрабанда тиылмай отыр, осындай жәйіттердің бәрі
комиссия отырысында қарауға тиіс деген ±сыныстар білдірді. Сол сияқты,
заңдарға ревизия жасау қажет өйткені қолданыстағы заңнамалардың
жетілмегендігінің өзі жемқорлық үшін белгілі бір саңылаулар қалдырады деген
пікірлер де ортаға салынды. Осы және өзге мәселелерді талқылай келе
комиссия басым бағыттар ретінде негізгі бес міндетті белгіледі.
Олар:
1. Сыбайлас жемқорлықпен қарсы күреске неғүрлым үйлестірілген және жүйелі
сипат беру, жемқорлықты туыдратын жағдайларды анықтауға және оларды
бейтараптандыруға бағытталған шаралар белгілеу,
2. Комиссия өкілеттілігін шеңберінде Ауыл бағдарламасының, индустриялық
саясытының және ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында алға
қойылған өзге де бірінші кезекті міндеттірдің жүзеге асырылуына қолдау
жасау;
3. Елде жүргізіліп жатқан сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті насихаттау,
халықтың осы жұмысқа қатысу формаларын ±лғайту билікке деген сенімді
нығайту, азаматтарға жемқорлыққа қарсы мінез қ±лық дағдыларын үйрету;
4. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті жаңа көзқарастарды іздестіру және
іске асыру, жемқорлық жағдайына баға берудің сондай-ақ құқық қорғау
органдары мен басқа да мемлекеттік органдардың осы саладағы қызметтің
оң тайлы криттерияларын жасау;
5. Заңнамалардың, әсіресе экономикалық үрдістерді шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен бақылау-қадағалау және лицензиялық-р±қсаттық
қызметтерді жүзеге асыратын мемлекеттік органдар қызметтерін құқықтық
реттеу саласындағы заңнамаларды одан әрі жетілдіру.
Сонымен қатар, көлеңкелі экономиканың жолын кесуге мүмкіндік
туғызатын экономикалық және құқықтық алғы шарттар жасау, әкімдіктердің,
тәртіптік кеңестер мен комиссиялардың жұмыс формалары мен тәсілдердің
жетілдіруге байланысты ±сыныстар қалыптастыру және енгізу жөнінен шаралар
белгілеу қабылдау туралы мәселелер қарау да жоспарға енгізілді.
Қолданылып жатқан шараларға қарамастан, жемқорлыққа қарсы күрес
қанағаттандырылмайтын емес. Оған қатаң түрде бағытталған нақты жұмыстар
жетпейді. Қылмыстарды ашу көңілден шығып отырған жоқ, тым ±заққа созылады.
Осының салдарынан көшілік арасында әрқилы пікірлер туындап жатады.
Сондықтан жемқорлыққа қарсы күрес шараларын заңнамаларда көрсетілгендей
барынша тиімді жүргізу керек.
Сыбайлас жемқорлықпен парақорлық имансыздардың ауруы. Ондайларды
емдеу үшін қатањ шара, іскер шешім, оны орындай алатын жүйе керектігі
бесенеден белгілі. Қатан шара да, шешім де және оны жүзеге асыратын жүйе де
бар. Бірақ қанша қадағалау, тәртіпке шақыру, т±кырту болғанымен қ±лқынның
қ±лы болатындар кездесіп қалады.
Дін болсын, заң болсын, қандай істе де әділеттілікті, адалдықты,
тазалықты талап етеді. Яғни, істеген ісін әрбір адам кәсіби мамандығы
ретінде дұрыс атқаруға тиіс. Егер ондай қабілеттілігі жоқ болса,ондай
адам ең алдымен қолынан келмейтін жұмыстан өзі бас тартуға тиіс, олай
болмаған жағдайда одан жоғары тұрған басшы оның жұмыстан, істеп отырған
кәсібінен кетіреді.Міне, осындай жағдайда ары таза емес, рухы осал,
жағымпаз пенделер қолынан келмейтін қызметті, жақсы жағдайды пара арқылы
сатып алуға тырысады. Ол сол арқылы өзін де, пара алушы өзгені де қылмысқа
итермелейді. Өзінің орнына сәйкес жұмыс, өрекет істеп жүрген өзге адамдарға
қиянат жасап, олардың ақысын жейді, пайдаланады. Бұл дін, шариғат заңы
бойынша ауыр күнә болып есептеледі. Өйткені, пара арқылы бір адамға пайда
түскенімен, қоғамға үлкен зиян келеді. Пара жүрген жерде жұмыстың қарқыны
төмендеп, өнімнің сапасы кемиді. Әділеттілік аяққа тапталып, адамдардың
басшыларға деген, өкіметке деген сенімі кеміп, тіпті наразылығын қоздырады.
Құран Кәрімнің Бақара сүресшің 188-аятында былай делінген: [14]
Біріңнің малыңды бірің нақақ жемеңдер. Күнә екенін біле тұрып, әлгі
малдың біразын пайдаланып қалу үшін өкімдерге пара бермеңдер.Демек,
парақорлық етек алған жерде әділетсіздік артады. Қауіпсіздік пен сенім
қалмайды. Қабілетсіз жандар жоғарылап, басшы орындарға шығады. Мемлекеттің
берекесі кетеді. Осыған орай Мұхаммед пайғамбар: Параны алған да, берген
де жаһаннамға кетеді, — деп кесіп айтқан.
Біздің заңымыз да осы тұрғыдан келгенде параға қатаң қарайды. Құранның
көптеген аяттары қазір қолданылып жүрген Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің баптарынан сай келіп отырады. Мәселен, ҚК-тің 311-бабы
Пара алу деп аталады.
1. Лауазымды адамның өзі немесе делдал арқылы пара берушінің немесе
оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс-әрекеті (әрекетсіздігі) үшін
ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік, мүлікке құқылы немесе мүлік
сипатындағы пайда түрінде пара алуы, егер мұндай іс-әрекет лауазымды
адамның қызметтік өкілеттігіне кіретін болса не ол қызметтік жағдайына
байланысты осындай іс-әрекетке мүмкіндік жасаса, сол сияқты жалпы
қамқоршылығы немесе қызметі бойынша жол берсе —жеті жүзден екі мың айлық
есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотгалған адамның жеті айдан
бір жылға дейінгі кезендегі жалақысын немесе өзге де табысы мөлшерінде
айыппұл салуға, не бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге, не
үш жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі
қызметпен айналысу кұқынынан айырып, дәл сол мерзімге бас бостандығынан
айыруға жазаланады. [15]
2. Лауазымды адамның заң-сыз ісәрекет үшін пара алуы —үш жылға дейінгі
мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан айырып, үш жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
3. Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген, жауапты
мемлекеттік лауазымдар атқарушы адам жасаған әрекеттер —үш жылға дейінгі
мерзімге белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айырып, бес жылдан он жылға дейінгі бас бостандығынан айыруға
жазаланады.
4. Осы баптың бірінші, екінші немесе үшінші бөліктерінде көрсетілген
әрекеттер, егер олар:
а) қорқытып алу жолымен;
б) адамдар тобы алдын ала сөз байланысып немесе ұйымдасқан топ;
в) ірі мөлшерде жасаса мүлкі төркіленіп немесе онысыз жеті жылдан он
екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығнан айыруға жазаланады.
Ескерту: 1. Бес жүз айлық есептік көрсеткіштен асатын ақша сомасы,
бағалы қағаздардың, өзге де мүліктің немесе мүліктік сипаттағы пайданың
құны ірі мөлшердегі пара деп танылады.
Жоғарыда айтқанымыздай ислам дінінде пара алушы да, оны беруші де
күнәкар саналған. Олай болса біздің Қылмыстық кодексімізде де солай
айтылған.
ҚК-тің 312-бабы. Пара беру деп аталады:
1. Лауазымды адамға тікелей немесе делдал арқылы пара беру — екі
жүзден бес жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотгалған
адамның екі айдан бес айға, дейінгі кезендегі жалақысы немесе өзге табысы
мөлшерінде айыппұл салуға, не екі жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына,
не үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге, не үш айдан алты
айға дейінгі мерзімге қамауға, не үш жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыруга жазаланады.
2. Оның көрнеу заңсыз іс-әрекет жасағаны үшін лауазымды адамға немесе
әлденеше рет немесе ұйымдасқан топтың пара беруі — бес жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Ескерту: 2. Егер лауазымды адам тарапынан оған қарасты қорқытып пара
алу орын алған болса немесе ол адам пара бергені туралы қылмыстық іс
қозғауға құқығы бар органға өз еркімен хабарласа, пара берген адам
қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
Сонымен бірге ҚК -тің 313 -бабы Парақорлыққа делдал болу деп
аталады.
Онда кімде-кім пара алушы мен пара берушінің арасында өз жеке бас
пайдасын көздеп, делдалдыққа жүретін болса, ондай адамның екі жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруға, егер ол әрекет әлденеше рет қайталанып
жасалса, төрт жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланатыны
айтылған.
Мінеки, көріп отырсыздар, ислам да, заң да пара алушы мен берушіні
және оған дәнекер, делдал болған адамды қатты жазғырып, жззалайлы.
Сыбайлас жемқорларды анықтап, оларды жазаға тартуда. Мысалы Жамбыл
облысы бойынша қаржы полициясы департаменті мақсатты жұмыс жүргізіп келеді.
Үстіміздегі жылы қаржы полициясының қызметкерлері сыбайлас жемқорлық
санатына жататын 12 қылмыстық іс қозғады.
Қаржы полициясының қызметкерлері басталған қылмыстық істі соңына дейін
жеткізуде белсенділік және табандылық көрсетіп келеді. Жыл басынан бері
басталған қылмыстық істердің 8-і толық аяқталды. Ол қандай істер? Нақты
мысалдар келтіре кетейік. Қызметкерлердің жедел-тергеу шараларын жүргізе
білудің нәтижесінде ақпан айының Қырғызстанның шекараласында орналасқан
Қарахан кеден т±рағы бастығының орынбасары Б. Бегентаев пара алу үстінде
±сталды. Ол қ±лқының қ±лы болып, қырғызстандық кәсіпкерден жүз доллар талап
еткен.
Кәсіпкерлерді болпсалау дерегі әлі де азаймай отыр. Мәселен, Тараз
қаласының кәсіпкері Н.Юрьевич ғимаратты сауықтыру мәдени орталығына
айналдыруға және оны өз атына рәсімдеу үшін Мемлекеттік мүлік және
жекешелендіру комитетінің Жамбыл облыстық аумақтық комитетінен келісім
с±райды. Осы жерде кәсіпкердің арқасын емес, қалтасын қағуды ойлаған
құзыретті шенеуліктер өздерінің парызын орындау үшін кәсіпкерден пара
талап етеді. Бұл хабарды кәсіпкер қаржы полициясының департаментіне
жеткізеді.
Наурыз айында Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру жөніндегі Жамбыл
облыстық аумақтық комитетінің төрағасы О. Мамырбаев пен оның орынбасары С.
Олжатаев қызмет кабинетінде кәсіпкер Н. Юрьевичтен бопсалау арқылы 1500 $
көлемінде пара алу кезінде ±сталды. [16]
Жемқорлық деген жегі құрт. Белең алып бара жатқан, осы бір кеселмен
ымырасыз күрес жүргізіліп жатса да, оның тамырына түпкілікті балта шабу
оњай болмай т±р. Әрі бұл бүкіл қоғамды алаңдатып, ел арасында әр алуан
пікірлер туғызуда. Сондықтан жемқорлыққа қарсы күрес жөнінде мемлекеттік
бағдарлама қабылданып, құқық қорғау органдары сол бойынша іс- шаралар
жүргізіп келеді. Осынау өзекті мәселеге Елбасы да әрдайым баса назар
аударып отыр.
Өткен жылы прокуратура органдары сыбайлас жемқорлық белгісі бар екі
жарым мыњнан астам іске қатысты тексеру жүргізген екен. Сол бойынша бір
жарым мыњға жуық н±сқама орындалып бес жүздей наразылық қанағаттандырылған.
Б±ған әр т‰рлі сатыдағы жауапкершілікке тартылған төрт мыњнан астам
азаматты қосыңыз. Осылардың ішінен 282 адамға қылмыстық іс қозғалып, оларды
125 -сі сотты болды. Соның арқасында мемлекет қазынасына 17 миллион тенге
қайтарылды. Қылмыстың осы түрінің өсуі, әсіресе Оңтүстік-Шығыс көлік
аймағында, Оңтүстік- Қазақстан және Атырау облыстарында байқалып отыр.
Сондай - ақ Астана мен Алматы қалаларында, Павлодар, Қостанай және Батыс-
Қазақстан облыстарында құқық қорғау органдарының сыбайлас жемқорлық белгісі
бар қылмыстарды ашу жәйі мәз емес. Әрі қарай саралайтын болсақ, ең жиі
кездесетін қылмыс түрлері мыналар: өзіне тапсырған мүлікті қымқырып кету,
яғни талан-таражға салу -561, лауазымдық өкілеттікті теріс пайдалану -378,
алаяқтық- 323, пара алу -286, билікті және лауазымдық қызметті асыра
пайдалану- 169 рет көрініс берген екен. [17]
Билікті немесе қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану, яғни лауазымды
адамның құқықтары мен өкілеттігі шегінен көрінуі асып кететін және
азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін не қоғамның
немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде б±зуға әкеп
соғатын тректтер жасауы. Мәселен, өз өкілеттіктерін теріс мақсатқа және
асыра пайдаланғандары үшін Қарағанды облысының Қаражал қаласының әкімі А.
Ибрагимов пен Қызылорда облысы әкімінің бұрынғы орынбасары Қамалтиннің
қылмыстары толық дәлелденіп, қылмыстық жауапкершілікке тартылды. Жалпы
өткен бір жыл ішінде сыбайлас жемқорлыққа бас алдырғандары үшін 25 әкім
сотты болған. Олардан құқық қорғау органдарының қызметкерлері де
қалыспайды. Атап айтқанда, ішкі істер министрлігі органдарының - 91, салық
органдарының – 34, қеден органдарының –17 ¦ҚҚ органдарының - 3 қызметкері
‰стінен іс қозғалып, әр т‰рлі мерзімге бас бостандықтарынан айырылды.
Бас прокуратура өткен жылѓы кеден органдарының қызметіне тексеру
жүргізген болатын. Тексеру барысында заңға кереғар көптеген, кемшіліктердің
беті ашылды. Оның қорытындысы бойынша Мемлекеттік, кіріс министрлігінің
кеден комитетіне арнайы, ±сыныс түсіріліп, соның негізінде 89 кеден
қызметкері жауапқа тартылды, 3 - лауазым иесі қызметтерінен босатылды.
Сонымен қатар, Елбасының тапсырмасы бойынша министрліктер мен
ведомствалардың және кейбір аймақтардағы мемлекеттік органдардың
мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру кезінде заңдылықты қалай
сақтағандарына да тексеруі жүргізілген еді. Бұл жөнінде де кейбір лауазым
иелерінің өз қызмет бабын теріс пайдаланып, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің мүдделерін көне-көрінеу қолдайтын әрекетері анықталды.
Ұйымдасқан қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі
республикалық штат мәжілісінің хаттамасына сәйкес мемлекеттік қызмет ісі
жөніндегі агенттікпен бірлесе отырып, Мемлекеттік қызмет туралы Заңның
сақтануы жайында тексергенді.
Тексеру барысында кейбір жергілікті мемлекеттік органдардың түрлі заң
бұзушылықтарға барғандары белгілі болды. Мәселен, Павлодар облысында бұрын
жемқорлық әрекеттер жасаған адамдар әлі к‰нге дейін өз қызметтерін атқарып
келген. Сол сияқты кейбір шенеуліктердің мемлекеттік қызметке кіріскеннен
кейін де кіріс көзі болып табылатын мүліктерін сенімді басқаруға уақытша
бермейтіндері кездесті. Тек Алматы қалалық әкімшілігінде ғана осындай заң
бұзушылықтың бес фактісі орын алған.
Ал әскерилер арасындағы сыбайлас жемқорлық тіпті де асқына түскен. Бұл
саладағы қылмыстың басым бөлігі, дәлірек айтсақ, үштен екісі өзіне
тапсырылған мүлікті қызмет бабын теріс пайдалана отырып жымқырып кету және
оны талан-таражға салу болып отыр. Б±ған өткен жылдың ішінде 164 жемқорлық
қылмыс тіркелгені дәлел болмақ. [18]
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес және мемлекеттік қызметшілердің
қызмет этикасын сақтауы мәселелері жөніндегі комиссия мемлекет болмысы
жанындағы сабиғаттық-кеңесші орган болып табылады оның міндеттері сыбайлас
жемқорлыққа және мемлекеттік қызметшілердің қызмет этикасын б±зушылығына
қарсы күресті күшейтуге, мемлекеттік қызметшілердің жауапкершілік деңгейін
арттыруға бағытталған келісімен шараларды талдап жасау мен қабылдау болып
табылады. Комиссияның дербес құрамын ҚР-ның Президенті бекітеді. Комиссия
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелері, соның ішінде сыбайлас
жемқорлыққа қарсы заңнаманы, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің нысандары
мен әдістерін жетілдіру жөніндегі ±сыныстарды т±жырымдап, мемлекет
басшысына енгізуді, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің жай-күйіне,
мемлекеттік қызметшілердің қызмет этикасын бұзушылықтарына мониторинг
жүргізу мен талдау жасауды, жауапты мемлекеттік лауазымдарды атқаратын
адамдар жол берген сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық фактілері,
мемлекеттік қызметшілердің этиканы бұзушылығы туралы азаматтар мен заңды
тұлғалардың арыз-өтініштерін, сондай-ақ б±қаралық ақпарат қ±ралдарындағы
жарияланымдарды қарау және оларға тәртіптік жазалар қолдануға уәкілеттік
берілген адамдарға қызметтік тексеру жүргізу туралы ±сынымдар дайындауды
жүзеге асырады.
Комиссия өз құзыреті шегінде орталық және жергілікті органдардан
қылмыстық істерді және жедел іздестіру материалдардан қоспағанда, өзіне
жүктелген міндеттерді орындауға қажетті ақпаратты, қ±жаттар мен
материалдарды с±ратуға, мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғаларының,
сондай-ақ мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген
тұлғалардың немесе оларға теңестірілген тұлғалардың жазбаша
түсініктемелерін тыңдауға және олардан ауызша түсініктемелер алуѓа, құқық
қорғау және басқа да мемлекеттік органдарға қызмет этикасын б±зу және
сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылығы фактлері бойынша тексеру жүргізу және
заңнамада көзделген басқа да шараларды қабылдау үшін материалды жолдауға,
өз отырыстарында құқық қорғау және басқа да мемлекеттік органдар
басшыларының сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманың орындалуы мәселелері
жөніндегі ақпарттын тыңдауға, тиісті органдар мен мемлекеттік ұйымдарға
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Қазақстан Республикасының Заңын
орындауды қамтамасыз етпеген, сыбайлас жемқорлық құқық б±зушылығын жасаған,
сондай-ақ қызмет этикалық ережелерін бұзушылыққа жол берген лауазымды
тұлғалардың тәртіптік жауаптылығы туралы тіпті оларды атқаратын қызметінен
босатуға дейін ±сыныстар енгізуге, обылыстардың Астана және Алматы
қалаларының тәртіптік кеңестерінің қызметін үйлестіруге ќажетті жағдайда
мемлекет басшысының тапсырмалар беруі немесе қаралатын мәселелер бойынша
республика Президентінің тиісті актілерін шығаруы туралы ±сыныстар енгізуге
хақылы. 2002 жылдың мамыр айының ортасында жемқорлыққа қарсы дүниежүзілік
Транспрэнш интернэшнл ±йымы өзінің тексерілуінің қорытындысын жариялады.
Дамушы елдерде орналасқан корпорациялардың пара беру жөніндегі әрекеттерін
тексеру барысында Ресей, Қытай, Тайвань және Оңтүстік Корей елдерінің
компаниялары осынау жосықсыз әрекеттерімен айрықша көзге түскені анықталды.
Тек олар ғана емес, мұндай әрекеттің қатаң да жетілген заңы бар басқа
жетекші өнеркәсіпті елдерде де орын алғаны ж±ртты, ең алдымен құқық қорғау
органдарын аландатып отыр. Сол Транспрэнш Интернэшнл (ТИ) ±йымы
басқармасының төрағасы Питер Айген мырзаның пайымдауынша, бай елдердің
±лтаралық корпорацияларының көпшілігі әлемнің дамушы елдеріндегі рыноктарда
контрактылар жасаған кезде заңға қайшы келетін әрекеттерге барады екен.
Яғни пара беруге барады. Бұл жерде ТИ төрағасы ±лтаралық корпорациялық
басшыларының ғана емес, сол жетекші өнеркәсібі дамыған елдер үкіметінің
саяси қайраткерлерін де, мемлекеттік иеленушіліктерін де қатты айыптайды.
Олар өз үйлеріндегі шірік жемістерді көруден бұрын дамушы елдерде
жемқорлықтың етек алғаны алға тосуға қ±мар көрінеді. Аталған жемқорлыққа
қарсы ±йым пара беруді индексін анықтау үшін Гэллап Интернэшнл
ассоциациясының сауалнамасына жүгінеді екен. Бұл ассоциация 15 елдегі
дамушы рынокта сауалнама ж‰ргізіп, сол рынокқа қатысатын шетел
корпорацияларының қызметін тексеріпті. Экономикалық жағдайдан хабардар 835
сарапшыға с±рақ беріліп, ал алынған жауаптар бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz