Қазақстан Республикасы кәсіби парламентінің қалыптасуы
Жоспары:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I тарау. Парламенттің саяси жүйедегі орны
1. Парламентаризмді зерттеудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ..8
2. Парламент: мәні мен
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...15
II тарау. Қазақстан Республикасы кәсіби парламентінің қалыптасуыб.
2.1. Тәуелсіз Қазақстандағы заң шығарушы
билік ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..28
2.2. Қазақстан Республикасындағы кәсіби парламентінің құқықтық
қалыптасу тарихы
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының маңыздылығы. Қазақстан Республикасының жиырма
жылдан астам тәуелсіз мемлекет ретінде дамуы оның саяси жүйесі мен ондағы
дербес мемлекеттік-саяси және қоғамдық институттардың қалыптасуын, дамуын,
қызметінің ерекшеліктерін саясаттану ілімі тұрғысынан талдап, белгілі бір
теориялық маңызды қорытындылар жасауға алғышарттар жасады.
Демократиялық мемлекеттердің саяси өмірінде, ондағы сан салалы қоғамдық
процестерде парламенттердің ерекше роль атқаратыны белгілі. Демократия
жолына бұрын түскен елдердің онды тәжірибесі көрсетіп отырғандай парламент
елдің үдемелі, тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етеді, сол
арқылы адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың және өркениетке лайықты
өмір сүруінің кепілі мен негізін қалайды. Осы себептен бұл демократиялық
институттың маңызы мен қажеттілігі айрықша. Оған қоғамның әлеуметтік-
экономикалық күрделі организмінің құқық пен заңдылық арнасында қалыптасып
қызмет жасауы мен дамуының бүкіл қозғалысын заңдар арқылы бағыттау,
реттеудің тарихи миссиясы жүктелген.
Мұндай миссияны орындау жауапты да қиын. Ол, ең алдымен, объективті
және субъективті реттегі әртүрлі жағдайлар мен факторларға байланысты.
Бұл жердегі ең бастысы және қиыны - парламенттің өзінің қызметінде,
алға қойған мақсаттары мен міндеттерінде қоғам дамуының негізгі талаптары
мен үрдістерін, ең алдымен, ондағы әлеуметтік таптар мен топтардың
мүдделерін объективті, толық, дәл анықтап, қамтып, бейнелеуінде жатыр. Бұл
әлемдік парламенттік тәжірибенің түбегейлі талаптары.
Бұл талаптарды орындау еліміз басынан кешіп отырған тарихи кезеңде
қалыптасу, кемелдену үрдісіндегі Қазақстан парламенті үшін оңайға
түспейтіні анық.
Демек, Қазақстан қоғамының бүгінгі басынан кешіп отырған өтпелі саяси-
тарихи кезеңіндегі жоғарғы заң шығарушы өкілетті органының еліміздегі
қоғамдық қатынастардың бүкіл жүйесіне әсер, ықпалына талдау жасаудың
қажеттігі проблеманың ғылыми маңыздылығын арттыра түседі.
Жалпы парламентаризм деп аталатын фундаменталды құбылыстың қоғамымыздың
саяси, демократиялық жүйесіндегі орнын, қалыптасу ерекшеліктерін,
институтизациялану заңдылықтарын, қызмет жасау принциптерін түбегейлі, жан-
жақты талдау - теориялық және практикалық тұрғыдан маңызды, әрі ғылыми
тұрғыдан кең ауқымды және перспективалы.
Парламент қызметіне ғылыми талдау жасаудың қажеттілігі - қазақстандық
парламентаризмнің қалыптасып, дамуының феноменін теориялық зерделеу,
талдау, біртұтас (унитарлық) мемлекеттегі қос палаталы парламент қызметінің
ерекшеліктері мен қайшылықтарына, басқа елдерден өзгешеліктеріне талдау
жасау - толғағы жеткен ғылыми проблемалар. Кәсіби парламенттің сегіз жылға
жуық қызметі мен тарихы бұған әр қырынан, жан-жақты талдау жасауға мол және
нақтылы материал беріп отыр.
Мәселенің осындай ғылыми-саяси өзектілігі, жалпы қоғамдық пікірдегі
еліміздегі парламентаризм табиғаты, оның орны мен рөлі туралы әртүрлі
ұстанымдар мен тұжырымдардың, көзқарастардың болуы бізге осы аса маңызды
проблеманы таңдап, оны саясаттану ғылымы заңдары мен категориялары
талаптары тұрғысынан зерттеуге негіз болды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Жалпы еліміздегі транзиттік
қоғамның саяси, әлеуметтік-экономикалық, рухани-идеологиялық,
демографиялық проблемалары қоғамның саяси жүйесі, ондағы
демократиялық үрдістерді, саяси алуан түрлілікті бекітудің алғашқы
тәжірибелеріне, әр қырлы, көп салалы реформаларға, сайлау жүйесі, әсіресе,
президенттік институттың рөлі мен орны, саяси жүйенің құрамдас бөлігі
ретінде парламент қызметінің кейбір қырлары Л. Адилова, Ә.Бәкір, Б. Аяған,
А. Бижанов, К. Бұрханов, С. Борбасов, Б. Ертісбаев, С. А. Дьяченко, Д.
Жамбылов, Ж. Жүнісова, 3. Зайниева, Г. Ибраева, С. Қанаев, М. Қасымбеков,
Қ. Көшербаев, Ш. Құрманбаева, Д. Назарбаева, А. Нұрмағамбетов, Н.
Нығматуллин, М. Лаумулин, Б. Майлыбаев, М. Машан, М. Мұхамедов, Н.
Романова, Қ. Сұлтанов, А. Сәрсенбаев, И. Тасмағамбетов, А. Шалтыковтың
ғылыми еңбектерінде [1], Т. Исмағамбетов, Ж. Жансүгірова, Е. Қарин, А.
Лаврентьев, А. Сапиева, Р. Сартаев, Д. Сәтбаев, А.Үмбеталиев, Г.
Шериязданова, Чжан Вон Чан, А. Исабеков, Қ.Сәтбаева, Р. Досымбекова,
Ж. Шалабаевтың ғылыми жұмыстарында [2] қамтылды.
Жалпы еліміздегі саяси, демократиялық, әлеуметтік-демографиялық
проблемалардың, реформалардың табиғатын біліп, тану үшін А. Айталы, Ж.
Әбділдин, Р. Әбсаттаров, М. Әшімбаев, Л. Байделдинов, А. Балғымбаев, М.
Баймаханов, Ә. Бақаев, М. Биекенов, Қ. Ғабдуллина, Ә. Ғали, Ғ. Есім, А.
Ешмұхамедов, Н. Жотабаев, С. Зиманов, Л. Иватова, А. Котов, Ж. Наурызбай,
Ә. Нысанбаев, А. Нұрмағамбетов, Р. Қадыржанов, М. Құл-Мұхамед, Ж. Қуанышев,
В. Малинин, Қ. Марданов, Т. Мұстафин, Ж. Молдабеков, Ғ. Сапарғалиев, С.
Сартаев, С. Сейдуманов, И. Шамшатов, М. Тәтімов, А. Төлеғүлов, Б.
Хасановтың [3] зерттеулерінің маңызы ерекше.
Еліміз Парламентінің қызметін алғашқылардың бірі болып Ж. Жүнісова
зерттеп, өз еңбектерінде Қазақстандағы 1990 және 1993 жылдардағы алғашқы
парламенттік процестерді қысқаша қамтып, 1993, 1995 жылдардағы
Конституциялардың парламенттік институтқа енгізген өзгерістерінің жалпы
сипаттамасын берді [4]. Осы мезетте жарық көрген саяси зерттеулер ішінде
Д.Назарбаеваның Саяси жүйе атты монографиясы парламентаризм қалыптасуының
тарихи-әдістемелік, ТМД елдерінде кәсіби парламенттер қалыптасуын
салыстырмалы зерттеуімен құнды. [5]. Өтпелі кезеңдегі Қазақстан қоғамы
саяси жүйесінің жаңа қоғамдық қатынастарға икемделуі, еліміздің әлеуметтік-
саяси жүйесіндегі институционалдық және құрылымдық өзгерістердің
ерекшелігін сол кезеңдегі қоғамдық қатынастардың қажеттіктері мен табиғаты
деңгейлерінде осы күрделі де тың проблемаларды еліміздің саяси ғылымында
алғашқылардың бірі болып өз зерттеулерінде түбегейлі жүзеге асырған И.
Тасмағамбетовтың [6], А. Бижановтың [7], Б. Аяғанның еңбектері маңызды.
Бүл еңбектер, әсіресе, қоғам дамуындағы әлеуметтік-экономикалық, рухани
мәселелерді ең алдымен сол кезеңдегі қоғам дамуындағы өткір саяси
процестермен тығыз байланыста және жас мемлекетіміз қалыптасуының
қажеттеріне және уақыт талабына байланысты жан-жақты әрі жедел
зерттеулерімен назар аударады.
Ерекше назар аудартын мәселе - Н. Назарбаевтың еліміздің саяси
жүйесіндегі парламент пен парламентаризмнің орнына көзқарасы белгілі бір
эволюциядан өтіп, ол өз еңбектері мен сөздерінде парламентті Қазақстандағы
мемлекеттік биліктің маңызды бір тармағы, өзінің бүкіл саясатының басты
тіректерінің бірі, ал парламентаризмді демократиялық жүйенің аса маңызды
институты және ажырамас бөлігі ретінде теориялық, саяси-практикалық жағынан
жан-жақты негіздеуі. Елімізде Парламент пен парламентаризмнің
қалыптасуындағы Н.Назарбаевтың орны мен рөлі жұмыстың екінші бөлімінде
арнайы қарастырылады.
Дипломдық жұмыста көзделген ғылыми мақсатқа жету үшін Қазақстан және
алыс-жақын шет ел зерттеушілерінің конституциялық теория мен мемлекет
институттары, билік тармақтары қызметінің ерекшеліктері мен функциялары
[8], саяси жүйе [9] мен оның құрамдас бөлімдері [10], демократия,
мемлекеттік билік пен басқарудағы парламенттің орны [11] және
парламентаризм табиғаты, оның институционалдық қалыптасуы туралы [12]
еңбектерге кеңінен сүйеніп, бүл жұмыстардың теориялық қорытындылары мен
практикалық ұсыныстарын ғылыми талғаммен қарап, зерделеп, қазақстандық
парламентаризмді талдауға, оның тарихи-саяси, конституциялық, заңнамалық
негіздері мен өзіндік қалыптасу ерекшеліктерін еске ала отырып, олардың
теориялық-методологиялық қорытындыларына сүйенудің, орнымен, үйлесімді
пайдаланудың маңызы зор болды. Олардың ішінде, әсіресе, ресейлік
зерттеушілер М.В. Баглай, И.В. Гранкин, А.Д. Керимов, А.А. Мишин, М.А.
Могунова, Н.А. Сахаров, Г.Н. Селезнев, И.П. Рыбкин, Р.М. Романов, В.Е.
Чиркиндердің зерттеулері конституциялық теория, биліктердің ажыратылуы
негізінде мемлекеттік билік жүйесіндегі парламенттің орны, әсіресе, ХХ-ХХІ
ғасырлар түйіндісінде - қазіргі заманғы парламенттер мен парламентаризмнің
қалыптасуы ерекшеліктері мен үрдістерін әлемдік саяси және мемлекеттану
ілімдеріндегі жаңа парадигмалар тұрғысынан зерттеулерімен құнды. Бұрынғы
КСРО-ның құрамында болған Ресейде де, Қазақстанда да парламентаризм
принциптері мен идеялары қабылданбады. Оларды теориялық тұрғыдан теріске
шығару ісіне елдің беделді ғылыми күштері жұмылдырылып, ондаған еңбектер
жарық көрді [13]. Осылайша ғылыми әдебиетте парламентаризм идеялары
теориялық тұрғыдан негізсіз деп дәлелденіп, саяси тұрғыдан танылмай,
социалистік демократия идеяларына жат, қайшылықты, зиянды құбылыс деп
есептеп, насихаттық-идеологиялық жаппай қыспаққа алынды. Осындай теориялық-
идеологиялық ахуал ол кездегі бір мемлекеттің, бір саяси жүйенің
құрамындағы Қазақстан мен Ресейге ортақ еді. Демек, бір саяси, мемлекеттік
және идеологиялық жүйеден демократия мен парламентаризм жолына Қазақстанмен
бір тарихи уақытта, ортақ әлеуметтік-саяси проблемалармен енген Ресей
ғалымдарының осы елдегі кеңестен кейінгі даму кезеңіндегі парламент қызметі
мен парламентаризм процестері туралы бүгінде қалыптасып үлгерген сындарлы
идеялар осының айғағы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті:
- Парламент және парламентаризм туралы қазіргі заманғы теориялық
көзқарастар эволюциясына және олардың еліміздің төл саяси жүйесінде
қызмет жасау табиғатына талдау жасау;
- Қазақстан парламентаризмінің, демократиялық институт ретіндегі құқықтық-
саяси мәртебесін анықтау, оның құрылымы мен қызметіндегі қазіргі даму
сатысындағы бүкіл қоғамдық қатынастардың талаптары мен даму
заңдылықтарының бейнеленуі мен қамтылыуының деңгейін көрсету;
- Парламентаризмның негізгі функциясын, олардың қызмет жасау
ерекшеліктерін зерделеу;
- Парламентаризмнің заң шығару қызметінің елдегі саяси, әлеуметтік-
экономикалық реформалардың заңнамалық, ұйымдық-құқықтық базасын
қалыптастыру жөніндегі сан-салалы қызметіне саясаттану теориялары
тұрғысынан талдау жасап, бұл процестердегі палаталар аппаратының рөлін
көрсетуге ұмтылу.
Дипломдық жұмыстың міндеті болып төмендегілер табылады:
- Парламентаризмнің заң шығару процесі арқылы саяси жүйенің басқа
институттары қызметіне ықпалын, олардың өзара байланыстарының
нысандарын, мазмұны мен ерекшеліктерін жан-жақты ашу;
- Парламенттің заң шығарушылық қызметінің мемлекет дамуының
перспективалық проблемалары: демократиялық процестерді тереңдетіп,
дамытудағы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет орнатудағы, ақпараттық
кеңістікті нығайтудағы еліміздің саяси элитасын қалыптастырудағы орны
мен рөлін көрсету;
- Парламент қызметіндегі қайшылықтарды ашу, оның даму
перспективаларын болжамдап және оның бүкіл жұмысын жетілдіру жөнінен
нақты ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін еліміздегі және
алыс-жақын шет елдердегі саясаттану теориясы саласындағы кейінгі жылдардағы
соны зерттеулер құрады. Дипломдық жұмыста еліміздегі және шетелдегі
саясаттану теориясындағы жүйелілік-құрылымдық теорияның қағидалары,
институционалдық талдау принциптері және тарихи-салыстырмалы әдістер
қолданылды. Зерттеу барысында жалпы әлемдік ғылыми әдебиеттегі (саясаттану,
мемлекеттік билік теорияларындағы) парламентаризм, конституционализм
теориялары, билік тармақтарының ажыратылуы, құқықтық мемлекеттегі
парламенттік нақты билік, әлеуметтік мемлекет туралы зерттеулерге кеңінен
арқа сүйедік. Сонымен бірге, зерттеуге мемлекеттік билік, өкілді билік,
билік тармақтарының ажыратылуы, парламент және парламентаризм туралы саяси-
ақыл ойда кең танымал Д. Локк, Ш. Монтескье, Ж. Руссо, Г. Гегель, К. Маркс,
Б.Н.Чичериннің және басқа да оқымыстылардың құнды теориялық ой
қорытындылары методикалық арқау болды.
Н. Назарбаевтың еліміздің саяси жүйесіндегі жаңа тұрпатты қос палаталы
кәсіби Парламенттің орны, құзіреті, өкілдіктері мен міндеттерінің
конституциялық-теориялық негіздері, оның қызметіне әр жыл сайынғы терең
талдаулары және тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік, демократиялық және
құқықтық дамуы туралы еңбектерінің әдістемелік, саяси-практикалық және
бағдарлық маңызы ерекше орында.
Зерттеудің негізгі объектісі. Қазақстан парламентаризмнің еліміздің
саяси жүйесінде қызмет жасауы мен қалыптасуының ерекшеліктерін, даму
эволюциясын саяси талдау.
Дипломдық жұмыс құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I тарау. Парламенттің саяси жүйедегі орны.
1.1 Парламентаризмді зерттеудің теориялық негіздері.
Парламент сөзі француздың ″parler″ сөзінен шығып, ″сөйлеу″ деген
мағынаны береді. Саяси лексиконда парламент және парламентаризм сөздері
бірге қолданылады. Біз осы екі сөзді бір-бірінен ең алдымен ажыратып алсақ.
Парламенттің классикалық анықтамасы бойынша Парламент тұрғындардың
белсенді сайланбалы топтарының саяси және әлеуметтік өкілеттіктерін жүзеге
асыратын жоғарғы заң туғызушы орган. Қазіргі саяси ғылым Парламентті жалпы
мемлекеттік заң қабылдаушы, бюджетті бекітуші, үкімет бақылаушы орган деп
қабылдайды.
Ал, Парламентаризм түсінігі бойынша екі пікір бар. Біріншіден, бұл
мемлекеттік құрылым жүйесі, бұл тұрғыда парламент тек заң шығарушы орган
емес, атқарушы билікке бақылау жасаушы ретінде қарастырылады. Бұндай
көзқарасты парламент демократиялық үрдістің бір бөлшегі болып қалады.
Екінші жағынан Парламентаризмді мемлекеттік шешімге қатысушы халық
билігінің өкілдігі ретінде қарастыруға болады. Ғылыми ортада парламенттік
түрдегі демократиялық тәртіп деп те айтылады.()
Бұл екі анықтамаға қарап біз, парламент пен парламентаризм ұғымдарының
арақашықтығын біле алмаймыз. Себеп, екуінде де, халық билігін жүзге
асыратын жоғарғы өкілетті орган болып қана айтылады. Бірақ, бір нәрсенің
басы ашық.
Демократиялық өркениет тәрибесіне сүйенсек, парламентаризм үшін
мынандай айқын да міндетті шарттар бар.
Біріншіден, өзін "парламент" деп атаған кез-келген мекемені ол деп
қабылдауға болмайды. "Парламент" деп, ең алдымен, міндетті түрде
демократиялық құқықтар мен нормаларды, рәсімдерді сақтай отырып, бүкіл
халық тікелей сайлаған өкілдер енетін, демек, бүкіл халықтың мүддесін
білдіруші және қорғаушы коллегиялық органды айтады. Мұнымен бірге
депутаттар жоғарғы өкілетті органды парламенттік қызметтің әлемдік
демократиялық дәстүрлері мен стилінде қалыптасқан әдістері мен нысандарына
сәйкес міндетті түрде тұрақты негізінде жұмыс істеуі керек. Немесе
парламентілер ақы төленетін, заңдармен реттелмеген басқа да бір
функцияларды орындаудан толық босатылып, бүкіл қызметін парламентте
шоғырландырып, заңдармен егжей-тегжейлі анықталған, белгілі бір әлеуметтік
мәртебесі бар өкілдіктерге ие болу керек. Біздің пікірімізше, тек осы
көрсетілген белгілер мен қасиеттерге ие жоғары өкілетті орган ғана
"Парламентаризм" деп аталған нағыз демократиялық үрдістегі саяси
құндылықтардың толыққанды іс-әрекетін қамтамасыз ете алады.
Екіншіден, парламентаризм деп, парламенттің елдің саяси жүйесіндегі
басқа мемлекеттік органдармен өзара сан-салалы жүйелі байланысында өзінің
негізгі конститутциялық функциялары мен қызметін жүзеге асыруға қажетті
орынға ие болған институтты айту керек. Әрине, бұл жерде, ең алдымен
парламенттің мемлекеттік ішкі және сыртқы саясатын жүзеге асыруға пәрменді
қатысу, заң шығару функциясының толыққандылығы, атқарушы билікке бақылау,
басқа да мемлекеттік органдарды құру бір деңгейлер мен шектерде қатысу
туралы болып отыр.
Үшіншіден, парламентаризм, оның қызметіндегі белгілі бір кемшіліктері
мен олқылықтарына қарамастан ел азаматтарының көпшілігі интелектуалдық және
мәдени деңгейінің кемелденіп толысу негізінде өздерінің саяси санасында оны
адамзаттың өркениет жолындағы басты жетістіктерінің бірі, өкілетті
демократияның принциптері мен құндылықтарының жиынтығы ретінде қабылдаған
жағдайда толыққанды бекітуі мүмкін. Тек осындай ақуалды ғана ол ұлттық
топыраққа ену, сіңісуі, жат жұрттық құбылыс ретінде емес, халықтың өзінің
саяси еркін білдіру нәтижесінде төл топырақта дүние келген құндылық ретінде
пәрменді мемлекеттік- халықтық орган болады. Осы және алыс-жақын шет
елдердегі ғылыми пікірге сүйене келе біз парламентаризмге мынандай анықтама
жасамақпыз.
Парламентаризм – парламенттің басқа органдармен өзара қатынасының
қалыптасқан, пәрменді жүйесі, мемлекеттік билік механизмінде оның орны мен
рөлін, тиісті мәртебесін қамтамасыз етуші өкілетті дипломатияның қызмет
жасауы мен ұйымдастырушының негізгі әдісі.()
Парламентаризм мемлекеттік биліктің формасы емес, оны жүзеге асырудың
әдісі.
Өкілді демократияның түр-түрі бұл адамдардың саясатқа араласуы халық
өкілдігі – парламент арқылы жүзеге асуы. Парламентке жоғары заң шығарушылық
өкілдігі тән және Парламент мемлекеттің жоғарғы өкілетті билік органы болып
табылады. Парламент өкіметтен маусымдық есептерді алуға өкіметке
сенімсіздік білдіруге құқығы бар. Парламенттің классикалық моделіне толық
және ешкімге тәуелді емес заң шығарушылық қызметі жатады.()
Сонымен, біз парламент пен парламентаризм түсініктерін анықтап алған
секілдіміз. Қысқаша айтсақ, парламентаризм парламенттің жұмыс істеу аясы.
Екінші сөзбен айтсақ парламент жоқ жерде парламентаризм өмір сүрмейді.
Енді біз парламенттің қалыптасу тарихына көз жүгіртсек. XI – XII
ғасырда Еуропа елдерінде алғашқы парламенттер өмірге келе бастады. 1076
жылы Францияның солтүстігіндегі Камбре қаласы коммуна шақырды. Францияның
оңтүстігінде сайлау консультанттары өмірге келді. Италияда да коммуналар
шақырылады, 1183 жылы Фридрих Барборасса Констанцкий әлемнің жаулап алынған
италияндық қалаларының коммуналарына еркіндік беруге мәжбүр болады. Осындай
коммуналарды басқару және өкілдік институттар құрылып қазіргі парламент
үлгілерін алып келді.
1066-68 жылдары Испанияда "Барселоналық дәстүрлер" атты жиында
каталондық кортестердің билігін заң шығарушу, атқарушы, сот билігі деп
бөлуі іске асқан. Хронология XI ғасырда Скандинавия, Исландия елдеріндегі
альтиктер мен тинктер туралы деректер береді. Бұларда өз кезегінде өкілетті
демократияның бір көріністері ретінде бағаланады.
Ал, "парламент" деген сөз ең алғаш Англияда XIII-XIV ғасырларда
пайдаланған. Мағынасының толық нұсқасы орта ғасырда бере алмаған.
Зерттеушілердің айтуы бойынша parlamentum сөзі алғашында барлық Еуропа
елдерінде латынның "жиналыс", "келіссөз","дидарласу" сөзінің мағынасымен
коллоквиум сөзімен теңестірілген. XII ғасырдың ортасында Англияда
мемлекеттік істер бойынша салтанатты жиын деген мағынада қолданылып келеді.
Парламенттердің "әкесі" деп аталатын ағылшын парламентіне толығырақ
тоқталсақ. XII ғасырдың соңында пайда бола бастаған ағылшын Парламенті әлі
күнге дейін өз жұмысын жалғастырып келеді. Ағылшын парламентінің қалыптасуы
мемлекеттік орталықтандыруының өсуімен және шаруалар толқуының өршуімен,
ірі феодалдармен (барондар) ұсақ және орта феодалдар (рыцарлар) арасындағы
тартыс күшеюімен байланысты өмірге келген. Қалалар өсіп, қалалық сословие
өкілдері еркін хартиясында бекітілген өз құқықтарын қорғауда, шетел
көпестерінің бәсекелестігінен, корольдік шенеуніктердің асыра
сілтеушілігінен сақтауды корольдік биліктен талап етеді. Осының барлығы
феодалдық мемлекеттің саясатын сословие өкілеттігінің элементтерін енгізуге
тура келеді.
1215 жылы король мен шіркеу, рыцарлықтар, барондар арасындағы
конститутция үшін болған шиеленіс саяси күрестің алғашқы кезеңі болып,
осының нәтижесінде еркіндіктің Ұлы хартиясы өмірге келді. Хартия үшін
қозғалысқа қатысқан әртүрлі әлеуметтік жіктер оппозицияның бұқаралық саси
әрекетінің үлгісін көрсетті. Қорытындысын рыцарлықтар мен қаланың орталық
жіктеріне қарағанда, қоғамның жоғары жігіне жататын рухани және діни
барондық топтар пайдаланады. Хартияның 61 бабы мемлекеттік олигархиялық
басқаруды 25 Англия баронына берді. Билікке келген ГенрихIII барондар
билігінен қорғану үшін хартияның барлық баптарын пайдаланып қалуға тырысты.
ГенрихIII саясатының нәтижесі күшті әрі жалғанбалы 1258-1267 жылғы
шиеленіске алып келді. Барондар барлық халықтың жіктерін өздеріне қосып
алып, ол азаматтық соғысқа жеткізді. Соғыс барысында рыцарлықты күшейтіп,
барондарды әлсірету саясаты король Эдуард I-дің рыцарлық және қала одағының
пайдасына шешілді. Осындай компромисс арқасында 1264-1265 жылдары алғаш
өкілді парламент құрылды.
Ағылшын парламентінің әлеуметтік құралы жоғары сословие өкілдерінен
тұрып, қарапайым халық шет қалды. Оның құрамына жоғарғы зиялы қауым,
барондар, рыцарлар, қалалық және жергілікті өзін-өзі басқару басшылары
енді.
Белгілі ғалым Е.В.Гутнова мынадай ой айтады: ″Бірліксіз және
бөлінбейтін ″ұлт″ XIII ғасырдың соңында қалыптасқан әртүрлі жік өкілдері
ағылшын парламентінің дәлірек айтсақ, өкілетті- сословие жиналысының
құрамына енді″(6).
Орта ғасыр парламенттерінің құрамдық және құрылымдары бірдей емес. Егер
Англияда XIII ғасырдан бастап лордтар тек қауымдар өкілдерінің өз палатасы
болса, Швецияда дворяндар, діни және қалалық сословиеден шаруалар өкілдері
де парламент құрамына енді. Кастилия, Арагон, Каталонияда сословие санына
байланысты кортестерде палаталар анықталады: бұлар-рухани, дворян, ұжым
палаталары. Барлық парламентте сословиелер жеке-жеке дауыс береді.
М.М.Ковалевский ″сословиялық монархия өкілдіктерінің бастауын азаматтар
өкілдерінің дворяндар мен рухани өкілдерге қосылуынан″ алады деп санайды.()
XIV-XV ғасырда Еуропа шаруалары мен қаланың төменгі топ адамдары
бірігіп, жоғарғы топқа (дворяндар, рыцарьлар, шіркеу қызметкерлері т.б.)
қарсы күрес жүргізеді. Бұған қарсы билік иелері жоғарғы сословие
өкілдерімен қосылып, кері жұмыс істеді. Бұндай жағдайда парламент рөлі
төмендейді.
Тек Англияда ғана парламентаризм дами береді. Генрих VIII корольден
бастап, монархтар парламенттерге көңіл бөліп, олардың дамуына жағдай
жасауға ұмтылады. Парламентшілердің жеке қауіпсіздіктеріне мемлекет жағынан
кепілдік беріп, өздерінің саяси қызметтерін адал атқаруға шақырды. Ағылшын
парламенті 1640 жылға дейін болған Теодор, Стюарт секілді билеушілердің
кезінде дамыды. 1640 жылы Карл I өзінің жеке билігін орнатуға тырысады.
1648 жылы құрылған ″ұзақ парламент″ ұйымдасқан оппозиция құруға талпынады.
Ағылшын парламентінің тарихы туралы ұзақ әңгіме айтуға болады. Алайда,
бір нәрсенің басы ашық. Англия – парламент.
Ал, бірінші әлем парламенттерінің дамуы туралы әртүрлі пікірлер
айтылады. Әр парламенттің басқару тәртібіне орай, Парламенттерді
құрылымына, алып отырған орнына байланысты әртүрлі түрлерге бөлуге болады.
Биліктердің ажыратылу принципінің негізін қалушылар Ш. Монтескье мен
Дж. Локктың идеялары бойынша ажыратылу принципінің бастапқы талабы биліктің
буржуазия мен дворяндардың арасында бөлінуі болса, кейін, уақыт оза келе,
XX ғасырдың екінші жартысында ол демократиялық, құқықтық мемлекеттің дамуы
мен қалыптасуының басты да міндетті шарттарының бірі ретінде қабылданса,
қазіргі кезде- XXI ғасырдың басында оның құқықтық мазмұны мүлдем жаңа
реңктерге, сипаттарға ие болып отыр.
Классикалық анықтама бойынша, парламент – мемлекеттік билік жүйесіндегі
ең жоғарғы заң шығарушы өкілді орган. Бүгінгі ТМД мемлекеттеріне кіретін
елдердің барлығында парламенттің осы негізгі функциясы конституциялардан
орын тапқан. Ал алыс шетелдер – Франция, Италия және Канада
конституциясында парламенттің заң шығарушы орган екені нақты айтыла
қоймағанмен, басы ашық дүние – қай елдің парламенті болсын, ол ең бірінші
заң шығарушылық қызметпен айналысады. Парламенттің басқа билік
тармақтарынан айырмашылығы да осы негізгі функциясында. Осы жерде
Дж.Локктың пікірін келтіре кетейік: Заң шығарушы билік қажетінше жоғары
тұруға тиіс және қоғамның қандай да бір мүшелері немесе бөліктері
нысанындағы қалған биліктердің барлығы содан туындайды және оған бағынысты
болады() Заң шығарушы органның мемлекеттік өкімет органдары жүйесінде
мұндай артықшылықпен пайдаланудың өзіндік себептері болады.
Өкілетті жиналыс пен атқарушы билік арасындағы қарым-қатынас негізінде
парламенттерді былай жіктеуге болады: 1. Басым парламент. 2. Тәуелсіз
парламент. 3. Шектеулі афтономиялық парламент. 4. Тәуелді парламент. 5.
Толығымен тәуелді парламент. 6. Тар парламент.
1.Басым Парламент төртінші республика кезіндегі Ұлттық Ассамблея
қазіргі Парламенті. Мұндай Парламент атқарушы билікті қалыптастыра отырып,
оларды қатаң басқаруға алады. Мемлекеттік ішкі істерде, ұлттық саяси өмірде
жетекшілік рөлге ие болады. Бұндай кезеңде Үкіметтік дағдарыстар жиі болып
тұрады. Себебі, әр жаңа келген үкіметті сынау жиі болады, әр жаңадан келген
үкімет жаңаша жұмыс жасауға ұмтылады, бірақ парламент ондай мүмкіндікті
бере бермейді. Мысалы үшін, төртінші Франция республикасында 12 жыл ішінде
25 министрлік кабинеті жұмыс жасаған. Тиімді жақтарына мындай мәселелерді
жатқызуға болады.
Бір кабинетте жұмыс істеген адам келесі кабинеттен де орын иелену
мүмкіндігінің болуы.
2.Тар партиялық.
Парламенттің бұл түрі билік жүйесінде тиімді емес, ол тек билікті
құлдырату үшін ғана жұмыс істейді.
3.Афтономиялық Парламент. Бұндай парламент заң шығару процесіне толық
бақылау жасайды. Бірақ, атқарушы билікті құлата алмайды. Оған мысал
ретінде Америка Құрама Штаттарының конгресін алуға болады. Мұнда
Конгресс тәуелсіз жұмыс жасайды. Мемлекет басшысы өкілеттілік
жиналысына қатысып, есеп береді. Саяси партиялар ерекшелігі Конгрес
комитеттерімен бөлімшелерінің болуы конгрессмендерге жоғары кәсіби
деңгейге көтерілуіне мүмкіндік береді. Осылардың барлығы парламенттің
еркін жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
Тәуелсіз Парламент. Партиялық жүйеде көппартиялықпен сәйкес дамиды.
4.Тәуелсіздігі шектеулі парламент. Мысалы, Ұлыбритания парламенті.
Бұндай парламенттерді саяси түрі де өкімет пен оппозиция арасындағы
бітімгершілік алаңы атайды. Басқаша айтсақ, ортақ пікір қатынастыру
ордасы. Ұлыбританияда екі партиялық жүйе екендігі белгілі. Ендеше,
билікте ауысып отырады дегенді білдіреді. Осы жүйе арқылы Үкімет басым
көпшілігіне бақылау жасай алады. Бұл парламент тарапынан бақылауды
күшейтетіндігін көрсетеді АҚШ партиясынан британ партиясының ерекшелігі
ішкі бірлігінде. Яғни партия мүшелерінің еркіндігі шектеулі. Сондықтан
да Парламенттегі дауыс беру нәтижесі алдын –ала айқын.
5.Тәуелді Парламент. Бұған 5 республика кезіндегі Францияға Парламент
мысал бола алады. Жалпы, Тәуелді парламент басқарудың либералдық-
демократиялық, Авторитарлық жағдайларында кездесуі мүмкін. Тәуелді
Парламент аты айтып тұрғандай атқарушы билікке бағынышты. Атқарушы
билік парламенттен жоғары болады. XX ғасырдың 80 жылдарындағы
Францияның Ұлттық Жиналысы ең әлсіз парламент болып есептеледі. Бұл
жағдай билік басына атақты Миттеран келген кезде ғана өзгере бастады.
Миттеран келген соң, Парламент көпшілігімен бірге жұмыс істей бастады.
Сөйтіп, Франция өзінің Президенттік жүйесіндегі Парламенттің тынысын
аша бастады.
6.Толығымен тәуелді Парламент. Бұндай парламенттер эгалитарлық,
авторитарлық, популистік тәртіпті ұстанған елдерде көбіне кездеседі.
Айта кетер бір жай аталған үш тәртіп авторитаризм мен тоталитаризмнің
белгілі бір түрлері. Бұған мысалға Бразилия, КСРО-дағы Жоғарғы Кеңесті
жатқызамыз. Толық тәуелді Парламенттердің қолдарында ешбір билік жоқ.
Мұндай парламент үкіметті қалыптастыруға қатыспайды. Тәртіпті
заңдастыру және оның істерін бекіту үшін ғана жиналады. Тек қана шынайы
формальдыққа ғана жұмыс жасайды.
Осылай қысқаша жіктелуге тоқталды.
Ғалымдардың парламентаризмнің аса маңызды белгісі- халықтың ең
жоғарғы өкілдікті органы парламенттің заң жүйесінде ғана емес, сонымен
бірге іс жүзіндегі де үстемдігі деген пікірін ешқандай да теріске шығара
алмайсыз. В.И. Ленин XIX ғасырдағы буржуазиялық парламентаризмге тән
кемшіліктердің бірі- парламенттер мен оны сайлаған халықтың арасында
байланыстың болмауы, депутаттардың өз сайлаушылардың алдында ешқандай
жауапкершілігі жоқтығы деп атап көрсеткен еді. "Парламенттік құрылыс бар
жердің бәрінде- деп жазды ол,- демократиялық өкілдік бар және ол
мақұлданған, бірақ бұл өкілдік құқына шек қойылған, өйткені, халық екі
жылда бір рет қана дауыс беруге құқылы, ал көбінесе оның даусы арқылы
өткендер оның өзін езуге көмектесетін адамдар болып шығады, оларды орнынан
түсіру, оларға тыйым салу шараларын қолдану жөніндегі құқықтар халықта
жоқ". Бұл тәртіп көп елдерде бүгін де сақталып, ал демократия жолына енді
түскен елдерде де күрт енгізіліп келеді.
Американдық мемлекеттанушы ғалым Н. Орнстин былай деп жазады: "Заң
шығарушы органның ең бірінші және басты міндеті- өкілдік, яғни әуел бастан-
ақ халықпен тікелей тығыз байланыстылық... Көпшілік заң шығарушы
органдардың тағы бір басты сипатты ерекшелігі: бір жағынан, олар бүкіл
қоғамның мүддесін қамтитын заңдарды әзірлеп, оларды қоғамның бірлескен
мүдделерін еске ала отырып қабылдайды; екінші жағынан, жекелеген заң
шығарушылар өздерінің сайлау округтарының мүддесін де білдіруге тиіс".
Парламентаризм бүгін де Африканың, Азияның, Латын Америкасының
көптеген дамушы елдерінің мемлекеттік, саяси жүйесіне тән емес. Бұның
себептерін А.И. Черкасов дамушы елдердегі көкейтесті проблемаларды тез және
тиімді шешу үшін халықты ұлттық басшылықтың төңірегіне топтастыру
қажеттігімен, мемлекеттік және партиялық аппараттық, ұлттық буржуазияның
әлсіздігінен ұлттық мәселелердің шиеленісіп, тап күресінің асқынуымен
байланысты деп түсіндіреді."Бұл елдердің көпшілігі,- деп жазады ол,-
буржуазиялық парламенттің жетілмеген, мешел органдарын жойып, жаңа өкілетті
органдар қалыптастырады". Іс жүзінде бұл елдерде мемлекет басшысының жеке
дара үстемдігі режимі орнатылды. Билеуші партияның лидері мемлекет басшысы
болады. Азия, Африка және Латын Америкасының көптеген елдерінде бұл
режимдердің қызметі демократиялық құқықтар мен бостандықтарды шектеумен,
басқа партияларды мемлекет басқарудан шеттеумен, яғни авторитарлық саяси
табиғатымен сипатталады.
Қазіргі заманғы "парламенттің үстемдігі" доктринасына баға бере келе
ресейлік ғалым Н.С. Крылов " оны жоғарғы заң шығарушы органның және оған
заң түрінде бағыныстағы атқарушы биліктің өмір сүруі деп емес, қайта
парламентте басымдыққа ие атқарушы биліктің өмір сүруі деп түсіну қажет"
деп есептейді.
Басқарудың парламенттік пошымындағы елеулі өзгерістер француз
оқымыстысы Ж.Бюрдоның мынадай қорытынды жасауына негіз болды: парламенттік
монархиялар мен республикаларды төрт түрлі типке бөлуге болады. Оның
біріншісіне парламенттің егеменді билігімен ерекшеленетін, сондықтан да
"таза парламентаризмге жататын" монистік парламентаризм; екіншісіне іс
жүзінде биліктің қос орталығы болып, парламент пен үкіметті қамтитын
дуалистік парламентаризм; үшіншісіне парламенттің үстемдігі жағдайындағы
парламенттік басқару жатады. Ал ерекше, төртінші типіне кабинеттік басқару
жатқызылады, бұл жағдайда билік жүйесінде үкіметтің билігі басымдықта
болып, үстемдік парламенттен үкіметке ауысады. Әрине, мұндай жіктеумен
келісу қиын. Өйткені, мемлекеттік билік тәжірибесінде қазіргі заманда
бұлардың ешқайсысы да таза күйінде кездеспейді. Мысалы, монистік
парламентаризм мен парламенттік басқарудың бір-бірінен түбегейлі
айырмашылығы ғылыми әдебиетте, әзірше, нақты ажыратылып, жіліктелініп,
толық сараланбаған. Сондай-ақ парламенттің егемендігі, парламенттің
үстемдігі деген түсініктердің ара жігі де саралай ашылмаған.
Кейбір заңгерлердің айтуынша "парламентаризм" мен "биліктердің
ажыратылуы" табиғаты жағынан көп мәселелерді үйлесімді ұғады. Мысалы осы
саланың беделді маманы В.Е. Чиркин биліктің үш тармағы туралы дәстүрлі
пікірлер қазіргі заманғы құқықтық практика мен конституциялық норма
жасаппаздыққа сай келе бермейтініне, ендеше "билік тармақтарының бөліну
доктринасының" да таза күйіне еш елде кездеспейтініне назар аударады. Өмір
олардың арасындағы, батыс елдеріндегі әдеттегі, дәстүрлі тепе- теңдікке өз
өзгерістерін енгізді. Осыдан барып басты елдегі кейбір конституционалист-
ғалымдар билік тармақтарының ажыратылуы түсінігінен бас тартып, оны
мемлекеттің үш функциясы ұғымымен ауыстыруға талап жасап жүр. Ғалымдардың
парламентаризмнің аса маңызды белгісі- халықтың ең жоғарғы өкілдікті органы
парламенттің заң жүйесінде ғана емес, сонымен бірге іс жүзіндегі де
үстемдігі деген пікірін ешқандай да теріске шығара алмайсыз.
Қазіргі замандағы көптеген мемлекеттерде парламент ролінің
шектелгендігіне қарамастан, ғылым парламентаризм идеяларын зерттеп, талдап,
насихаттауда. Тіпті Европа елдеріндегідей парламентті мемлекет басшысының
таратуы, үкіметтің парламенттік жауапкершілігі тәрізді дәстүрлі,
классикалық парламентаризм үрдістері американдық саяси жүйеде жоқ болса да,
С.А.Егоров пен М.А.Никифоров АҚЩ-тың конгресі атты мақалалар жинағында
конгрестің президент пен федералдық атқару билігіне бақылау жасау
өкілеттігіне сүйене отырып, АҚШ-тың өзінде де парламентаризм бар деп
есептейді.
Әрине, мұндай жалпылама, кең пікірлер аясында, парламентаризмнің
мәнін, табиғатын ашу, оның өзіндік принциптерін дәл көрсету қиын
болғанымен, мейлінше қажетті шаруа. Ғалымдар ол жөнінде әртүрлі пікірлер
айтады. Скандинавия елдеріндегі парламентаризм табиғатын зерттеуші ресейлік
ғалым М.А. Могунова швед ғалымдары фон Сюдов, фон Бейта және Вернеялардың
парламентаризм президенттік билікке қарағанда неғұрлым жеткен билік деген
көзқарасын қолдайды.
1.2 Парламент: мәні мен белгілері.
Кейінгі кездерде Батыстың көптеген елдерінде конституциялық негізде
парламентте үкімет пен оның мүшелерінің тек саяси және заңдық
жауапкершілігі ғана бекітілсе, ал конституциялық практика, нағыз
парламентаризм мұраттары үкіметті парламенттік негізде құру қажеттігін
талап етеді. Ал бұндай принцип халықаралық практикада тек Швейцарияның,
Финляндияның және Жапонияның конституцияларында ғана сақталған.
Көптеген елдерде үкіметтің парламенттен тәуелділігі барған сайын
көмескіленіп, екінші қатардағы принципке айналып барады. Егер парламентте
бір- ақ партияның үстемдігі қамтамасыз еткен болса, онда ол жалғыз өзі жеке
дара өз кабинетін құрады да, ол мемлекеттік билік механизмінде іс жүзінде
ерекше мәртебеге ие болып, бірінші орында тұрады. Осыдан барып та кейбір
елдерде, мысалы Ұлыбританияда, үкіметтің өз еркін парламентке күштеп таңу
үрдісі анық көріне бастады. Осыдан барып бүгінде Англияда парламентаризм
орнына министерализм- яғни атқарушы билік өкілдерінің үстемдігі деген бағам
пайда болды. Бұл айтылғандардан туатын басты қорытынды- басқару пошымы
әрқашан мемлекеттік режимге сәйкес келе бермейді. Ресейлік ғалымдар Б.
Стробудский мен В.А. Туманов қазіргі капиталистік мемлекеттердегі жүріп
жатқан саяси процестердің қайшылықты, күрделі сипатын еске ала отырып,
оларға "парламентаризм" түсінігін шартты түрде ғана қолдануға болады деп
есептейді. Ал Қазақстандағы парламентаризмнің нақты жағдайы мен
тәжірибесіне объективті талдау жасау үшін басқа елдердің ғалымдары
парламентаризмнің табиғаты мен деңгейін анықтаудың басты өлшемі етіп алған
"басты", "жетекші", "артықшылықтар" деген анықтамалардан бас тартып, оның
орнына парламентаризмді, парламетті мәнді саяси және идеологиялық рөл
атқаратын мемлекеттік жүйе ретінде қарастырса- онда біздің еліміздегі саяси-
мемлекеттік құрылысқа, биліктердің ажыратылу ісіне де "парламентаризм"
деген түсінікті қолдану орынды бола ма дейміз? Осы авторлардың парламент
жетекші рөл атқармайтын елдер үшін "шектеулі парламентаризм" деген
түсінікті енгізу жөніндегі пікірі көңілге қонымды.
Қазіргі заманғы конституциялық құқық және саясаттану ілімдеріндегі
жетістіктер, жинақталған теориялық қорытындылар мемлекеттік билікті жүзеге
асыру механизміндегі парламенттің орнына талдау жасауда бір- біріне мүлдем
қарама- қарсы орналасқан, ұзақ жылдардан бері орын алып келе жатқан үш
позицияны бөліп алып, арнайы қарауға мүмкіндік береді.
Олардың біріншісі "парламенттің үстемдігі" теориясынан шығатын болса,
екіншісі, "биліктер тепе- теңдігі" теориясынан, үшіншісі, "кабинеттің
үстемдігі" теориясынан туындайтын "кабинеттік басқару теориясын" негіздеді.
Соңғы позиция парламеттің рөлін әлсіретіп, оны жай бір кеңесші- қосалқы
органға айналдыру мақсатын көздейді.
Сонымен, қазіргі заманғы саясаттанушы және құқықтанушы ғалымдар қоғам
дамуының объективті заңдылықтары мен қажеттіліктеріне байланысты
парламентаризмнің табиғатының, оны жүзеге асыру пошымдарының, оның
қолындағы биліктің ауқымы мен пәрменділігінің түбегейлі өзгерістерге
түсетінін мойындауға мәжбүр. Сондықтан да олар көп ретте таза
парламентаризм деген түсінікті де мемлекеттік режимнің бір түрі деп
есептейді. Ал біраз бөлігі таза парламентаризм деп биліктер балансына
негізделген режимді жатқызады. Әрине, дәл осы соңғы көзқарастардың
парламент құқықтарының шектелуін, ал атқарушы биліктің күшеюін ақтау
мақсатын көздейтіні бірден-ақ білініп қалады. Парламентаризмді мемлекеттік
режим тұрғысынан қарастырғанда, біздің ойымызша, әңгіменің тек парламенттің
үстемдігін қамтамасыз ететін режим төңірегінде екенін айту керек.
Парламентаризм жағдайында мемлекеттік биліктің бірден бір көзі халық
сайлаған өкілетті орган болып табылады. Бірақ бұл жағдайда да қолында
билікті жүзеге асыруға біраз өкілеттігі бар мемлекет басшысы да биліктің
екінші көзі деген формула сақталады. Қазіргі заманда биліктің бірден бір
көзі парламент болып табылатын елдер де бар. Мысалы, Швецияда елдің 1974
жылғы конституциясы бойынша биліктің бірден бір көзі парламент болып
есептеледі.
Қоғамның барлық әлеуметтік жіктерінің рөлінің артуы және жұмысшы
қозғаласындағы социал- реформизм ықпалының күшеюі билеуші топтардан
мемлекет деп қоғамды басқарудың демократиялық әдістерін сақтауға немесе
соларға қайта оралуға мәжбүр етті. Осыған байланысты соңғы он жылда батыс
елдерінде "жақындасу теориясы" пайда болды. Қоғам мен мемлекеттегі барлық
қайшылықтарды парламенттегі күрес арқылы шешіп, осы арқылы әртүрлі саяси
күштердің парламенттен тыс жердегі күресінің де алдын алуға болады деп
есептейді.
Бұл саясатты жақтаушылар өте бір ізгілікті де перспективалы, әсіресе,
Қазақстан үшін өте бір ізгілікті де, қабылдауға болатын әлеуметтік бағдары
бар, айқын басымдықтағы парламентаризм бағытын ұстанып отыр. Осыған да
барып қазіргі заманғы саясаттану мен құқытану ғылымдарында жаңа – ұтымды
парламент деген бағыт пайда болды. Ол бағытты жақтаушылардың да көбінің
көзқарасы әртүрлі жолдармен парламенттің рөлін көтеріп, оның үкіметке
бақылауын күшейтуді қолдайды. Және бұл бағытты батыстың Австрия, Италия,
Германия, Ұлыбритания сияқты елдердің беделді оқымыстыларының
қолдайтындығын атап өткен жөн. Осы позицияға байланысты Италия, Германия
және Ұлыбританияда парламенттердің заң шығарушылық жұмысын жетілдіруге,
олардың салалық комитеттерінің, әсіресе, үкіметтің қаржы саласындағы
жұмысына бақылау жасау қызметін жетілдіруге бағытталған өзгерістер де
енгізілді.
Сонымен бірге батыс елдерінде парламентаризм идеялары мен позицияларын
әлсірету, бәсеңдету, көмескілеу үшін билеуші топтар арасында,
мемлекеттануда оңшыл бағыт- кабинеттік басқару жүйесін саналы түрде асыра
бағалау тенденциясы пайда болды. Оны жақтаушылар, тіпті, мемлекет
дағдарысының себебін- "басы артық демократия" деген құбылыс арқылы
дәлелдеуге тырысады. Олар "басы артық демократия" мемлекеттік механизмнің
қалыпты қызмет жасауына бөгет жасап, саяси тұрақсыздықтардың көзі болады
деген біржақты, үстірт пікірлер айтады. Ресейлік белгілі заңгер В.А.
Туманов атап көрсеткендей, олар әулетті үкіметтік билік туралы талаптарын
өкілдікті органның тарапынан жүргізілетін демократиялық бақылауды әлсірету
есебінен жүзеге асыруды ұсынады.
Әлемдегі парламенттік тәжірибесі ең мол әрі әлеуетті парламенті, әрі
парламентаризмнің бай дәстүрлері бар Ұлыбританияның ресми саясатшылары да,
мемлекеттанушы ғалымдары да кеңінен қолдайтын, мемлекеттік билік
органдарында бірінші орынға үкіметті шығаратын басқару режимі нағыз
парламентаризмге жатпайтындығын, оның табиғатына, негізгі, түбегейлі
принциптеріне қайшы келетіндігін тура айту керек.
Қазіргі замандағы көптеген мемлекеттерде парламент ролінің
шектелгендігіне қарамастан, ғылым парламентаризм идеяларын зерттеп, талдап,
насихаттауда. Тіпті Европа елдеріндегідей парламентті мемлекет басшысының
таратуы, үкіметтің парламенттік жауапкершілігі тәрізді дәстүрлі,
классикалық парламентаризм үрдістері американдық саяси жүйеде жоқ болса да,
С.А.Егоров пен М.А.Никифоров АҚЩ-тың конгресі атты мақалалар жинағында
конгрестің президент пен федералдық атқару билігіне бақылау жасау
өкілеттігіне сүйене отырып, АҚШ-тың өзінде де парламентаризм бар деп
есептейді.
Әрине, мұндай жалпылама, кең пікірлер аясында, парламентаризмнің
мәнін, табиғатын ашу, оның өзіндік принциптерін дәл көрсету қиын
болғанымен, мейлінше қажетті шаруа. Ғалымдар ол жөнінде әртүрлі пікірлер
айтады. Скандинавия елдеріндегі парламентаризм табиғатын зерттеуші ресейлік
ғалым М.А. Могунова швед ғалымдары фон Сюдов, фон Бейта және Вернеялардың
парламентаризм президенттік билікке қарағанда неғұрлым жеткен билік деген
көзқарасын қолдайды. Швед ғалымдары парламентаризмнің мынадай
артықшылықтарын келтіреді:
біріншіден, өкілдікті билік паламенттің өзін ғана емес, сонымен бірге
үкіметтік билікті де қамтиды;
екіншіден, атқарушы билік мемлекет басшысы мен үкімет басшысының
арасында бөлінеді;
үшіншіден, мемлекет басшысы үкімет басшысын тағайындайды, ал үкімет
ұжымдық орган болып табылады;
төртіншіден, министрлерді мемлекет басшысы емес, үкімет басшысы
тағайындайды;
бесіншіден, министрлер парламент мүшесі бола алады да, өкілдікті
органдағы мандатын жоғалтпайды;
алтыншыдан, үкімет тек конституция алдындағы құқықтық жауапкершілікте
ғана емес, сонымен бірге парламент алдындағы саяси жауапкершілікте де
болады;
жетіншіден, үкімет басшысы мемлекет басшысына парламентті тарату және
мезгілінен бұрын парламент майлауын өткізу туралы ұсыныс жасайды, ал мұны
президенттік режим жағдайында мемлекет басшысы жасай алмайды;
сегізіншіден, мемлекетті басқару бір- біріне қарама- қарсы тұрмайтын
үкімет пен парламенттің арасында бөлінеді, ал президенттік режим жағдайында
билік бірі- бірінен анық та түбегейлі ажыратылған болады;
тоғызыншыдан, парламентаризм жағдайында үкімет алқалы орган ретінде
сайлаушылар алдында тікелей жауапты болмай, тек жанама түрде жауапты болса,
президенттік атқарушы билік сайлаушылар алдында тікелей жауапты болады;
оныншыдан, парламентаризмді олар парламенттің саяси жүйедегі жоғарғы
билігі деп есептейді.
Басқару пошымы дегеніміз билік көздері анықталған саяси биліктің
құрылымы мен ұйымдастыру ерекшеліктерімен сипатталатын мемлекет мәнінің
сыртқы көрінісі. Жалпы "парламенттік басқару" мен "парламентаризм" деген
түсініктердің арасындағы тығыз байланыс пен мағына жақындығы олардың
арасындағы айырмашылықты ашу, айыру қажеттігін теріске шығармайды. Мысалы,
саяси биліктің қамтамасыз етудің нақты бір заңдық пошымы болып табылатын
парламенттік республикадан парламентаризмнің айырмашылығы- ол билікті
өмірде жүзеге асырудың әдістерінің бірі, басқарудың парламенттік
пошымындағы мемлекеттік биліктің жоғарғы органдары арасындағы іс жүзіндегі
өзара қатынастарды сипаттайтын мемлекеттік режим деуге болады. Ол сондай-
ақ, мемлекеттік биліктің халыққа қатынасын анықтайтын басқарудың
парламенттік пошымы мен саяси режим арасын байланыстырушы буын болып
табылады. Парламентаризм бұл жерде мемлекеттік режимнің бір пошымы болып
табылады да, оның принципі жаңа жүйе құраушы, мәнді де түбегейлі сипатты
белгілеріне, біздің ойымызша, мыналар жатады: өкілдікті органның халықтан
тәуелсіздігі; заң шығарушы және атқарушы биліктердің арасындағы айқын еңбек
бөлінісі; үкіметтің парламентке бағыныстылығы және оның алдында есеп
берлуі.
"Таза парламентаризмнің " жоғарыда көрсетілген талаптарына толық сай
келетін режимнен басқа "шектелген парламентаризм" тұжырымына сай келетін
режимдер де болады.
Алыс - жақын шет елдердегі, әсіресе, Батыс Еуропа және Ресей
зерттеушілерінің еңбектеріне сүйене отырып, қазіргі заманғы
парламентаризмді былай жіктеуге болады:
а) аяқталмаған парламентаризм - мұнда үкіметті парламент құрғанымен,
ол парламенттің алдындағы саяси жауапкершілікте болмайды;
ә) парламенттік басқару - парламенттің үстемдігімен және
парламенттегі күштердің ара қатынасы негізінде үкіметті құрумен, үкіметтің
парламент алдындағы саяси жауапкершілігі, атқарушы биліктің мемлекет
басшысынан үкіметке ауысуы тәрізді парламентаризмнің негізгі принциптерінің
іске асуымен сипатталады;
б) монистік парламентаризм - парламентаризм мен парламенттік
үстемдіктің принциптеріне негізделіп, ал басты сипатты белгісі – биліктің
бірден-бір көзі парламент болып есептелуінде. Бұл жағдайда мемлекет басшысы
пошымдық түрде де биліктің көзі бола алмайды және ешқандай саяси билікке де
ие емес;
д) дуалистік парламентаризм- заң шығарушы және атқарушы
биліктердің тепе - теңдігіне негізделеді.
Таза парламентаризмге парламент үстемдігіне негізделген парламенттік
басқару мен монистік парламентаризмді жатқызуға болады. Алайда, соңғы 10-
15 жылда батыс ғалымдарының парламентаризмге көзқарасындағы эволюцияның
басты ерекшелігі сол- ол парламенттерден гөрі атқарушы биліктің пайдасына
өзгеріп, үкіметтің парламенттен үстемдігін қолдауында жатыр. Дегенмен де
батыстың көптеген саясаттанушы және заңгер мамандары, сонымен бірге,
аталған прнциптердің парламентаризмнің ажырамас бөлігі екенін, парламенттік
жүйелердің әр елдегі болып жатқан сан-салалы мәнді де күрделі өзгерістерге
тез икемделетінін және қоғамның даму талаптарына сәйкес өз қызметін тез
лайықтап, ыңғайлауға жарлымдылығын атап көрсетеді. Соңғы он жылдықта бір
кезде парламентаризмнің негізін қалаған, отаны болған Ұлыбританияның өзінде
де парламентаризм принципері және бүкіл саяси жүйе бұзылып, парламентаризм
"партиялық машинерия" мен биліктің бюрократиялық құрылымдарының бүлдіргіш,
іріткі салушылық ықпалына түскенін тілге тиек етеді...
Қазіргі заманғы парламенттер халық өкілдігінің органдары болып
табылады. Халық өкілдігі халық егемендігін мемлекеттік билікпен біріктіру
миссиясын орындау арқылы бүкіл билік жүйесіне демократилық сипат береді.
Халық еркін білдірушілер- халықтың сайланған өкілдері. Олар бұл ерікті
заңдарға айналдыру құқына ие. Сондықтан да В.И. Лениннің "тек сайланып
қойылғандардың ғана мемлекеттік заң тілімен сөйлеуге еріктілігі қабылданы,
енгізілген" деген ескерту өз маңызын жойған жоқ.
Қазақстанда халықтың еркі мен билігін халық өкілдігі арқылы білдіру
әлі де болса жетілмеген, аяқталмаған, қалыптасу және қайшылықты даму
үстіндегі процесс десе де болады. Бұның ең пәрменді жолы- мемлекет пен оның
органдарының халыққа құқықтық және саяси тәрбие беру жөніндегі қызметінің
деңгейін көтеру, олардың өздерінің саяси құқықтарын толық пайдалану
мәдениетін қалыптастыру.
Парламентаризм деңгейі әр елдегі саяси режим табиғатына тікелей
байланысты. Бірақ олар да өзара толық сәйкестіктегі өзара тең ұғымдар емес.
Көптеген ғалымдар парламентаризмнің саяси- демократиялық режимге тікелей
байланысты болатындығын ерекше атап көрсетеді. Мысалы В. Гессен "Нағыз
демократиялық мемлекеттің парламенттік болмауы мүмкін емес, өйткені
парламентаризм конституциялық режимнің тәжі болып табылады" деген терең
мәнді тұжырым жасаған.
Егер батыстағы саясаттану және заң ілімдері өкілдері парламентаризмді
халық егемендігінің пошымы ретінде қарастырса, кейінде маркстік- лениндік
теория оның мәнін ашуға айырықша назар аударады. В.И. Лениннің "ескі
парламенттік елдерде буржуазия барлық парламенттерді "жалпы демократия" деп
немесе "таза демократия" деп, тағы сондайлар түрінде көрсете отырып, сатып
алынған, сатқын баспасөзді пайдалана отырып және ақша күшін, капитал
өктемдігін барлық құралдар арқылы іске қоса отырып, екі жүзділік етуді және
мыңдаған тәсілдер арқылы халықты алдап соғуды тамаша үйреніп алған" деген
тұжырымы бүгінде кеңестік дәуірден кейінгі елдердің саяси өмірінде де орын
ала бастағанын мойындамауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I тарау. Парламенттің саяси жүйедегі орны
1. Парламентаризмді зерттеудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ..8
2. Парламент: мәні мен
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...15
II тарау. Қазақстан Республикасы кәсіби парламентінің қалыптасуыб.
2.1. Тәуелсіз Қазақстандағы заң шығарушы
билік ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..28
2.2. Қазақстан Республикасындағы кәсіби парламентінің құқықтық
қалыптасу тарихы
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының маңыздылығы. Қазақстан Республикасының жиырма
жылдан астам тәуелсіз мемлекет ретінде дамуы оның саяси жүйесі мен ондағы
дербес мемлекеттік-саяси және қоғамдық институттардың қалыптасуын, дамуын,
қызметінің ерекшеліктерін саясаттану ілімі тұрғысынан талдап, белгілі бір
теориялық маңызды қорытындылар жасауға алғышарттар жасады.
Демократиялық мемлекеттердің саяси өмірінде, ондағы сан салалы қоғамдық
процестерде парламенттердің ерекше роль атқаратыны белгілі. Демократия
жолына бұрын түскен елдердің онды тәжірибесі көрсетіп отырғандай парламент
елдің үдемелі, тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етеді, сол
арқылы адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың және өркениетке лайықты
өмір сүруінің кепілі мен негізін қалайды. Осы себептен бұл демократиялық
институттың маңызы мен қажеттілігі айрықша. Оған қоғамның әлеуметтік-
экономикалық күрделі организмінің құқық пен заңдылық арнасында қалыптасып
қызмет жасауы мен дамуының бүкіл қозғалысын заңдар арқылы бағыттау,
реттеудің тарихи миссиясы жүктелген.
Мұндай миссияны орындау жауапты да қиын. Ол, ең алдымен, объективті
және субъективті реттегі әртүрлі жағдайлар мен факторларға байланысты.
Бұл жердегі ең бастысы және қиыны - парламенттің өзінің қызметінде,
алға қойған мақсаттары мен міндеттерінде қоғам дамуының негізгі талаптары
мен үрдістерін, ең алдымен, ондағы әлеуметтік таптар мен топтардың
мүдделерін объективті, толық, дәл анықтап, қамтып, бейнелеуінде жатыр. Бұл
әлемдік парламенттік тәжірибенің түбегейлі талаптары.
Бұл талаптарды орындау еліміз басынан кешіп отырған тарихи кезеңде
қалыптасу, кемелдену үрдісіндегі Қазақстан парламенті үшін оңайға
түспейтіні анық.
Демек, Қазақстан қоғамының бүгінгі басынан кешіп отырған өтпелі саяси-
тарихи кезеңіндегі жоғарғы заң шығарушы өкілетті органының еліміздегі
қоғамдық қатынастардың бүкіл жүйесіне әсер, ықпалына талдау жасаудың
қажеттігі проблеманың ғылыми маңыздылығын арттыра түседі.
Жалпы парламентаризм деп аталатын фундаменталды құбылыстың қоғамымыздың
саяси, демократиялық жүйесіндегі орнын, қалыптасу ерекшеліктерін,
институтизациялану заңдылықтарын, қызмет жасау принциптерін түбегейлі, жан-
жақты талдау - теориялық және практикалық тұрғыдан маңызды, әрі ғылыми
тұрғыдан кең ауқымды және перспективалы.
Парламент қызметіне ғылыми талдау жасаудың қажеттілігі - қазақстандық
парламентаризмнің қалыптасып, дамуының феноменін теориялық зерделеу,
талдау, біртұтас (унитарлық) мемлекеттегі қос палаталы парламент қызметінің
ерекшеліктері мен қайшылықтарына, басқа елдерден өзгешеліктеріне талдау
жасау - толғағы жеткен ғылыми проблемалар. Кәсіби парламенттің сегіз жылға
жуық қызметі мен тарихы бұған әр қырынан, жан-жақты талдау жасауға мол және
нақтылы материал беріп отыр.
Мәселенің осындай ғылыми-саяси өзектілігі, жалпы қоғамдық пікірдегі
еліміздегі парламентаризм табиғаты, оның орны мен рөлі туралы әртүрлі
ұстанымдар мен тұжырымдардың, көзқарастардың болуы бізге осы аса маңызды
проблеманы таңдап, оны саясаттану ғылымы заңдары мен категориялары
талаптары тұрғысынан зерттеуге негіз болды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Жалпы еліміздегі транзиттік
қоғамның саяси, әлеуметтік-экономикалық, рухани-идеологиялық,
демографиялық проблемалары қоғамның саяси жүйесі, ондағы
демократиялық үрдістерді, саяси алуан түрлілікті бекітудің алғашқы
тәжірибелеріне, әр қырлы, көп салалы реформаларға, сайлау жүйесі, әсіресе,
президенттік институттың рөлі мен орны, саяси жүйенің құрамдас бөлігі
ретінде парламент қызметінің кейбір қырлары Л. Адилова, Ә.Бәкір, Б. Аяған,
А. Бижанов, К. Бұрханов, С. Борбасов, Б. Ертісбаев, С. А. Дьяченко, Д.
Жамбылов, Ж. Жүнісова, 3. Зайниева, Г. Ибраева, С. Қанаев, М. Қасымбеков,
Қ. Көшербаев, Ш. Құрманбаева, Д. Назарбаева, А. Нұрмағамбетов, Н.
Нығматуллин, М. Лаумулин, Б. Майлыбаев, М. Машан, М. Мұхамедов, Н.
Романова, Қ. Сұлтанов, А. Сәрсенбаев, И. Тасмағамбетов, А. Шалтыковтың
ғылыми еңбектерінде [1], Т. Исмағамбетов, Ж. Жансүгірова, Е. Қарин, А.
Лаврентьев, А. Сапиева, Р. Сартаев, Д. Сәтбаев, А.Үмбеталиев, Г.
Шериязданова, Чжан Вон Чан, А. Исабеков, Қ.Сәтбаева, Р. Досымбекова,
Ж. Шалабаевтың ғылыми жұмыстарында [2] қамтылды.
Жалпы еліміздегі саяси, демократиялық, әлеуметтік-демографиялық
проблемалардың, реформалардың табиғатын біліп, тану үшін А. Айталы, Ж.
Әбділдин, Р. Әбсаттаров, М. Әшімбаев, Л. Байделдинов, А. Балғымбаев, М.
Баймаханов, Ә. Бақаев, М. Биекенов, Қ. Ғабдуллина, Ә. Ғали, Ғ. Есім, А.
Ешмұхамедов, Н. Жотабаев, С. Зиманов, Л. Иватова, А. Котов, Ж. Наурызбай,
Ә. Нысанбаев, А. Нұрмағамбетов, Р. Қадыржанов, М. Құл-Мұхамед, Ж. Қуанышев,
В. Малинин, Қ. Марданов, Т. Мұстафин, Ж. Молдабеков, Ғ. Сапарғалиев, С.
Сартаев, С. Сейдуманов, И. Шамшатов, М. Тәтімов, А. Төлеғүлов, Б.
Хасановтың [3] зерттеулерінің маңызы ерекше.
Еліміз Парламентінің қызметін алғашқылардың бірі болып Ж. Жүнісова
зерттеп, өз еңбектерінде Қазақстандағы 1990 және 1993 жылдардағы алғашқы
парламенттік процестерді қысқаша қамтып, 1993, 1995 жылдардағы
Конституциялардың парламенттік институтқа енгізген өзгерістерінің жалпы
сипаттамасын берді [4]. Осы мезетте жарық көрген саяси зерттеулер ішінде
Д.Назарбаеваның Саяси жүйе атты монографиясы парламентаризм қалыптасуының
тарихи-әдістемелік, ТМД елдерінде кәсіби парламенттер қалыптасуын
салыстырмалы зерттеуімен құнды. [5]. Өтпелі кезеңдегі Қазақстан қоғамы
саяси жүйесінің жаңа қоғамдық қатынастарға икемделуі, еліміздің әлеуметтік-
саяси жүйесіндегі институционалдық және құрылымдық өзгерістердің
ерекшелігін сол кезеңдегі қоғамдық қатынастардың қажеттіктері мен табиғаты
деңгейлерінде осы күрделі де тың проблемаларды еліміздің саяси ғылымында
алғашқылардың бірі болып өз зерттеулерінде түбегейлі жүзеге асырған И.
Тасмағамбетовтың [6], А. Бижановтың [7], Б. Аяғанның еңбектері маңызды.
Бүл еңбектер, әсіресе, қоғам дамуындағы әлеуметтік-экономикалық, рухани
мәселелерді ең алдымен сол кезеңдегі қоғам дамуындағы өткір саяси
процестермен тығыз байланыста және жас мемлекетіміз қалыптасуының
қажеттеріне және уақыт талабына байланысты жан-жақты әрі жедел
зерттеулерімен назар аударады.
Ерекше назар аудартын мәселе - Н. Назарбаевтың еліміздің саяси
жүйесіндегі парламент пен парламентаризмнің орнына көзқарасы белгілі бір
эволюциядан өтіп, ол өз еңбектері мен сөздерінде парламентті Қазақстандағы
мемлекеттік биліктің маңызды бір тармағы, өзінің бүкіл саясатының басты
тіректерінің бірі, ал парламентаризмді демократиялық жүйенің аса маңызды
институты және ажырамас бөлігі ретінде теориялық, саяси-практикалық жағынан
жан-жақты негіздеуі. Елімізде Парламент пен парламентаризмнің
қалыптасуындағы Н.Назарбаевтың орны мен рөлі жұмыстың екінші бөлімінде
арнайы қарастырылады.
Дипломдық жұмыста көзделген ғылыми мақсатқа жету үшін Қазақстан және
алыс-жақын шет ел зерттеушілерінің конституциялық теория мен мемлекет
институттары, билік тармақтары қызметінің ерекшеліктері мен функциялары
[8], саяси жүйе [9] мен оның құрамдас бөлімдері [10], демократия,
мемлекеттік билік пен басқарудағы парламенттің орны [11] және
парламентаризм табиғаты, оның институционалдық қалыптасуы туралы [12]
еңбектерге кеңінен сүйеніп, бүл жұмыстардың теориялық қорытындылары мен
практикалық ұсыныстарын ғылыми талғаммен қарап, зерделеп, қазақстандық
парламентаризмді талдауға, оның тарихи-саяси, конституциялық, заңнамалық
негіздері мен өзіндік қалыптасу ерекшеліктерін еске ала отырып, олардың
теориялық-методологиялық қорытындыларына сүйенудің, орнымен, үйлесімді
пайдаланудың маңызы зор болды. Олардың ішінде, әсіресе, ресейлік
зерттеушілер М.В. Баглай, И.В. Гранкин, А.Д. Керимов, А.А. Мишин, М.А.
Могунова, Н.А. Сахаров, Г.Н. Селезнев, И.П. Рыбкин, Р.М. Романов, В.Е.
Чиркиндердің зерттеулері конституциялық теория, биліктердің ажыратылуы
негізінде мемлекеттік билік жүйесіндегі парламенттің орны, әсіресе, ХХ-ХХІ
ғасырлар түйіндісінде - қазіргі заманғы парламенттер мен парламентаризмнің
қалыптасуы ерекшеліктері мен үрдістерін әлемдік саяси және мемлекеттану
ілімдеріндегі жаңа парадигмалар тұрғысынан зерттеулерімен құнды. Бұрынғы
КСРО-ның құрамында болған Ресейде де, Қазақстанда да парламентаризм
принциптері мен идеялары қабылданбады. Оларды теориялық тұрғыдан теріске
шығару ісіне елдің беделді ғылыми күштері жұмылдырылып, ондаған еңбектер
жарық көрді [13]. Осылайша ғылыми әдебиетте парламентаризм идеялары
теориялық тұрғыдан негізсіз деп дәлелденіп, саяси тұрғыдан танылмай,
социалистік демократия идеяларына жат, қайшылықты, зиянды құбылыс деп
есептеп, насихаттық-идеологиялық жаппай қыспаққа алынды. Осындай теориялық-
идеологиялық ахуал ол кездегі бір мемлекеттің, бір саяси жүйенің
құрамындағы Қазақстан мен Ресейге ортақ еді. Демек, бір саяси, мемлекеттік
және идеологиялық жүйеден демократия мен парламентаризм жолына Қазақстанмен
бір тарихи уақытта, ортақ әлеуметтік-саяси проблемалармен енген Ресей
ғалымдарының осы елдегі кеңестен кейінгі даму кезеңіндегі парламент қызметі
мен парламентаризм процестері туралы бүгінде қалыптасып үлгерген сындарлы
идеялар осының айғағы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті:
- Парламент және парламентаризм туралы қазіргі заманғы теориялық
көзқарастар эволюциясына және олардың еліміздің төл саяси жүйесінде
қызмет жасау табиғатына талдау жасау;
- Қазақстан парламентаризмінің, демократиялық институт ретіндегі құқықтық-
саяси мәртебесін анықтау, оның құрылымы мен қызметіндегі қазіргі даму
сатысындағы бүкіл қоғамдық қатынастардың талаптары мен даму
заңдылықтарының бейнеленуі мен қамтылыуының деңгейін көрсету;
- Парламентаризмның негізгі функциясын, олардың қызмет жасау
ерекшеліктерін зерделеу;
- Парламентаризмнің заң шығару қызметінің елдегі саяси, әлеуметтік-
экономикалық реформалардың заңнамалық, ұйымдық-құқықтық базасын
қалыптастыру жөніндегі сан-салалы қызметіне саясаттану теориялары
тұрғысынан талдау жасап, бұл процестердегі палаталар аппаратының рөлін
көрсетуге ұмтылу.
Дипломдық жұмыстың міндеті болып төмендегілер табылады:
- Парламентаризмнің заң шығару процесі арқылы саяси жүйенің басқа
институттары қызметіне ықпалын, олардың өзара байланыстарының
нысандарын, мазмұны мен ерекшеліктерін жан-жақты ашу;
- Парламенттің заң шығарушылық қызметінің мемлекет дамуының
перспективалық проблемалары: демократиялық процестерді тереңдетіп,
дамытудағы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет орнатудағы, ақпараттық
кеңістікті нығайтудағы еліміздің саяси элитасын қалыптастырудағы орны
мен рөлін көрсету;
- Парламент қызметіндегі қайшылықтарды ашу, оның даму
перспективаларын болжамдап және оның бүкіл жұмысын жетілдіру жөнінен
нақты ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін еліміздегі және
алыс-жақын шет елдердегі саясаттану теориясы саласындағы кейінгі жылдардағы
соны зерттеулер құрады. Дипломдық жұмыста еліміздегі және шетелдегі
саясаттану теориясындағы жүйелілік-құрылымдық теорияның қағидалары,
институционалдық талдау принциптері және тарихи-салыстырмалы әдістер
қолданылды. Зерттеу барысында жалпы әлемдік ғылыми әдебиеттегі (саясаттану,
мемлекеттік билік теорияларындағы) парламентаризм, конституционализм
теориялары, билік тармақтарының ажыратылуы, құқықтық мемлекеттегі
парламенттік нақты билік, әлеуметтік мемлекет туралы зерттеулерге кеңінен
арқа сүйедік. Сонымен бірге, зерттеуге мемлекеттік билік, өкілді билік,
билік тармақтарының ажыратылуы, парламент және парламентаризм туралы саяси-
ақыл ойда кең танымал Д. Локк, Ш. Монтескье, Ж. Руссо, Г. Гегель, К. Маркс,
Б.Н.Чичериннің және басқа да оқымыстылардың құнды теориялық ой
қорытындылары методикалық арқау болды.
Н. Назарбаевтың еліміздің саяси жүйесіндегі жаңа тұрпатты қос палаталы
кәсіби Парламенттің орны, құзіреті, өкілдіктері мен міндеттерінің
конституциялық-теориялық негіздері, оның қызметіне әр жыл сайынғы терең
талдаулары және тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік, демократиялық және
құқықтық дамуы туралы еңбектерінің әдістемелік, саяси-практикалық және
бағдарлық маңызы ерекше орында.
Зерттеудің негізгі объектісі. Қазақстан парламентаризмнің еліміздің
саяси жүйесінде қызмет жасауы мен қалыптасуының ерекшеліктерін, даму
эволюциясын саяси талдау.
Дипломдық жұмыс құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I тарау. Парламенттің саяси жүйедегі орны.
1.1 Парламентаризмді зерттеудің теориялық негіздері.
Парламент сөзі француздың ″parler″ сөзінен шығып, ″сөйлеу″ деген
мағынаны береді. Саяси лексиконда парламент және парламентаризм сөздері
бірге қолданылады. Біз осы екі сөзді бір-бірінен ең алдымен ажыратып алсақ.
Парламенттің классикалық анықтамасы бойынша Парламент тұрғындардың
белсенді сайланбалы топтарының саяси және әлеуметтік өкілеттіктерін жүзеге
асыратын жоғарғы заң туғызушы орган. Қазіргі саяси ғылым Парламентті жалпы
мемлекеттік заң қабылдаушы, бюджетті бекітуші, үкімет бақылаушы орган деп
қабылдайды.
Ал, Парламентаризм түсінігі бойынша екі пікір бар. Біріншіден, бұл
мемлекеттік құрылым жүйесі, бұл тұрғыда парламент тек заң шығарушы орган
емес, атқарушы билікке бақылау жасаушы ретінде қарастырылады. Бұндай
көзқарасты парламент демократиялық үрдістің бір бөлшегі болып қалады.
Екінші жағынан Парламентаризмді мемлекеттік шешімге қатысушы халық
билігінің өкілдігі ретінде қарастыруға болады. Ғылыми ортада парламенттік
түрдегі демократиялық тәртіп деп те айтылады.()
Бұл екі анықтамаға қарап біз, парламент пен парламентаризм ұғымдарының
арақашықтығын біле алмаймыз. Себеп, екуінде де, халық билігін жүзге
асыратын жоғарғы өкілетті орган болып қана айтылады. Бірақ, бір нәрсенің
басы ашық.
Демократиялық өркениет тәрибесіне сүйенсек, парламентаризм үшін
мынандай айқын да міндетті шарттар бар.
Біріншіден, өзін "парламент" деп атаған кез-келген мекемені ол деп
қабылдауға болмайды. "Парламент" деп, ең алдымен, міндетті түрде
демократиялық құқықтар мен нормаларды, рәсімдерді сақтай отырып, бүкіл
халық тікелей сайлаған өкілдер енетін, демек, бүкіл халықтың мүддесін
білдіруші және қорғаушы коллегиялық органды айтады. Мұнымен бірге
депутаттар жоғарғы өкілетті органды парламенттік қызметтің әлемдік
демократиялық дәстүрлері мен стилінде қалыптасқан әдістері мен нысандарына
сәйкес міндетті түрде тұрақты негізінде жұмыс істеуі керек. Немесе
парламентілер ақы төленетін, заңдармен реттелмеген басқа да бір
функцияларды орындаудан толық босатылып, бүкіл қызметін парламентте
шоғырландырып, заңдармен егжей-тегжейлі анықталған, белгілі бір әлеуметтік
мәртебесі бар өкілдіктерге ие болу керек. Біздің пікірімізше, тек осы
көрсетілген белгілер мен қасиеттерге ие жоғары өкілетті орган ғана
"Парламентаризм" деп аталған нағыз демократиялық үрдістегі саяси
құндылықтардың толыққанды іс-әрекетін қамтамасыз ете алады.
Екіншіден, парламентаризм деп, парламенттің елдің саяси жүйесіндегі
басқа мемлекеттік органдармен өзара сан-салалы жүйелі байланысында өзінің
негізгі конститутциялық функциялары мен қызметін жүзеге асыруға қажетті
орынға ие болған институтты айту керек. Әрине, бұл жерде, ең алдымен
парламенттің мемлекеттік ішкі және сыртқы саясатын жүзеге асыруға пәрменді
қатысу, заң шығару функциясының толыққандылығы, атқарушы билікке бақылау,
басқа да мемлекеттік органдарды құру бір деңгейлер мен шектерде қатысу
туралы болып отыр.
Үшіншіден, парламентаризм, оның қызметіндегі белгілі бір кемшіліктері
мен олқылықтарына қарамастан ел азаматтарының көпшілігі интелектуалдық және
мәдени деңгейінің кемелденіп толысу негізінде өздерінің саяси санасында оны
адамзаттың өркениет жолындағы басты жетістіктерінің бірі, өкілетті
демократияның принциптері мен құндылықтарының жиынтығы ретінде қабылдаған
жағдайда толыққанды бекітуі мүмкін. Тек осындай ақуалды ғана ол ұлттық
топыраққа ену, сіңісуі, жат жұрттық құбылыс ретінде емес, халықтың өзінің
саяси еркін білдіру нәтижесінде төл топырақта дүние келген құндылық ретінде
пәрменді мемлекеттік- халықтық орган болады. Осы және алыс-жақын шет
елдердегі ғылыми пікірге сүйене келе біз парламентаризмге мынандай анықтама
жасамақпыз.
Парламентаризм – парламенттің басқа органдармен өзара қатынасының
қалыптасқан, пәрменді жүйесі, мемлекеттік билік механизмінде оның орны мен
рөлін, тиісті мәртебесін қамтамасыз етуші өкілетті дипломатияның қызмет
жасауы мен ұйымдастырушының негізгі әдісі.()
Парламентаризм мемлекеттік биліктің формасы емес, оны жүзеге асырудың
әдісі.
Өкілді демократияның түр-түрі бұл адамдардың саясатқа араласуы халық
өкілдігі – парламент арқылы жүзеге асуы. Парламентке жоғары заң шығарушылық
өкілдігі тән және Парламент мемлекеттің жоғарғы өкілетті билік органы болып
табылады. Парламент өкіметтен маусымдық есептерді алуға өкіметке
сенімсіздік білдіруге құқығы бар. Парламенттің классикалық моделіне толық
және ешкімге тәуелді емес заң шығарушылық қызметі жатады.()
Сонымен, біз парламент пен парламентаризм түсініктерін анықтап алған
секілдіміз. Қысқаша айтсақ, парламентаризм парламенттің жұмыс істеу аясы.
Екінші сөзбен айтсақ парламент жоқ жерде парламентаризм өмір сүрмейді.
Енді біз парламенттің қалыптасу тарихына көз жүгіртсек. XI – XII
ғасырда Еуропа елдерінде алғашқы парламенттер өмірге келе бастады. 1076
жылы Францияның солтүстігіндегі Камбре қаласы коммуна шақырды. Францияның
оңтүстігінде сайлау консультанттары өмірге келді. Италияда да коммуналар
шақырылады, 1183 жылы Фридрих Барборасса Констанцкий әлемнің жаулап алынған
италияндық қалаларының коммуналарына еркіндік беруге мәжбүр болады. Осындай
коммуналарды басқару және өкілдік институттар құрылып қазіргі парламент
үлгілерін алып келді.
1066-68 жылдары Испанияда "Барселоналық дәстүрлер" атты жиында
каталондық кортестердің билігін заң шығарушу, атқарушы, сот билігі деп
бөлуі іске асқан. Хронология XI ғасырда Скандинавия, Исландия елдеріндегі
альтиктер мен тинктер туралы деректер береді. Бұларда өз кезегінде өкілетті
демократияның бір көріністері ретінде бағаланады.
Ал, "парламент" деген сөз ең алғаш Англияда XIII-XIV ғасырларда
пайдаланған. Мағынасының толық нұсқасы орта ғасырда бере алмаған.
Зерттеушілердің айтуы бойынша parlamentum сөзі алғашында барлық Еуропа
елдерінде латынның "жиналыс", "келіссөз","дидарласу" сөзінің мағынасымен
коллоквиум сөзімен теңестірілген. XII ғасырдың ортасында Англияда
мемлекеттік істер бойынша салтанатты жиын деген мағынада қолданылып келеді.
Парламенттердің "әкесі" деп аталатын ағылшын парламентіне толығырақ
тоқталсақ. XII ғасырдың соңында пайда бола бастаған ағылшын Парламенті әлі
күнге дейін өз жұмысын жалғастырып келеді. Ағылшын парламентінің қалыптасуы
мемлекеттік орталықтандыруының өсуімен және шаруалар толқуының өршуімен,
ірі феодалдармен (барондар) ұсақ және орта феодалдар (рыцарлар) арасындағы
тартыс күшеюімен байланысты өмірге келген. Қалалар өсіп, қалалық сословие
өкілдері еркін хартиясында бекітілген өз құқықтарын қорғауда, шетел
көпестерінің бәсекелестігінен, корольдік шенеуніктердің асыра
сілтеушілігінен сақтауды корольдік биліктен талап етеді. Осының барлығы
феодалдық мемлекеттің саясатын сословие өкілеттігінің элементтерін енгізуге
тура келеді.
1215 жылы король мен шіркеу, рыцарлықтар, барондар арасындағы
конститутция үшін болған шиеленіс саяси күрестің алғашқы кезеңі болып,
осының нәтижесінде еркіндіктің Ұлы хартиясы өмірге келді. Хартия үшін
қозғалысқа қатысқан әртүрлі әлеуметтік жіктер оппозицияның бұқаралық саси
әрекетінің үлгісін көрсетті. Қорытындысын рыцарлықтар мен қаланың орталық
жіктеріне қарағанда, қоғамның жоғары жігіне жататын рухани және діни
барондық топтар пайдаланады. Хартияның 61 бабы мемлекеттік олигархиялық
басқаруды 25 Англия баронына берді. Билікке келген ГенрихIII барондар
билігінен қорғану үшін хартияның барлық баптарын пайдаланып қалуға тырысты.
ГенрихIII саясатының нәтижесі күшті әрі жалғанбалы 1258-1267 жылғы
шиеленіске алып келді. Барондар барлық халықтың жіктерін өздеріне қосып
алып, ол азаматтық соғысқа жеткізді. Соғыс барысында рыцарлықты күшейтіп,
барондарды әлсірету саясаты король Эдуард I-дің рыцарлық және қала одағының
пайдасына шешілді. Осындай компромисс арқасында 1264-1265 жылдары алғаш
өкілді парламент құрылды.
Ағылшын парламентінің әлеуметтік құралы жоғары сословие өкілдерінен
тұрып, қарапайым халық шет қалды. Оның құрамына жоғарғы зиялы қауым,
барондар, рыцарлар, қалалық және жергілікті өзін-өзі басқару басшылары
енді.
Белгілі ғалым Е.В.Гутнова мынадай ой айтады: ″Бірліксіз және
бөлінбейтін ″ұлт″ XIII ғасырдың соңында қалыптасқан әртүрлі жік өкілдері
ағылшын парламентінің дәлірек айтсақ, өкілетті- сословие жиналысының
құрамына енді″(6).
Орта ғасыр парламенттерінің құрамдық және құрылымдары бірдей емес. Егер
Англияда XIII ғасырдан бастап лордтар тек қауымдар өкілдерінің өз палатасы
болса, Швецияда дворяндар, діни және қалалық сословиеден шаруалар өкілдері
де парламент құрамына енді. Кастилия, Арагон, Каталонияда сословие санына
байланысты кортестерде палаталар анықталады: бұлар-рухани, дворян, ұжым
палаталары. Барлық парламентте сословиелер жеке-жеке дауыс береді.
М.М.Ковалевский ″сословиялық монархия өкілдіктерінің бастауын азаматтар
өкілдерінің дворяндар мен рухани өкілдерге қосылуынан″ алады деп санайды.()
XIV-XV ғасырда Еуропа шаруалары мен қаланың төменгі топ адамдары
бірігіп, жоғарғы топқа (дворяндар, рыцарьлар, шіркеу қызметкерлері т.б.)
қарсы күрес жүргізеді. Бұған қарсы билік иелері жоғарғы сословие
өкілдерімен қосылып, кері жұмыс істеді. Бұндай жағдайда парламент рөлі
төмендейді.
Тек Англияда ғана парламентаризм дами береді. Генрих VIII корольден
бастап, монархтар парламенттерге көңіл бөліп, олардың дамуына жағдай
жасауға ұмтылады. Парламентшілердің жеке қауіпсіздіктеріне мемлекет жағынан
кепілдік беріп, өздерінің саяси қызметтерін адал атқаруға шақырды. Ағылшын
парламенті 1640 жылға дейін болған Теодор, Стюарт секілді билеушілердің
кезінде дамыды. 1640 жылы Карл I өзінің жеке билігін орнатуға тырысады.
1648 жылы құрылған ″ұзақ парламент″ ұйымдасқан оппозиция құруға талпынады.
Ағылшын парламентінің тарихы туралы ұзақ әңгіме айтуға болады. Алайда,
бір нәрсенің басы ашық. Англия – парламент.
Ал, бірінші әлем парламенттерінің дамуы туралы әртүрлі пікірлер
айтылады. Әр парламенттің басқару тәртібіне орай, Парламенттерді
құрылымына, алып отырған орнына байланысты әртүрлі түрлерге бөлуге болады.
Биліктердің ажыратылу принципінің негізін қалушылар Ш. Монтескье мен
Дж. Локктың идеялары бойынша ажыратылу принципінің бастапқы талабы биліктің
буржуазия мен дворяндардың арасында бөлінуі болса, кейін, уақыт оза келе,
XX ғасырдың екінші жартысында ол демократиялық, құқықтық мемлекеттің дамуы
мен қалыптасуының басты да міндетті шарттарының бірі ретінде қабылданса,
қазіргі кезде- XXI ғасырдың басында оның құқықтық мазмұны мүлдем жаңа
реңктерге, сипаттарға ие болып отыр.
Классикалық анықтама бойынша, парламент – мемлекеттік билік жүйесіндегі
ең жоғарғы заң шығарушы өкілді орган. Бүгінгі ТМД мемлекеттеріне кіретін
елдердің барлығында парламенттің осы негізгі функциясы конституциялардан
орын тапқан. Ал алыс шетелдер – Франция, Италия және Канада
конституциясында парламенттің заң шығарушы орган екені нақты айтыла
қоймағанмен, басы ашық дүние – қай елдің парламенті болсын, ол ең бірінші
заң шығарушылық қызметпен айналысады. Парламенттің басқа билік
тармақтарынан айырмашылығы да осы негізгі функциясында. Осы жерде
Дж.Локктың пікірін келтіре кетейік: Заң шығарушы билік қажетінше жоғары
тұруға тиіс және қоғамның қандай да бір мүшелері немесе бөліктері
нысанындағы қалған биліктердің барлығы содан туындайды және оған бағынысты
болады() Заң шығарушы органның мемлекеттік өкімет органдары жүйесінде
мұндай артықшылықпен пайдаланудың өзіндік себептері болады.
Өкілетті жиналыс пен атқарушы билік арасындағы қарым-қатынас негізінде
парламенттерді былай жіктеуге болады: 1. Басым парламент. 2. Тәуелсіз
парламент. 3. Шектеулі афтономиялық парламент. 4. Тәуелді парламент. 5.
Толығымен тәуелді парламент. 6. Тар парламент.
1.Басым Парламент төртінші республика кезіндегі Ұлттық Ассамблея
қазіргі Парламенті. Мұндай Парламент атқарушы билікті қалыптастыра отырып,
оларды қатаң басқаруға алады. Мемлекеттік ішкі істерде, ұлттық саяси өмірде
жетекшілік рөлге ие болады. Бұндай кезеңде Үкіметтік дағдарыстар жиі болып
тұрады. Себебі, әр жаңа келген үкіметті сынау жиі болады, әр жаңадан келген
үкімет жаңаша жұмыс жасауға ұмтылады, бірақ парламент ондай мүмкіндікті
бере бермейді. Мысалы үшін, төртінші Франция республикасында 12 жыл ішінде
25 министрлік кабинеті жұмыс жасаған. Тиімді жақтарына мындай мәселелерді
жатқызуға болады.
Бір кабинетте жұмыс істеген адам келесі кабинеттен де орын иелену
мүмкіндігінің болуы.
2.Тар партиялық.
Парламенттің бұл түрі билік жүйесінде тиімді емес, ол тек билікті
құлдырату үшін ғана жұмыс істейді.
3.Афтономиялық Парламент. Бұндай парламент заң шығару процесіне толық
бақылау жасайды. Бірақ, атқарушы билікті құлата алмайды. Оған мысал
ретінде Америка Құрама Штаттарының конгресін алуға болады. Мұнда
Конгресс тәуелсіз жұмыс жасайды. Мемлекет басшысы өкілеттілік
жиналысына қатысып, есеп береді. Саяси партиялар ерекшелігі Конгрес
комитеттерімен бөлімшелерінің болуы конгрессмендерге жоғары кәсіби
деңгейге көтерілуіне мүмкіндік береді. Осылардың барлығы парламенттің
еркін жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
Тәуелсіз Парламент. Партиялық жүйеде көппартиялықпен сәйкес дамиды.
4.Тәуелсіздігі шектеулі парламент. Мысалы, Ұлыбритания парламенті.
Бұндай парламенттерді саяси түрі де өкімет пен оппозиция арасындағы
бітімгершілік алаңы атайды. Басқаша айтсақ, ортақ пікір қатынастыру
ордасы. Ұлыбританияда екі партиялық жүйе екендігі белгілі. Ендеше,
билікте ауысып отырады дегенді білдіреді. Осы жүйе арқылы Үкімет басым
көпшілігіне бақылау жасай алады. Бұл парламент тарапынан бақылауды
күшейтетіндігін көрсетеді АҚШ партиясынан британ партиясының ерекшелігі
ішкі бірлігінде. Яғни партия мүшелерінің еркіндігі шектеулі. Сондықтан
да Парламенттегі дауыс беру нәтижесі алдын –ала айқын.
5.Тәуелді Парламент. Бұған 5 республика кезіндегі Францияға Парламент
мысал бола алады. Жалпы, Тәуелді парламент басқарудың либералдық-
демократиялық, Авторитарлық жағдайларында кездесуі мүмкін. Тәуелді
Парламент аты айтып тұрғандай атқарушы билікке бағынышты. Атқарушы
билік парламенттен жоғары болады. XX ғасырдың 80 жылдарындағы
Францияның Ұлттық Жиналысы ең әлсіз парламент болып есептеледі. Бұл
жағдай билік басына атақты Миттеран келген кезде ғана өзгере бастады.
Миттеран келген соң, Парламент көпшілігімен бірге жұмыс істей бастады.
Сөйтіп, Франция өзінің Президенттік жүйесіндегі Парламенттің тынысын
аша бастады.
6.Толығымен тәуелді Парламент. Бұндай парламенттер эгалитарлық,
авторитарлық, популистік тәртіпті ұстанған елдерде көбіне кездеседі.
Айта кетер бір жай аталған үш тәртіп авторитаризм мен тоталитаризмнің
белгілі бір түрлері. Бұған мысалға Бразилия, КСРО-дағы Жоғарғы Кеңесті
жатқызамыз. Толық тәуелді Парламенттердің қолдарында ешбір билік жоқ.
Мұндай парламент үкіметті қалыптастыруға қатыспайды. Тәртіпті
заңдастыру және оның істерін бекіту үшін ғана жиналады. Тек қана шынайы
формальдыққа ғана жұмыс жасайды.
Осылай қысқаша жіктелуге тоқталды.
Ғалымдардың парламентаризмнің аса маңызды белгісі- халықтың ең
жоғарғы өкілдікті органы парламенттің заң жүйесінде ғана емес, сонымен
бірге іс жүзіндегі де үстемдігі деген пікірін ешқандай да теріске шығара
алмайсыз. В.И. Ленин XIX ғасырдағы буржуазиялық парламентаризмге тән
кемшіліктердің бірі- парламенттер мен оны сайлаған халықтың арасында
байланыстың болмауы, депутаттардың өз сайлаушылардың алдында ешқандай
жауапкершілігі жоқтығы деп атап көрсеткен еді. "Парламенттік құрылыс бар
жердің бәрінде- деп жазды ол,- демократиялық өкілдік бар және ол
мақұлданған, бірақ бұл өкілдік құқына шек қойылған, өйткені, халық екі
жылда бір рет қана дауыс беруге құқылы, ал көбінесе оның даусы арқылы
өткендер оның өзін езуге көмектесетін адамдар болып шығады, оларды орнынан
түсіру, оларға тыйым салу шараларын қолдану жөніндегі құқықтар халықта
жоқ". Бұл тәртіп көп елдерде бүгін де сақталып, ал демократия жолына енді
түскен елдерде де күрт енгізіліп келеді.
Американдық мемлекеттанушы ғалым Н. Орнстин былай деп жазады: "Заң
шығарушы органның ең бірінші және басты міндеті- өкілдік, яғни әуел бастан-
ақ халықпен тікелей тығыз байланыстылық... Көпшілік заң шығарушы
органдардың тағы бір басты сипатты ерекшелігі: бір жағынан, олар бүкіл
қоғамның мүддесін қамтитын заңдарды әзірлеп, оларды қоғамның бірлескен
мүдделерін еске ала отырып қабылдайды; екінші жағынан, жекелеген заң
шығарушылар өздерінің сайлау округтарының мүддесін де білдіруге тиіс".
Парламентаризм бүгін де Африканың, Азияның, Латын Америкасының
көптеген дамушы елдерінің мемлекеттік, саяси жүйесіне тән емес. Бұның
себептерін А.И. Черкасов дамушы елдердегі көкейтесті проблемаларды тез және
тиімді шешу үшін халықты ұлттық басшылықтың төңірегіне топтастыру
қажеттігімен, мемлекеттік және партиялық аппараттық, ұлттық буржуазияның
әлсіздігінен ұлттық мәселелердің шиеленісіп, тап күресінің асқынуымен
байланысты деп түсіндіреді."Бұл елдердің көпшілігі,- деп жазады ол,-
буржуазиялық парламенттің жетілмеген, мешел органдарын жойып, жаңа өкілетті
органдар қалыптастырады". Іс жүзінде бұл елдерде мемлекет басшысының жеке
дара үстемдігі режимі орнатылды. Билеуші партияның лидері мемлекет басшысы
болады. Азия, Африка және Латын Америкасының көптеген елдерінде бұл
режимдердің қызметі демократиялық құқықтар мен бостандықтарды шектеумен,
басқа партияларды мемлекет басқарудан шеттеумен, яғни авторитарлық саяси
табиғатымен сипатталады.
Қазіргі заманғы "парламенттің үстемдігі" доктринасына баға бере келе
ресейлік ғалым Н.С. Крылов " оны жоғарғы заң шығарушы органның және оған
заң түрінде бағыныстағы атқарушы биліктің өмір сүруі деп емес, қайта
парламентте басымдыққа ие атқарушы биліктің өмір сүруі деп түсіну қажет"
деп есептейді.
Басқарудың парламенттік пошымындағы елеулі өзгерістер француз
оқымыстысы Ж.Бюрдоның мынадай қорытынды жасауына негіз болды: парламенттік
монархиялар мен республикаларды төрт түрлі типке бөлуге болады. Оның
біріншісіне парламенттің егеменді билігімен ерекшеленетін, сондықтан да
"таза парламентаризмге жататын" монистік парламентаризм; екіншісіне іс
жүзінде биліктің қос орталығы болып, парламент пен үкіметті қамтитын
дуалистік парламентаризм; үшіншісіне парламенттің үстемдігі жағдайындағы
парламенттік басқару жатады. Ал ерекше, төртінші типіне кабинеттік басқару
жатқызылады, бұл жағдайда билік жүйесінде үкіметтің билігі басымдықта
болып, үстемдік парламенттен үкіметке ауысады. Әрине, мұндай жіктеумен
келісу қиын. Өйткені, мемлекеттік билік тәжірибесінде қазіргі заманда
бұлардың ешқайсысы да таза күйінде кездеспейді. Мысалы, монистік
парламентаризм мен парламенттік басқарудың бір-бірінен түбегейлі
айырмашылығы ғылыми әдебиетте, әзірше, нақты ажыратылып, жіліктелініп,
толық сараланбаған. Сондай-ақ парламенттің егемендігі, парламенттің
үстемдігі деген түсініктердің ара жігі де саралай ашылмаған.
Кейбір заңгерлердің айтуынша "парламентаризм" мен "биліктердің
ажыратылуы" табиғаты жағынан көп мәселелерді үйлесімді ұғады. Мысалы осы
саланың беделді маманы В.Е. Чиркин биліктің үш тармағы туралы дәстүрлі
пікірлер қазіргі заманғы құқықтық практика мен конституциялық норма
жасаппаздыққа сай келе бермейтініне, ендеше "билік тармақтарының бөліну
доктринасының" да таза күйіне еш елде кездеспейтініне назар аударады. Өмір
олардың арасындағы, батыс елдеріндегі әдеттегі, дәстүрлі тепе- теңдікке өз
өзгерістерін енгізді. Осыдан барып басты елдегі кейбір конституционалист-
ғалымдар билік тармақтарының ажыратылуы түсінігінен бас тартып, оны
мемлекеттің үш функциясы ұғымымен ауыстыруға талап жасап жүр. Ғалымдардың
парламентаризмнің аса маңызды белгісі- халықтың ең жоғарғы өкілдікті органы
парламенттің заң жүйесінде ғана емес, сонымен бірге іс жүзіндегі де
үстемдігі деген пікірін ешқандай да теріске шығара алмайсыз.
Қазіргі замандағы көптеген мемлекеттерде парламент ролінің
шектелгендігіне қарамастан, ғылым парламентаризм идеяларын зерттеп, талдап,
насихаттауда. Тіпті Европа елдеріндегідей парламентті мемлекет басшысының
таратуы, үкіметтің парламенттік жауапкершілігі тәрізді дәстүрлі,
классикалық парламентаризм үрдістері американдық саяси жүйеде жоқ болса да,
С.А.Егоров пен М.А.Никифоров АҚЩ-тың конгресі атты мақалалар жинағында
конгрестің президент пен федералдық атқару билігіне бақылау жасау
өкілеттігіне сүйене отырып, АҚШ-тың өзінде де парламентаризм бар деп
есептейді.
Әрине, мұндай жалпылама, кең пікірлер аясында, парламентаризмнің
мәнін, табиғатын ашу, оның өзіндік принциптерін дәл көрсету қиын
болғанымен, мейлінше қажетті шаруа. Ғалымдар ол жөнінде әртүрлі пікірлер
айтады. Скандинавия елдеріндегі парламентаризм табиғатын зерттеуші ресейлік
ғалым М.А. Могунова швед ғалымдары фон Сюдов, фон Бейта және Вернеялардың
парламентаризм президенттік билікке қарағанда неғұрлым жеткен билік деген
көзқарасын қолдайды.
1.2 Парламент: мәні мен белгілері.
Кейінгі кездерде Батыстың көптеген елдерінде конституциялық негізде
парламентте үкімет пен оның мүшелерінің тек саяси және заңдық
жауапкершілігі ғана бекітілсе, ал конституциялық практика, нағыз
парламентаризм мұраттары үкіметті парламенттік негізде құру қажеттігін
талап етеді. Ал бұндай принцип халықаралық практикада тек Швейцарияның,
Финляндияның және Жапонияның конституцияларында ғана сақталған.
Көптеген елдерде үкіметтің парламенттен тәуелділігі барған сайын
көмескіленіп, екінші қатардағы принципке айналып барады. Егер парламентте
бір- ақ партияның үстемдігі қамтамасыз еткен болса, онда ол жалғыз өзі жеке
дара өз кабинетін құрады да, ол мемлекеттік билік механизмінде іс жүзінде
ерекше мәртебеге ие болып, бірінші орында тұрады. Осыдан барып та кейбір
елдерде, мысалы Ұлыбританияда, үкіметтің өз еркін парламентке күштеп таңу
үрдісі анық көріне бастады. Осыдан барып бүгінде Англияда парламентаризм
орнына министерализм- яғни атқарушы билік өкілдерінің үстемдігі деген бағам
пайда болды. Бұл айтылғандардан туатын басты қорытынды- басқару пошымы
әрқашан мемлекеттік режимге сәйкес келе бермейді. Ресейлік ғалымдар Б.
Стробудский мен В.А. Туманов қазіргі капиталистік мемлекеттердегі жүріп
жатқан саяси процестердің қайшылықты, күрделі сипатын еске ала отырып,
оларға "парламентаризм" түсінігін шартты түрде ғана қолдануға болады деп
есептейді. Ал Қазақстандағы парламентаризмнің нақты жағдайы мен
тәжірибесіне объективті талдау жасау үшін басқа елдердің ғалымдары
парламентаризмнің табиғаты мен деңгейін анықтаудың басты өлшемі етіп алған
"басты", "жетекші", "артықшылықтар" деген анықтамалардан бас тартып, оның
орнына парламентаризмді, парламетті мәнді саяси және идеологиялық рөл
атқаратын мемлекеттік жүйе ретінде қарастырса- онда біздің еліміздегі саяси-
мемлекеттік құрылысқа, биліктердің ажыратылу ісіне де "парламентаризм"
деген түсінікті қолдану орынды бола ма дейміз? Осы авторлардың парламент
жетекші рөл атқармайтын елдер үшін "шектеулі парламентаризм" деген
түсінікті енгізу жөніндегі пікірі көңілге қонымды.
Қазіргі заманғы конституциялық құқық және саясаттану ілімдеріндегі
жетістіктер, жинақталған теориялық қорытындылар мемлекеттік билікті жүзеге
асыру механизміндегі парламенттің орнына талдау жасауда бір- біріне мүлдем
қарама- қарсы орналасқан, ұзақ жылдардан бері орын алып келе жатқан үш
позицияны бөліп алып, арнайы қарауға мүмкіндік береді.
Олардың біріншісі "парламенттің үстемдігі" теориясынан шығатын болса,
екіншісі, "биліктер тепе- теңдігі" теориясынан, үшіншісі, "кабинеттің
үстемдігі" теориясынан туындайтын "кабинеттік басқару теориясын" негіздеді.
Соңғы позиция парламеттің рөлін әлсіретіп, оны жай бір кеңесші- қосалқы
органға айналдыру мақсатын көздейді.
Сонымен, қазіргі заманғы саясаттанушы және құқықтанушы ғалымдар қоғам
дамуының объективті заңдылықтары мен қажеттіліктеріне байланысты
парламентаризмнің табиғатының, оны жүзеге асыру пошымдарының, оның
қолындағы биліктің ауқымы мен пәрменділігінің түбегейлі өзгерістерге
түсетінін мойындауға мәжбүр. Сондықтан да олар көп ретте таза
парламентаризм деген түсінікті де мемлекеттік режимнің бір түрі деп
есептейді. Ал біраз бөлігі таза парламентаризм деп биліктер балансына
негізделген режимді жатқызады. Әрине, дәл осы соңғы көзқарастардың
парламент құқықтарының шектелуін, ал атқарушы биліктің күшеюін ақтау
мақсатын көздейтіні бірден-ақ білініп қалады. Парламентаризмді мемлекеттік
режим тұрғысынан қарастырғанда, біздің ойымызша, әңгіменің тек парламенттің
үстемдігін қамтамасыз ететін режим төңірегінде екенін айту керек.
Парламентаризм жағдайында мемлекеттік биліктің бірден бір көзі халық
сайлаған өкілетті орган болып табылады. Бірақ бұл жағдайда да қолында
билікті жүзеге асыруға біраз өкілеттігі бар мемлекет басшысы да биліктің
екінші көзі деген формула сақталады. Қазіргі заманда биліктің бірден бір
көзі парламент болып табылатын елдер де бар. Мысалы, Швецияда елдің 1974
жылғы конституциясы бойынша биліктің бірден бір көзі парламент болып
есептеледі.
Қоғамның барлық әлеуметтік жіктерінің рөлінің артуы және жұмысшы
қозғаласындағы социал- реформизм ықпалының күшеюі билеуші топтардан
мемлекет деп қоғамды басқарудың демократиялық әдістерін сақтауға немесе
соларға қайта оралуға мәжбүр етті. Осыған байланысты соңғы он жылда батыс
елдерінде "жақындасу теориясы" пайда болды. Қоғам мен мемлекеттегі барлық
қайшылықтарды парламенттегі күрес арқылы шешіп, осы арқылы әртүрлі саяси
күштердің парламенттен тыс жердегі күресінің де алдын алуға болады деп
есептейді.
Бұл саясатты жақтаушылар өте бір ізгілікті де перспективалы, әсіресе,
Қазақстан үшін өте бір ізгілікті де, қабылдауға болатын әлеуметтік бағдары
бар, айқын басымдықтағы парламентаризм бағытын ұстанып отыр. Осыған да
барып қазіргі заманғы саясаттану мен құқытану ғылымдарында жаңа – ұтымды
парламент деген бағыт пайда болды. Ол бағытты жақтаушылардың да көбінің
көзқарасы әртүрлі жолдармен парламенттің рөлін көтеріп, оның үкіметке
бақылауын күшейтуді қолдайды. Және бұл бағытты батыстың Австрия, Италия,
Германия, Ұлыбритания сияқты елдердің беделді оқымыстыларының
қолдайтындығын атап өткен жөн. Осы позицияға байланысты Италия, Германия
және Ұлыбританияда парламенттердің заң шығарушылық жұмысын жетілдіруге,
олардың салалық комитеттерінің, әсіресе, үкіметтің қаржы саласындағы
жұмысына бақылау жасау қызметін жетілдіруге бағытталған өзгерістер де
енгізілді.
Сонымен бірге батыс елдерінде парламентаризм идеялары мен позицияларын
әлсірету, бәсеңдету, көмескілеу үшін билеуші топтар арасында,
мемлекеттануда оңшыл бағыт- кабинеттік басқару жүйесін саналы түрде асыра
бағалау тенденциясы пайда болды. Оны жақтаушылар, тіпті, мемлекет
дағдарысының себебін- "басы артық демократия" деген құбылыс арқылы
дәлелдеуге тырысады. Олар "басы артық демократия" мемлекеттік механизмнің
қалыпты қызмет жасауына бөгет жасап, саяси тұрақсыздықтардың көзі болады
деген біржақты, үстірт пікірлер айтады. Ресейлік белгілі заңгер В.А.
Туманов атап көрсеткендей, олар әулетті үкіметтік билік туралы талаптарын
өкілдікті органның тарапынан жүргізілетін демократиялық бақылауды әлсірету
есебінен жүзеге асыруды ұсынады.
Әлемдегі парламенттік тәжірибесі ең мол әрі әлеуетті парламенті, әрі
парламентаризмнің бай дәстүрлері бар Ұлыбританияның ресми саясатшылары да,
мемлекеттанушы ғалымдары да кеңінен қолдайтын, мемлекеттік билік
органдарында бірінші орынға үкіметті шығаратын басқару режимі нағыз
парламентаризмге жатпайтындығын, оның табиғатына, негізгі, түбегейлі
принциптеріне қайшы келетіндігін тура айту керек.
Қазіргі замандағы көптеген мемлекеттерде парламент ролінің
шектелгендігіне қарамастан, ғылым парламентаризм идеяларын зерттеп, талдап,
насихаттауда. Тіпті Европа елдеріндегідей парламентті мемлекет басшысының
таратуы, үкіметтің парламенттік жауапкершілігі тәрізді дәстүрлі,
классикалық парламентаризм үрдістері американдық саяси жүйеде жоқ болса да,
С.А.Егоров пен М.А.Никифоров АҚЩ-тың конгресі атты мақалалар жинағында
конгрестің президент пен федералдық атқару билігіне бақылау жасау
өкілеттігіне сүйене отырып, АҚШ-тың өзінде де парламентаризм бар деп
есептейді.
Әрине, мұндай жалпылама, кең пікірлер аясында, парламентаризмнің
мәнін, табиғатын ашу, оның өзіндік принциптерін дәл көрсету қиын
болғанымен, мейлінше қажетті шаруа. Ғалымдар ол жөнінде әртүрлі пікірлер
айтады. Скандинавия елдеріндегі парламентаризм табиғатын зерттеуші ресейлік
ғалым М.А. Могунова швед ғалымдары фон Сюдов, фон Бейта және Вернеялардың
парламентаризм президенттік билікке қарағанда неғұрлым жеткен билік деген
көзқарасын қолдайды. Швед ғалымдары парламентаризмнің мынадай
артықшылықтарын келтіреді:
біріншіден, өкілдікті билік паламенттің өзін ғана емес, сонымен бірге
үкіметтік билікті де қамтиды;
екіншіден, атқарушы билік мемлекет басшысы мен үкімет басшысының
арасында бөлінеді;
үшіншіден, мемлекет басшысы үкімет басшысын тағайындайды, ал үкімет
ұжымдық орган болып табылады;
төртіншіден, министрлерді мемлекет басшысы емес, үкімет басшысы
тағайындайды;
бесіншіден, министрлер парламент мүшесі бола алады да, өкілдікті
органдағы мандатын жоғалтпайды;
алтыншыдан, үкімет тек конституция алдындағы құқықтық жауапкершілікте
ғана емес, сонымен бірге парламент алдындағы саяси жауапкершілікте де
болады;
жетіншіден, үкімет басшысы мемлекет басшысына парламентті тарату және
мезгілінен бұрын парламент майлауын өткізу туралы ұсыныс жасайды, ал мұны
президенттік режим жағдайында мемлекет басшысы жасай алмайды;
сегізіншіден, мемлекетті басқару бір- біріне қарама- қарсы тұрмайтын
үкімет пен парламенттің арасында бөлінеді, ал президенттік режим жағдайында
билік бірі- бірінен анық та түбегейлі ажыратылған болады;
тоғызыншыдан, парламентаризм жағдайында үкімет алқалы орган ретінде
сайлаушылар алдында тікелей жауапты болмай, тек жанама түрде жауапты болса,
президенттік атқарушы билік сайлаушылар алдында тікелей жауапты болады;
оныншыдан, парламентаризмді олар парламенттің саяси жүйедегі жоғарғы
билігі деп есептейді.
Басқару пошымы дегеніміз билік көздері анықталған саяси биліктің
құрылымы мен ұйымдастыру ерекшеліктерімен сипатталатын мемлекет мәнінің
сыртқы көрінісі. Жалпы "парламенттік басқару" мен "парламентаризм" деген
түсініктердің арасындағы тығыз байланыс пен мағына жақындығы олардың
арасындағы айырмашылықты ашу, айыру қажеттігін теріске шығармайды. Мысалы,
саяси биліктің қамтамасыз етудің нақты бір заңдық пошымы болып табылатын
парламенттік республикадан парламентаризмнің айырмашылығы- ол билікті
өмірде жүзеге асырудың әдістерінің бірі, басқарудың парламенттік
пошымындағы мемлекеттік биліктің жоғарғы органдары арасындағы іс жүзіндегі
өзара қатынастарды сипаттайтын мемлекеттік режим деуге болады. Ол сондай-
ақ, мемлекеттік биліктің халыққа қатынасын анықтайтын басқарудың
парламенттік пошымы мен саяси режим арасын байланыстырушы буын болып
табылады. Парламентаризм бұл жерде мемлекеттік режимнің бір пошымы болып
табылады да, оның принципі жаңа жүйе құраушы, мәнді де түбегейлі сипатты
белгілеріне, біздің ойымызша, мыналар жатады: өкілдікті органның халықтан
тәуелсіздігі; заң шығарушы және атқарушы биліктердің арасындағы айқын еңбек
бөлінісі; үкіметтің парламентке бағыныстылығы және оның алдында есеп
берлуі.
"Таза парламентаризмнің " жоғарыда көрсетілген талаптарына толық сай
келетін режимнен басқа "шектелген парламентаризм" тұжырымына сай келетін
режимдер де болады.
Алыс - жақын шет елдердегі, әсіресе, Батыс Еуропа және Ресей
зерттеушілерінің еңбектеріне сүйене отырып, қазіргі заманғы
парламентаризмді былай жіктеуге болады:
а) аяқталмаған парламентаризм - мұнда үкіметті парламент құрғанымен,
ол парламенттің алдындағы саяси жауапкершілікте болмайды;
ә) парламенттік басқару - парламенттің үстемдігімен және
парламенттегі күштердің ара қатынасы негізінде үкіметті құрумен, үкіметтің
парламент алдындағы саяси жауапкершілігі, атқарушы биліктің мемлекет
басшысынан үкіметке ауысуы тәрізді парламентаризмнің негізгі принциптерінің
іске асуымен сипатталады;
б) монистік парламентаризм - парламентаризм мен парламенттік
үстемдіктің принциптеріне негізделіп, ал басты сипатты белгісі – биліктің
бірден-бір көзі парламент болып есептелуінде. Бұл жағдайда мемлекет басшысы
пошымдық түрде де биліктің көзі бола алмайды және ешқандай саяси билікке де
ие емес;
д) дуалистік парламентаризм- заң шығарушы және атқарушы
биліктердің тепе - теңдігіне негізделеді.
Таза парламентаризмге парламент үстемдігіне негізделген парламенттік
басқару мен монистік парламентаризмді жатқызуға болады. Алайда, соңғы 10-
15 жылда батыс ғалымдарының парламентаризмге көзқарасындағы эволюцияның
басты ерекшелігі сол- ол парламенттерден гөрі атқарушы биліктің пайдасына
өзгеріп, үкіметтің парламенттен үстемдігін қолдауында жатыр. Дегенмен де
батыстың көптеген саясаттанушы және заңгер мамандары, сонымен бірге,
аталған прнциптердің парламентаризмнің ажырамас бөлігі екенін, парламенттік
жүйелердің әр елдегі болып жатқан сан-салалы мәнді де күрделі өзгерістерге
тез икемделетінін және қоғамның даму талаптарына сәйкес өз қызметін тез
лайықтап, ыңғайлауға жарлымдылығын атап көрсетеді. Соңғы он жылдықта бір
кезде парламентаризмнің негізін қалаған, отаны болған Ұлыбританияның өзінде
де парламентаризм принципері және бүкіл саяси жүйе бұзылып, парламентаризм
"партиялық машинерия" мен биліктің бюрократиялық құрылымдарының бүлдіргіш,
іріткі салушылық ықпалына түскенін тілге тиек етеді...
Қазіргі заманғы парламенттер халық өкілдігінің органдары болып
табылады. Халық өкілдігі халық егемендігін мемлекеттік билікпен біріктіру
миссиясын орындау арқылы бүкіл билік жүйесіне демократилық сипат береді.
Халық еркін білдірушілер- халықтың сайланған өкілдері. Олар бұл ерікті
заңдарға айналдыру құқына ие. Сондықтан да В.И. Лениннің "тек сайланып
қойылғандардың ғана мемлекеттік заң тілімен сөйлеуге еріктілігі қабылданы,
енгізілген" деген ескерту өз маңызын жойған жоқ.
Қазақстанда халықтың еркі мен билігін халық өкілдігі арқылы білдіру
әлі де болса жетілмеген, аяқталмаған, қалыптасу және қайшылықты даму
үстіндегі процесс десе де болады. Бұның ең пәрменді жолы- мемлекет пен оның
органдарының халыққа құқықтық және саяси тәрбие беру жөніндегі қызметінің
деңгейін көтеру, олардың өздерінің саяси құқықтарын толық пайдалану
мәдениетін қалыптастыру.
Парламентаризм деңгейі әр елдегі саяси режим табиғатына тікелей
байланысты. Бірақ олар да өзара толық сәйкестіктегі өзара тең ұғымдар емес.
Көптеген ғалымдар парламентаризмнің саяси- демократиялық режимге тікелей
байланысты болатындығын ерекше атап көрсетеді. Мысалы В. Гессен "Нағыз
демократиялық мемлекеттің парламенттік болмауы мүмкін емес, өйткені
парламентаризм конституциялық режимнің тәжі болып табылады" деген терең
мәнді тұжырым жасаған.
Егер батыстағы саясаттану және заң ілімдері өкілдері парламентаризмді
халық егемендігінің пошымы ретінде қарастырса, кейінде маркстік- лениндік
теория оның мәнін ашуға айырықша назар аударады. В.И. Лениннің "ескі
парламенттік елдерде буржуазия барлық парламенттерді "жалпы демократия" деп
немесе "таза демократия" деп, тағы сондайлар түрінде көрсете отырып, сатып
алынған, сатқын баспасөзді пайдалана отырып және ақша күшін, капитал
өктемдігін барлық құралдар арқылы іске қоса отырып, екі жүзділік етуді және
мыңдаған тәсілдер арқылы халықты алдап соғуды тамаша үйреніп алған" деген
тұжырымы бүгінде кеңестік дәуірден кейінгі елдердің саяси өмірінде де орын
ала бастағанын мойындамауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz